Rozrastanie się ciała, kształtowanie narządów i

Charakterystyka rozwojowa dzieci od 7 do 15 roku życia.
Wskazania i przeciwwskazania do wychowania fizycznego i sportu szkolnego.
Rozrastanie się ciała, kształtowanie narządów i układów, a w ślad za tym pojawianie się nowych funkcji
– ten złożony proces rozwoju trwa u człowiek prawie ¼ - ⅓ życia, a więc wyjątkowo długo, jeśli porównać go z
innymi ssakami. W ciągu tego okresu zmiany jakościowe przebiegają we wszystkich tkankach i układach
zapewniających podstawowe czynności organizmu ludzkiego.
Jest to jednak rozwój jednolitego, aczkolwiek złożonego systemu. Znaczy to, że organizm rozwija się
jako całość, chociaż przemiany dotyczą pojedynczych narządów i nierzadko obserwuje się nierównomierne tempo
zmian w poszczególnych elementach ludzkiego ustroju
Ten całościowy, zintegrowany, a równocześnie ciągły i konsekwentny charakter przemian, skłania do
patrzenia na proces fizycznego rozwoju człowieka jako na zjawisko jednolite.
Złożoność zjawiska zmusza nas jednak do wyróżniania w tym całościowym i ciągłym procesie pojedynczych
składników : z jednej strony odrębnie przejawiających się przemian, jak wzrastanie, różnicowanie czy
dojrzewanie, z drugiej zaś – przebiegu tych przemian w poszczególnych narządach i układach oraz odrębności
zarysowujących się w kolejnych okresach rozwoju osobniczego.
W siódmym roku życia zaczyna się „młodszy wiek szkolny”. Trwa on do pierwszych objawów dojrzewania
płciowego.
Ten okres rozwoju dziecka nie odznacza się wielkimi przemianami biologicznymi. Szkoła jest źródłem
licznych nowych czynników wpływających na dziecko : sprzyjających rozwojowi – zwłaszcza umysłowemu i
jednocześnie niekorzystnych dla rozwoju – głównie somatycznego i motorycznego.
Młodszy wiek szkolny jest z biologicznych względów korzystnym etapem rozwoju dziecka. Po przejściowych
wahaniach spowodowanych dostosowywaniem się organizmu do nowych sytuacji szkolnych oraz innymi przemianami,
jak na przykład zmianą uzębienia mlecznego na stałe, zanikają dziecięce cechy budowy i funkcji występujące u
uczniów klas I – III i stopniowo dziecko zaczyna coraz bardziej upodabniać się w wyglądzie, ruchach i w
1
zachowaniu do dorosłego. Przyrost wzrostu maleje na rzecz przekształceń w budowie. Rozrasta się kościec i
układ mięśniowy. Do około dwunastego roku życia włókna mięśni szkieletowych szybko grubieją, a liczba jąder
komórkowych zmniejsza się do ilości podobnej jak u dorosłych. Jednocześnie mięśnie ulegają wybitnemu
usprawnieniu, wyrażającemu się m. in. Wzrostem siły i obniżeniem czasu reakcji. Zmienia się także obraz
sylwetki dzieci, przy czym zaczynają występować wyraźniejsze różnice w budowie ciała chłopców i dziewcząt.
Jest to wynikiem rozrostów szerokościowych mocniej akcentowanych u chłopców w obrębie barków, a u dziewcząt
– bioder. Klatka piersiowa nabiera też dorosłych kształtów. W tym wieku obserwuje się dużą sprawność
narządów wewnętrznych, jak serce, płuca, układ trawienia. Skład krwi dziecka upodabnia się do składu krwi
dorosłego, a tętno staje się regularne. Układ nerwowy nabiera cech równowagi, dzięki czemu maleje niepokój
ruchowy dziecka. Mózgowie prawie zakończyło już rozrost i obserwuje się znaczne tempo dojrzewania ośrodków w
centralnym układzie nerwowym. Równolegle z tym wrażliwość zmysłów dochodzi do poziomu dorosłych, a niektóre
przejawy sprawności wzroku czy słuchu są nawet wyższe niż w latach późniejszych. Tak jest na przykład ze
zdolnością akomodacji oka, największą w dziesiątym roku życia, czy zdolnością różnicowania siły dźwięków.
Ten okres rozwojowy odznacza się najwyższą odpornością organizmu, a w rezultacie najmniejszą
umieralnością. Związane to jest m. in. z intensywnym rozrostem układu limfatycznego i z wysoką sprawnością
procesów fizjologicznych. Jest to etap wyróżniający się ogólną harmonią rozwoju. To jakby gromadzenie rezerw
w organizmie i nabieranie sił do przejścia przez następny trudny okres – dojrzewanie płciowe.
Dojrzewanie płciowe młodzieży, zwane okresem pokwitania jest to wiek wyróżniający się tempem, a nawet
gwałtownością przemian. Zarysowujące się teraz osobnicze właściwości somatyczne i motoryczne stają się
zapowiedzią cech, które charakteryzować będą później dorosłego człowieka.
Okres pokwitania rozpoczyna się ok. 10 – 11 roku życia dla dziewcząt i ok. 12 – 13 roku dla chłopców.
Są to dane przeciętne, zmienność między osobnicza bywa dość znaczna.
Pierwszy etap pokwitania wiąże się niewątpliwie z działaniem hormonu wzrostowego wydzielanego przez
przysadkę mózgową. Hormon ten pobudza rozrastanie się chrząstek u nasad kości długich, co w efekcie daje
intensywny przyrost długości kończyn. Szybko zmienia się więc długość ciała, nawet o kilkanaście centymetrów
w ciągu roku. Zjawisko to, ze względu na jego skokowy charakter, zostało nazwane skokiem pokwitaniowym. Skok
pokwitaniowy doprowadza do zmiany proporcji ciała i innego wyglądu sylwetki. W skoku pokwitaniowym bierze
udział każdy mięśniowy i kostny wymiar ciała. Nawet wzrastanie głowy, od kilku lat po urodzeniu pozostające
praktycznie „w uśpieniu” przyspiesza się nieco u większości osobników. Szybciej rozrasta się serce oraz
narządy jamy brzusznej. Szczególnie powiększają się narządy rozrodcze, uderzająco zmienia się wygląd twarzy.
Zmniejsza się jednak tkanka limfatyczna, a u chłopców także tkanka tłuszczowa podskórna w obrębie kończyn.
Można określić punkt maksymalnego przyspieszenia rozrostu dla różnych narządów wewnętrznych. Nie wnikając w
szczegóły należy stwierdzić, że wzrost ich spóźnia się w stosunku do momentu skoku wysokości całego ciała.
Na skutek tego na przykład serce znajduje się w pewnym etapie swojego rozwoju w nowej sytuacji, w której
musi wykonać znaczniejszą pracę, w związku ze zwiększeniem długości ciała, a więc i długości układu
krążenia, podczas gdy samo serce nie uległo jeszcze odpowiedniemu rozrostowi. Tę dysproporcję wyrównuje
mechanizm regulujący czynność serca i układu krążenia przez zmiany częstości tętna i inne procesy
adaptacyjne. Po przedpokwitaniowym przyroście podskórnej tkanki tłuszczowej i osiągnięciu harmonijnej budowy
w młodszym wieku szkolnym, następuje teraz szybki wzrost stóp i dłoni oraz całych kończyn. Równocześnie z
tym zmniejsza się grubość tkanki tłuszczowej, co zmienia dotychczasowe proporcje ciała. Dziecko jest w tej
fazie pokwitania wychudzone, niezgrabne. Głowa, rosnąc wolno w obwodzie, wydłuża się, zwłaszcza dzięki
wzrostowi szczęk, przede wszystkim szczęki dolnej (szczególnie u chłopców), wzrasta silniej łuk brwiowy, nos
się wydłuża, rosną nieco uszy, gałki oczne głębiej się osadzają, zmienia się rysunek ust. W związku ze
zmianą budowy twarzy mija dziecięcość rysów, twarz pierwotnie brzydnie, aby po okresie dojrzewania płciowego
osiągnąć już dorosły wyraz. Szyja wydłuża się, u chłopców następuje wzrost krtani, wydłużenie strun
głosowych i zmiana tonacji głosu – mutacja. Obok rozrostu kości, również znaczniejsze powiększanie się
miękkich tkanek ciała, z wyraźną przewagą umięśnienia u chłopców, a tkanki tłuszczowej u dziewcząt – co
jeszcze silniej zaznacza różnice, dymorfizm płciowy.
Zmiany somatyczne we wzrastaniu i budowie nie są jedynymi ani pierwszymi przejawami pokwitania.
Ważniejsze od nich wydają się zmiany w układzie rozrodczym. Rozwój narządów płciowych jest w okresie
pokwitania szczególnie szybki. Osiągają one dojrzałe rozmiary jeszcze przed zakończeniem rozrostu całego
ciała. Jedynie gruczoł krokowy, prostata, jest opóźniony we wzrastaniu. Cechy płciowe dzieli się na
pierwszorzędne – gonady, drugorzędne, do których zalicza się wewnętrzne drogi płciowe, gruczoły piersiowe i
zewnętrzne narządy płciowe, oraz trzeciorzędne, obejmujące owłosienie łonowe i pachowe, cechy twarzy,
mutację głosu itp. Sygnałem dojrzewania aparatu rozrodczego (pierwszorzędnych i drugorzędnych cech
płciowych) jest u dziewcząt pojawienie się pierwszej menstruacji, a u chłopców nocnych polucji, choć ten
objaw nie ma takiej wartości diagnostycznej jak „menarche” u dziewcząt.
Oprócz wzrastania i różnicowania się somatycznego, tak typowego dla wieku pokwitania, oraz rozrostu i
dojrzewania aparatu rozrodczego, także charakterystycznego dla tego okresu, można wymienić liczne inne
przemiany morfologiczne i fizjologiczne, jakie ujawniają się równolegle z dojrzewaniem płciowym. A więc
dostrzegalne różnice w funkcji układu krążenia, w poziomie podstawowej przemiany materii, w zmianie składu
tkanek, głownie kostnej i mięśniowej, we wzroście pojemności oddechowej płuc, wymiany gazowej i ciśnienia
pęcherzykowego w płucach, w zwiększeniu się czynności gruczołów potowych i łojowych. Powoduje to pogorszenie
się cery i wystąpienie trądzika oraz wzmożone pocenie połączone często z intensywnym zapachem.
Są to także różnice w widzeniu, spowodowane przejściową krótkowzrocznością u dziewcząt ok. 11 – 12 roku
życia, a u chłopców ok. 13 – 14 roku w związku ze zmianą kształtu gałki ocznej.
Na ogół panuje przekonanie, że okres pokwitania powoduje obniżenie odporności organizmu i większą
podatność na szkodliwe wpływy zewnętrzne. Nawet organizm rozwijający się normalnie wymaga w wieku pokwitania
sporo troski. Powinna się ona wyrażać przede wszystkim w przestrzeganiu higieny osobistej, ponieważ skóra o
spotęgowanym wydzielaniu i bardziej podatna na zakażenia musi być utrzymywana w większej czystości. W tym
okresie ważne jest ułożenie odpowiedniego trybu życia, a szczególnie przestrzeganie właściwych stosunków
między pracą a odpoczynkiem, między emocjami i odprężeniem oraz zachowanie odpowiedniej pory i długości snu.
Nowego znaczenia nabiera racjonalne odżywianie wobec występującego znowu zwiększonego zapotrzebowania
składników niezbędnych do rozbudowy ustroju i związanego z tym wzmożonego apetytu.
Okres młodzieńczy kończy etap życia, w którym występowała przewaga procesów budowy nad rozpadem. Od tej
pory rozpoczyna się etap charakteryzujący się względną równowagą tych zjawisk. Organizm zwolniony z trudów
związanych z rozrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem skupia główne wysiłki na utrzymaniu procesów
życiowych, na zachowaniu równowagi środowiska wewnętrznego wobec czynników zewnętrznych, na optymalnej
adaptacji do świata otaczającego. O tym jak wysiłkom tym podoła, decyduje w przeważającej mierze przebieg
procesów rozwojowych z poprzednich etapów jego życia.
2
Rozwój motoryczny dziecka wyraża się w tym, że wraz ze wzrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem jego
narządów i układów pojawiają się nowe ruchy, dziecko uczy się złożonych czynności, jego motoryczne
zachowanie się jest coraz bardziej celowe i inteligentne.
Przejawy motoryczne zasługują na wyróżnienie z całości fizycznego rozwoju człowieka co najmniej z dwóch
powodów. Po pierwsze, są one najczęstszą formą reakcji człowieka na bodźce środowiskowe i w nich, jak w
zwierciadle, ujawniają się wielostronne biologiczne wartości ustroju ludzkiego. Drugim powodem, dla którego
warto wyodrębnić z problematyki ontogenetycznej zjawiska zmian motorycznych, jest bogactwo rozwoju
ruchowego, jego wielostronność, a przede wszystkim dynamika w pierwszym etapie życia, która fascynuje
badaczy tym, że człowiek, początkowo bezradny ruchowo, w krótkim czasie opanowuje tak złożone czynności.
Ruchów, którymi człowiek dysponuje, jest ogromna liczba. Najczęściej wymienia się motoryczność
produkcyjną, sportową i wyrazową.
Motoryczność produkcyjna obejmuje te czynności i działania, których głównym celem jest wytwarzanie dóbr
materialnych i które wiążą się z pojęciem pracy.
Na motoryczność sportową składają się ruchy zabawowe i sportowe, a więc podnoszące sprawność fizyczną
człowieka, wzmacniające jego zdrowie, pobudzające wpływające na rozwój, wychowujące oraz przynoszące
wypoczynek i radość.
Motoryczność wyrazowa zasługuje na wyróżnienie jako dziedzina ruchów szczególnie bogata u człowieka.
Obejmuje ona gesty, mimikę, pozy ciała, taniec itp. i służy do porozumiewania się między ludźmi tam, gdzie
zawodzi język słów, pomaga w wyrażaniu uczuć niezależnie od mowy artykulacyjnej, staje się symbolem przeżyć
na scenie, w balecie, w pantomimie, tworzy sztukę. W rozwoju motorycznym człowieka elementy te podlegają
swoistym przemianom, niejednakowym zresztą w poszczególnych ruchach. Treść ruchu określa jego cel i pozwala
zaliczyć daną czynność do jednego z rodzajów motoryczności ludzkiej. Każdy ruch zawiera określony ładunek
siły, szybkości lub wytrzymałości. Siła, szybkość i wytrzymałość są fizycznymi właściwościami człowieka,
zależą od funkcji i struktury organizmu ludzkiego i rozwijają się w ontogenezie. Umiejętność koordynowania
ruchów jest na tyle odrębnym zjawiskiem motorycznym, że często bywa wyróżniana jako osobna cecha motoryczna
i nazwana koordynacją lub zwinnością. Tak więc do cech ruchu lub cech motorycznych zalicza się przeważnie
siłę, szybkość, wytrzymałość oraz niekiedy zwinność albo koordynację.
Dziecko rozpoczynające naukę szkolną chłonie w sposób jeszcze mało krytyczny wrażenia i pobudzenia
płynące z coraz szerzej otwierającego się przed nim świata. Zaznacza się to też w motoryczności. Środowisko
otaczające oddziałuje na organizm ciągłymi i wielorakimi czynnikami wywołując natychmiastowe reakcje – przy
czym z reguły są to reakcje ruchowe. Stąd głównym rysem motoryki dziecka w pierwszych dwóch latach pobytu w
szkole jest jego ruchliwość, potrzeba wyżycia się ruchowego, zaspokojenia wielkiego „głodu” ruchu, a także
wrażliwością wpływy środowiska, utrudniającą dłuższą koncentracją na jednej czynności.
Dzieci szybko usprawniają ruchy manualne, przyswajają umiejętności posługiwania się prostymi
narzędziami technicznymi, opanowują prace ręczne, uczą się także rysować, a nawet pisać. Równie wyraźnie
następuje doskonalenie ruchów lokomocyjnych i sportowych. Bieg jest w pełni opanowany i chętnie stosowany ze
szczególną tendencją do ciągłej zmiany kierunków i tempa. Rzuty, choć ciągle niedoskonałe, różnicują się :
są wykonywane jednorącz, oburącz z różną siłą i w rozmaity
sposób. Rozwijają się inne czynności (skoki,
wspinania), przede wszystkim te, które nie wymagają wysokiego stopnia antycypacji, jak to się dzieje na
przykład przy chwytach.
Dzieci po siódmym roku życia interesują się efektem wykonywanych przez siebie czynności, rozumieją
zadania ruchowe i wykazują tendencje do uzyskiwania coraz lepszych rezultatów. Doprowadza to do w pełni
świadomego kierowania przebiegami ruchowymi i pomaga w przyswajaniu nowych czynności.
Po dwuletniej nauce, u dziecka w klasie III obserwuje się przystosowanie motoryczne do warunków
szkolnych. Wyraża się ono w opanowaniu świadomie sterowanych i wymagających precyzji ruchów pisania, w
zdolności do większej koncentracji, której już tak bardzo nie przeszkadza stan nadpobudzenia ruchowego ani
nie rozprasza każdy nowy bodziec, w pojawianiu się ruchów oszczędniejszych, bardziej podporządkowanych
celowi i z mniejszą liczbą przyruchów. Przyczyny tych zmian tkwią na pewno przede wszystkim w oddziaływaniu
szkoły, dyscyplinującej i poskramiającej żywiołowe reakcje ruchowe dzieci, ale wiążą się też z dalszymi
rozwojowymi przemianami w obrębie motoryczności. Zbliża się bowiem okres szczególny w rozwoju ruchowym
dziecka, charakteryzujący się swoistą doskonałością ruchową, okres nazywany zresztą etapem dziecka
doskonałego, „pełni dzieciństwa” lub łatwiej nauki ruchów. Jest to okres trwający aż do pokwitaniowego skoku
rozrostu. Okres ten, osiągający swoją pełnię najczęściej w klasie V, charakteryzuje się poniższymi
przejawami : rozrzutność i mnogość przyruchów, cechująca działania dziecka w dotychczasowych etapach rozwoju
motorycznego, zanika na rzecz celowości i ekonomiczności przebiegów ruchowych. Ruchy są świadomie kierowane,
a całe postępowanie uporządkowane i rozumne. Mimo opanowania rozrzutności ruchu, jego „głód” jest ciągle
znaczny i zaspokojenie wymaga wzmożonej aktywności. Ta aktywność wyższego rodzaju prowadzi do sportu, gier i
takich działań, w których obowiązują określone reguły i przepisy. Dzieci w tym okresie zadziwiają nieraz
obserwatora opanowaniem wielostronnych umiejętności ruchowych. Potrafią doskonale pływać, skakać do wody i
jeździć na łyżwach, robią postępy w wielu innych dziedzinach motoryczności sportowej (w gimnastyce
artystycznej, akrobatyce i in.), osiągają wysoki poziom w pracach ręcznych, z powodzeniem próbują rzeźbić i
malować, uczą się gry na instrumentach muzycznych, wyrabiają właściwy sobie charakter pisma. Znamienne jest
tutaj duże zróżnicowanie międzyosobnicze. Dzieci zaniedbane, nie mające kontaktu z wieloma formami ruchu,
ustępują swoim poziomem motorycznym dzieciom systematycznie ćwiczącym. Zauważa się to głównie na zajęciach
wychowania fizycznego i podczas zabaw podwórkowych. W „pełni dzieciństwa” odnotowuje się wysoki poziom cech
motorycznych, głównie zwinności. Wzrasta także szybkość i moc. Wytrzymałość ustępuje poziomowi cech
pozostałych, jej rozwój rozpocznie się nieco później. Również dynamiczny przyrost siły przypada raczej w
następnej fazie ontogenezy. Jednak wydatne zwiększenie teraz pozostałych cech motorycznych wraz z harmonijną
budową ciała decyduje o wysokiej sprawności fizycznej. Jednocześnie u dzieci w tym wiek występuje największa
łatwość w opanowaniu nowych nawyków ruchowych, wynikająca ze sprawności mechanizmów koordynacyjnych, a
przede wszystkim ze zmniejszenia dotychczasowej przewagi procesów pobudzenia nad hamowaniem w korze
mózgowej. Nauka ruchu odbywa się ciągle przeważnie przez naśladownictwo, lecz nie jest to już bezrefleksyjne
powtarzanie spostrzeżonego wzorca. Pojawia się zainteresowanie szybkim opanowaniem nowego zadania ruchowego,
które każe stosować się do wskazań nauczyciela. Przyswojone w tym wieku ruchy odznaczają się wysokim
poziomem techniki, dobrym rytmem, płynnością, dokładnością, poprawną strukturą fazową, właściwym
przenoszeniem, harmonią i elastycznością. Występujące równocześnie specyficzne właściwości somatyczne oraz
zgodność procesów wzrastania i różnicowania, upoważniają do twierdzenia, że w tym wieku następuje jakby
mobilizacja całego organizmu przed burzliwym etapem skoku pokwitaniowego i dojrzewania płciowego. Taka
interpretacja zjawisk „pełni dzieciństwa” nakazuje w działaniu pedagogicznym pomóc w tej mobilizacji sił.
Pomoc w rozwoju powinna polegać na wykorzystaniu pomyślnego okresu po to, by maksymalnie usprawnić organizm,
uświadomić dziecku sens i możliwości ciągłego doskonalenia swojej motoryczności, wyposażyć je w użyteczne
umiejętności i nawyki, wzbudzić trwałe zainteresowanie własną motoryką, przy okazji zaspokoić w dostatecznym
stopniu naturalną aktywność ruchową. Dzieci uprawiające systematyczne ćwiczenia ruchowe nie przechodzą w
3
okresie skoku pokwitaniowego większych zaburzeń i dysproporcji rozwojowych. By uniknąć gwałtownych mutacji
pokwitaniowych, najlepiej rozpocząć uprawianie ćwiczeń właśnie w etapie dziecka „doskonałego”, kiedy warunki
do tego są najbardziej sprzyjające. W czasie dojrzewania płciowego zdarza się bowiem nieraz rezygnacja z
ćwiczeń ruchowych przez osoby, u których nie zostały wcześniej ugruntowane zainteresowania jakąś dziedziną
sportu. Szczególnie często takie przypadki obserwuje się u dziewcząt. Jest to dodatkowy argument za
propagowaniem ćwiczeń w fazie przedpokwitaniowej.
Okres pokwitania pogłębia odrębności w motoryczności chłopców i dziewcząt. Jest to normalny etap na
drodze ontogenezy, przynoszącym w motoryczności człowieka dalsze osiągnięcia i nowe wartości. Odrębności,
jakie dostrzega się w ruchach jednostki dojrzewającej, przede wszystkim znajdującej się w fazie skoku
pokwitaniowego, są wyrazem odejścia od dziecięcej doskonałości motorycznej po to, by osiągnąć doskonałość
dojrzałą. Dłuższe kończyny, wyżej położony środek ciężkości, czasem przejściowe „wychudzenie” mogą
spowodować zanik harmonii ruchów typowych dla etapu poprzedniego, zmniejszenie płynności, obniżenie
dokładności i zaburzenie ukształtowanego już rytmu. Nowe przeżycia psychiczne i zmiana zainteresowań są
nieraz powodem powtórnie pojawiającej się rozrzutności wynikającej z „niepokoju motorycznego”. Ruchy kończyn
stają się wówczas zbyt obszerne, niezgrabne, w efekcie mało ekonomiczne. Występuje równocześnie ociężałość
ruchowa, lenistwo i niechęć nawet do ulubionych dawniej działań. Zjawisko takich wahań nadpobudliwości i
apatii nie należy jednak do rzadkości. Jest ono ruchowym wyrazem braku równowagi procesów pobudzania i
hamowania.
U
dziewcząt
unikanie
ruchu,
szczególnie
ćwiczeń
zalecanych
przez
starszych,
wynika
niejednokrotnie z obawy przed ośmieszeniem, tym bardziej że ambicja i chęć podobania się rosną w tym czasie
znacznie szybciej niż możliwości ruchowe. Zmniejsza się też, częściowo z wymienionych wyżej powodów,
zdolność uczenia się ruchów, a brak wyraźnych postępów może być przyczyną rezygnowania nawet z
systematycznie dotychczas uprawianych ćwiczeń. Na to niejednokrotnie nakłada się zmęczenie, którego
mechanizm bywa też różny. Czasem jest to przejściowe opóźnienie w rozroście serca i chwilowe obniżenie
wydolności układu krążenia, czasem znów – choć rzadziej – nieekonomiczna praca aparatu ruchu, nieraz zaś
przeżycia emocjonalne i związane z nimi napięcia.
Inne zmiany zachodzą w okresie dojrzewania płciowego w obrębie cech motorycznych, które wykazują stały
rozwój, nieco tylko mniejszy w pierwszej fazie. Wśród nich bardziej zauważalne jest obniżenie przyrostów
zwinności, podczas gdy siła narasta z dużą intensywnością przez cały omawiany okres. Przejściowe pogorszenie
formy ruchu, zanik dziecięcej harmonii i płynności oraz mniejszy przyrost niektórych cech motorycznych są
znamienne dla pierwszych faz pokwitania. Fazy te mijają jednak i w drugim etapie dojrzewania płciowego, w
którym jednostka coraz bardziej upodabnia się do człowieka dorosłego, motoryczność osiąga wysoki poziom
rozwoju. Ruchy stają się ekonomiczne, wykazują duży rozwój cech motorycznych (w nich głównie siły),
jednocześnie różnicują się nabierając akcentów indywidualnych, tak że na przykład po chodzie można osobnika
odróżnić nieraz łatwiej niż po twarzy.
Jednocześnie następuje wyraźny podział na motoryczność męską i kobiecą. Ruchowe odrębności z wiekiem
jeszcze bardziej się pogłębiają, przy czym poziom motoryki chłopców ciągle rośnie, natomiast rozwój ruchowy
dziewcząt w tym wieku się kończy – chyba że na dalsze jego doskonalenie wpływa trening sportowy. Po
trzynastym roku życia u dziewcząt koordynacja ruchowa niewiele się zmienia, siła przestaje przyrastać i
motoryczność nie podtrzymywana ćwiczeniami dalej się nie rozwija, a wkrótce, ok. 14 – 15 roku życia, zaczyna
się nawet obniżać. W wieku ok. 15 lat u dziewcząt kończy się naturalny proces rozwoju motorycznego. Inaczej
mówiąc, dalszy wzrost poziomu ruchowego nie zależy od mechanizmów rozwoju biologicznego, ale jest
konsekwencją wyłącznie trybu życia i systematycznych ćwiczeń. One mogą prowadzić do wzbogacania
motoryczności kobiet przez kolejnych co najmniej 15 lat życia i osiągnięcia przez nie wysokiego poziomu
ruchowego, jak świadczą o tym nierzadkie przykłady kobiecych sław sportowych czy baletowych.
Fakt wczesnego kończenia się naturalnego rozwoju motorycznego dziewcząt nakłada na szkołę obowiązek
zapewnienia właściwej porcji ruchu także w wyższych klasach. Odnosi się to zwłaszcza do klas żeńskich,
chłopcy bowiem nie tylko rozwijają się ruchowo znacznie dłużej, ale też z większym powodzeniem znajdują dla
siebie odpowiednie formy ćwiczeń ruchowych poza szkołą. Natomiast dziewczęta, bardziej niż kiedykolwiek
zaabsorbowane w tym czasie rosnącymi obowiązkami szkolnymi, mające inne zainteresowania i nie odczuwające
jak dawniej „głodu” ruchu, przestają uprawiać systematyczne ćwiczenia i nie osiągają pełni swojego
potencjalnego rozwoju ruchowego. Również szybciej występują u nich objawy inwolucji motorycznej. U chłopców
zakończenie rozwoju motorycznego przypada później, na etap wyróżniony przy opisie rozwoju somatycznego jako
okres młodzieńczy. W zasadzie nie dostrzega się u nich przez wiele następnych lat objawów inwolucji
motorycznej. Okres młodzieńczy w rozwoju motorycznym nie wyróżnia się żadnymi szczególnymi przemianami. U
młodych ludzi pracujących fizycznie następuje dalszy, choć jednostronny rozwój motoryczności produkcyjnej, u
uprawiających sport rozwojowi ulegają czynności i umiejętności wchodzące w zakres motoryczności sportowej, a
u niemal wszystkich ludzi, zarówno kobiet jak i mężczyzn, kształtują się codzienne nawyki i ruchowe
przyzwyczajenia, które wywierają swoiste piętno na motoryce osobniczej. Wiek młodzieńczy jest więc
początkiem zmian w motoryczności człowieka, które wynikają głównie z trybu życia i nie mają już charakteru
rozwoju w ścisłym znaczeniu tego pojęcia.
Okres pokwitania ostatecznie ukształtował odrębności w motoryczności kobiet i mężczyzn, zapoczątkowane
pierwszymi przejawami dymorfizmu płciowego już w wieku przedszkolnym. Różnice te wstępują w całej pełni w
okresie młodzieńczym. Przyczyn dymorfizmu płciowego w motoryczności wymienia się wiele. Przede wszystkim
jest on spowodowany budową aparatu ruchu u mężczyzny i kobiety. Inne proporcje, wyrażające się w relacji
szerokości barków do bioder oraz długości kończyn dolnych w stosunku do tułowia, to najbardziej widoczna
przyczyna motorycznych różnic przedstawicieli obu płci. Kobiety odznaczają się na ogół niższym poziomem cech
motorycznych od mężczyzn oraz mniejszą odpornością na mechaniczne wstrząsy i intensywne wysiłki. Dlatego
niektóre prace fizyczne i pewne rodzaje sportu, jak boks, skoki narciarskie czy podnoszenie ciężarów, są dla
nich nieodpowiednie. Jednocześnie w pewnych czynnościach ruchowych kobiety mają przewagę nad mężczyznami. Są
to globalne ruchy, wymagające gibkości (tzn. dużej ruchomości w stawach), płynności, zachowania równowagi,
albo drobne ruchy manualne, w których niezbędna jest wysoka precyzja. W sumie motoryczność kobiet wydaje się
bliższa motoryczności dziecięcej niż męskiej, a rozwój ruchowy chłopców przechodzi drogę nie tylko dłuższą,
ale również bardziej obfitą w przemiany.
W młodszym wieku szkolnym następuje przejście na wyższy, operacyjny poziom myślenia; dziecko potrafi
kierować się zasadami przyjętymi przez grupę, której jest członkiem; tworzy się zróżnicowany, a jednocześnie
uporządkowany obraz własnej osoby. Aktywność poznawcza dziecka staje się dowolna, selektywna i
systematyczna. Dziecko potrafi dowolnie koncentrować swoją uwagę i obejmować nią więcej elementów ( od 3 do
6 ) niż w poprzednim okresie. Potrafi także dowolnie zapamiętywać oraz stosować różne zabiegi ułatwiające
przyswajanie i zapamiętywanie materiału.
W okresie późnego dzieciństwa dziecko staje się członkiem formalnej grupy, jaką jest klasa szkolna. Od
umiejętności komunikacyjnych dziecka, jego orientacji w zachowaniu innych osób zależeć będzie nawiązywanie
4
kontaktów w grupie i znalezienie w niej swego miejsca. Może to być pozycja dziecka popularnego, wybieranego
do wspólnych zabaw, lubianego; dziecka odrzuconego, z którym nikt z grupy nie chce wchodzić w kontakt;
dziecka kontrowersyjnego, które przez jednych jest bardzo lubiane, a przez innych odrzucane; dziecka
lekceważonego, z którym niechętnie wchodzi się w kontakt, oraz dziecka, które nie wyróżnia się w grupie, nie
jest zauważane.
W późnym dzieciństwie ujawnia się rozwój zainteresowań jako względnie trwałych dążności do poznania
otaczającego świata, przybierających postać ukierunkowanej aktywności poznawczej o określonym nasileniu i
przejawiających się selektywnym stosunkiem do otaczających zjawisk.
W okresie dojrzewania rozwijają się intymne przyjaźnie między rówieśnikami tej samej płci. Przyjaciele
dobierają się na zasadzie podobieństwa psychicznego. Ponadto zarówno dziewczęta, jak i chłopcy kierują
uczucia ku osobom dorosłym tej samej płci. Zjawisko to przyjmuje formę adoracji u dziewcząt, a postać kultu
bohatera u chłopców.
Intensywnie rozwija się wyobraźnia, co znajduje odzwierciedlenie w pomysłowości młodzieży, w jej
marzeniach i twórczości. Dorastających cechuje : tendencja do oryginalnego ujmowania zjawisk, łatwość
przyjmowania rozmaitych nowości, między innymi technicznych, spontaniczne racjonalizatorskie pomysły,
ułatwiające życie na co dzień. Marzenia, dotyczące zarówno własnej osoby, jak i otoczenia, niejednokrotnie
pozwalają młodzieży osiągać to, co niedostępne w rzeczywistości. Twórczość młodzieży jest zjawiskiem
powszechnym; występuje najczęściej w formie pisania pamiętników, listów, wierszy, piosenek, opowiadań.
Większość tych wytworów cechuje często przesadny, pretensjonalny styl i treść – ważna zwykle jedynie dla
samego autora. Większą aktywność w zakresie twórczości werbalnej, także w formie społecznej ( na przykład
redagowanie gazetki szkolnej ), przejawiają dziewczęta.
Zaznaczają się zmiany w poszczególnych procesach poznawczych. Wzrasta wrażliwość zmysłów, osiągając
najniższe progi. Ostrość wzroku piętnastolatków przewyższa ostrość wzroku dorosłego. Pod koniec okresu
dorastania wzrasta ostrość słuchu muzycznego. Zwiększa się również czułość zmysłów, to jest zdolność do
odczuwania różnicy między dwoma bodźcami tego samego typu. W pierwszej fazie dorastania wzrasta zdolność
różnicowania barwnych odcieni, a około 17 roku życia umiejętność różnicowania jasności barw. Powiększa się
rozpiętość wrażliwości : od dużej wrażliwości na bodźce słabe ( np. ściszone dźwięki ) do bardzo dużej
tolerancji na silne bodźce ( np. dyskoteka ). Rozwija się uwaga i pamięć dorastających. Uwaga staje się
bardziej pojemna, a pamięć – dowolna, strategiczna i logiczna ( oparta na rozumieniu zapamiętywanego
materiału ). Rozwijają się procesy metapoznawcze pod wpływem refleksji nad sobą. Cechy te pozwalają
młodzieży na efektywne uczenie. Mimo to należy zaznaczyć, że w pierwszej fazie dorastania uwaga jest zwykle
chwiejna, a pamięć charakteryzuje się małą trwałością.
W okresie dojrzewania młodzież poszukuje własnej tożsamości w stałości stosunku do niej rodziców;
tworzeniu nowego obrazu własnej osoby – często poprzez przejmowanie cudzych zachowań, poglądów, przekonań; w
sprawdzaniu swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Większość dorastających zastanawia się nad sobą i
stara się poznać siebie. Określanie siebie stanowi podstawę dokonywania samodzielnych wyborów, na przykład
dotyczących dalszego kształcenia czy zawodu. Wybory te często wiążą się z przeżywaniem konfliktu między
pragnieniem samodzielności a lękiem przed odpowiedzialnością. Pod koniec dorastania decyzje młodzieży stają
się w coraz większym stopniu pragmatyczne i racjonalne. Czternasto -, piętnastolatki stają się świadome, że
każdą kwestię można rozpatrywać z wielu stron – prezentują relatywistyczną postawę w odbiorze ludzkich
zachowań. Pod koniec okresu dorastania zaznacza się ukierunkowanie na osądy sumienia oraz osobiste zasady
etyczne, które spełniają wymogi logiki, uniwersalności i spójności wewnętrznej.
W okresie dorastania zachodzą istotne zmiany w relacji dorastającego z dorosłymi i rówieśnikami.
Konflikty z dorosłymi są typowe dla tego okresu. Zjawisko to ukierunkowane jest z jednej strony wzrastającym
krytycyzmem dorastających, z drugiej zaś – bardziej restrukcyjnym zachowaniem rodziców, którzy chcą opóźnić
wkroczenie swego dziecka w świat dorosłych.
W miarę jak młodzi ludzie wyzwalają się spod wpływu dorosłych, zacieśniają się ich więzi z grupą
rówieśniczą. Większość dorastających identyfikuje się z rówieśnikami, wyznaje wartości zgodne z tymi, które
przyjmowane są przez rówieśników. Związki rówieśnicze w okresie adolescencji przyjmują formę paczek,
przyjaźni. Paczki są grupami opartymi na ścisłych, intymnych związkach interpersonalnych; skupiają osoby
najpierw jednej, później obu płci, wywodzące się z podobnych środowisk i prezentujące te same
zainteresowania. Z kolei przyjaźń zakłada związek bardziej intensywny i intymny, w którym dorastający mogą
wyrażać swoje najskrytsze uczucia, obawy, nadzieje. Przyjaźń w okresie dorastania może poprawić poczucie
własnej wartości, gdyż umożliwia doznawanie szacunku oraz zainteresowania własnymi myślami i przeżyciami,
jakie okazuje przyjaciel.
Etapy rozwoju motorycznego wraz ze wskazaniami wychowawczymi wg Z. Gilewicza, 1964
Wiek
(lata)
7 – 9
9 – 12
Cechy rozwojowe
Umięśnienie
i
kościec
sformowane, ale mało wytrzymałe
na wysiłek. Reakcja nużenia się
przy monotonii podniet. Brak
zrostów
trzonów
kości
z
nasadami.
Obniżenie
się
przyrostu wzrastania. Obniżenie
się przyrostu wagi. Obniżenie
się
ruchliwości.
Pierwsze
oznaki refleksji.
Rosnący
wciąż
kościec.
Niedostateczna wytrzymałość na
wysiłek.
Formowanie
się
lędźwiowej
krzywizny
kręgosłupa. Słaba siła mięśni.
Obniżenie
się
ruchliwości.
Umiejętność
ześrodkowywania
uwagi. Duży zasób synergii.
Duże
zdolności
koordynacji
Charakterystyka
Ingerencja wychowawcza
Zabawy
towarzyskie.
Ambicja
popisu
i
przodowania
w
zabawowych
formach
ruchu.
Zainteresowania ścisłym ruchem.
Duża potrzeba ruchowego wyżycia
się.
Zabawy
konstrukcyjne.
Zainteresowanie regułą zabawy.
Początek gry.
Zabawy
gromadne.
Początki
gier.
Ruchowe
ilustracje.
Proste
formy
gimnastyki.
Wszechstronność
ćwiczeń
ruchowych.
Ćwiczenia
korektywne w formie zabawy i
gry. Nieforsowne marsze. Nauka
pływania. Tańce. Krótkotrwałe
biegi terenowe. Lekka praca.
Zabawy bohaterskie. Gry ruchowe.
Zainteresowania
gimnastyczne.
Ambicje sportowe. Skłonność do
włóczęgostwa. Popędy badawcze.
Zainteresowania
konstrukcyjne.
Ambicja bohaterstwa. Skłonność
do
wędrówek.
Duża
skala
ruchowych zainteresowań.
Gry sportowe, terenowe zadania
ruchowe.
Ścisłe
formy
gimnastyczne.
Ćwiczenia
lekkoatletyczne,
w
formie
prymitywnej.
Zabawy
konstrukcyjne.
Sport
rozrywkowy.
Unikanie
dużego
rozrostu
mięśni.
Sporty
przestrzenno
–
lokomocyjne.
5
12 – 17
ruchu
Kończący się okres zrastania
się nasad kostnych z trzonami.
Dysproporcje
rozwojowe.
Chwiejność
układu
nerwowego.
Dysocjacje ruchowe.
Nieopanowanie ruchowe. Męczenie
się.
Niezgrabność.
Małe
zainteresowania
ruchowe.
Skłonność do wędrówek samotnych.
Zainteresowania
konstrukcyjne.
Sensatywność.
Skłonność
do
wzruszeń
i
marzycielstwa.
Niewytrzymałość ruchowa.
Hartowanie.
Gry sportowe. Gimnastyka z
małym
natężeniem.
Sporty
rozrywkowe.
Wycieczki.
Gry
terenowe na wyższym poziomie z
zadaniami
ścisłymi.
Praca
warsztatowa. Zaprawa sportowa
o średnim natężeniu. Biegi
orientacyjne.
Korzystałem z książek : Ryszard Przewęda „Rozwój somatyczny i motoryczny”
Jan
Strelau
„Psychologia.
Podręcznik
akademicki.
Podstawy
psychologii”.x60
6