praca magisterska - 1105124238

ONTOGENEZA [gr.] (rozwój
osobniczy) jest procesem przekształceń, jakim ulega każdy organizm żywy w trakcie swego
istnienia. Rozwój osobniczy człowieka rozpoczyna się z chwilą zapłodnienia jaja (gamety żeńskiej)
przez plemnik (gametę męską), kończy zaś z chwilą śmierci danej osoby. Ontogeneza obejmuje
rozwój zarodkowy (embriogenezę) i pozarodkowy (postembriogenezę).
W rozwoju osobniczym jako pierwszą wyróżnić można fazę rozwoju progresywnego, która
charakteryzuje się tym, że procesy przyswajania składników chemicznych dominują nad procesami
rozpadu tkanek (procesy anaboliczne nad katabolicznymi), w wyniku czego następuje:
-- rozrost (zwiększenie się masy i wymiarów);
-- różnicowanie (doskonalenie strukturalne);
-- dojrzewanie (doskonalenie funkcjonalne) organizmu. Drugą fazę ontogenezy rozpoczynają
zmiany regresywne, które przebiegają z różną intensywnością dla poszczególnych układów i
funkcji organizmu, a także zaczynają się w różnym wieku. Zazwyczaj jednak za jego początek
przyjmuje się ten okres, w którym procesy rozpadu tkanek zaczynają dominować nad procesami
przyswajania, co prowadzi do pogorszenia właściwości strukturalnych i sprawności czynnościowej
organizmu. Jedynie dwukrotnie w przebiegu rozwoju osobniczego człowieka mamy do czynienia z
procesami bardzo silnej stymulacji rozwoju. Jeden z nich ma miejsce w okresie penetralnym
(płodowym), a drugi rozpoczyna pokwitanie. Jest to objaw typowy jedynie dla człowieka.
Według Światowej Organizacji Zdrowia życie człowieka można podzielić na 2 główne okresy:
1. Okres rozwoju wewnątrzmacicznego, który dzieli się na:
-- okres embrionalny, czyli zarodkowy do 8 tygodnia ciąży;
-- okres płodowy od 9 tygodnia ciąży do porodu.
2. Okres życia pozałonowego, który dzielimy na:
-- okres noworodkowy do 28 dnia życia;
-- okres niemowlęcy do końca 1 roku;
-- okres poniemowlęcy do końca 3 roku;
-- okres przedszkolny do końca 6 roku;
-- okres wczesnoszkolny lub młodszy wiek szkolny o płynnej granicy do pojawienia się objawów
dojrzewania płciowego;
-- okres dojrzewania, niekiedy zwany dorastaniem;
-- okres młodzieńczy.
Przemiana dziecka w osobę dorosłą proces dorastania trwa około dwudziestu lat i przebiega w
kilku etapach. Podlegamy kolejnym zmianom od noworodka przez oseska, małe dziecko, dziecko,
nastolatka i młodzieńca lub panny do w pełni dojrzałego człowieka. Podczas tego okresu ciało nie
tylko powiększa się, ale także zamieniają się ogólne proporcje budowy, na przykład długość ramion
w stosunku do długości całego ciała. Rozwój fizyczny młodego człowieka to nie tylko zmiana
kształtów i rozmiarów ciała. Jest to zdumiewający proces, przebiegający etapami, od stopniowego
rozwoju dziecka do gwałtownego pędu ku dorosłości związanego z okresem dojrzewania.
Pokwitanie (dojrzewanie płciowe) to okres, kiedy ciało dziecka zaczyna zmieniać się w ciało osoby
dorosłej. Zachodzą wtedy zmiany fizyczne, a najważniejszym skutkiem tych gwałtownych
procesów jest osiągnięcie dojrzałości płciowej, umożliwiające uczestnictwo w procesie reprodukcji.
OKRES NOWORODKOWY
Noworodkiem nazywamy dziecko od urodzenia do ukończenia 28 dni. Noworodek donoszony,
czyli urodzony z porodu czasowego między 38 a 42 tygodniem ciąży mierzy zwykle 50 52 cm i ma
przeciętną wagę powyżej 3,5 kg. Zawsze jednak co najmniej 2501 g, a w przypadku ciąży mnogiej
choć jeden waży co najmniej 2201 g. Noworodki płci męskiej są nieznacznie większe od
dziewczynek (średnio 2 cm i 0,3 kg). Dziecko urodzone z porodu przedwczesnego, tj. między 28 a
37 tygodniem ciąży z masą ciała 1001 2500 g zwane jest wcześniakiem. Trochę trudniej jest z
określeniem długości ciała. Noworodek ma wzmożone napięcie mięśniowe - przykurczone
kończyny. By go zmierzyć, trzeba mu wyprostować nogi. W literaturze podaje się, że noworodek
ma ok. 50 cm długości. Przy urodzeniu chłopcy są zwykle odrobinę dłużsi i ciężsi od dziewczynek.
Główka nowo narodzonego dziecka sprawia wrażenie olbrzymiej przypada na nią około 25%
całkowitej długości ciała. Nogi to zaledwie 38% tej długości. W ciągu pierwszych dni życia
noworodek traci ciężar. Tan fizjologiczny spadek wagi" wynosi do 10% i jest spowodowany:
oddaniem moczu i pierwszego stolca, wysychaniem pępowiny i całej skóry, a także usunięciem
mazi płodowej. Poza tym w pierwszych dniach noworodek bardzo mało pije (wszystkie
przyjmowane przez niego pokarmy są w postaci płynów). Po kilku dniach zaczyna przybierać na
wadze, tak że ok. 7-10 dnia życia wyrównuje masę urodzeniową, a potem już zawsze, póki dziecko
jest zdrowe, przybywa mu kilogramów. Płód pobierając tlen z krwi matki poprzez łożysko ma
gorsze warunki do utlenowania swojej hemoglobiny, dlatego zwiększa się u niego liczba krwinek
czerwonych, a hemoglobina płodowa ma większe powinowactwo do tlenu. Po porodzie ta duża
liczba erytrocytów, które nie są już noworodkowi potrzebne, ulega szybkiemu rozpadowi i
występuje przemiana hemoglobiny w bilirubinę żółty barwnik gromadzący się w tkance
podskórnej odpowiedzialny za tzw. fizjologiczną żółtaczkę noworodków. W pierwszych chwilach
życia sprawą zasadniczą jest ocenić, czy dziecko jest zdrowe. Są dwa główne niebezpieczeństwa:
ujawnienie się wad wrodzonych i uraz porodowy. Na skutek ścisłej kooperacji z matką płód może
rozwijać się prawidłowo nawet z dużą i ciężką wadą wrodzoną, np. z wrodzonym brakiem nerek,
zarośniętym przewodem wątrobowym, zrośniętym i niedrożnym jelitem itp. Wady te mogą się
ujawnić tuż po urodzeniu, albo dopiero po pewnym czasie. Noworodki wyjątkowo dobrze znoszą
zabiegi operacyjne. Jest ważne, by wadę wrodzoną wykryć jak najwcześniej i jeśli konieczna jest
operacja - wykonać ją jak najprędzej. Niebezpieczeństwo urazu porodowego wiąże się przede
wszystkim z niedotlenieniem. Patologia łożyska, choroba matki, wreszcie przeciągający się lub
patologiczny poród mogą spowodować niedotlenienie, a przez to zwiększoną kruchość naczyń
krwionośnych mózgu. W tej sytuacji uraz porodowy związany z mechanicznym uciskiem i
odkształceniem główki może doprowadzić do pęknięcia naczynia krwionośnego i w konsekwencji
do powstania krwiaka wewnątrzczaszkowego. Dziecko może urodzić się z tzw. zamartwicą bladą.
Jest wtedy blade, wiotkie, często nie oddycha i wymaga intensywnej terapii. Mniej groźna jest
zamartwica sina spowodowana zazwyczaj niedrożnością dróg oddechowych. Czasem podczas
porodu może dojść do podokostnowych złamań obojczyka czy kości ramieniowej, które szybko
ulegają zrośnięciu. U niemowląt stwierdza się niekiedy zwichnięcie stawów biodrowych, będące
najczęściej wynikiem niedorozwoju panewki stawowej.
W chwili urodzenia dziecka funkcjonują głównie tzw. zmysły niższe: czucie skórne i smak,
natomiast udział wzroku i słuchu jest niewielki. Narząd słuchu jest zdolny do odbierania wrażeń
słuchowych już od chwili urodzenia. Wyrazem reakcji na bodźce dźwiękowe jest drganie powiek,
zmiany rytmu oddechowego i pojawienie się niepokoju ruchowego. Matki przemawiające do
swojego dziecka w trakcie karmienia obserwują od trzeciego tygodnia odruch ssania na dźwięk
swojego głosu. Prawidłowy rozwój słuchu jest podstawowym warunkiem pomyślnego rozwoju
mowy. Noworodek od życia wewnątrzłonowego przechodzi adaptację do życia samodzielnego.
Ponieważ musi ona trwać pewien czas, okres noworodkowy obliczamy na 4 tygodnie. Jednym z
ciekawych zjawisk tego okresu jest przełom hormonalny. Otóż noworodek w ostatnim okresie ciąży
otrzymuje od matki poprzez łożysko znaczną ilość substancji hormonalnych. Matka produkuje
hormony, które jej są potrzebne; nie są one może szkodliwe dla dziecka, ale należy wątpić, czy są
mu niezbędne. Tak więc dziecko rodzi się wyposażone w bagaż hormonów, którego musi się w
najbliższym czasie pozbyć. To oczywiście trochę trwa, a w tym czasie hormony te oddziałują na
dziecko, wywołując różne objawy. Ten matczyny prezent to przede wszystkim hormony płciowe.
Dlatego u noworodka można zaobserwować objawy, które normalnie towarzyszą okresowi
dojrzewania płciowego. Jest to więc obrzęk narządów płciowych. Genitalia noworodka są niekiedy
większe od genitaliów siedmiolatka. U dziewczynek obserwuje się obrzęk warg sromowych. Poza
tym wydziela się pewna ilość śluzu, a niekiedy stwierdza się nawet coś w rodzaju śladów
krwawienia. Na twarzy noworodka pojawiają się rozszerzone, jakby przepełnione gruczoły łojowe
skóry, przypominające trądzik młodzieńczy. Ciekawy jest wpływ hormonów na gruczoły piersiowe.
Otóż noworodki mają obrzęknięte sutki i jest to ginekomastia, analogiczna jak w okresie
dojrzewania. Duże sutki są wyraźnie zaznaczone, a dotykiem można stwierdzić obrzękniętą tkankę
gruczołową w postaci podskórnych guzików. Przy ucisku, (czego jednak nie należy robić),
wydobywa się nieznaczna ilość pokarmu. Jest to więc jedyny okres w życiu mężczyzn, kiedy
produkują oni pokarm. Hormony żeńskie przekazywane noworodkom płci męskiej są zazwyczaj im
niepotrzebne i mogą działać niekorzystnie. Znane jest zjawisko tzw. nadumieralności chłopców w
okresie okołoporodowym i w wieku noworodkowym, którego przyczyn nie znamy.
Noworodek wykazuje jeszcze, poza przełomem hormonalnym, szereg swoistych cech
fizjologicznych. Należy do nich m.in. zmiana obrazu krwi. Otóż płód znajduje się w warunkach
względnego niedotlenienia. Pobierając tlen z krwi matki poprzez łożysko, ma gorsze warunki do
utlenienia swej hemoglobiny niż korzystając z tlenu atmosferycznego w płucach. Przeto i liczba
czerwonych krwinek, i jakość hemoglobiny muszą nadrabiać te niedostatki. Krwinek czerwonych
ma noworodek znacznie więcej niż dziecko starsze, a tzw. hemoglobina płodowa ma biochemiczne
cechy determinujące większe powinowactwo do tlenu. Ta duża liczba krwinek i swoista cecha
hemoglobiny po urodzeniu nie są już potrzebne. W okresie noworodkowym następuje szybki
rozpad erytrocytów i przemiana hemoglobiny w inne składniki ciała. W procesie tym uczestniczy
wątroba. A że nie jest ona szczególnie dojrzała, a nawet może nie do końca wydolna, więc
przemiana hemoglobiny w produkty biologiczne nieaktywne i neutralne przebiega nie zawsze
sprawnie. To są zapewne przyczyny zjawiska częstego, właściwie powszechnego, tzw.
fizjologicznej żółtaczki noworodków. Trwa ona niedługo, zazwyczaj parę dni. Nie jest szczególnie
nasilona, ale wyraźnie zauważalna.Przewód pokarmowy noworodka także nie jest całkowicie
dojrzały. Przejawia się to m.in. większą przepuszczalnością błony jelitowej. Ta przepuszczalność
jest wykorzystywana do szczepień. Obecnie noworodki szczepi się śródskórnie przeciw gruźlicy,
ale przed laty podawano szczepionkę doustnie. Było to możliwe, ponieważ noworodek mógł
przyswoić z przewodu pokarmowego niezmienione bakterie BCG, czyli szczepionkę. Jak mógł
wchłonąć szczepionkę, może wchłonąć również inne drobnoustroje, w tym chorobowe. Dlatego
okres noworodkowy jest obok specyficznej i niepełnej odporności ustroju szczególnie zagrożony
infekcjami. Stąd potrzeba wyjątkowo starannej higieny dziecka.
Noworodek jest szczególnie wrażliwy na infekcje. Jest to ciekawa wrażliwość, czy raczej
odporność. Otóż wiele schorzeń noworodka w ogóle nie dotyka. Jeśli matka przeszła dziecięce
choroby zakaźne (odrę, świnkę, ospę wietrzną itp.), to noworodek przez pierwsze tygodnie życia
wykazuje odporność na te zakażenia. Zawdzięcza to ciałom odpornościowym, które otrzymał od
matki poprzez łożysko, a także wraz z jej pokarmem po urodzeniu. Z biegiem czasu ilość materiału
odpornościowego
immunoglobulin
otrzymanego w życiu płodowym wyczerpuje się, a
uzupełnienie go z zewnątrz ustaje w chwili przerwania naturalnego karmienia piersią. Teraz
dziecko staje się bardzo wrażliwe na różnego rodzaju infekcje, np. na tzw. infekcje banalne, jak:
nieżyt nosa, grypa, zakażenie ropne, itp. Zakażenie kropelkowe następuje na znaczną nawet
odległość, zatem lepiej noworodka izolować. Każda infekcja jest dla niego groźna i może skończyć
się poważną chorobę, a nawet śmiercią.
Całkowite pozbawienie niemowlęcia bodźców psychicznych i ruchowych przez dłuższy okres może
doprowadzić do trwałego zaprzepaszczenia uzdolnień dziecka. Toteż niezbędne jest wypełnienie
czasu czuwania niemowlęcia zabawą, zachęcaniem do ruchów, pobudzaniem do gruchania,
gaworzenia. Między 3 a 6 tygodniem życia pojawia się pierwszy uśmiech.
Początkowo w obrębie głowy ruchy dotyczą przede wszystkim języka. Usta układają się w ryjek,
przesuwają ku górze, do dołu i na boki. Noworodek w pierwszych dniach życia ma powieki silnie
zaciśnięte. Im starsza dziecko, tym szerzej rozwiera powieki. Gałki oczne ustawione są dość
szeroko w lekkim zezie zbieżnym. Obserwuje się od czasu do czasu ruchy boczne gałek ocznych,
często połączone z kilkoma drganiami o cechach oczopląsu. Noworodek nie ustala spojrzenia i nie
wodzi oczami za przedmiotami. Na wszystkie przykre odczucia reaguje krzykiem, któremu
towarzyszy zaciśnięcie powiek, podciągnięcie wargi górnej do góry i odchylenie głowy do tyłu. Jest
rzeczą charakterystyczną, że przy dużej różnorodności ruchów nie spostrzega się wyciągania rąk do
przodu i ku dołowi oraz odwracania dłoni. Ruchami celowymi noworodków są jedynie ruchy
związane z ssaniem. Oddychanie noworodka jest nieregularne, ciepłota ciała zmienna. Połykanie
nie zawsze przebiega bez zakłóceń. Bodźce świetlne, słuchowe i termiczne są rozróżniane przez
noworodka, ale reakcje są opóźnione i niezbyt precyzyjne. Do czynności automatycznych
spostrzeganych u noworodków należą: oddychanie, kichanie, ziewanie, czkawka, płacz, kaszel,
wymioty, ssanie, oddawanie moczu i stolca oraz ruchy lokomocyjne dążność do przemieszczania
ciała. Noworodek wykazuje zdolności charakterystyczne tylko dla jego wieku. Są to pewne odruchy
wrodzone, które powinny występować u każdego dziecka i zanikać w ciągu pierwszych miesięcy
życia - odruchy atawistyczne. Analogiczne odruchy obserwuje się u małp, tyle że mają dla nich do
dziś praktyczne znaczenie. U człowieka nie służą już niczemu, poza diagnostyką rozwoju. To też
jest ważne. Na podstawie obecności tych odruchów i czasu ich zanikania możemy ocenić rozwój
dziecka.
-- Odruch pełzania - noworodek położony na brzuszku z przygiętymi kończynami wykonuje ruchy
pełzania. Jest ono zupełnie harmonijne i efektywne - noworodek naprawdę posuwa się do przodu.
-- Odruch chodzenia - noworodek podtrzymywany pod ramiona, gdy poczuje dotykiem stóp
podłoże, wykonuje zupełnie sprawne ruchy przebierania nogami i jakby chodzi. Chodzenie to nie
jest, bo pozycja jest sztuczna - noworodek sam nie może stać. Ale ruchy przebierania nóżkami
odbywają się zupełnie sprawnie.
-- Odruch chwytny - jeżeli noworodek poczuje w dłoni jakiś przedmiot, np. palec, to zaciska dłoń i
chwyta go. Chwyt jest tak silny i intensywny, że można noworodka unieść do góry na dwu palcach,
które będą zaciśnięte jego dłonią.
-- Odruch Moro jest to odruch bardziej złożony, a jego sens poznano obserwując małpy. Otóż w
przypadku zadrażnienia błędnika, a więc kiedy dziecko szybko, gwałtownie się osunie, opadnie,
wykonuje ono dwoma ramionami najpierw ruch ich rozrzucenia na boki, a następnie przywiedzenia
jest to w tej fazie jakby ruch obejmowania. Sens tego odruchu opisanego przez wielkiego pediatrę
francuskiego A. Moro polega na tym, że jeżeli matka zauważy zagrożenie, to puszcza noworodka
czy niemowlę, uwalniając ręce, które do tej pory dziecko trzymały, do czynności chwytnych przy
uciekaniu po gałęziach. Puszczone jak małpiątko osuwa się wzdłuż jej ciała i wykonuje odruch
chwytania obejmowania. Chwyta matkę w pasie, za biodro, za nogę, silnie obejmując. Teraz
przydaje się odruch chwytny: dłonie zaciskają się na włosach futerka, fałdzie skóry. To uczepienie
się matki jest tak efektywne, że małpa może swobodnie skakać po drzewie, nie troszcząc się o
małpiaka. Jest zrozumiałe, iż taki podział pracy znakomicie ułatwia ucieczkę, a więc przeżycie
obojga.
WCZEŚNIACTWO
Za wcześniactwo uważa się noworodka urodzonego między 28 a 36 tygodniem trwania ciąży i masą
ciała mniejszą niż 2500g. Wcześniak jest pokryty meszkiem płodowym, a funkcje jego wielu
układów i ośrodka termoregulacji są na pograniczu wydolności. Wymaga on szczególnej opieki i
właściwego żywienia.
Przeciwieństwem wcześniaka jest tzw. dystrofia wewnątrzmaciczna. Polega ona na tym, że dziecko
z ciąży, która na pewno trwała dość długo, wykazuje masę znacznie niższą niż przeciętna. To
zjawisko jest znacznie groźniejsze niż wcześniactwo. To sygnał, iż dziecko w macicy nie rozwijało
się prawidłowo. Jakiś czynnik doprowadził do niedożywienia wewnątrzmacicznego, a to już może
mieć bardzo niekorzystne następstwa. Niedożywienie w okresie intensywnego wzrastania jest
zawsze groźne, a może prowadzić także do uszkodzenia układu nerwowego. Rokowanie w
przypadku wcześniactwa zależy od wielu czynników, ale przede wszystkim od dojrzałości dziecka.
Im mniejszy wcześniak, tym mniejsze szanse na utrzymanie go przy życiu. Najmniejsze
wcześniaki, jakie udało się przy życiu w chwili fizjologicznego spadku masy nie osiągały 0,5 kg.
Wcześniaki są bardzo wrażliwe na zakażenia, dlatego trzeba je izolować od wszelkich źródeł
zakażenia. Wszystkie te warunki spełniają cieplarki, inkubatory. Mówiąc o perspektywach
wychowania wcześniaka, trzeba pamiętać, że wymaga on długotrwałego przebywania w
inkubatorze, przez to więź emocjonalna z matką jest zakłócona.
U wcześniaków częściej mogą rozwijać się choroby z niedoboru: krzywica (niedobór witaminy ),
niedokrwistość niedobarwliwa (niedobór związków żelaza niezbędnych do syntezy hemoglobiny).
OKRES NIEMOWLĘCY
Okres niemowlęcy, trwający od ukończenia 4 tygodnia życia do końca l roku, odznacza się wielką
dynamiką rozwoju. Niekiedy niemowlęta nazywane są również oseskami z uwagi na fakt, iż
odżywiają się poprzez ssanie. Jednakże termin ten nie jest ścisły, ponieważ niemowlęta w drugiej
połowie roku odżywiają się już także normalnie, żując i gryząc.
W okresie niemowlęcym jedną z podstawowych cech jest uzyskanie równowagi funkcjonowania
narządów wewnętrznych. Narządy wewnętrzne przystosowują się w tym okresie do nowych,
zmienionych warunków wewnętrznych. Dziecko rośnie bardzo dynamicznie. Jego długość, a pod
koniec roku także wysokość zwiększa się o połowę. To jest minimum; jak wskazują często nowe
pomiary, dzieci osiągają wyższe wskaźniki. Podobną, a nawet znacznie większą dynamikę
wykazuje wskaźnik masy ciała. W 1, 2, 3, miesiącu przybywa dziecku dziennie średnio po 30g.
Niemowlę podwaja ciężar ciała w 6 miesiącu, a potraja po roku, natomiast wzrost dziecka zwiększa
się po pół roku o 50%. Mięśnie na początku okresu niemowlęcego bardzo słabe i wiotkie
wzmacniają się stopniowo w drugim półroczu życia. W pierwszej połowie roku niemowlę staje się
bardzo pulchne, ma obfitą tkankę tłuszczową, układającą się w charakterystyczne poduszki.
Poprzez tę tkankę bardzo trudno dopatrzyć się zarysów mięśni. Rosną tułów i kończyny, głowa
znacznie mniej. Niemowlę bardzo dużo je. Jest to zrozumiałe, bo tempo jego rozwoju stawia mu
takie wymagania. W pierwszym okresie życia konieczne jest karmienie naturalne, z piersi matki.
Ośmiotygodniowe zdrowe niemowlę wypija w ciągu 6 karmień 600 800 ml pokarmu (120 do 130
ml w czasie jednego posiłku). Noworodek i niemowlę karmione piersią może bez przeszkody
przekraczać podaną normę. Pamiętać należy, że łatwo wzbierająca pierś matki nie musi zawierać
dużej ilości pokarmu. Pokarm, który niemowlę wysysa z piersi, jest czysty biologicznie i
niezainfekowany. Pokarm ma stałą ciepłotę, przez cały czas ssania niezmienną. Nigdy nie jest
popsuty. Bardzo ważną sprawą jest skład pokarmu. Skład chemiczny pokarmu kobiecego może się
dość znacznie różnić. Nie zawsze jest pełnowartościowy - zależy to od wieku, stanu odżywiania
matki, a może i innych cech indywidualnych. Jednak w normalnych warunkach skład chemiczny
pokarmu jest najkorzystniejszy dla dziecka. Pokarm ten zawiera ciała odpornościowe i dlatego
dzieci karmione piersią mniej chorują, są bardziej odporne na infekcje. Dochodzimy do
najważniejszego argumentu na rzecz karmienia naturalnego. Chodzi o bliski fizyczny i psychiczny
kontakt dziecka z matką. Kontakt ten wpływa na powstanie i rozwój więzi emocjonalnej między
tymi dwoma istotami. Niemowlę ma bardzo małe rezerwy pokarmowe. Musi być karmione często,
początkowo sześć razy na dobę, a wcześniaki nawet częściej. Kiedy jest głodne, jego pobudzenie,
niepokój są tak duże, że tylko karmienie może je uspokoić. Kilka razy dziennie powtarza się więc
taki cykl: uczucie dojmującego głodu - kontakt fizyczny z matką - uczucie nasycenia się.
Warto także zwrócić uwagę, że do pokarmu kobiecego przechodzą między innymi takie składniki
jak: jod, brom, salicylany, środki nasenne, alkohol, sulfonamidy i niektóre antybiotyki. Od
karmienia piersią odstępuje się stopniowo od 4 5 miesiąca, kasując w każdym miesiącu jedno
karmienie piersią i zastępując je mieszanką. U niemowląt karmionych wyłącznie piersią powyżej 9
miesiąca życia dochodzi do niedokrwistości.Oprócz prawidłowego przyrostu wagi, wzrostu,
wymiarów głowy i klatki piersiowej dosyć istotne znaczenie przypisujemy prawidłowemu
ząbkowaniu. Wyrzynanie się ząbków jest zjawiskiem normalnym i nie należy z nim wiązać jakichś
obaw. Pogląd, iż ząbkowanie wywołuje gorączkę, biegunkę lub drgawki, jest przestarzały i
niezgodny z prawdą. Nie zawsze okresy wyrzynania się ząbków są stałe mimo pełnego zdrowia
niemowlęcia. Czasem pierwsze dolne siekacze pojawiają się już w 2 3 miesiącu życia dziecka, a
nawet wyjątkowo dziecko może się urodzić z dwoma ząbkami. Zazwyczaj jednak siekacze
pojawiają się między 6 i 8 miesiącem życia. Między 8 i 12 miesiącem niemowlęciu przybywają
cztery górne zęby. Drugie dwa siekacze pojawiają się między16 i 20 miesiącem, a cztery zęby
przedtrzonowe między 12 i 16 miesiącem. Jeżeli ząbkowanie rozpoczyna się dopiero po 12
miesiącu życia, to przeważnie mamy do czynienia ze złożoną nieprawidłowością (mongolizm) lub
zaburzeniami wydzielania wewnętrznego, rzadziej z krzywicą lub kiłą.O rozwoju dziecka w l roku
mówimy, że jest to rozwój psychoruchowy. Tych dwu składników w tym wieku nie można
oddzielić. Istnieje ścisła współzależność. Człowiek jako jedyny w świecie istot żywych przyjął
spionizowaną postawę ciała, wyłączył górne kończyny z funkcji podporowych i lokomocyjnych,
uwolnił dłoń do innych zadań. Dziecko w l roku uczy się ludzkiej mowy. Odczuwa ono bezbłędnie
nastrój osoby mówiącej. Potem rozumie coraz więcej słów, a pod koniec roku zaczyna samo
mówić. Nie jest to jeszcze pełna mowa - słownictwo jest ubogie, zdań dziecko jeszcze nie
formułuje. Jest to raczej opanowanie języka w formie biernej. Dzieci w różnym czasie zaczynają
mówić. Uważa się, że nie mówienie przez dziecko do 3 roku życia można uznać za normę.
Kolejną umiejętnością jest samodzielne poruszanie się. Dziecko z początku podnosi główkęnajpierw leżąc na wznak, potem leżąc na brzuszku. Jest to ważne ćwiczenie kształtujące krzywizny
kręgosłupa. Potem zazwyczaj siada. Wiele dzieci obecnie najpierw staje, a potem dopiero siada.
Przemieszczanie się w przestrzeni dziecko zaczyna od raczkowania, czyli poruszania się za pomocą
czterech kończyn. W raczkowaniu może osiągnąć znaczne sukcesy, dojść do dużej ekspresji poruszać się szybko i zwrotnie.
Chodzenie to kolejny ważny etap rozwoju. Wiąże się ono z pionizacją postawy, wykształceniem
kręgosłupa i rozwojem muskulatury. Utrzymanie pozycji stojącej, a tym bardziej chodzenie
wymaga dużo siły, toteż właściwie sztukę chodzenia dzieci opanowują albo pod koniec l roku, albo
w 2 roku życia. W tym wieku dziecko rozumie również krótkie zdania ( do pięciu wyrazów).
Wrażliwość kiszki stolcowej i pęcherza moczowego na wypełnienie wydalinami zmniejsza się,
doskonali się funkcja mięśni zwieracza odbytu i cewki moczowej tak, że wysiłek lub krzyk rzadziej
powodują moczenie lub wypróżnienie. Nie ma jeszcze jednak pełnej zdolności dowolnego
opróżniania pęcherza i odbytu. Wysadzone w porę, potrafi załatwić się do nocniczka. Opanowanie
zwieraczy przez niemowlę jest wielkim sukcesem. Dziecko uczy snę opanowywać oddawanie
stolca, potem moczu w sposób kontrolowany. To jest skomplikowany proces psychologiczny -
dziecko wykorzystuje tę możliwość do osiągnięcia pochwały, do szantażu, do zwracania na siebie
uwagi itp. U rocznego dziecka ostrość wzroku i zdolność do lokalizacji dźwięku wzrasta.
W zakresie ruchów kończyny górnej niemowlę opanowuje zdolność chwytania, przy czym ten
drugi etap rozwoju czynności chwytnych wiąże się korelacją wzrokowo - ruchową. Nie jest to
mechaniczne zaciskanie dłoni, ale działanie celowe, pod kontrolą wzroku. Jest to znowu czynność
bardzo złożona, przy czym dłoń osiąga to, co jest cechą tylko człowieka - przeciwstawność kciuka
w stosunku do reszty palców. W czasie zabaw dziecko próbuje budować wieżę z 2 3 klocków,
opróżnia i napełnia pudełka, wkłada i wyjmuje klucz a zamka. Ruchy i zmysł równowagi stają się
bardziej skoordynowane,.
I dochodzimy do najważniejszego - rozwoju emocjonalnego. Otóż dziecko w pierwszych
miesiącach uczy się rozpoznawać matkę i uczy się jej zapachu, głosu, dotyku. Uczy się ją rozumieć,
cieszyć się jej radościami i martwić jej smutkami. Matka jest pierwszą rozpoznawaną o sobą i
pierwszą osobą, do której dziecko się przywiązuje. Matka daje poczucie bezpieczeństwa. Dziecko,
kiedy się do niej przytuli, czuje się spokojne, jest mu po prostu dobrze. W ostatnim kwartale
pierwszego roku życia niemowlę pogłębia więź uczuciową z najbliższym otoczeniem. Ujawniają się
zaczątki woli. Dziecko potrafi się bawić dwoma przedmiotami na raz. Wkłada mniejsze przedmioty
w większe. Dość często przyjmuje postawę stojącą, stawia pierwsze kroki. Przytrzymując się
przedmiotów lub przy pomocy dorosłego człowieka. Rozumie znaczenie kilkunastu słów, a kilka z
nich (2 5) wymawia w określonym znaczeniu. W czwartym kwartale życia w niemowlęciu zaczyna
funkcjonować pamięć oraz kształtować cię osobowość. Rozumiemy przez to takie cechy
zachowania się, jak np. wyrażanie żądań i upór.Niemowlęctwo jest okresem wysokiej
zachorowalności i umieralności. Oczywiście w różnych krajach wygląda to odmiennie.
Umieralność l roku jest związana z:
-- przebiegiem ciąży, zatruciami wewnątrzmacicznymi, wadami wrodzonymi noworodka,
-- urazem porodowym, zwłaszcza wylewem wewnątrzczaszkowym,
-- zakażeniami przewodu pokarmowego, tzw. biegunkami,
-- zakażeniami układu oddechowego, w tym zapaleniem płuc.
Zakaźne schorzenia układu pokarmowego są wywołane różnymi drobnoustrojami, w tym także
takimi, które powodują choroby zakaźne u dorosłych: salmonellą (dury i paradury), shigellą
(czerwonka). Niemowlęta mają chwiejną gospodarkę wodną - elektrolitową. Częste stolce
prowadzą do odwodnienia organizmu i utraty elektrolitów. Jeżeli do tego dołączą się wymioty,
sytuacja staje się dramatyczna.
Drugim poważnym schorzeniem, które staje się często przyczyną zgonów niemowląt, są zakażenia
dróg oddechowych, a w konsekwencji zapalenie płuc. Jest to także choroba wywołana
drobnoustrojami. Mogą to być bakterie, te, które wywołują analogiczne schorzenia u dorosłych i
starszych dzieci, a także inne drobnoustroje oraz wirusy. Ogólnie trzeba stwierdzić, że im dziecko
jest starsze i lepiej rozwinięte, lepiej zadbane, tym rzadziej choruje, a schorzenia przebiegają
łagodniej.
Dla prawidłowego rozwoju psychofizycznego, decydujące znaczenie mają właściwe warunki
środowiskowe, oraz opieka, zapewniona dziecku idealnej czystości, swobody ruchu,
odpowiedniego wypoczynku, powietrza, słońca i właściwego odżywiania.
OKRES PONIEMOWLĘCY
Okres poniemowlęcy jest to 2 i 3 rok życia. Jest to okres dalszego intensywnego rozwoju
psychoruchowego. Umiejętność samodzielnego chodzenia otwiera przed dzieckiem nowe
perspektywy w zakresie orientacji w najbliższym otoczeniu oraz poznawania świata przedmiotów i
istot żywych. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie wolniejsze, mniejsze jest
zapotrzebowanie na pokarmy, dziecko ma mniejszy apetyt, zmniejsza się ilość podskórnej tkanki
tłuszczowej, dziecko staje się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Przez skórę i cienką
warstwę tkanki tłuszczowej zaczynają być widoczne zarysy muskulatury. Dziecko doskonali swoją
motorykę i mowę, przez co staje się bardziej niezależne, samodzielne. Poznaje otoczenie, bardzo
dużo się uczy (jeżeli ma od kogo), czego są pozbawione w znacznym stopniu dzieci wychowane w
instytucjach zastępczych żłobkach czy domach dziecka. Charakterystyczną cechą dziecka w tym
okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch. Nazywamy to głodem ruchu i wrażeń. Ponieważ
układ nerwowy dzieci jest nadal niedojrzały, prowadzi to do łatwo do uczucia zmęczenia, przed
którym trzeba je chronić. Ponadto dzieci źle znoszą monotonne zajęcia, z trudem skupiają się nad
jedną czynnością. Wielka ruchliwość może wiązać się także z szybkim męczeniem obciążonych
pracą grup mięśniowych, ponieważ dziecko będąc w ustawicznym ruchu, zmienia obciążenie
poszczególnych mięśni. Niekontrolowany ruch może prowadzić do zmęczenia, trzeba więc dbać, by
dziecko dużo spało (normy zalecają 12 14 godzin snu na dobę).W okresie poniemowlęcym dzieci
zapadają zazwyczaj na choroby zakaźne. Obecnie szczepienia wyeliminowały większość tych
chorób, nadal jednak stosunkowo częste są: świnka, ospa wietrzna, nieżyty dróg oddechowych.
Zwiększa się także liczba urazów (nieszczęśliwych wypadków). Dziecko ruchliwe, pozbawione
doświadczenia wykazuje brak rozwagi i na przykład dotyka płomienia świecy czy skacze ze
znacznej wysokości (nie umie jej ocenić).Dziecko w 1 roku uczy się poznawać otoczenie, rozumieć
ludzką mowę, chodzić i manipulować ręką, samodzielnie załatwiać swoje potrzeby higieniczne itd.
Nigdy, w żadnym okresie życia - przy największym wysiłku, przy najlepszej opiece - człowiek nie
osiąga tak wiele w tak krótkim czasie. Z licznych obserwacji wynika, że trudności i niepowodzenia
nauczycieli w pracy z uczniami mają swoje uwarunkowania w przebytych w pierwszych trzech
latach chorobach i błędach wychowawczych.
Przeciętny roczny przyrost ciężaru ciała wynosi w tym okresie około 2,3 kg, przeciętny roczny
przyrost długości ciała około 10cm. Pod koniec 3 roku życia dziecko osiąga około 25% ciężaru
ciała (wobec 6 u noworodka), około 55% wysokości (34% u noworodka), około 65% obwodu klatki
piersiowej (41% u noworodka), około 90 % obwodu głowy (62% u noworodka)
charakterystycznych dla człowieka dorosłego. Bardzo istotnym zmianom ulegają proporcje ciała.
Zmienia się ukształtowanie głowy. Kończy się proces wyrzynania zębów mlecznych. Wydłużeniu
ulegają kończyny. Zwolnienie przyrostu ciężaru ciała spowodowane jest mniejszym niż w
pierwszym roku życia odkładaniem się tłuszczu pod skórą oraz ogromną ruchliwością dziecka i
związanym z nią dużym zużyciem energii. Duże zasoby podściółki tłuszczowej w 1 roku życia, już
w 2 roku znacznie się zmniejszają, uzyskując wartości charakterystyczne 1 miesiąca życia, zaś w 3
roku życia maleją jeszcze bardziej. Zwiększa się natomiast udział masy mięśniowej w odsetkach
całej masy ciała. Wyrazem tego jest zwiększenie się siły dziecka. Sylwetka dziecka pod koniec 3
roku życia poprzez znaczny przyrost długości kończyn staje się jeszcze bardziej harmonijna.
Sylwetka dziecka zgrabnieje. Podkreślone zostają (niekiedy nadmiernie) fizjologiczne krzywizny
kręgosłupa.W okresie poniemowlęcym charakterystyczna postawa dziecka, zwraca bowiem uwagę
wypięty do przodu brzuszek, duże nachylenie kręgosłupa do przodu w odcinku lędźwiowym, lekko
wygięte na zewnątrz podudzia i pozornie płaskie stopy. Objawy te są w tym okresie życia zupełnie
prawidłowe i są związane z wiotkością mięśni. W miarę wzmacniania się układu mięśniowego i
kostnienia wielu chrzęstnych części szkieletu objawy te będą zanikać.Dzięki postępującej integracji
neuromotorycznej i koordynacji kory mózgowej opanowane zostają podstawowe czynności
lokomocyjne. Dziecko zdobywa szereg skojarzeń kinestetyczno ruchowych. Okres wczesnego
dzieciństwa cechuje olbrzymie bogactwo form ruchu i rozrzutność ruchowa. Dziewczęta, choć
mniejsze, szybciej na ogół rozwijają się motorycznie. Kształtuje się równowaga wodno
elektrolitowa. Wzrasta odporność dziecka. Wśród zachodzących zmian ustrojowych na plan
pierwszy występują cechy rozwoju umysłowego. Szczególnie intensywnie rozwija się mowa (z
reguły szybciej u dziewcząt). Zaczyna się kształtować osobowość dziecka. Zmienia się jego
zachowanie. Wyróżnia ono siebie spośród innych osób. Charakterystyczna jest znaczna
pobudliwość ruchowa oraz niemożność dłuższej koncentracji uwagi.
OKRES PRZEDSZKOLNY
Okres przedszkolny obejmuje czwarty, piąty, szósty i siódmy rok życia dziecka. Jest to okres, kiedy
dziecko opanowało już podstawowe funkcje życiowe i jest na tyle dorosłe i samodzielne, że może
dać sobie radę w przedszkolu. Granice tego okresu nazwanego przedszkolnym stanowią dwa fakty
o charakterze raczej społeczno wychowawczym niż biologicznym. Będzie to przejście dziecka ze
żłobka do przedszkola i z przedszkola do szkoły. Nieco trudniej jest znaleźć takie wyraźnie
odgraniczające omawiany okres życia zjawiska o charakterze biologicznym. Granice między 3 a 4
oraz 7 a 8 rokiem życia są dość płynne, w przeciwieństwie do okresów poprzednich i następnych.
W okresie przedszkolnym utrzymuje się spostrzegane uprzednio zwolnienie tempa rozwoju.
Zaznacza się jednak większe zróżnicowanie przebiegu zjawisk rozwoju. Być może, związane jest to
z rozpoczęciem produkcji własnego hormonu wzrostu.
Wstępem do obserwacji zmian w długościach, szerokościach, obwodach ciała dziecka będzie
zapoznanie sięz rozwojem układu kostnego i mięśniowego, stanowiących główne składowe budowy
ciała. Elementami powodującymi zasadniczo zwiększenie się ciężaru ciała są mięśnie i kościec. Na
dojrzewanie kośćca ma wpływ wiele czynników pochodzenia genetycznego i środowiskowego.
Wiadomo np., że dzieci pochodzące ze złych warunków socjalno bytowych mają wiek kostny w
stosunku do wieku metrykalnego opóźniony. Nieraz opóźnienie takie wynosi nawet kilka
lat.Pomiędzy 4 a 6 rokiem życia następuje nasilenie procesów mineralizacji kości. W okresie
przedszkolnym powstaje cały szereg nowych punktów kostnienia. Znajdujemy je w obrębie kości
ramieniowej i przedramienia, nadgarstka, palców,, kości udowej, podudzia i stopy. Dziewczynki są
bardziej dojrzałe szkieletowo w tym samym wieku aniżeli chłopcy. Zjawisko to jest uwarunkowane
genetycznie i związane z różnicą płci (dymorfizm płciowy). Przejawem poprawnie przebiegających
procesów kostnienia jest wymiana zębów mlecznych na stałe. Kolejność wymiany mlecznych
zębów zbiega się na ogół z kolejnością ich przebijania się. U dzieci warszawskich początek
wyrzynania się zębów stałych notuje się w wieku 4 lata i 9 miesięcy u dziewczynek i o 3 miesiące
później u chłopców. I u dziewczynek, i u chłopców najpierw wyrzynają się zęby w żuchwie, z
następnie w szczęce.Równolegle z rozwojem kośćca równie intensywnie rozwija się układ
mięśniowy. Tkanka mięśniowa jest taką tkanką, która w porównaniu z innymi narządami ciała
najbardziej zwiększa swoją wagę w okresie od noworodka do wieku dorosłego. Rozrost ten
spowodowany jest zmniejszeniem się ilości wody w mięśniach oraz wzrostem ilości substancji
białkowych i tłuszczu. Liczba włókien mięśniowych, z których składają się mięśnie, z wiekiem
zmienia się niewiele, zwiększa się natomiast ich masa. Praca, jaką dziecko wykonuje, jest
wynikiem współdziałania wielu grup mięśniowych i jest uzależniona od rozwoju układu
nerwowego. Na okres przedszkolny przypada niezwykle istotny dla całego rozwoju układu
mięśniowego ostatni etap unerwiania włókienek mięśniowych. Proces ten nosi nazwę innerwacji.
Do około 4 5 roku życia formują się rozgałęzienia zakończeń nerwowych, związanych z
poszczególnymi włóknami mięśniowymi, a już w wieku 5 6 lat różnicowanie się aparatu
inerwacyjnego mięśni niemal się kończy. Jak więc z tego wynika, proces unerwiania mięśni kończy
się znacznie wcześniej niż rozwój samych mięśni. Ogromny wpływ na wymienione procesy ma
odżywianie.Głowa powiększa się bardzo nieznacznie, wzrastają natomiast tułów i kończyny, które
wydłużają się wyraźnie. Dziecko przedszkolne jest szczupłe, charakteryzują je cienkie, jakby za
długie ręce i nogi oraz stosunkowo nieduża głowa, osadzona na cienkiej, długiej szyi. Kości i
mięśnie rosną szybko, wzrastają także siła mięśni i sprawność neuromotoryczna. W dalszym ciągu
jednak słabe są więzadła, co bywa przyczyną występowania urazów i wad postawy, zwłaszcza
skrzywień kręgosłupa, częstych u dzieci 6-, 7- letnich.
Następuje rozwój i usprawnienie narządów wewnętrznych: serca, płuc, układu pokarmowego,
których czynności coraz bardziej są zbliżone do funkcji organizmu dojrzałego. Normalizują się
tętno i ciśnienie krwi, zmniejsza się liczba oddechów. Poziom hemoglobiny, liczba krwinek
czerwonych i białych zbliżają się do normy człowieka dorosłego. Zmienia się tor oddechowy z
przeponowego na brzuszno - piersiowy lub piersiowy. Okres od 4 do 7 roku życia nie należy do
okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie mamy tu gwałtownych skoków
w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała. Szybkość procesów rozwojowych w dalszym ciągu
maleje. Dotyczy to nie tylko cech somatycznych (wysokość, ciężar ciała), ale i poszczególnych
organów. Nieco wolniejsze tempo rozwoju wykazuje więc mózg (najintensywniejszy rozwój tkanki
mózgowej następuje w trzech pierwszych latach życia), znacznie wolniejsze trzustka i żołądek,
zupełnie wolne śledziona, nerki i płuca. Układ limfatyczny ulega w wieku 3 - 7 lat znacznemu
przerostowi, co można tłumaczyć samoobroną organizmu przed częstymi w tym wieku
zakażeniami. Wzmożona praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałów
podniebiennych, węzłów chłonnych szyjnych, karkowych, pachowych, pachwinowych i innych, a
często przerostem tzw. trzeciego migdałka, co w efekcie utrudnia dziecku oddychanie przez nos. W
następnym okresie rozwojowym układ limfatyczny ulega regresji.Charakterystyczna dla okresu
przedszkolnego jest stabilizacja procesów rozwojowych- - niewielkie przyrosty roczne masy ciała i
wysokości, z przewagą wzrastania, co wyraźniej zaznacza się u dziewczynek niż u
chłopców.Między 3 a 7 rokiem życia chłopcy przyrastają 26,8 cm, średnio na każdy rok życia
przypadałoby więc 6,7 cm. Nie rozkładają się jednak te roczne przyrosty tak, jak wykazuje to
obliczenie matematyczne. Gdy przyjrzymy się różnicom między średnimi arytmetycznymi w
poszczególnych klasach wieku spostrzeżemy, że intensywniej rosną chłopcy między 3 a 6 rokiem,
wolniej nieco między 6 a 7. Ciężar ciała między 3 a 7 rokiem powiększa się o 10,0 kg. Największy
swój przyrost uzyskuje między 5 i 6 rokiem, najmniejszy między 3 a 5. Dowodzi to, iż w okresie od
3 do 5 roku życia, w związku z większymi przyrostami wysokości i mniejszymi ciężaru ciała
chłopcy nieco szczupleją. Między 5 a 7 rokiem natomiast stają się pełniejsi, gdyż ciężar ma
przyrosty większe, a wysokość mniejsze.Dziewczynki między 3 a 7 rokiem życia przyrastają o 27,5
cm. Najintensywniej wydłużają się jednak między 3 a 4 rokiem, nieco mniej między 4 a 6, a jeszcze
mniej między 6 a 7. Przyrosty ciężaru ciała są największe między 3 a 6 rokiem i nieco mniejsze
między 6 a 7. Wobec nieco mniejszych przyrostów wysokości i dość znacznych przyrostów ciężaru
ciała, między 5 a 6 rokiem życia dziewczynki są bardziej okrągłe. Istnieje złożony zespół
czynników genetyczno środowiskowych, wpływających na wysokość ciała. Do najważniejszych
czynników środowiskowych należy żywienie. Jest ścisły związek czasu kostnienia i rozrostu kośćca
z ilością spożytych kalorii. Przy niedożywieniu może wystąpić zahamowanie wzrostu kości na
długość. Również niedobory witamin mogą wywołać poważne zmiany w rozwoju tkanki kostnej.
Rozwój tkanki mięśniowej zostaje ograniczony przy nawet niewielkiego stopnia niedożywieniu.
Tryb życia, jaki dziecko prowadzi: ilość i rodzaj ruchu, odpoczynek, sen to również elementy
środowiskowe nieobojętne dla procesów wzrastania i dojrzewania. Na wysokość i ciężar ciała
wpływają również wrodzone wady rozwojowe, np. wady serca, zaburzenia endokrynalne oraz
niektóre schorzenia, takie jak cukrzyca, krzywica, pasożyty.W wieku przedszkolnym zmiany
proporcji ciała następują w kierunku wydłużenia się kończyn. Od 3 roku życia zaznacza się
dymorfizm płciowy w zakresie wymiarów klatki piersiowej, szerokości barków i bioder, w
kierunku sylwetki męskiej u chłopców. Różnice dotyczą również ilości tkanki tłuszczowej, która
obficiej gromadzi się u dziewcząt, stąd zwiększa się krągłość ich kształtów. Bardzo
charakterystyczne zmiany proporcji zachodzą w obrębie tułowia. Szerokość barkowa i biodrowa
wyraźnie inaczej kształtuje się u chłopców i dziewczynek. U chłopców mianowicie zaznacza się
coraz większa różnica między szerokością barkową i biodrową na korzyść tej pierwszej. Powoduje
to, że w efekcie kształt ich tułowia przybiera coraz bardziej kształt trójkąta, co nadaje sylwetce
chłopca charakter męski. Mniejsza różnica między szerokością barkową a biodrową u dziewczynek
czyni kształt ich tułowia bardziej kobiecy. Zmienia się również na przestrzeni 3 7 lat klatka
piersiowa. I tu również, podobnie do proporcji barki biodra pogłębia się z wiekiem różnica między
kształtem klatki piersiowej u chłopców i dziewczynek. Chłopcy mają wszystkie wymiary klatki
piersiowej większe aniżeli dziewczynki. Obejmuje to zarówno obwód klatki piersiowej, jak i jej
szerokość i głębokość.Wiek przedszkolny to okres wzmożonej ruchliwości dziecka. Prawidłowo
rozwijające się dziecko we wczesnym wieku przedszkolnym powinno posiąść zdolność koordynacji
ruchów, co jest wykładnikiem dojrzałości ośrodkowego układu nerwowego. Dotyczy to zarówno
koordynacji ruchów głowy, jak tułowia i kończyn. Dziecko 3-, 4-letnie umie już skakać na dwóch
nogach, wchodzić na schody i schodzić z nich, początkowo dostawiając jedną nogę do drugiej,
potem stawiając nogi na przemian. Potrafi rozpiąć i zapiąć ubranie, włożyć buty, umyć i wytrzeć
ręce itp. Stopniowe przyswajanie tych form daje płynność i harmonię ruchu. Nadal trudne pozostają
precyzyjne ruchy manualne (nieukończony proces mielinizacji).Wzrasta dominacja prawej ręki.
Ręka lewa spełnia na ogół funkcje pomocnicze. Ustalenie wyraźnie większej sprawności jednej ręki
daje dziecku poczucie pewności oraz możliwość łatwiejszego manipulowania i zręczniejszego
wykonywania wszystkich czynności manualnych. Okres przedszkolny cechuje dalszy rozwój
układu nerwowego. Stwierdza się przewagę procesów pobudzenia nad procesami hamowania,
intensywnie są wytwarzane odruchy warunkowe. Reakcje uczuciowe są bardzo żywe. W młodszym
wieku przedszkolnym dziecko charakteryzuje jeszcze labilność uczuciowa. Z płaczu łatwo
przechodzi ono w śmiech, ze złości w radość. W miarę dojrzewania pojawia się u dziecka
narastająca równowaga psychiczna. Bardzo dynamiczny jest rozwój funkcji psychicznych, takich
jak mowa, wyobraźnia, spostrzeganie, myślenie. Rozwija się pamięć i doświadczenie ruchowe.
Dziecko 5-, 6-letnie wymawia już wszystkie zgłoski prawidłowo. Wzbogaca się również jego
słownik, zdania są rozbudowane. Dziecko potrafi używać słów bliskoznacznych, porównań itp. W
związku z kształtowaniem się wyobraźni, myślenia logicznego i zdolności spostrzegania poszerza
się znacznie krąg zainteresowań dziecka.W tym okresie rozwojowym kształtują się pamięć i uwaga
dowolna, zaczyna się rozwój uczuć wyższych, rozwój przystosowania społecznego. W rozwoju
psychicznym dziecka istotną rolę odgrywa zabawa. Dziecko zaczyna opanowywać trudną, a tak
konieczną później w szkole, umiejętność koncentracji uwagi, uczy się wytrwałości, spełniania
poleceń, podporządkowania się nakazom i zakazom. Ruch jest fizjologiczną potrzebą dziecka
przedszkolnego i o tym powinni pamiętać jego opiekunowie. Z punktu widzenia zdrowia i higieny
najbardziej wskazany jest swobodny, dowolny ruch, przerywany chwilami wypoczynku, które
dziecko w miarę potrzeby samo sobie ustala. W tym okresie konieczne jest zapewnienie dziecku
właściwego wypoczynku przez przestrzeganie odpowiednio długiego snu nocnego (12 godzin) oraz
snu lub wypoczynku w pozycji leżącej w ciągu dnia (ok. 1,5 godziny).Pożywienie dziecka powinno
składać się z potraw białkowych, jarzyn i owoców oraz potraw mącznych i cukru, przy
równoczesnym ograniczeniu tłuszczu. Bardzo ważne w tym okresie rozwojowym jest hartowanie
dziecka. Znaczenie hartujące ma zarówno powietrze, jak i woda, dlatego dziecko powinno
przebywać przez kilka godzin dziennie i latem, i zimą na świeżym powietrzu. Ważną sprawą jest
zapobieganie chorobom zakaźnym. Profilaktyka chorób zakaźnych polega na unikaniu źródeł
zakażenia, przestrzeganiu terminów szczepień ochronnych, niebagatelizowaniu nawet błahych
objawów chorobowych oraz na systematycznym poddawaniu dziecka okresowej kontroli lekarskiej.
Duże znaczenie w utrzymaniu zdrowia mają regularne wizyty u stomatologa oraz wyrabianie i
utrwalanie nawyków higieniczno kulturalnych.
OKRES SZKOLNY
Okres szkolny zamyka się w szerokich granicach wieku od 6 do ok. 14 roku życia, nic więc
dziwnego, że różnice rozwoju u dzieci krańcowych roczników są bardzo znaczne. Dotyczy to
zarówno rozwoju somatycznego, jak psychicznego i społecznego. Stąd też konieczność podzielna
okresu szkolnego na dwa:
-- pierwszy - obejmujący wczesne lata szkolne, tj. 6 - 10 roku życia;
-- drugi - obejmujący 11 - l4 rok życia.
Młodszy wiek szkolny w znacznej części pokrywa się z fazą przedpokwitaniową, która rozpoczyna
się w 7 roku życia. Końcowy etap tej fazy trudno określić, gdyż kształtuje się bardzo
indywidualnie. Biologicznie jest to okres względnie stabilny, wyróżniający się ogólną harmonią
rozwoju. Zwolnieniu ulega tempo rozwoju, powiększa się masa ciała. W rozwoju somatycznym
okres pierwszy charakteryzuje się dość jednostajnym tempem wzrastania. Przyrosty masy i długości
ciała są stosunkowo małe. We wczesnym wieku szkolnym występuje przewaga przyrostu masy
ciała nad tempem wzrastania, jest to okres fizjologicznego pełnienia. Intensyfikacji ulega
różnicowanie i dojrzewanie wielu układów (integracja międzynarządowa). Zaznacza się wysoka
odporność ustroju. Rozpoczyna się wyrzynanie zębów stałych, Wrażliwość większości zmysłów
osiąga swój pułap. Dziecko 7- letnie osiąga dojrzałość prostych czynności ruchowych. Opanowuje
blisko połowę ruchów dorosłego. Ruchy stają się harmonijne, rytmiczne, płynne i elastyczne. Poza
gibkością i zwinnością pozostałe cechy motoryczne są jeszcze słabo wykształcone. Około 10 roku
życia dostrzec można ekonomię ruchu, umiejętność koncentracji. Dzięki postępowi innerwacji
mięśni ruchy stają się skoordynowane i precyzyjna. Jest to złoty okres motoryczności,
wykorzystywany do podejmowania treningu wielu dyscyplin sportowych.Stopniowo zmienia się
obraz sylwetki dziecka. Klatka piersiowa ulega spłaszczeniu. Może pogłębiać się kifoza piersiowa.
Szybko wydłuża się stopa. Następuje dalszy szybki rozwój kończyn dolnych. Zaznacza się
dymorfizm płciowy. Jest to okres gromadzenia się rezerw ustrojowych do przejścia w burzliwy,
dynamiczny okres dojrzewania płciowego. W tym czasie bowiem dokonują się istotne, choć jeszcze
niedostrzegalne zmiany morfologiczne i funkcjonalne gruczołów płciowych, będące
przygotowaniem do ich wzmożonej aktywności.Okres drugi charakteryzuje się wyraźnym
przyspieszeniem tempa wzrastania. Jest to objaw wskazujący na zbliżanie się kolejnego okresu
rozwoju - dojrzewania. Ważną cechą somatyczną okresu szkolnego jest rozwój uzębienia stałego.
Przed okresem dojrzewania uczeń ma już pełne lub prawie pełne (z wyjątkiem zębów ósmych)
uzębienie stałe. Znamienne jest zanikanie tkanki limfatycznej, która u dziecka w wieku
przedszkolnym była znacznie rozwinięta. Wyraźnie zaznaczają się różnice w rozwoju somatycznym
zależne od płci. Dotyczy to wysokości i masy całego ciała, a także dojrzewania i rozrastania
poszczególnych narządów. Tym tłumaczy się, iż rozmiary ciała młodszych dzieci obu płci i ich
sylwetki różnią się tylko nieznacznie. Zmienia się to w momencie, kiedy dziewczęta rozpoczynają
skok pokwitaniowy. Na przełomie pierwszego i drugiego okresu wieku szkolnego dziewczęta
bardzo szybko zaczynają górować nad chłopcami wzrostem, a także masą ciała. Zmieniają się
sylwetka, rysy twarzy, sposób poruszania się i zachowania, co stwarza wrażenie, że są starsze od
rówieśników - chłopców. Ten stan trwa mniej więcej do 13, 14 roku życia, kiedy to chłopcy
wchodzą w okres skoku pokwitaniowego, a dziewczęta skok pokwitaniowy kończą. Wzrost
chłopców postępuje teraz bardzo szybko, doganiają oni i wkrótce przerastają dziewczęta. U
chłopców pojawiają się zmiany typowe dla okresu dojrzewania. Bardzo typową cecha wieku
szkolnego jest intensywny rozwój psychoruchowy. Praca układu ruchowego zależy ściśle odm
funkcji układu nerwowego, który reguluje i koordynuje czynności wszystkich narządów, w tym
narządu ruchu. Rozwój motoryczny dziecka szkolnego w wieku 8 - 10 lat cechuje już znaczna
koordynacja ruchów, zręczność, dokładność, a nawet precyzja. Sprawność ruchowa dziecka w
wieku 11 - 13 lat jest jeszcze doskonalsza, ruchy są harmonijne i płynne. Do prawidłowego rozwoju
układu mięśniowego konieczne jest systematyczne trenowanie mięśni i stawów, trzeba jednak
zwrócić uwagę, aby praca mięśni była rozkładana równomiernie na poszczególne grupy mięśniowe.
Należy także pamiętać o indywidualnych różnicach w grupie rówieśniczej. To, co dla jednego
dziecka jest możliwe i łatwe do wykonania dla drugiego okazuje się bardzo trudne, wymaga
wielkiego wysiłku, a czasami staje się w ogóle nieosiągalne. Dlatego też zawsze jest konieczna
indywidualizacja w zajęciach fizycznych, ćwiczeniach, a nawet w zabawie. Dotyczy to zwłaszcza
dzieci słabszych, wątłych, niesprawnych ruchowo.
Na tę stabilną biologicznie dość harmonijną fazę rozwoju przypadają pierwsze lata nauki szkolnej.
W okresie szkolnym zabawa nie znika z zajęć dziecka, traci jednak swoją dotychczasową, główną
rolę. Zasadniczym zajęciem staje się nauka. Od przygotowania dziecka do podjęcia obowiązku
szkolnego zależeć będzie jego realizacja oraz wpływ na całokształt dalszego rozwoju dziecka. Stąd
też warunkiem podjęcia nauki szkolnej jest osiągnięcie tzw. dojrzałości szkolnej. Należy ją
rozumieć jako możliwość sprostania wymaganiom szkoły bez uszczerbku dla zdrowia i dalszego
rozwoju dziecka.
W tym pojęciu mieści się:
-- dojrzałość intelektualna (proporcjonalny do wieku metrykalnego poziom rozwoju umysłowego);
-- dojrzałość społeczna (możliwość funkcjonowania w gronie rówieśników);
-- dojrzałość fizyczna (dobry stan zdrowia, zawansowanie rozwoju morfologicznego i
funkcjonalnego oraz dostateczna odporność dziecka).
Dziecko szybko zdobywa wiadomości o otaczającym go świecie, systematyzuje je i wykorzystuje w
konkretnych sytuacjach życiowych. Uzupełnia i wzbogaca dotychczasowy zasób słów, umie się
nimi swobodnie i prawidłowo posługiwać, buduje zdania złożone, poprawnie używając czasów.
Stopniowo opanowuje umiejętność wyrażania myśli w formie słowa pisanego. Doskonali także
sprawność manualną.Dziecko szkolne rozwija stopniowo zdolność spostrzegania, przede wszystkim
w zakresie wrażeń wzrokowych i słuchowych. Spostrzeżenia nabierają cech świadomej i celowej
obserwacji. Zakres pojęć znacznie się poszerza, następuje wiązanie ich w związki przyczynowe.
Udoskonala się i kształtuje pamięć, dzięki czemu dziecko opanowuje umiejętność przyswajania
sobie nieznanych wiadomości, utrwalania i zapamiętywania ich, a następnie odtwarzania. Myślenie
staje się coraz bardziej logiczne. Rozwija się proces analizy i syntezy myślowej. Wyobraźnia jest
nadal bardzo żywa, coraz dokładniej kontrolowana. Dziecko zdobywa umiejętność koncentracji
uwagi, a także siedzenia przez dłuższy czas niż dotychczas w przymusowej, stabilnej pozycji, jakiej
wymaga się od ucznia. W dalszym ciągu wdraża się do pełnego i prawidłowego udziału w życiu
zbiorowym. Współżycie z rówieśnikami, podporządkowanie się rygorom szkolnym, stosowanie się
do wymagań dyscypliny społecznej, wdrażanie do koleżeńskości i współdziałania grupowego
zarówno w szkole, jak i poza nią są cechami, które w znacznej mierze kształtują się w okresie
szkolnym.Okres szkolny wiąże się dla ucznia z nowymi i konkretnymi obowiązkami. Dlatego
dziecko wchodząc w wiek szkolny powinno być odpowiednio przygotowane do zmiany
środowiska. W domu jest ono zazwyczaj głównym ośrodkiem zainteresowania całej rodziny,
zwłaszcza, jeśli pozostaje jedynakiem. W klasie staje się jednym z wielu, a niekiedy, gdy nie jest
przygotowane do współżycia z grupą bywa przez nią nie zaakceptowane lub nawet zostaje
odrzucone. Do takiej sytuacji większość dzieci nie potrafi się dostosować, jest ona dla nich ciężkim
przeżyciem, częstą przyczyną niepowodzeń szkolnych. Dyscyplina szkolna, specyficzna monotonia
dnia szkolnego, konieczność spędzania wielu godzin w pozycji siedzącej, znaczne ograniczenie
możliwości ruchu są dla dziecka rozpoczynającego naukę męczące i nużące. Wielogodzinny pobyt
w szkole zmniejsza także wpływ korzystnych czynników środowiska zewnętrznego. Bardzo ważne
jest, aby nauczyciele i wychowawcy starali się w miarę swych możliwości urozmaicać pobyt
uczniów w szkole.
OKRES DOJRZEWANIA
Okres dojrzewania zajmuje szczególne miejsce w życiu człowieka i w całym procesie jego rozwoju,
a składa się na to wiele przyczyn. Przechodzenie z dzieciństwa w wiek dojrzały przebiega w sposób
skomplikowany i burzliwy oraz trwa u człowieka wyjątkowo długo.Dojrzewanie jest procesem
złożonym. Biolog rozumie dojrzewania jako cykl przemian morfologicznych, psycholog
psychicznych. Według seksuologa jest to osiągania pełnej reaktywności seksualnej i zdolności do
prokreacji. Inaczej wreszcie rozumie dojrzewanie pedagog czy socjolog. Jest to okres o
najintensywniejszym (poza wiekiem niemowlęcym) tempie wzrastania. Gwałtownemu jego
przyspieszeniu, zwanemu skokiem pokwitaniowym, towarzyszą zmiany w proporcjach i budowie
ciała, różnicowania sylwetki kobiecej i męskiej oraz zmiany anatomiczne i funkcjonalne wszystkich
układów. Najbardziej jednak znamienna i decydująca o całym cyklu przemian jest czynność układu
hormonalnego, a przede wszystkim wszystkich gruczołów płciowych. Stąd też często określa się
ten okres jako dojrzewanie płciowe. Dziecko przestaje być dzieckiem, by po kilku latach stać się
człowiekiem dojrzałym. Okres dojrzewania ma wyrazistą specyfikę. Młody człowiek w tym wieku
jest wyjątkowo trudny i wymagający. Proces ten przebiega indywidualnie.Pierwsze objawy
pokwitania są przede wszystkim wynikiem gwałtownej aktywności hormonalnej gonad, zwłaszcza
wpływu testosteronu. U chłopców rozpoczyna się powiększenie jąder i rozwój owłosienia
łonowego. U dziewcząt dominują wpływy estrogenne. Pierwszy objaw dojrzewania dziewcząt
powiększenie się gruczołów piersiowych zachodzi pod wpływem hormonu luteotropowego (LTH).
Później ich rozwój trwa średnio 3 lata. Heteroseksualnym przejawem tego wpływu jest
ginekomastia (rozwój tkanki gruczołowej piersi u chłopców). Rozwój jąder u chłopców trwa ok. 7
lat. W tym czasie powiększają się one blisko 10-krotnie. Prącie rośnie ok. 5 lat, powiększa się
dwukrotnie.
Wszystkie objawy dojrzewania mogą występować w różnej kolejności, w różnym nasileniu.
Indywidualne zróżnicowanie rozwoju w żadnym okresie nie jest tak duże, jak właśnie wówczas.
Pierwszym dostrzeganym objawem dojrzewania jest przyspieszone wzrastanie. Nazywa się to
skokiem dojrzewania lub skokiem pokwitaniowym. W tym czasie cały dotychczasowy przyrost
postanalny ulega zwiększeniu o ok. 25%. Jego występowanie uwarunkowane jest zwiększoną
produkcją androgenów (u dziewcząt głównie pochodzenia nadnerczowego, u chłopców jądrowego)
i hormonu wzrostu (HGH). Skok pokwitaniowy dokonuje się głównie kosztem wydłużenia kończyn
dolnych, w mniejszym stopniu i w późniejszej kolejności tułowia. U chłopców dominującą rolę
odgrywa testosteron. W występowaniu pokwitaniowego skoku wysokości ciała ⅓ udziału
przypada hormonowi wzrostu (HGH). Prawidłowe stężenie HGH i testosteronu jest konieczne u
chłopców dla prawidłowego rozwoju mięśni, kości kończyn i pasa barkowego. Do zarośnięcia
nasad kości długich niezbędny jest współudział tarczycy i kory nadnerczy.
Różnice międzypłciowe dotyczą wielkości czasu jego występowania. Dla wielkomiejskiego
środowiska w Polsce szczyt pokwitaniowego skoku wysokości ciała przypada na ok. 12 rok życia u
dziewcząt i 14 u chłopców. Osiągnięty w tym okresie odsetek ostatecznej wysokości ciała sięgać
może 8 10 cm, u chłopców przekracza niekiedy nawet 12 cm. Zaistniała wówczas różnice
warunkują głównie przeciętnie wyższy ostateczny wzrost mężczyzn. Przebieg pokwitania dziewcząt
w porównaniu do chłopców charakteryzuje krótszy okres wzrastania, mniej intensywny skok
pokwitaniowy wysokości ciała, dwukrotnie szybsze tempo dojrzewania płciowego. Szczyt skoku
pokwitaniowego u dziewcząt wyprzedza z reguły około roku wystąpienie menarche. Fakt ten w
sposób istotny zwalnia i hamuje tempo wzrastania. Odsetek ostatecznej wysokości ciała w
momencie menarche sięga 95%. U dziewcząt szczególnie intensywny jest pokwitaniowy skok
szerokości bioder i zmiany w kształcie miednicy, zachodzące prawdopodobnie pod wpływem
estrogenów. Przyrost masy ciała u dziewcząt będzie głównie sprawą przyrostu podskórnej tkanki
tłuszczowej. Tkanka ta rozwija się w sposób charakterystyczny - odkłada się przede wszystkim na
biodrach, ale także na udach i karku. Sylwetka staje się zbliżona do sylwetki typowej kobiety - dość
szerokie biodra przy stosunkowo wąskich barkach. Rozwój i przyrost ciała u chłopców w okresie
dojrzewania jest sterowany przez androgeny. Wpływają one na rozrost kości, a także na rozwój
muskulatury. Sylwetka chłopca charakteryzuje się wąskimi biodrami i szerokim pasem barkowym.
Następuje duży rozwój muskulatury - podskórna tkanka tłuszczowa zanika i poprzez skórę
wyraźnie widać zarysy mięśni. Pod wpływem przemian psychicznych podejmują często walkę stają się brutalni, agresywni. Szukają okazji do walki, przy czym nie jest to tylko potrzeba próby
swych sił, jest to także potrzeba treningu muskulatury.Nie ma stałej zależności pomiędzy
poziomem estrogenów a stopniem płciowego rozwoju dziewcząt. Jednak wydalanie estrogenów, a
zwłaszcza estradiolu, jest przeciętnie dwukrotnie wyższe u dziewcząt miesiączkujących niż przed
menarche. Dziewczęta wcześniej miesiączkujące, z reguły o endomorficznym typie budowy ciała,
bywają niższe od później dojrzewających i dłużej wzrastających dziewczyn ektomorficznych.
Proporcjonalnie do wcześniejszego dojrzewania dziewcząt później występują objawy przekwitania.
U dziewcząt pierwsze miesiączkowanie - jako uchwytny i ważny objaw dojrzewania-może pojawić
się zarówno w 10 jak i w 15 czy nawet 16 roku życia. Wiek pierwszego miesiączkowania jest
bardzo zróżnicowany. Średnia dla naszego kraju waha się w różnych badaniach w granicach 12,5
13 rok życia. Dziewczęta na wsi miesiączkują nieco później niż ich rówieśniczki w mieście.
Badania wykazały, że istnieje wiele czynników, które mogą wypływać na przyspieszenie lub
opóźnienie dojrzewania. Wymienia się tu przede wszystkim czynnik rodzinny, czynnik rasowy,
wpływ klimatu. Warunki bytowe, szeroko pojętym poziom życia, w tym żywienie, warunki
higieniczno - zdrowotne czy nawet warunki mieszkaniowe, wydają się mieć wpływ na dojrzewanie.
Odpowiednikiem menarche u dziewcząt są polucje (mimowolny wytrysk nasienia w czasie snu) u
chłopców. Wiek ich występowania jest jednak trudny do ustalenia i dość często nie może być w
sposób pewny ustalony.W okresie dojrzewania występuje zarówno u dziewcząt, jak i chłopców
rozwój cech płciowych. Cechy płciowe dzielimy na 3 grupy:
-- Pierwszorzędowymi cechami płciowymi ludzi, determinowanymi przez chromosomy, są
gruczoły rozrodcze gonady: jądra wytwarzające plemniki u mężczyzn; jajniki, w których
dojrzewają komórki jajowe u kobiet.
-- Drugorzędne cechy płciowe to układ rozrodczy. To narządy uczestniczące w akcie kopulacji i
zapłodnieniu oraz narządy, które decydują o zdolności do funkcji rozrodczej: u kobiety - jajowody,
macica, pochwa; u mężczyzn - genitalia, penis, worek mosznowy z zawartością, gruczoł krokowy,
najądrza itp.
-- Trzeciorzędne cechy płciowe mówią nam o płci osobnika na zewnątrz - to cechy osobowości i
sposób zachowania się, a także te cechy, które dają wyobrażenia o przynależności do płci. Są to:
budowa zewnętrzna ciała sylwetka, tonacja głosu, typ uwłosienia, sposób poruszania się, cechy
psychiczne.
Gonady do okresu dojrzewania znajdują się w stanie jakby uśpienia. Ich rola zewnątrzwydalnicza,
czyli produkcja komórek rozrodczych, pojawia się dopiero po intensywnym rozwoju w okresie
dojrzewania. Natomiast ich funkcja wewnątrzwydalnicza istnieje już od życia łonowego, tyle, że
jest bardzo słaba. Podczas dojrzewania rozwój gonad oraz narządów płciowych przebiega w sposób
przyspieszony. Do tego czasu narządy te praktycznie nie rosną. Ponieważ całe dziecko rośnie,
narządy płciowe stają się relatywnie coraz mniejsze w stosunku do osobnika. W okresie
dojrzewania następuje szybki rozwój - narządy te stają się tak duże jak u dorosłego, a niekiedy
nawet większe (dotyczy to penisa), ponieważ nie tylko rosną, ale są obrzęknięte. Rozrostowi
towarzyszy znaczne pobudzenie, receptory czuciowe są wyjątkowo wrażliwe. Dołącza się do tego
także erotyzacja centralnego układu nerwowego nie jest bowiem tak, że bodźce i pobudzenie
seksualne dochodzą do chłopca z obwodu. Istnieje w tym czasie po prostu wielka gotowość
fizjologiczna do przeżywania wrażeń seksualnych. Chłopcy miewają bardzo częste i uporczywe
wzwody.
W 1,5 2 lat po rozpoczęciu rozrostu gruczołu piersiowego i rozwoju owłosienia łonowego u
dziewcząt i jąder u chłopców kształtuje się owłosienie pachowe. Pełny jego rozwój trwa ok. 3 lat. U
chłopców w 13 14 roku życia pojawia się ponadto zarost na twarzy i zmienia się zabarwienie głosu
(występuje mutacja). Dość często, zwłaszcza u chłopców, występuje zwiększone wydzielanie
gruczołów łojowych skóry, tzw. trądzik młodzieńczy (acne iuvenile). Obfite wydzielanie gruczołów
łojowych skóry powoduje jej otłuszczenie, a także powstawanie w niej pewnego rodzaju grudek.
Od ok. 16 roku życia u dziewcząt i 18 roku życia u chłopców Kończy się proces zarastania nasad z
trzonami kości długich, co jest sygnałem zakończenia zjawiska wzrastania. W okresie dojrzewania
płciowego następuje zakłócenie rozwoju ruchowego. Ta tzw. mutacja motoryczności wynika m.in.
ze zmiany warunków biomechanicznych, na skutek skoku pokwitaniowego wysokości ciała.
Obserwuje się spadek koordynacji ruchów, precyzyjności ich wykonywania. Ruchy stają się
sztywne, niezręczne. Występuje skłonność do niepokoju ruchowego. Pojawić się mogą ruchy
mimowolne (tiki, grymasy). Z chwilą stabilizacji morfologicznej i biohormonalnej objawy te
przemijają. U dziewcząt w tym czasie charakterystyczne jest przerywania nawet systematycznie
prowadzonych ćwiczeń ruchowych. Łączy się to głównie z brakiem zainteresowań aktywnością
ruchową po osiągnięciu dojrzałości biologicznej. W mniejszym stopniu wywiera specyfika
funkcjonalna dziewcząt.W okresie pokwitania narastają różnice wieku cech budowy ciała. Szybko
wzrastający organizm jest w tym czasie szczególnie podatny na czynniki zaburzające rozwój.
Dotyczy to zwłaszcza niedoborów żywieniowych. W związku ze wzrostem przemiany podstawowej
rośnie zapotrzebowanie organizmu na białko, wapń i żelazo.
Dojrzewanie jest biologiczną fazą przechodzenia z etapu rozwoju dziecka na etap człowieka
dorosłego. Chłopcy jako pierwszą osiągają dojrzałość seksualną - zdolność przeżywania orgazmu,
ale i odczuwanie silnego popędu. Napięcie seksualne jest w pierwszym okresie dojrzałości
wyjątkowo duże. Najczęstszą formą aktywności seksualnej młodzieży jest onanizm. Znacznie
częściej i wcześniej onanizują się chłopcy. Dziewczęta, jako że dojrzewają seksualnie później i ich
napięcie seksualne jest na ogół mniejsze niż u chłopców, onanizują się rzadziej. Onanizm mija
zazwyczaj, kiedy młodzi ludzie mają warunki, by podjąć aktywność seksualną w formie dojrzałej.
Dojrzałość biologiczna jest to koniec rozwoju fizycznego, czyli zakończenie procesu wzrastania.
Chłopcy przeciętnie przestają rosnąć w wieku około 18 lat, w tym zatem okresie zyskują dojrzałość
biologiczną. Trzy do czterech lat po dojrzałości biologicznej młodzież uzyskuje dojrzałość
psychiczną. Człowiek, który po przygotowaniu do zawodu, podjął samodzielną pracę,
umożliwiającą utrzymanie się samemu lub rodziny uzyskuje dojrzałość socjalną (lub społeczną).
Proces ten z reguły trwa w Polsce bardzo długo, a niektóre osoby dojrzałości socjalnej nie uzyskują,
korzystając długo ze wsparcia materialnego rodziny. Dziewczęta dojrzałość seksualną uzyskują
później, a dojrzałość socjalną wcześniej niż mężczyźni.
OKRES MŁODZIEŃCZY
Uzyskanie dojrzałości płciowej jest praktycznie równoznaczne z wkroczeniem w okres
młodzieńczy. W psychologicznym ujęciu okres dorastania rozpoczyna się wcześniej.Kończą się
procesy różnicowania większości tkanek. Ustalają się proporcje ciała. Pułap swego rozwoju
osiągają czynności fizjologiczne i biochemiczne. Ustala się ostateczna wysokość ciała. Około 18
roku życia kończy się dojrzewanie układu mięśniowego. Rozwija się jednak jeszcze siła. Człowiek
przygotowany jest do biologicznie najważniejszej czynności - do rozrodu. Wkracza jednocześnie w
najbardziej wydajny okres działalności zawodowej.Następuje stabilizacja większości cech
somatycznych. Dochodzi do równowagi procesów anabolicznych i katabolicznych. Jest ona jednak
tylko pozorna. Wkrótce po uzyskaniu maksymalnego rozwoju, dla większości cech, po okresie
stabilizacji, zaczyna się powolna regresja. Wiek, w którym zauważalne są te zmiany danej cechy,
zależy od jej roli funkcjonalnej w ustroju. Stabilne w ontogenezie człowieka są cechy
morfologiczne, bardziej labilne cechy funkcjonalne.
Bibliografia:
1.Bartkowiak Z., Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. I, wydanie I, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981;
2.Chrzanowska D., Dzieniszewska-Klepacka L., Kurniewicz-Witczakowa R., Witkowska S.,
Dziecko w wieku przedszkolnym, wydanie II, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich,
Warszawa 1978;
3.Gloksin W., Niemowlę, wydanie V, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa
1988;
4.Kotschy M., Kropińska I., Kotschy D., Biologiczne podstawy rozwoju i zdrowia, Wydawnictwo
ARBET, Bydgoszcz 2001;
5.Jaczewski A., Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. I,
wydanie III, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998;
6.Dojrzewanie, praca zbiorowa pod redakcją Andrzeja Jaczewskiego i Barbary Woynarowskiej,
wydanie I, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982;
7.Pediatria pod redakcją Bogusława Pawlaczyka, część I, Centrum Metodyczne Doskonalenia
Nauczycieli
Średniego
Szkolnictwa
Medycznego,
Warszawa
1990.