Budowanie zdolności innowacyjnych regionów
advertisement
Budowanie zdolności innowacyjnych regionów Redakcja Aleksandra Nowakowska Budowanie zdolności innowacyjnych regionów Budowanie zdolności innowacyjnych regionów Redakcja Aleksandra Nowakowska Łódź 2009 Recenzent: Prof. dr hab. Piotr Niedzielski Redakcja naukowa: Aleksandra Nowakowska Projekt okładki Mateusz Poradecki Publikacja sfinansowana w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Budowanie zdolności innowacyjnych polskich regionów” (Nr projektu: 1867/H03/2007/32) © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009 Wydawca Wydawnictwo Biblioteka ISBN 978–83–88529–59–7 Opracowanie typograficzne i skład Wydawnictwo Biblioteka, Mateusz Poradecki tel., 0 602 524 666 e-mail: [email protected] http://sites.google.com/site/wydawnictwobiblioteka/Home Druk Drukarnia Cyfrowa Piktor [email protected] Spis treści Wstęp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Aleksandra Jewtuchowicz Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Innowacyjne i umiędzynarodawiające środowiska przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . 11 Aleksandra Nowakowska Regionalny kontekst procesów innowacji .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innowacje, innowacyjność, zdolności innowacyjne . . . . . . . . . . . . Region jako skala przestrzenna organizacji procesów innowacji .. . . . Teoretyczna podbudowa regionalnego charakteru procesów innowacji Koncepcja środowisk innowacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paradygmat bliskości .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zasoby specyficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koncepcja regionu uczącego się .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Regionalny system innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klastry innowacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 . . . . . . . . . . . . . 19 . . . . . . . . . . . . . 22 . . . . . . . . . . . . . 25 . . . . . . . . . . . . . 27 . . . . . . . . . . . . . 30 . . . . . . . . . . . . . 32 . . . . . . . . . . . . . 32 . . . . . . . . . . . . . 35 . . . . . . . . . . . . . 35 . . . . . . . . . . . . . 37 Mariusz E. Sokołowicz Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji .. . . . 43 Koncepcja terytorializacji przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Korporacje transnarodowe jako globalny nośnik innowacji . . . . . . . . . . . . . . . Wpływ KTN na budowanie i rozwój regionalnych systemów innowacji w kontekście procesów terytorializacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski i rekomendacje dla polityki regionalnej .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 . . . . . 46 . . . . . 49 . . . . . 56 . . . . . . . . 61 Zbigniew Przygodzki Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów Dlaczego należy inwestować w ludzi? — czyli znaczenie wiedzy i innowacji we współczesnym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Właściwości kapitału ludzkiego — kapitał ludzki jako zasób i zasoby kapitału ludzkiego . . . Kapitał ludzki w teoriach rozwoju regionalnego — w kierunku regionu innowacyjnego . . . . 5 62 66 69 6 Spis treści Obszary inwestycji w kapitał ludzki w regionie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 78 Aleksandra Nowakowska Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy . . . . . . . 83 Istota narodowych systemów innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnorodność ujęć narodowych systemów innowacji w badaniach empirycznych Zmierzch czy renesans narodowych systemów innowacji? . . . . . . . . . . . . . Istota regionalnych systemów innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Typologia regionalnych systemów innowacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Narodowy a regionalny system innowacji — podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 .. . . . . . 88 . . . . . . . 89 . . . . . . . 92 . . . . . . . 96 . . . . . . . 99 . . . . . . . . . . . . 103 Polityka innowacyjna w regionie łódzkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka i programy wspierania przedsiębiorczości w regionie łódzkim .. . . . . . . . . . . . . Integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości na poziomie regionalnym . . . . . . . . . 107 Edward Stawasz Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości (wybrane problemy na przykładzie regionu łódzkiego) . . . . . . . 113 119 Monika Słupińska Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krajowy wymiar innowacji . . . . . . . . . Polityka innowacyjna . . . . . . . . . . . . Rozwój polityki innowacyjnej w Polsce . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Ewa M. Boryczka Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych . . . . . . . . . . . . Parki technologiczne — definicja pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola i znaczenie funkcjonowania parków technologicznych . . . . . . . . . . . . . Lokalizacja parków technologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modele budowy układów przestrzennych parków technologicznych na świecie .. Architektura i atrakcyjne środowisko pracy w parkach technologicznych .. . . . . Przestrzeń polskich parków technologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 . . . . . . . 146 . . . . . . . 148 . . . . . . . 150 . . . . . . . 156 . . . . . . . 160 . . . . . . . 162 . . . . . . . 163 Marcin Feltynowski Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Istota systemów informacji przestrzennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Systemy informacji przestrzennej jako instrument wspierania innowacyjności podmiotów gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Systemy informacji przestrzennej jako instrument wspierania innowacyjności w administracji publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 . . 167 . . 171 . . 173 . . 178 Wstęp Ostanie kilkanaście lat przyniosło radykalne przewartościowanie czynników rozwoju społeczno-gospodarczego. W centrum uwagi znalazły się zasoby informacji, wiedzy, innowacji, a współczesna gospodarka otrzymała miano gospodarki opartej na wiedzy. Nastąpiło przeskalowanie procesów społeczno gospodarczych z poziomu narodowego na poziom międzynarodowy (globalny) i regionalny. Kluczową płaszczyzną procesów rozwoju oraz kształtowania polityki gospodarczej stał się region. Postrzegany on jest jako inkubator wiedzy i innowacji, element niezbędny dla zaistnienia procesów kreowania, absorpcji i dyfuzji innowacji. Region stał się fundamentalną płaszczyzną organizacji gospodarki, miejscem tworzenia nie tylko kolektywnej wiedzy i innowacji, ale zarazem zdolności innowacyjnych i technologicznych pojedynczych podmiotów. Istnienie potencjału proinnowacyjnego jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym dla budowania zdolności innowacyjnych regionów. Niezbędne jest wykształcenie mechanizmów samoistnej edukacji i adaptacji regionalnych podmiotów, wraz z umiejętnościami komunikowania się i budowania relacji sieciowych. Inaczej mówiąc, zdolności innowacyjne regionu są pochodną umiejętności generowania, absorpcji i rozprzestrzeniania innowacji. Prezentowana monografia dotyka zarysowanej powyżej problematyki. Autorzy podejmują próbę teoretycznego uchwycenia regionalnego wymiaru procesów innowacji, mechanizmów i uwarunkowań tworzenia zdolności innowacyjnych regionów. Zamieszczone w publikacji opracowania autorskie nie wyczerpują złożoności i wieloaspektowości omawianego problemu. Koncentrują się na omówieniu wybranych elementów procesu budowania zdolności innowacyjnych regionów. Publikacja składa się z 9 rozdziałów. Całość rozważań rozpoczyna artykuł autorstwa A. Jewtuchowicz. Autorka koncentruje się na interpretacji pojęcia terytorium, by w dalszej części pracy, na tak zarysowanym tle dokonać analizy innowacyjnych i umiędzynarodawiających się środowisk przedsiębiorczości. Rozważania zaprezentowane w kolejnym rozdziale, autorstwa A. Nowakowskiej, zarysowują znaczenie regionu w tworzeniu zasobów wiedzy i innowacji. Autorka, odnosząc się do różnych koncepcji teoretycznych, podkreśla fakt, że 7 8 Wstęp region postrzegany jest jako forma organizacji, redukująca niepewność i ryzyko, stanowiąca źródło innowacji, kumulowania i transferu wiedzy oraz różnorodnych umiejętności. Kolejny blok rozważań zawartych w publikacji koncentruje się na rozpoznaniu uwarunkowań zdolności innowacyjnych regionu. M. Sokołowicz analizuje wpływ korporacji transnarodowych na rozwój innowacyjności regionów. Stara się znaleźć odpowiedz na pytanie czy i jak korporacje te budują zdolności innowacyjne regionów. Z. Przygodzki snuje rozważania wokół problematyki kapitału ludzkiego i jego znaczenia w budowaniu innowacyjności regionu. Pokazuje różne ujęcia teoretyczne tego problemu oraz eksponuje konieczność inwestowania w rozwój kapitału ludzkiego. Przedmiotem następnych rozważań są koncepcje regionalnych i narodowych systemów innowacji. Autorka analizuje teoretyczne ramy działania tych systemów, pokazuje różne ich modele, podkreślając zarazem liczne dylematy teoretyczne powstałe wokół tych koncepcji . W kolejnych rozważaniach Autorzy dotykają problematyki efektywnej polityki innowacyjnej. E. Stawasz omawia problem integracji polityki innowacyjnej z polityką przedsiębiorczości, ilustrując ten problem przykładem regionu łódzkiego. M. Słupińska pokazuje ewolucję polskiej polityki innowacyjnej w kontekście tworzenia narodowych systemów innowacji oraz procesów integracji w Unia Europejską. Ciekawą problematykę prezentuje tekst E. Boryczki. Autorka podjęła się próby pokazania oddziaływania lokalizacji i rozwiązań urbanistyczno-architektonicznych parków naukowo — technologicznych na rozwój innowacyjności miast i regionów. Całość rozważań zamyka analiza przygotowana przez M. Feltynowskiego, pokazująca możliwości wykorzystania nowoczesnych systemów informacji przestrzennej we wzmacnianiu innowacyjności regionów. Prezentowany cykl artykułów dotyka bardzo ważnej i aktualnej problematyki rozwoju regionów oraz kształtowania polityki regionalnej. Dostarcza interesującego materiału analitycznego i przemyśleń na temat mechanizmów i uwarunkowań tworzenia regionalnych zdolności innowacyjnych. Publikacja ta jest efektem prac naukowo-badawczych wykonanych w ramach projektu „Budowanie zdolności innowacyjnych regionów”. Projekt ten realizowany był w Katedrze Gospodarki Regionalnej i Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego, a finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach grantu nr 11402232/1867. Aleksandra Nowakowska Koordynator projektu badawczego Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości Aleksandra Jewtuchowicz Terytorium — nowy paradygmat rozwoju W aktualnych rozważaniach na temat rozwoju lokalnego i regionalnego terytorium jest pojęciem kluczowym. Definiowane jest ono w różny sposób i z różnych punktów widzenia, które często zależą od dyscypliny naukowej reprezentowanej przez badacza, jego zainteresowań i wrażliwości. Socjologowie szczególny nacisk kładą na relacje międzyludzkie, ekonomiści akcentują wymianę. Istota terytorium wyraża się stosunkach społecznych, w relacjach między zbiorowością ludzi a obszarem przez nich zamieszkiwanym, w przynależności do tego obszaru, który określają takie pojęcia jak: tożsamość, przywłaszczenie przestrzeni, „zakorzenienie” w określonym miejscu. W pojęciu terytorium, rozwijanym w ostatnich latach w naukach ekonomicznych, zawiera się koncepcja organizacji, polityki, ekonomii i społeczeństwa, w której obecny jest wymiar historyczny, ideologiczny, uczuciowy a nawet wyobrażeń. Terytorium jest konstrukcją historyczną, która na drodze specyficznego rozwoju wyposażona została we własny potencjał techniczny oraz ludzki. G. Garofoli definiuje je jako „obszar, w którym dochodzi do spotkania wymiany rynkowej i społecznych form regulacji; obszar, który determinuje różne formy organizacji produkcji i zdolności innowacyjne (zarówno w odniesieniu do produktów jak i procesów), prowadzące do dywersyfikacji produkcji oferowanej na rynku nie tylko w oparciu o relatywne koszty czynników.1” W ten sposób terytorium traktowane jest jako forma organizacji ekonomicznej, jako miejsce zbiorowych, umiejscowionych procesów ekonomicznych2. Staje się ono miejscem zdefiniowanym przez bliskość problemów i koordynację oczekiwań i działalności indywidualnych. 1 G. Garofoli, Economic development, organisation of production and territory, „Revue d’Economie Industrielle”, nr 64, 1993, s. 24. 2 R. Salais, przedmowa do książki: Dynamiques territoriales et mutations économiques, red. B. Pecqueur, Harmattan, Paris, 1996. 9 10 Aleksandra Jewtuchowicz Tak określone terytorium może posiadać własną dynamikę rozwoju lub nie. Przy pewnej konfiguracji jego części składowych terytorium może pozostać rozczłonkowane, rozdrobnione o słabych relacjach wewnętrznych. Jego dynamika rozwoju jest słaba. Jest to przypadek obszarów o niskich kwalifikacjach siły roboczej i niskiej jakości środowiska ekonomicznego, które dla przedsiębiorstw fordowskich stanowiły baseny siły roboczej. Na drugim biegunie mamy terytoria zdolne do utworzenia środowisk przedsiębiorczości opartych na własnych zasobach i własnej dynamice rozwoju. Wystarczy zaobserwować sukces ekonomiczny pewnych obszarów (np. Silicon Valley), by zrozumieć, że środowisko lokalne i jego dynamika pozostaje cały czas ważnym, a nawet podstawowym czynnikiem, w procesie innowacji i rozwoju. Terytorium traktowane jako pewna forma organizacji i interakcji społecznych, a nie jako prosty magazyn zasobów, jest elementem kluczowym dla powiązania rozwoju w krótkim i średnim okresie3. Staje się, więc czynnikiem uprzywilejowanym tego rozwoju w miarę, gdy gromadzi ono wszystkie elementy, historyczne, kulturalne, społeczne, które są bazą specyficznych modeli organizacji produkcji i ciągłej interakcji między sferą ekonomiczną i sferą społeczną4. Poza tym, terytoria, które wykazują najwięcej dynamizmu wewnętrznego są jednocześnie najbardziej atrakcyjne dla kapitału zewnętrznego. Trwała przewaga konkurencyjna regionu może powstać tylko, w wyniku zasobów specyficznych5, które są przez niego tworzone i oferowane potencjalnym inwestorom. Zasoby te nie mogą istnieć niezależnie od warunków, w jakich same powstały. Jeśli warunki te sprzyjają powstaniu współpracy i kombinacji różnych strategii realizowanych na tym samym terytorium to jednocześnie wykształcają się tu szczególne formy regulacji, które umożliwiają aktorom gospodarczym dostosować się do nowych sytuacji i podejmować działania zmierzające do wspólnego rozwiązywania nowych problemów technicznych, z którymi bez przerwy są konfrontowani. Te formy regulacji są natury organizacyjnej i ich wyrazem jest powstawanie sieci, które stymulują innowacje. Organizacja podmiotów w sieci, która z definicji zakłada współpracę, prowadzi do wniosku, że specyficzne zasoby wytwarzane są przez rodzaj „zbiorowego” aktora rozważanego jako system wzajemnych relacji między aktorami wyposażonymi w funkcję celu6. 3 C. Courlet, B. Pecqueur, B. Soulage, Industrie et dynamiques de territoires, Revue d’Economie Industrielle, nr 64, 1993. 4 R. Salais, M. Storper, Les mondes de production, ed. L’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris 1993, s. 13-18. 5 Chodzi tu o podstawowy podział na zasoby generyczne i specyficzne; zasoby generyczne występują powszechnie i nie różnicują regionów z punktu widzenia wyborów lokalizacyjnych firm; zasoby specyficzne są ściśle związane z danym terytorium, tworzone przez nie i są wyrazem rosnącej współzależności terytorium prowadzącej do powstania szczególnej specjalizacji, zob. G. Colletis, B. Pecqueur, Integration des espaces et quasi-integration des firmes: vers de nouvelles rencontres productives?, Revue d’Economie Régionale et Urbaine n° 3, 1993. 6 A. Rallet, Choix de proximité et processus d’innovation technologique; Revue d’Economie Régionale et Urbaine n° 3, 1993. Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości 11 Innowacyjne i umiędzynarodawiające środowiska przedsiębiorczości Spostrzeżenie, że podstawą innowacji jest ciągła i skumulowana wiedza technologiczna oraz, że proces ten cechuje ścisłe powiązanie i wzajemne oddziaływanie na siebie poszczególnych faz produkcji doprowadziło do sformułowania koncepcji środowiska innowacyjnego. Badania na ten temat rozpoczął w latach osiemdziesiątych regionalista francuski Ph. Aydalot, który próbował określić warunki zewnętrzne konieczne dla powstawania przedsiębiorstw i ich zdolności do innowacji7. Autor negował koncepcję postępu technicznego, według której innowację określają parametry techniczne stosowane wszędzie w ten sam sposób. Innowacja, według niego, jest związana z lokalnym środowiskiem przedsiębiorczości, jest ona owocem innowacyjności tego środowiska i odpowiada potrzebom rozwoju lokalnego. Prowadzi to autora do stwierdzenia, że źródłem innowacji nie jest przedsiębiorstwo, lecz właśnie „środowisko” (milieu), w którym ono działa8. W takim znaczeniu, innowacja traktowana może być jako metoda rozwoju danej społeczności. Prace rozpoczęte przez Ph. Aydalot kontynuowane i rozwijane są przez międzynarodowy zespół badawczy GREMI9. Próbują one ująć w ramy teorii różne formy współzależności, które powstają na określonym obszarze, i które łącząc ze sobą bardzo różne elementy wpływają na rozwój innowacji i powstawanie nowych technologii. Idea środowiska innowacyjnego rozwijana była w celu pokazania i uświadomienia terytorialnego charakteru procesu rozwoju. Środowisko jest związane z lokalnym systemem produkcyjnym. Nie jest ono szczególną kategorią tych systemów, ale elementem, od którego zależy ich funkcjonowanie10. Jest ono organizacją, która jest wyrazem samodzielności działań i inicjatyw lokalnych systemów produkcyjnych. W pewnym zakresie jest ono ich „mózgiem”, w tym sensie, że stanowi ono ogół zdolności podejmowania działań i zdolności poznawczych różnych aktorów11. Istnienie środowiska zakłada element zaufania i zbieżność punktów widzenia, co powoduje, że przełamywana jest podstawowa cecha przestrzeni jaką jest fizyczna bariera wymiany. Środowisko jest organizacją przestrzenną, w której nie tyle liczy się kontrola kosztów odległości, co efekty społeczne wynikające z koordynacji i wzajemnych relacji. Przedsiębiorstwa przekraczają ograniczenia wynikające ze zwykłej konkuren7 Ph. Aydalot, L’aptitude des milieux locaux à promouvoir l’innovation, [w:] Technologie nouvelle et ruptures régionales, Economica, Paris 1986. 8 Tamże, s. 10-11. 9 GREMI (Groupe de Recherche Européen sur les Milieux Innovateurs) — Europejski zespół badawczy na temat innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości. 10 C. Courlet, Territoire et développement, Revue d’Economie Régionale et Urbaine, nr 3 1999, s. 537 ; D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, no 52, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. 11 D. Maillat, Milieux innovateurs et dynamique territoriale, [w:] Rallet A. et Torre A., Economie industrielle et économie spatiale, Economica, Paris 1995, s. 222-224 ; R. Camagni R., Espace et temps dans le concept de milieu innovateur, [w:] Rallet A. et Torre A., Economie industrielle et économie spatiale, Economica, Paris 995, s. 200-202, C. Courlet, op.cit., s. 536. 12 Aleksandra Jewtuchowicz cji i zaczynają wspólnie rozważać problemy technologiczne, uczą się nawzajem i poszukują wspólnych rozwiązań. Środowisko posiada pewne charakterystyki pozwalające je wyodrębnić z otoczenia, w którym się znajduje. D. Maillat12 wskazują na pięć jego aspektów, które definiują środowisko i na które składają się: 1) obszar geograficzny, który nie musi posiadać precyzyjnie wykreślonych granic i pokrywać się z powierzchnią administracyjną jednostek terytorialnych; reprezentuje pewną jedność wyrażającą się w identyfikowalnych i specyficznych zachowaniach, 2)zbiór działających w jego obrębie aktorów (przedsiębiorstw, instytucji badawczych i kształcenia, lokalnych władz publicznych, kompetentnych i wykwalifikowanych osób); podmioty tworzące środowisko zachowują niezależność w podejmowaniu decyzji i autonomię w swoich wyborach strategicznych, 3) elementy materialne (przedsiębiorstwa, infrastruktura), niematerialne (umiejętności, wiedza, zasady i reguły postępowania) i instytucje, 4) logika organizacyjna (zdolność do współpracy), która prowadzi do lepszego wykorzystanie zasobów tworzonych wspólnie przez niezależnych aktorów otwartych jeden na drugiego, 5)logika uczenia się (zdolność do zmian), która wyraża się w zdolności poszczególnych aktorów do modyfikowania swoich zachowań w czasie oraz do zastosowania nowych rozwiązań pozwalającym im na szybkie dostosowywanie się do zmian dokonujących się w ich technologicznym i rynkowym otoczeniu; powiązania i zdolność uczenia się wywierają wpływ na rozwój umiejętności i wiedzy umożliwiających opanowanie i kierowanie procesami produkcji i wytwarzanie nowych produktów i nowych technologii; w procesie tym wykształcają się normy postępowania pozwalające na zachowanie równowagi pomiędzy konkurencją a współpracą; bezpośrednia współpraca jest zjawiskiem opartym na przyjętych zwyczajach i konwencjach i jej podstawą jest system wzajemnych oczekiwań dotyczących kompetencji oraz takich a nie innych reakcji w określonych sytuacjach. Tak definiowane środowisko odpowiada koncepcji terytorium, którego specyficzne cechy identyfikują je i odróżniają od innych obszarów. Postrzegane jest jako pewien zbiór działalności i zachodzących między nimi relacji mających swój wymiar przestrzenny. Grupuje ono w sposób spójny, system produkcji, kulturę techniczną i jednostki ekonomiczne. Spójność tłumaczy się poprzez wyraźnie zdefiniowane i specyficzne dla tego zbioru zachowania. Posiada on kulturę techniczną, wiedzę, swoje normy i wartości związane z działalnością ekonomiczną. Te różnorodne elementy generują określone, dające się skodyfikować zachowania wynikające z reguł wewnętrznej organizacji i mechanizmów regulacji. Przedsiębiorczość, organizacja, zachowania przedsiębiorstw, sposób stosowania techniki, zrozumienie reguł rynku i umiejętności są jednocześnie integralnymi czynnikami składającymi się na środowisko i stanowią uwarunkowania kierujące zachowaniami aktorów i relacjami, które oni utrzymują. 12 D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, op. cit. Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości 13 W badaniach nad innowacyjnymi środowiskami przedsiębiorczości można wyróżnić trzy podejścia:13 1. Podejście mikro-analityczne. Opiera się ono na koncepcji niepewności, informacji i kosztów transakcji. Tak rozumiane środowisko redukuje niepewność z jaką ciągle konfrontowane są firmy. Poprzez sieć nieformalnych związków oraz funkcjonalnych współzależności jakie zawsze występują między przedsiębiorstwami umożliwia ono zdobycie, transmisję, selekcję i kontrolę informacji. Przy takim podejściu środowisko postrzegane jest jako struktura alternatywna do rynku i zhierarchizowanych organizacji ekonomicznych umożliwiająca poszczególnym aktorom redukcję kosztów transakcji. 2. Podejście z punktu widzenia roli poznawczej, jaką odgrywa środowisko. Podejście to wykorzystuje takie pojęcia jak: uczenie się, zdobywanie umiejętności i kultura techniczna. Środowisko jako takie grupuje w swoim zbiorze aparat produkcyjny, kulturę techniczną i aktorów. Przedsiębiorczość, różne formy organizacji, zachowania przedsiębiorstw, umiejętności i sposób używania techniki są elementami, które jednocześnie integrują i tworzą środowisko. Powstawanie środowiska postrzegane jest jako proces percepcji, rozumienia i powtarzających się działalności. Taka definicja kładzie nacisk na dwie podstawowe cechy środowiska. Z jednej strony postrzegane jest ono jako proces a nie jako statyczny zbiór zasobów, z drugiej — podkreśla ważność lokalnego rynku pracy. Ten ostatni umożliwia cyrkulację i wymianę umiejętności oraz reprodukcję lokalnej kultury technicznej, co w konsekwencji prowadzi do reprodukcji i transformacji samego środowiska. 3. Podejście organizacyjne. Środowisko składa się z różnych form organizacyjnych, które układają strategie przedsiębiorstw według podwójnej logiki: „globalizacji” i „terytorializacji”. Szczególną cechą środowiska, zwłaszcza środowiska innowacyjnego jest stworzenie takich procesów, które umożliwiają połączenie strategii rozwoju firm w skali ponadterytorialnej, globalnej z organizacją lokalnego systemu produkcyjnego, związanego z określonym terytorium. Środowiska, w których wzajemna współpraca i relacje generują rozwój innowacji nazywane są innowacyjnymi środowiskami przedsiębiorczości. Samo środowisko nie ma bowiem zdeterminowanego a priori charakteru (innowacyjnego, konserwatywnego czy hamującego). Badania pokazują, że środowiska są mniej lub bardziej zachowawcze albo mniej lub bardziej innowacyjne. Praktyka, która reguluje ich organizację, orientuje ich zachowanie bądź na eksploatację otrzymywanych korzyści bądź na odnawianie lub tworzenie nowych zasobów. W tym drugim przypadku umiejętności nabywane w trakcie współpracy powinny prowadzić do wewnętrznej integracji i powstawania wyższych form zarządzania zasobami. Środowisko będzie innowacyjne wówczas, jeśli potrafi „wyłapywać” i przyswajać informacje, które pozwalają na wytwarzanie nowych produktów względnie na nową organizację procesu produkcyjnego. W tym celu 13 D. Maillat, M. Quévit, L. Senn (red.), Reseax d’innovation et milieux innovateurs: un pari pour le développement régional, IRER, EDES, Neuchâtel 1993, D. Maillat, Comportements spatiaux et milieux innovateurs, [w:] J-P. Auray, A. Bailly, P-H. Derycke et J-M. Huriot, Encyclopédie d’Economie spatiale: Concepts-Comportements-Organisations, Economica, Paris 1994. 14 Aleksandra Jewtuchowicz musi ono wykorzystywać swoje relacje z otoczeniem i wchodzić w interakcje ze „światem zewnętrznym”. Informacje te, integrowane z lokalnymi umiejętnościami, prowadzą w pewnym momencie do powstania umiejętności specyficznych dla danego środowiska, które określają jego przewagę konkurencyjną14. Aby środowisko było innowacyjne musi spełniać co najmniej dwa warunki: ——musi być otwarte na swoje otoczenie i bardzo wrażliwe na zmiany w nim zachodzące; cechy te zwiększają jego umiejętność absorpcji korzyści zewnętrznych (informacji i zasobów) generowanych przez to otoczenie, ——otrzymywane korzyści muszą być absorbowane przy pomocy mechanizmów rynkowych oraz kultury i techniki specyficznej dla danego środowiska; tylko wtedy będą efektywnie wykorzystane do powstawania nowych, lepszych rozwiązań stosowanych w procesie produkcji. Koncepcja innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości kładzie nacisk na jego rolę jako inkubatora, w którym interakcje między podmiotami gospodarczymi rozwijane są poprzez uczenie się w trakcie wielostronnych transakcji tworzących efekty zewnętrzne specyficzne dla innowacji. Ta współpraca, mająca miejsce w danej przestrzeni geograficznej przybiera najczęściej formę sieci. C. Fourcade i O. Torrès15 badając innowacyjne środowiska przedsiębiorczości i traktując je jako punkt wyjścia wprowadzili i rozwijają nowe pojęcie środowiska „umiędzynarodawiającego”. O ile w analizach środowiska innowacyjnego bazę teoretyczną stanowi teoria efektów zewnętrznych i koszty transakcji to C. Fourcade i O. Torrès za podstawę swoich rozważań przyjęli teorię zasobów.16 Autorzy wychodząc ze współczesnej teorii firmy zaproponowali postrzeganie terytorium jako „portfela zasobów”, o który przedsiębiorstwo opiera swoje korzyści konkurencyjne17. Zbudowane na bazie specyficznych zasobów środowisko umiędzynarodawiające „…byłoby wynikiem tworzenia nowych kompetencji, wprowadzanych przez sieć aktorów usytuowanych (…) na terytorium. Te nowe kompetencje, owoc procesu uczenia się organizacyjnego opartego na kapitale relacyjnym, pozwalałyby jednostkom produkcyjnym (małym i średnim firmom), zakotwiczyć się na terytorium i zdobywać przewagi konkurencyjne w warunkach wymagań i ograniczeń stawianych przez to terytorium przy równoczesnym wykorzystaniu dogodności wynikających z otoczenia międzynarodowego”. Tak opisane środowisko jest systemem trwałego współdziałania, gdzie lokalni aktorzy (małe i średnie firmy, społeczności terytorialne, instytucje publiczne lub parapubliczne, uniwersyteckie ośrodki badawcze, systemy bankowe, itp.) pracują razem by stworzyć dynamikę umiędzynarodowienia. Celem tej dynamiki jest, 14 A. Jewtuchowicz, I. Pietrzyk (2003), Rozwój terytorialny. Teoria a polska rzeczywistość. (Przykład regionu łódzkiego), [w:] Zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym w kontekście integracji europejskiej, pod red. A. Klasika, Biuletyn KPZK PAN z. 208, Warszawa 2003. 15 C. Foucarde, O. Torrès (red.) (2003), Les PME entre région et mondialisation: processus de „glocalisation” et dynamiques de proximité, Les cahiers de l’ERFI, Université Montpellier I, 2003, s. 18. 16 Nie oznacza to oczywiście, że autorzy nie biorą pod uwagę i zupełnie abstrahują od oddziaływania efektów zewnętrznych i kosztów transakcji, przeciwnie, w środowiskach umiędzynarodawiających podstawą działania przedsiębiorstw są właśnie efekty zewnętrzne i bliskość relacji; chodzi tu natomiast o punkt wyjścia analizy teoretycznej. 17 Tamże, s.19. Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości 15 z jednej strony zwiększenie możliwości włączenia się w sieci globalne przedsiębiorstw lokalnych, z drugiej, zwiększenie atrakcyjności terytorium w skali międzynarodowej. Proces ten zakłada istnienie sił wewnętrznych, które stymulują uaktywnienie międzynarodowe przedsiębiorstwa lokalnego, którego podstawą działania są efekty zewnętrzne oraz bliskość organizacyjna. Środowisko takie miałoby charakter samopodtrzymujący się w tym sensie, że im bardziej byłoby umiędzynarodowione, tym bardziej stawałoby się umiędzynarodawiające18. Aby środowisko stało się umiędzynarodawiającym musi spełnić szereg warunków, do których O. Torrès19 zalicza: ——istnienie szybkiej infrastruktury komunikacyjnej, takiej jak lotniska, sieci autostrad, dostęp do Internetu o szybkiej transmisji danych, itp., która ułatwia mobilność ludzi i towarów; autor infrastrukturę tego typu zalicza do zasobów generycznych, ponieważ, jak przewiduje, w wyniku rządowych polityk regionalnych w niedługim czasie będzie ona powszechna, ——posiadanie zasobów specyficznych, które różnicują regiony i stanowią o ich odrębności; takimi zasobami jest, m.in. pojawienie się przedsiębiorstw międzynarodowych o prestiżowej marce, których lokalizacja przyciąga inne firmy i wywołuje efekt kumulacyjny20; koncentracja takich przedsiębiorstw rozwija określoną kulturę przemysłową, podnosi kwalifikacje pracowników i jakość wyrobów, sprzyja współpracy, uruchamia mechanizmy uczenia się; istotnym elementem jest tu postawa międzynarodowych firm i stopień ich terytorializacji, ponieważ firmy te mogą znacznie ułatwiać lokalnym przedsiębiorcom wchodzenie w sieci globalne, m.in. poprzez zjawisko tzw. „noszenia”21, które nie tylko pomaga małym i średnim firmom wchodzić w globalne sieci ale również w nich się utrzymać, ——posiadanie pewnej liczby instytucji i organizacji zajmujących się i świadczących usługi w zakresie działalności międzynarodowych; chodzi tu o działalność przedsiębiorstw export-import, działalność różnorodnych centrów kształcenia w zakresie zarządzania i rozwoju międzynarodowego, itp.; instytucje te stwarzają korzystne warunki uczenia się organizacyjnego, ——istnienie organizacji publicznych i prywatnych ułatwiających i organizujących handel międzynarodowy, jak np. kluby eksporterów, międzynarodowe serwisy izb przemysłowych i handlowych. O. Torrès nazywa je „strukturami bliskości o międzynarodowym charakterze”22. 18 O. Torrès, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji, [w:] A. Jewtuchowicz (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2004, s. 27-29. 19 tamże, s. 27-29 20 Na przykład, sukces technopolu Sophia-Antipolis we Francji jest w dużej części wynikiem lokalizacji IBM i Texas Instrument, które spowodowały napływ wielu przedsiębiorstw sektora informatyki i elektroniki, O. Torrès, 2004, s. 27. 21 „Noszenie” (francuskie portage) jest operacją, dzięki której działalność przedsiębiorstwo, przede wszystkim MSP, jest „przenoszona” za granicę dzięki wsparciu dużego przedsiębiorstwa, które pozwala mu korzystać ze swoich sieci międzynarodowych; „noszenie” może zaczynać się od dostarczania prostych informacji dotyczących kraju, do udostępnienia przedstawicielstwa handlowego, co oznacza towarzyszenie za granicą, tamże, s. 28. 22 O. Torrès, Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja, op.cit. s. 29. 16 Aleksandra Jewtuchowicz Przy bliżej analizie tych warunków łatwo zauważyć ich podobieństwo do cech innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości. Nie jest to zaskakujące, ponieważ jak to wcześniej podkreślono jego charakterystyki posłużyły do formułowania koncepcji środowiska umiędzynarodawiającego. W swoim podejściu, C. Fourcade i O. Torrès szukają odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu konkretne terytorium może stać się stymulatorem i atutem w procesie umiędzynarodowienia małych, lokalnych przedsiębiorstw? Problemem jest, bowiem fakt, że małe i średnie firmy rzadko podejmują samodzielne działania zmierzające do ich umiędzynarodowienia. Potrzebują do tego pomocy większej lub mniejszej liczby aktorów działających na terytorium, na którym się znajdują. I to właśnie ten terytorialny wymiar umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw C. Fourcade i O. Torrès określają mianem środowiska umiędzynarodawiającego. Cechy, które określają jego naturę to: gęstość, różnorodność, dynamika i kierunkowość. Dwie pierwsze mają charakter ilościowy i są łatwe do uchwycenia, dwie ostatnie są jakościowe i ich ocena wymaga pogłębionych badań ankietowych. Bibliografia Aydalot Ph., L’aptitude des milieux locaux à promouvoir l’innovation, [w:] Technologie nouvelle et ruptures régionales, Economica, Paris 1986. Camagni R., Espace et temps dans le concept de milieu innovateur, [w:] Rallet A. et Torre A., Economie industrielle et économie spatiale, Economica, Paris 995. Colletis G., Pecqueur B., Integration des espaces et quasi-integration des firmes: vers de nouvelles rencontres productives?, Revue d’Economie Régionale et Urbaine n° 3, 1993 Courlet C., Pecqueur B., Soulage B., Industrie et dynamiques de territoires, Revue d’Economie Industrielle, nr 64, 1993. Courlet C., Territoire et développement, Revue d’Economie Régionale et Urbaine, nr 3 1999, s. 537. Foucarde C., Torrès O. (red.), Les PME entre région et mondialisation: processus de „glocalisation” et dynamiques de proximité, Les cahiers de l’ERFI, Université Montpellier I, 2003. Garofoli G., Economic development, organisation of production and territory, Revue d’Economie Industrielle, nr 64, 1993, s. 24. Jewtuchowicz A., Pietrzyk I., Rozwój terytorialny. Teoria a polska rzeczywistość. (Przykład regionu łódzkiego), [w:] Zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym w kontekście integracji europejskiej, pod red. A. Klasika, Biuletyn KPZK PAN z. 208, Warszawa 2003. Maillat D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, no 52, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Maillat D., Milieux innovateurs et dynamique territoriale, [w:] Rallet A. et Torre A., Economie industrielle et économie spatiale, Economica, Paris 1995. Maillat D., Quévit M., Senn L. (red.), Reseax d’innovation et milieux innovateurs: un pari pour le développement régional, IRER, EDES, Neuchâtel 1993. Maillat D., Comportements spatiaux et milieux innovateurs, [w:] J-P. Auray, A. Bailly, P-H. Derycke et J-M. Huriot, Encyclopédie d’Economie spatiale: Concepts-Comportements-Organisations, Economica, Paris 1994. Rallet A., Choix de proximité et processus d’innovation technologique; Revue d’Economie Régionale et Urbaine n° 3, 1993. Terytorium jako podstawa procesu tworzenia innowacyjnych środowisk przedsiębiorczości 17 Salais R., Storper, M., Les mondes de production, ed. L’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris 1993. Salais R., Przedmowa do książki: Dynamiques territoriales et mutations économiques, red. B. Pecqueur, Harmattan, Paris 1996. Torrès O., Lokalna globalizacja czy globalna lokalizacja. Rozważania na temat glokalizacji, [w:] A. Jewtuchowicz (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. Territory as a basis of the process of creation of innovative entrepreneurship milieus Currently, a territory appears to be the key concept in considerations on local and regional development. In economic science, the term territory combines the aspects of the organization, politics, economy and society; it is a term where the historical, ideological and emotional dimensions interrelate. This interpretation is the basis of the creation and internationalization of innovative business environment. In this paper, the problems depicted above are a subject of theoretical considerations. Regionalny kontekst procesów innowacji Aleksandra Nowakowska Wprowadzenie Paradoksalnie, postępujący proces globalizacji, nie tylko nie minimalizuje znaczenie regionów (terytoriów), ale wzmacnia ich rangę i znaczenie w procesach społeczno — gospodarczych. Co więcej, między globalizacją a regionem występuje pełna koegzystencja i symbioza w tworzeniu gospodarki opartej na wiedzy. Powszechnie dostrzega się w regionach coraz ważniejszą płaszczyznę ekonomicznej i technologicznej organizacji gospodarki. Globalizacja potrzebuje regionów i bazuje na procesach w nich zachodzących. Szczególne znaczenie region (terytorium) odgrywa w procesach tworzenia wiedzy i innowacji Prezentowane rozważania dotykają i zarysowują bogato opisany w literaturze regionalny (terytorialny) kontekst procesów innowacji. Rozważania dotykają koncepcji środowiska innowacyjnego, regionu uczącego się, regionalnego systemu innowacji czy też innowacyjnych klastrów. Odwołują się zarazem do paradygmatu bliskości i zasobowej szkoła myślenia oraz wkładu tych nurtów analitycznych na rzecz interpretacji procesów innowacji. Innowacje, innowacyjność, zdolności innowacyjne Innowacja i procesy innowacyjne znajdują się w centrum uwagi współczesnej gospodarki. Bogata na ten temat literatura wieloaspektowo analizuje i opisuje te zjawiska.1 Podkreślany jest fakt, że procesy innowacyjne zachodzące w epoce gospodarki opartej na wiedzy mają złożony charakter i w dużej mierze zależą one od wielu współzależnych, pozatechnologicznych czynników. Wielowymia- 1 P. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992; E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999; J. Czupiał (red); Ekonomika innowacji, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1994. 19 20 Aleksandra Nowakowska rowość procesów innowacji trafnie ujął J. Guinet, przypisując im następujące cechy: 2 ——Innowacja ma charakter interakcyjny. Jej tworzenie bazuje na relacjach powstających zarówno wewnątrz firmy, między poszczególnymi jej działami, jak i w kontaktach z otoczeniem — dostawcami, odbiorcami, jednostkami badawczymi, władzami lokalnymi czy instytucjami finansowymi i konsultingowymi. ——Innowacja jest zlokalizowana. Powstaje ona w konkretnym terytorium posiadającym specyficzne zasoby, kluczowe i niepowtarzalne w procesie jej tworzenia, powodujące, że „przeniesienie” innowacji jest niemożliwe. ——Innowacja jest procesem integracji, bazuje na zintegrowanej strukturze oraz specyficznej formie organizacji, która sprzyja procesom powstawania, absorpcji i dyfuzji wiedzy i innowacji. ——Innowacja jest procesem uczenia się, procesem interaktywnym, wynikającym z kontekstu organizacyjnego i instytucjonalnego. ——Innowacja w dużej mierze ma pozatechnologiczny charakter, tylko w wyjątkowych sytuacjach zależy ona całkowicie od technologicznego know-how. ——Innowacja ma wymiar społeczny, jest wynikiem różnorodnych interakcji i relacji zachodzącymi między indywidualnymi podmiotami, a przez to zakorzeniona jest w systemach i instytucjach społecznych. ——Innowacja jest procesem kreatywnej destrukcji. Wprowadzanie innowacji zmienia istniejącą strukturę rynku i gospodarki, zmienia systemy organizacyjne, pociąga za sobą zmiany zarządzania, zachowania itp. ——Innowacja ma źródła kulturowe. Jest procesem wynikającym z kultury, tradycji, systemu wartości, ma więc historyczny kontekst. ——Innowacja jest ryzykowna i kosztowna, szczególnie dla małych podmiotów gospodarczych, co ma ogromne znaczenie dla procesu jej tworzenia i komercjalizacji. Pojęcie innowacyjności, tak jak zdolności innowacyjnych stały się pojęciami często stosowanym w literaturze przedmiotu. Traktowane są one często jako synonimy. Nie zostały jednak jednoznacznie zdefiniowane, a stosowane interpretacje są ujęciami dokonywanymi na potrzeby poszczególnych projektów oraz badań i nie mają uniwersalnego charakteru osadzonego w teoretycznej podbudowie. Innowacyjność jest cechą tak indywidualnych podmiotów, jak i całych gospodarek. Ogólnie oznacza ona zdolność do tworzenia szeroko rozumianych innowacji. Wiąże się z aktywnym angażowaniem w procesy innowacyjne oraz podejmowaniem działań w tym kierunku. Warunkowana jest przez posiadane zasoby oraz umiejętności uczestnictwa w procesach tworzenia, wdrażania i absorpcji. Innowacyjność może być postrzegana na poziomie: jednostkowym, organizacyjnym i makroekonomicznym. 3 Z makroekonomicznego punktu widzenia mówi się o innowacyjności gospodarki czy regionu. W tym przypadku innowacyjność jest pochodną posiadanych 2 J. Guinet, 3 National Systems of Financing Innovation, OECD Paris, 1995, p. 21. P. Niedzielski, Innowacyjność, [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, pod red. K. B. Matusiaka, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 150. Regionalny kontekst procesów innowacji 21 zasobów proinnowacyjnych (ludzkie, rzeczowe, kapitałowe, informacyjne) oraz umiejętności i zdolności do ciągłego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych, prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków, wprowadzania nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania infrastruktury oraz zasobów wiedzy. 4 Pojęciu innowacyjności często towarzyszy pojecie zdolności innowacyjnych. Ogólnie, pojęcie zdolności interpretowane jest jako „układ warunków wewnętrznych danej jednostki, umożliwiający wykonywanie określonych czynności oraz decydujący o poziomie i jakości osiągnięć w realizowanej przez jednostkę działalności”5. Słownik języka polskiego pojęcie zdolności interpretuje jako zespół względnie stałych właściwości warunkujących łatwość uczenia się oraz efektywność wykonywania czynności w określonej dziedzinie działalności6. Zdolności to pewne predyspozycje łatwego opanowania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy czy uczenia się.7 Przenosząc te uniwersalne interpretacje na grunt ekonomii, zdolności innowacyjne regionów można interpretować jako układ wewnętrznych warunków i właściwości danego regionu umożliwiający tworzenie procesów innowacyjnych w nim zachodzący. Jest to zespół czynników, cech i zasobów regionu decydujący o efektywności tworzenia zasobów i procesów innowacji. Zdolności innowacyjne regionu w ujęciu podmiotowym stanowią sumę zdolności innowacyjnych poszczególnych podmiotów (jednostek) wchodzących w skład regionalnego systemu innowacji wraz z mechanizmami synergii zachodzącymi w tym układzie. Nie jest to więc tylko i wyłącznie prosta suma aktywności innowacyjnej poszczególnych podmiotów systemu, ale jest to wartość większa powstała w wyniku współdziałania i kooperacji wszystkich elementów systemu regionalnego. W tym ujęciu zdolności innowacyjne regionu tworzą aktorzy regionalnej sceny innowacyjnej — m.in. podmioty gospodarcze, jednostki naukowo-badawcze, instytucje otoczenia biznesu, podmioty władzy publicznej. W ujęciu procesowym zdolności innowacyjne regionów można zinterpretować jako sumę procesów składowych tworzących proces innowacji, takich jak: proces uczenia się, adaptacji, proces rozprzestrzeniania się czy procesy współdziałania. Procesom tym sprzyjają postawy proinnowacyjne, takie jak kreatywność, otwartość i elastyczność czy przedsiębiorczość. Zdolności innowacyjne regionów można rozpatrywać w dwóch ujęciach: jako zdolności czynne, polegające na tworzeniu, absorpcji i dyfuzji innowacji w środowisku regionalnym oraz jako zdolności ułomne (bierne), polegające na tworzeniu innowacji bez umiejętności ich osadzenia w realiach rynkowych bądź też posiadanie jedynie zdolności związanych z procesami absorpcji i imitacji, 4 P. Niedzielski, Innowacyjność, [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, pod red. K. B. Matusiaka, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 151. 5 Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FOGRA, 1999. 6 Uniwersalny szawa 2003. słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- 7 Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War- szawa 1968, s. 978. 22 Aleksandra Nowakowska bez umiejętności tworzenia własnych innowacji. W konsekwencji można wskazać regiony: ——zdolne do generowania i absorpcji innowacji, ——zdolne do generowania innowacji (np. w jednostkach badawczo-rozwojowych), ale nie posiadające zdolności ich absorpcji do gospodarki; ——niezdolne do generowania innowacji, ale zdolne do ich absorpcji i dyfuzji w środowisku regionalnym; ——niezdolne ani do jednego, ani do drugiego — brak zdolności innowacyjnych.8 Zdolności innowacyjne tak poszczególnych podmiotów, jak i całych gospodarek postrzegane są jako kluczowe źródło przewagi konkurencyjnej w dobie gospodarki opartej na wiedzy. Zdolności innowacyjne można interpretować poprzez dwie perspektywy. Zdolności zarówno do tworzenia własnych zasobów i mechanizmów rozwoju innowacji (wewnętrzna perspektywa), jak i zdolności do dostosowywania się do zmian zachodzących w otoczeniu (adaptacji) i wchodzenia w relacje z otoczeniem (zewnętrzna perspektywa). W tym ujęciu eksponowany jest fakt, że zdolności innowacyjne regionów zależą zarówno od skumulowanych zasobów oraz „wrodzonych” właściwości układu terytorialnego (przywiązanych do regionu, powstałych w wyniku ewolucji), jak również od wpływu środowiska otoczenia. Region jako skala przestrzenna organizacji procesów innowacji W ciągu ostatnich lat w naukach ekonomicznych nastąpił ponowny wzrost zainteresowania regionem jako skalą organizacji życia gospodarczego oraz oddziaływania politycznego. W literaturze przedmiotu istnieje jednak duża dowolność w interpretacji pojęcia region, a co za tym idzie. duży nieporządek analitycznobadawczy. Mówiąc o regionalnym kontekście procesów innowacji wykorzystywane są różne skale przestrzenne — miasta, aglomeracje, regiony do snucia rozważań teoretycznych i prowadzenia badań empirycznych. Dominującym w literaturze wymiarem analiz pokazujących regionalny kontekst procesów innowacji jest miasto, aglomeracja i metropolia (czyli raczej skala lokalna niż klasycznie interpretowana skala regionalna). Powszechnie uznaje i uzasadnia się, że miasta są szczególnie uprzywilejowanym miejscem w generowaniu innowacji. Odgrywają one rolę „aren” do gromadzenia się czynników innowacyjnych. Podobny argument sformułowany został dla ośrodków metropolitarnych jako miejsc — systemów centralnych dla procesów innowacji. Liczni naukowcy wskazują, że obszary metropolitarne są najbardziej istotnymi lokalizacjami dla innowacji. Oferują one duży potencjał innowacyjny, bliskość przestrzenną, technologiczną i instytucjonalną. W analizach tworzenia procesów wiedzy i innowacji często wyko8 Por. Z. Rykiel, Skutki przestrzenne przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] A. Kukliński, K. Pawłowska, (red.) Innowacje — Edukacja — Rozwój regionalny, Nowy Sącz, 1998 oraz P. Niedzielski, Innowacyjność, [w:] Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, pod red. K. B. Matusiaka, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 151. Regionalny kontekst procesów innowacji 23 rzystywana jest także jeszcze mniejsza skala przestrzenna — dzielnice wewnątrz dużych miast. 9 Popularnym wymiarem analiz procesów innowacyjnych jest także jednostka terytorialno-statystyczna NUTS II, wykorzystywana przede wszystkim przez Eurostat do celów statystycznych. Porównywalne bazy danych oraz duża ich dostępność stały się podstawą licznych badań o charakterze regionalnym. Ten poziom terytorialny jest szczególnie często wykorzystywany przy analizach porównawczych wewnątrz Unii Europejskiej. Powszechnie wykorzystywana jest także skala ponadregionalna (supra regionalna), szczególnie w badaniach nad specyficznymi strukturami instytucjonalnymi oraz kulturowo-społecznym kontekstem zachowań gospodarczych. Wysoka „elastyczność” w interpretowaniu skali przestrzennej procesów innowacji jest powszechnie dostrzegana. Region definiowany jest w wielu kontekstach — jako region naturalny (fizyczno-geograficzny), region kulturowy, historyczny, jako jednostka podziału administracyjnego, czy wreszcie jako region ekonomiczny.10 W klasycznym ujęciu dominują dwie perspektywy delimitacji — wewnętrzna i zewnętrzna wyodrębniania regionów. Z jednej strony jest to wewnętrzna spójność, z drugiej odrębność względem otoczenia. Najczęściej zarówno w ekonomii regionalnej, jak i w naukach geograficznych region postrzegany jest jako obszar, w którym charakter części składowych i relacji przestrzennych tworzy pewną jednolitą lub spójną całość. Całość ta jest wyodrębniana z większego obszaru za pomocą specyficznych kryteriów.11 Jednak w wielu przypadkach obszar uznany za region w sensie ekonomicznym nie pokrywa się z delimitacją opartą na innych kryteriach (np. regiony fizycznogeograficzne, historyczne, administracyjne). Ta powierzchowna analiza przeprowadzona powyżej pokazuje różnorodność interpretacji regionu jako przedmiotu badań i delimitacji.12 Różnorodność skali przestrzennej jest jednym z największych problemów w rozwijaniu jednorodnej struktury myślowej dla analizy regionu jako teoretycznego obiektu badań procesów innowacji. Powszechna dowolność interpretacji, jak wskazuje Z. Szymla, jest szczególnie widoczna w literaturze amerykańskiej, w której wielu badaczy traktuje region jako „swoiste narzędzie analizy naukowej, subiektywną kon9 D. Doloreux, Regional innovation systems: a critical review, Association de Science Régionale de Langue Française, www.ulb.ac.be/soco/asrdlf/documents 10 Pojęcie regionu, mimo że powszechnie stosowane w literaturze, jest terminem definiowanym na wiele sposobów, przy wykorzystaniu różnych kryteriów delimitacji. W polskiej literaturze przedmiotu problem definicji i delimitacji regionów jest analizowany i opisywany m.in. w pracach: K. Kuciński, Geografia ekonomiczna — zarys teoretyczny, Wyd. SGH, Warszawa 1992, A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1996; Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000; K. R. Mazurski, Ekonomiczne aspekty regionalistyki: Zarys problematyki, OW Sudety, Wrocław, 2000, I. Sagan, Teorie rozwoju regionalnego i ich praktyczne zastosowanie, [w:] Rozwój, region, przestrzeń, G. Gorzelak, A. Tucholska (red.), Warszawa 2007, s. 90–95. 11 R. Domański, 12 W literaturze Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 2002, s. 110. przedmiotu istnieje także pojęcie „państwa regionalnego” (ang. region state) rozumianego jako podmiot nielimitowany istniejącymi granicami politycznymi. Są to raczej naturalne strefy ekonomicznego wpływu, wykazujące dużą w skali globalnej. Szerzej: T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s. 78–79. 24 Aleksandra Nowakowska strukcję analityczną, stosowaną do generalizacji i szeregowania przestrzennych ugrupowań zjawisk występujących na powierzchni ziemi”.13 Ogólnie ujmując, w rozważaniach nad regionalnym kontekstem procesów innowacji przewijają się dwa generalne podejścia i interpretacje pojęcia region.14 W pierwszym, tradycyjnym ujęciu, region opisany jest jako geograficznie zdefiniowany i wspierany administracyjnie układ relacji, sieci oraz instytucji (głównie formalnych), które mocno współdziałają z podmiotami procesów innowacji zlokalizowanymi w danym regionalnie. Ten typ delimitacji odgrywa fundamentalną rolę w kształtowaniu polityki innowacyjnej — jednego z najważniejszych obszarów aktywności polityki regionalnej, krajowej i Wspólnoty Europejskiej. Dlatego też, jak podkreśla T. Kudłacz, między podziałem administracyjnym a tzw. podziałem rzeczywistym powinna istnieć jak najdalej idąca zbieżność. Jest to jednym z podstawowych wyznaczników sprawności działania państwa.15 W drugim podejściu analitycznym nacisk położony jest na społeczno-kulturowy kontekst regionu oraz naturalne więzi wewnątrz tej struktury. W tym znaczeniu region nie ma określonego rozmiaru, jest jednorodny pod względem specyficznych kryteriów, może być wyodrębniany z innych terytoriów przez pryzmat szczególnego rodzaju związków (połączeń) lub powiązanych (spokrewnionych) cech. Musi posiadać pewny rodzaj wewnętrznej spójności. W tym ujęciu region utożsamiany jest z pojęciem terytorium.16 Nie jest to więc przestrzeń wyodrębniona geograficzno-administracyjnie, ale terytorium ukształtowane historycznie, w którym na przestrzeni lat, powstał specyficzny układ instytucjonalny, czyniący z niej arenę gospodarczej akcji i interwencji. W tym ujęciu region (terytorium) przestaje być utożsamiany jedynie z przestrzenią fizyczną, traktowaną w tradycyjnych teoriach lokalizacji gospodarczej w kategoriach kosztów ziemi, kapitału, siły roboczej czy kosztów transportu i zaczyna być postrzegany jako „forma organizacji redukującej niepewność i ryzyko, stanowiącej źródło informacji, kumulowania i transferu wiedzy i umiejętności. Inaczej mówiąc, region staje się źródłem innowacyjności”.17 Jak wskazuje A. Jewtuchowicz, terytorium uznawane jest za aktywny podmiot, posiadający własną logikę organizacyjną, której efektywność może pobudzać lub ograniczać rozwój podmiotów funkcjonujących na jego terytorium.18 Terytorium nie jest już „puste i pozbawione zawartości” — pozbawione „swoich form i swoich wymiarów”.19 13 Z. Szymla, op. cit., s. 12. 14 Ph. Cooke, Regional innovation systems, luster and the knowledge economy, „Industrial and Corporate Change”, No 10 (4), cyt. za: D. Doloreux, Regional innovation systems: a critical review, Association de Science Régionale de Langue Française, www.ulb.ac.be/soco/asrdlf/documents, p. 14. 15 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999, s. 81. 16 Szeroka interpretacja pojęcia terytorium oraz terytorialnego charakteru rozwoju została dokonana w opracowaniu: A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 63-71 17 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2001, s. 20. 18 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 69–71. 19 G. Benko, La science régionale, serie Que sais-je?, PUF 1998, s. 14. Regionalny kontekst procesów innowacji 25 Jest zasobem posiadającym swoją historię, kulturę, swoją logikę i architekturę społeczną. Teoretyczna podbudowa regionalnego charakteru procesów innowacji Fundamentalne znaczenie dla interpretacji cech i mechanizmów tworzenia procesów innowacji mają dwa „a terytorialne” nurty teoretyczne. Wyznaczają one nowe ramy dla analizy procesów innowacji. Pierwszy z nich to systemowe ujęcie innowacji bazujące na ewolucyjnych teoriach zmian ekonomicznych i technologicznych, eksponujące ewolucyjny charakter procesu powstawania innowacji, wynikający z kontekstu instytucjonalnego. 20 W tym ujęciu innowacja jest pochodną ewolucji różnorodnych instytucji i zmian, jest procesem posiadającym swoją historycznie uwarunkowaną „ścieżkę rozwoju” i jest w pewnym sensie „przywiązana” do ścieżki rozwoju danego terytorium. Drugie podejście eksponuje rolę różnorodnych instytucji, wiedzy oraz interaktywnego uczenia się w systemie. 21 Ten nurt badań postrzega wiedzę jako fundamentalny zasób w nowoczesnej gospodarce, czyniąc w konsekwencji z uczenia się najważniejszy proces. Równocześnie eksponowany jest interaktywny i społeczny charakter tego procesu. Podejście to podkreśla, że innowacje są społecznym procesem, tworzonym przez wielu aktorów i czynników, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Innowacja nie powstaje w wyizolowanym, pojedynczym podmiocie, lecz tworzona jest przez system współzależnych podmiotów, tworzących sieci zależności. Jest ona konsekwencją procesu zbiorowego uczenia się. Istotne znaczenie i podbudowę teoretyczną dla interpretacji regionalnego kontekstu procesów innowacji, tworzą nurty badawcze, koncentrujące się na procesach aglomeracji oraz nowych przestrzeniach produkcyjnych. Problemy te były przedmiotem intensywnego zainteresowania badaczy w latach osiemdziesiątych. Szczególną rolę odegrał nurt badań wywodzący się z kalifornijskiej szkoły geografów ekonomicznych, którego czołowymi przedstawicielami są A. J. Scott i M. Storper. 22 Zakładali oni, że przedsiębiorstwa w obliczu zachodzących zmian rynkowych coraz częściej stosują strategie dezintegracji pionowej. Narastanie procesów eksternalizacji produkcji sprzyjało procesom aglomeracji, gdyż bliskość przestrzenna zapewniać mogła minimalizację kosztów transakcyjnych, szczególnie w sytuacji, gdy transakcje te stawały się częste, nieprzewidywalne i złożone. Dlatego też powstawanie „nowych przestrzeni pro20 Ch. Edguist (ed), System of innovation — technologies, institutions and organizations, London Printer Publishers 1997; B.-A. Lundvall, National system of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning, London Printer 1992. 21 B.-A. Lundvall, B. Johnson, The learning economy, “Journal of Industry Studies”, 2/1994, p. 23–42; F. Castelacci, S. Grodal, S. Mendonca, M. Wibe, Advances and challenges in innovation studies, “Journal of Economic Issues”, No 1/ 2005, p. 97. 22 Główne prace tych ekonomistów to: A. Scott, New industrial spacer, Pergamon London, 1988; M. Storper, The regional world: territorial development in a global economy, Guilford Press, New York 1997. 26 Aleksandra Nowakowska dukcyjnych” tłumaczone było głównie przez analizę zmieniających się struktur organizacyjnych oraz relacji input-output w strukturze przedsiębiorstwa. 23 Ta zmiana struktury organizacyjnej procesu produkcji oraz organizacji przedsiębiorstw sprzyja procesom wymiany wiedzy i tworzenia innowacji, tworzy relacje z terytorium, w którym dany podmiot funkcjonuje. Schemat 1. Teoretyczna podbudowa regionalnego kontekstu procesów innowacji Szkoły myśli ekonomicznej Dominująca metoda badawcza Czas Podejścia teoretyczne koncentrujące się na ZASOBACH Podejścia teoretyczne koncentrujące się na RELACJACH I SIECIACH Podejścia teoretyczne koncentrujące się na INSTYTUCJACH I SYSTEMACH Gospodarka oparta na rolnictwie i przemyśle Gospodarka oparta na przemyśle i wysokich technologiach Gospodarka oparta na wiedzy Neoklasyczne teorie lokalizacji (W. Isard, Moses, Alonso, Mills) Włoskie dystrykty przemysłowe (G. Becattini) Elastyczne systemy produkcji (M. Piore, C. Sabel) Szkoła kalifornijska — nowe przestrzenie przemysłowe (A. J. Scott, M. Storper) Szkoła skandynawska — uczące się regiony (R. Floryda, B. Asheim,) Regionalne systemy innowacji (Ph. Cooke) Środowiska innowacyjne — GREMI (P. Aydalot) Francuska szkoła bliskości (A. Rallet, A. Torre) Klastry innowacyjne (M. E. Porter) Formalne modelowanie i statyczna analiza lokalizacji przemysłu Analizy danych empirycznych i studia przypadków Wieloaspektowe analizy oraz subiektywizm analityczny („teoretyzowanie”) …—1970 1970–1990 1990–… Źródło: Opracowanie własne na podstawie: D. MacKinnon, A. Cumbers, K. Chapman, Learning, innovation and regional development: a critical appraisal of recent debates, Progress In Human Geography no. 26, 3/2002; S. C. Santos Cruz, A. A. C. Teixeira, A New look into the evolution of cluster literature, [w:] Working Papers Universidade do Porto, Issue 164, December 2007. Wychodząc z odmiennej perspektywy, badacze innego nurtu zakładali, że sukces gospodarczy niektórych dystryktów w centralnych i północno-zachodnich Włoszech (tzw. Trzeciej Italii), tłumaczyć można zwrotem od systemu produkcji masowej w kierunku systemu elastycznej specjalizacji. 24 W przeciwieństwie do starań podejmowanych przez A. J. Scotta, w celu zbudowania ekonomicznego modelu aglomeracji opartego na kosztach transakcyjnych, model 23 D. MacKinnon, A. Cumbers, K. Chapman, Learning, innovation and regional development: a critical appraisal of recent debates, Progress In Human Geography no. 26, Vol. 3/2002, p. 294. 24 M. Piore, C. Sabel, The Second Industrial Divide. Basic Books, New York 1984. Regionalny kontekst procesów innowacji 27 oparty na elastycznej specjalizacji podkreślał znaczenie kapitału społecznego i otoczenia instytucjonalnego. Podejście to zwróciło uwagę na znaczenie specyficznych dla określonych układów lokalnych, społecznych i instytucjonalnych czynników kształtujących rozwój gospodarczy, przede wszystkim przez wspieranie postaw innowacyjnych i przedsiębiorczych, rozwijanych w wyniku współpracy i zaufania między firmami i organizacjami na danym obszarze. 25 Koncepcja środowisk innowacyjnych Centralne znaczenie dla zrozumienia procesów innowacyjnych mają badania zainaugurowane na początku lat osiemdziesiątych przez Ph. Aydalot, a następnie rozwijane przez grupę GREMI nad innowacyjnym środowiskiem przedsiębiorczości. 26 D. Maillat określa środowisko innowacyjne (milieu innovateur), jako organizację terytorialną, w której bierze początek proces innowacji. Środowisko innowacyjne to zbiór zorientowany terytorialnie, w którym interakcje między podmiotami gospodarczymi, zachodzące w wyniku wielostronnych transakcji, sprzyjają procesom uczenia się i wprowadzania innowacji. W konsekwencji wpływają one na powstawanie efektów zewnętrznych, specyficznych dla procesów innowacji, umożliwiających zaistnienie coraz bardziej doskonałych form zbiorowego uczenia się i zarządzania zasobami. 27 Podstawowe cechy środowiska innowacyjnego to logika organizacyjna, która umożliwia obieg wiedzy, w tym milczącej28, poprzez sieci społeczne, instytucjonalne i różne formy mobilności (społecznej i zawodowej). Jest to także dynamika uczenia się, przejawiającą się w zdolnościach i chęciach wszystkich aktorów, stanowiących integralną część środowiska innowacyjnego, do szybkich zmian i reagowania na zmieniające się warunki i właściwego dostosowywania się do nich. Ponadto środowisko innowacyjne, musi być otwarte na swoje otoczenie i bardzo wrażliwe na zmiany w nim zachodzące, co wpłynie korzystnie 25 D. MacKinnon, A. Cumbers, K. Chapman, Learning, innovation… , p. 295. 26 Podstawą badań była próba uchwycenia współzależności pomiędzy rozwojem innowacji a rozwojem terytorium. Prace badawcze nad środowiskiem innowacyjnym były rozwijane poprzez sześć programów badawczych, realizowanych w kilkunastu regionach. Program badawczy GREMI 1 i GREMI 2 (1986–1988) koncentrował uwagę na zdefiniowaniu oraz typologii trajektorii środowiska innowacyjnego, a w szczególności zwracał uwagę na interakcje między przedsiębiorstwami a środowiskiem. Program badawczy GREMI 3 (1989–1991) i GREMI 4 (1992–1995) kład nacisk na rozpoznanie relacji sieciowych w środowisku oraz dynamice środowiska w długim okresie. Program badawczy GREMI 5 (1996–2000) dotykał problematyki środowisk miejskich i koncentrował się na rozpoznaniu relacji zachodzących między środowiskiem a rozwojem miasta. Badania realizowane w ramach GREMI 6 (2001–2004) wkroczyły w nową problematykę badawczą, koncentrując się na rozpoznaniu pozatechnologicznych i ekonomicznych aspektów środowiska innowacyjnego. Szerzej [w:] A. Matteaccioli, M. Tabaries, Historique du GREMI — La apports du GREMI a l’analyse territoriale de l’innovation, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 7–17. 27 D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002, s. 11. 28 Autorem pojęcia „wiedzy milczącej” był M. Polanyi, który wychodził z założenia, że „wiemy dużo więcej, niż potrafimy powiedzieć”. W innowacyjnym środowisku powstaje wiedza, która nie jest skodyfikowana i nie podlega mechanizmom rynkowym, a „krąży” w danym terytorium. 28 Aleksandra Nowakowska na możliwości zdobywania i przetwarzania informacji oraz zasobów generowanych przez otoczenie. Co więcej, potencjalne zasoby muszą być pozyskiwane za pomocą mechanizmów rynkowych oraz kultury i techniki, specyficznych dla danego środowiska, ponieważ tylko wtedy będą efektywnie wykorzystane do stworzenia nowych, lepszych rozwiązań, stosowanych w procesie produkcji. Bardzo istotną cechą środowiska jest także utrzymywanie przez nie więzi ponadterytorialnych, które przyczyniają się do dopływu wiedzy i idei z zewnątrz. 29 Środowisko innowacji interpretowane jest jako aktor zbiorowy oraz kapitał związków i relacji powstałych na pożywce synergii oraz procesach współpracy. Zorganizowane jest ono wokół trzech osi (płaszczyzn) przeobrażeń: dynamiki technologicznej (paradygmat technologiczny), transformacji terytoriów (paradygmat terytorialny) oraz zmian organizacyjnych (paradygmat organizacyjny).30 Paradygmat technologiczny eksponuje i wyjaśnia drogi zmian technologicznych oraz źródła innowacji. Podkreśla, że współcześnie źródłem innowacji może być całość systemu i funkcji produkcyjnych: źródłem innowacji mogą być relacje z innymi przedsiębiorstwami ze swojego rynku, sposoby wytwarzania czy usługi towarzyszące. Innowacja może być także konsekwencją powiązania przedsiębiorstwa ze swoim otoczeniem: relacje z innymi przedsiębiorstwami, ogólna dynamika sektora, pojawienie się nowych technik w innych sektorach czy relacje z innymi aktorami regionalnymi bądź też podmiotami wywodzącymi się spoza regionu. Wdrażanie nowych produktów czy nowych technologii jest konsekwencją procesów uczenia się, pozyskiwania wiedzy oraz tworzenia nowych umiejętności wewnątrz środowiska. Stałe i regularnie powtarzane w czasie ulepszania nowych produktów oraz technik powoduje progresywne zróżnicowanie umiejętności oraz kultury technicznej środowiska względem swojego otoczenia. W wyniku tych procesów przedsiębiorstwo staje się nie tylko bardziej dynamiczne, ale i konkurencyjne. 31 Paradygmat organizacyjny opisuje mechanizmy umożliwiające koordynowanie działań poszczególnych aktorów wewnątrz danego środowiska. Eksponuje fakt, iż przedsiębiorstwo jest elementem zakorzenionym w konkretnym systemie produkcyjnym oraz w konkretnym systemie terytorialnym. Zakorzenienie to ma miejsce na skutek wytworzenia relacji z pozostałymi przedsiębiorstwami z otoczenia, które dostarczają temu przedsiębiorstwu swoich dóbr lub środków, bądź też, które od niego te produkty lub usługi kupują. Podmioty te z jednej strony współpracują ze sobą, z drugiej — pozostają w relacjach konkurencji. Za29 A. Jewtuchowicz, Rozwój, środowisko, sieci innowacyjne i lokalne systemy produkcyjne [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz (red.), Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 84–85. 30 O. Crevoisier, L’approche par les milieux innovateurs : etat des lieux et perspectives, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 157–160; D. Maillat, Comportements spatiaux et milieux innovateurs, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p.70–72. 31 R. Camagni, Changemaent technologique, milieu local et reseaux d’entreprise : pour une theorie dynamique de l’espace economique, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p.74–98. Regionalny kontekst procesów innowacji 29 korzenienie to jest również wynikiem terytorialnego zakotwiczenia przedsiębiorstwa przez wykorzystywanie specyficznych zasobów regionu oraz uczestnictwa w lokalnych sieciach innowacyjnych czy w strukturach wspomagających regionalny system produkcyjny. Właściwie działające środowiska generują również z biegiem czasu współzależności nie rynkowe, inaczej mówiąc, pewien zasób, „kolektyw” wynikający z sukcesywnego wdrażania określonego podziału pracy oraz sposobów współpracy. Współpraca ta nie jest stała, ale dzięki niej wytwarza się specyficzny kapitał powiązań i związków. Aktorzy lokalni potrafią zidentyfikować specyficzne zasoby swojego terytorium oraz wiedzą, w jaki sposób można do nich dotrzeć lub je pozyskać. Obecność tego kapitału i wartości obowiązujące w danym środowisku lokalnym (przedsiębiorczość, wartości rodzinne, wartości zawodowe itp.) sprawiają, że poszczególni aktorzy współtworzą inwestycje o charakterze społecznym, dzięki którym z czasem buduje się wzajemne zaufanie oraz wola współpracy. Paradygmat organizacyjny odwołuje się także do mechanizmów governance, mechanizmów zarządzania strukturą, które nie są narzucone z zewnątrz, ale które wynikają z interakcji zachodzących między różnymi podmiotami i grupami wzajemnie na siebie oddziaływającymi. 32 Schemat 2. Paradygmat środowiska innowacyjnego i terytorializacji rozwoju gospodarczego Sieci i systemy produkcji Innowacje Reguły konkurencji i współpracy Wiedza, know-how Paradygmat organizacyjny Paradygmat technologiczny Środowisko innowacyjne (wspólnota aktorów) Paradygmat terytorialny Relacje bliskości/odległości Przewaga konkurencyjna Źródło: O. Crevoisier, L’approche par les milieux innovateurs : etat des lieux et perspectives, Revue d’Economie Regionale et Urbaine, n 1/2001, za R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 157. 32 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. UŁ, Łódź 2005, s. 122–129. 30 Aleksandra Nowakowska Paradygmat terytorialny pokazuje, że terytorium, jako jednostka o określonej organizacji, może generować zasoby (umiejętności, kompetencje, kapitał itp.) oraz aktorów (przedsiębiorstwa, jednostki innowacyjne, instytucje wspierające itp.) koniecznych do zaistnienia innowacyjności. Zasoby i umiejętności jawią się tutaj jako specyficzne zasoby będące charakterystyczne dla wybranych terytoriów i które podlegają stałej regeneracji, dzięki prowadzonej w tych terytoriach działalności gospodarczej oraz aktywności różnych instytucji wspierania rozwoju, instytucji szkoleniowych, badawczo-naukowych itp. Zasoby, zdolności i umiejętności lokalne nie są pozostałościami po historii rozwoju terytorium, ale stanowią „wytwory” (konstrukcje) lokalne, opierające się na aktywności podmiotów, decydujące o przewadze konkurencyjnej terytorium W perspektywie środowisk innowacyjnych, terytorium pojmowane jest jako organizacja wiążąca przedsiębiorstwa, instytucje oraz społeczności lokalne w celu ich rozwoju gospodarczego. Teoria środowisk innowacyjnych eksponuje bliskość w środowisku. To, co bliskie w środowisku, jest odmienne (specyficzne umiejętności) oraz mobilizowane inaczej (konkurencja/współpraca oraz kapitał powiązań) od tego, co jest odległe.33 Ta koncepcja nie redukuje bliskości do krótkiej odległości fizycznej — wyznacza ona w rzeczywistości granice między tym, co jest w środowisku, a tym, co jest poza nim. Teoria środowisk innowacyjnych dostarcza ogólne podejście sterytorializowanego rozwoju gospodarczego, charakteryzującego się: konkurencją poprzez innowację (nie zaś na drodze kosztów produkcji); sieciową organizacją systemu produkcyjnego (nie zaś opierającego się na mechanizmach rynkowych lub hierarchicznych); konkurencją między terytoriami (a nie między przedsiębiorstwami). 34 Paradygmat bliskości Istotny wkład w rozważania na temat regionalnego kontekstu procesów innowacji ma także paradygmat bliskości, rozwijany od 1993 r.35 głównie przez A. Rallet i A. Torre. 36 Koncepcja ta interpretuje bliskość nie tylko w wymiarze geograficznym (odległość w przestrzeni, bliskość fizyczna), ale także organizacyjnym (zdolność podmiotu do podejmowania wspólnych przedsięwzięć). Liczni autorzy37 dokonywali rozwinięcia tej koncepcji i wyodrębnienia różnych typologii pojęcia 33 O. Crevoisier, L’approche par les milieux innovateurs: etat des lieux et perspectives, “Revue d’Economie Regionale et Urbaine”, No 1/2001, za R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 160. 34 O. Crevoisier, L’approche par les milieux innovateurs : etat des lieux et perspectives, “Revue d’Economie Regionale et Urbaine”, n 1/2001, za R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 161. 35 M. Balet, G. Colletis, Y. Lung, Econimie de proximites, “Revue d’Economie Régionale et Urbanie”, No 3/1993. 36 A. Rallet, A. Torre, Proximity and Localization, “Regional Studies”, Vol. 39.1, 2005, p. 49. 37 A. Rallet. A. Torre (eds.), Quelles proximites pour innover? L’Harmattan, Paris 2007 ; B. Pecqueur, J.-B Zimmermann (red.), Economie de proximites, Hermes Science Publications, Paris 2004. Koncepcji bliskości poświęcony jest numer “Regional Studies Association”, Vol. 42, 6/2008 oraz “Revue d’ Economie Régionale et Urbaine”, No 3 1999. Regionalny kontekst procesów innowacji 31 bliskości wskazując bliskość poznawczą (ang. cognitive proximity), organizacyjną (ang. organizational proximity), społeczną (ang. social proximity), instytucjonalną (ang. institutional proximity) oraz geograficzną (ang. geographical proximity). Bliskość, w różnych swych wymiarach, sprzyja tworzeniu relacji sieciowych, zasobów wiedzy i innowacji oraz interaktywnemu i kolektywnemu uczeniu się: ——bliskość poznawcza rozumiana jako podobieństwo i zdolność „przemawiania tym samym językiem”, charakterystycznym dla danego środowiska. Jest niezbędna dla rozwoju zdolności absorpcji określonego rodzaju wiedzy i innowacji, jej wymiany czy też współpracy w celu jej dalszego rozwijania; ——bliskość organizacyjna rozumiana jako określone rozwiązania organizacyjne funkcjonujące zarówno wewnątrz organizacji, jak i w relacjach zewnętrznych, między poszczególnymi podmiotami. Rozwiązania organizacyjne (np. takie jak sieci) nie tylko pozostają mechanizmami koordynującymi transakcje, ale stanowią również siłę napędową dla transferu i wymiany informacji i wiedzy w świecie charakteryzującym się wysokim stopniem niepewności działania.38 Bliskość organizacyjna definiowana jest przez pryzmat przynależności i podobieństwa, warunkuje utrzymywanie trwałych relacji oraz współdziałanie z innymi podmiotami; ——bliskość społeczna eksponująca społeczny kontekst relacji i zachowań ekonomicznych, opartych w dużej mierze na zaufaniu i wzajemności. Uwarunkowania społeczne — specyficzna mikrostruktura społeczna wspomaga wymianę i transfer tzw. wiedzy milczącej, a zatem takiej, której przepływy między uczestnikami życia gospodarczego opartego na mechanizmach wolnego rynku są w znacznej mierze utrudnione lub wręcz niemożliwe; ——bliskość instytucjonalna interpretowana jako reguły gry tworzone przez wspólne zwyczaje i zasady (instytucje nieformalne) oraz system prawny, stanowiący ramy funkcjonowania gospodarki (instytucje formalne). Bliskość ta tworzy wspólną bazę dla koordynacji działań gospodarczych oraz sprzyja (lub blokuje) procesy kooperacji, wymiany informacji, procesy interaktywnego i kolektywnego uczenia się. Sprawnie funkcjonujące otoczenie instytucjonalne redukuje niepewność rynkową poszczególnych podmiotów; ——bliskość geograficzna rozumiana jako dystans przestrzenny między aktorami ekonomicznymi generuje pozytywne efekty zewnętrzne, wynikające z faktu wspólnej lokalizacji w danym lokalnym systemie produkcyjnym podobnych działalności gospodarczych. Bliskość przestrzenna jest źródłem bezpośrednich kontaktów stanowiących fundament tworzenia wiedzy milczącej, wiedzy i informacji. Te formy bliskości są komplementarne i współzależne, mogą się wzmacniać i wzajemnie przenikać. Zarazem jednak nadmiar bliskości może blokować czy utrudniać rozwój procesów innowacji, m.in. przez zamknięcie na otoczenie (nadmiar bliskości geograficznej), zamkniecie na interakcje i wymianę wiedzy (zbyt duża bliskość poznawcza) czy bierność i bezładność systemu (inercję) w przypadku bliskości instytucjonalnej. 39 38 P. Cooke, K. Morgan, The associational economy. Firms, regions and innovation, Oxford University Press, Oxford, 1998; cyt. za: Boschma R. A., Proximity and innovation: a critical assessment, “Regional Studies”, Vol. 39.1, 2005, s. 65. 39 R. A. Boschma, Proximity and innovation: a critical assessment, “Regional Studies”, Vol. 39.1, 2005, s. 70–71. 32 Aleksandra Nowakowska Zasoby specyficzne Istotny wkład w rozważania na temat regionalnego charakteru procesów innowacyjnych ma także zasobowa szkoła strategicznego myślenia (ang. resorce — based view of the firm), wywodząca się z teorii przedsiębiorstwa, wprowadzająca pojęcie zasobów specyficznych. Zasobowe ujęcie rozwoju eksponuje dwa typy zasobów (czynników): generyczne — uniwersalne, powszechne, dające się odtworzyć na innym terytorium oraz zasoby specyficzne — unikatowe, endogeniczne, wyrosłe z rozwoju terytorium, tworzące unikalność jednostki terytorialnej. Potencjał ten kumulowany i tworzony jest w długim okresie, powstaje w wyniku ewolucji i jest „przywiązany” do jednostki terytorialnej. Zasoby specyficzne charakteryzują się także rzadkością występowania i posiadania ich przez konkurentów. Są one zarazem trudne do imitacji i kopiowania przez innych, co w konsekwencji powoduje, że są trudno zastępowalne zarówno przez inne rodzaje zasobów, jak i przez inne podmioty w innych miejscach.40 Zasoby specyficzne regionu trudno jest „oddzielić” od miejsca jego występowania. Jest on niejako „zakorzeniony” w przestrzeni. Oznacza to, że zasoby te są trudno transferowalne, a ich tworzenie w innej przestrzeni wymaga poniesienia dużych nakładów, a jednocześnie nie gwarantuje uzyskania pożądanego efektu.41 Są to zasoby strategicznie wartościowe, stanowią podstawę budowania przewagi konkurencyjnej tak poszczególnego podmiotu, jak i całego regionu. Jednak jak pisze A. Jewtuchowicz samo występowanie na danym obszarze określonego zasobu nie zapewnia automatycznie rozwoju. Może on nastąpić wtedy gdy dany zasób stanie się realnym, aktywnym czynnikiem tego rozwoju, inaczej mówiąc zostanie przekształcony w aktywa regionu.42 Zasoby specyficzne to w dużej mierze zasoby niematerialne, takie jak relacje, umiejętności i zdolności, kultura czy sposób i zdolności organizacyjne. Są to bazowe uwarunkowania współczesnych procesów uczenia się i budowania zdolności innowacyjnych regionów. Koncepcja regionu uczącego się Istotny wkład w rozwój teoretycznej podbudowy dotyczącej innowacyjności w ujęciu terytorialnym ma koncepcja regionów „uczących się” (ang. learning 40 M. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 52. 41 Szersza analiza tego nurtu znajduje się m.in. w publikacjach: I. Pietrzyk, Zasoby specyficzne jako determinanta konkurencyjności regionów, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001, Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. UŁ, Łódź 2005, s. 105–109; M. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, s. 50–55; D. Maillat, L. Kebir, Learning region et systemes territoriaux de production, “Revue d’economie regional et urbaine”, nr 3/ 1999, p. 429–448. 42 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. UŁ, Łódź 2005, s. 113. Regionalny kontekst procesów innowacji 33 regions). Według R. Floridy, twórcy tego pojęcia, uczące się regiony funkcjonują jako magazyny wiedzy i pomysłów, zapewniając przy tym przyjazne środowisko oraz infrastrukturę wspomagającą przepływy wiedzy i informacji.43 Koncepcja regionów uczących się zakłada, że czynniki konkurencyjności przedsiębiorstw, które umożliwiają im funkcjonowanie na rynkach światowych, jak: innowacja, elastyczność, strategie, sieci itp., powstają w warunkach rozwoju lokalnego. Uczący się system lokalny jest złożony z aktorów silnie ze sobą powiązanych w struktury elastycznie zarządzane, a sieci powiązań i relacji nie ograniczają się tylko do aktorów gospodarczych, ale tworzone są także z aktorami społecznymi, politycznymi i instytucjonalnymi. Relacje między aktorami sceny lokalnej nie są zjawiskiem okazjonalnym, ale częstym i tworzącym gęsty system powiązań.44 W regionie uczącym się firmy — zarówno produkcyjne, jak i usługowe — bez względu na ich strukturę i wielkość, są konkurencyjne ponieważ konkurencyjne jest całe terytorium w stosunku do otoczenia. Stanowi to konsekwencję zdolności przedsiębiorstw i innych instytucji zlokalizowanych w regionie do działań innowacyjnych. Warunkiem koniecznym jest obecność infrastruktury, w szczególności infrastruktury wiedzy oraz infrastruktury instytucjonalnej, zapewniającej dostęp do wiedzy formalnej oraz umożliwiającej kreowanie wiedzy niekodyfikowanej (milczącej). Szczególnie ten drugi typ wiedzy, reprezentowany przez różne formy zbiorowego uczenia się (uczenie się przez interakcje, uczenie się przez działanie itp.), potrafi zapewnić trwałą zdolność regionu do dostosowywania się do zmieniającego się otoczenia.45 W regionach uczących się dokonuje się międzypokoleniowy przekaz wiedzy, doświadczeń i umiejętności, obecne są integralnie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.46 A. Klasik i F. Kuźnik wskazują na cztery perspektywy postrzegania uczącego się regionu, decydujące o budowaniu i wzmacnianiu czterech strategicznych zdolności regionu. Jest to: 47 ——perspektywa spójności określająca zdolności regionu do zachowania i wzmacniania spójności ekonomicznej, społecznej i przestrzennej; ——perspektywa kapitałowa determinująca zdolności regionu do tworzenia i rozwijania zasobów, w szczególności zasobów ludzkich, organizacyjnych i kulturowych wraz z mechanizmami wprzęgania ich w rozwój regionu; 43 R. Florida, Toward the learning region, “Futures”, Vol. 27, No 5, 1995, s. 532. 44 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s.136–137. 45 M. Sokołowicz, Region wobec procesów glokalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 57– 58. 46 A. Klasik, F. Kuźnik, Region uczący się w teorii i praktyce polityki rozwoju regionalnego, [w:] J. Tarajkowski, L. Wojtasiewicz, Przestrzeń w polityce gospodarczej, wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2008, s. 99. 47 A. Klasik, F. Kuźnik, Region uczący się w teorii i praktyce polityki rozwoju regionalnego, [w:] J. Tarajkowski, L. Wojtasiewicz, Przestrzeń w polityce gospodarczej, wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2008, s. 97–98. 34 Aleksandra Nowakowska ——perspektywa adaptacyjna warunkująca zdolności proaktywnej adaptacji regionów przez ustawiczne uczenie się i innowacje wobec coraz szybciej zmieniającego się otoczenia, w tym otoczenia globalnego; ——perspektywa przyszłości określana przez zdolności ewolucyjnej zmiany tożsamości regionu pod wpływem dokonujących się w nim zmian strategicznych, takich jak: specjalność regionu, typy zachowań aktorów sceny regionalnej oraz ciągłości polityki strategicznej. Wśród regionalistów, koncepcja regionów uczących zyskała zarówno wielu zwolenników, jak i sceptyków. 48 Tabela 1. Filary regionów uczących się Podstawowe idee —— koncentracja na rozwoju endogenicznym; —— znaczenie powiązań, aktywności aktorów w obrębie regionów; —— integracja różnych typów polityki i strategii; —— gwarancja trwałego rozwoju dzięki zdolnościom do uczenia się; Główne założenia —— wzmocnienie konkurencji regionalnej na bazie rozwoju zdolności do uczenia się; —— zorientowanie polityki na rynku pracy na nowe koncepcje rozwoju regionu; —— wzmocnienie roli sektora MŚP przez stabilne zakotwiczenie w regionie; —— integracja sieci powiązań personalnych i przedsiębiorstw, co ułatwia tworzenie ram do rozwoju regionalnego, Charakterystyka zmian — logika rozwoju —— kształtowana i kontynuowana ewolucja rozwoju; —— wyższy, dalszy rozwój przez uczenie się (indywidualne i instytucjonalne); —— antycypacja — proaktywne dyskusje, mające na uwadze procesy przemian; Perspektywy sterowania i kształtowania systemów —— kształtowanie przez własne organizacje z licznymi zdolnościami do samosterowania; —— wspieranie zdolności do samorozwoju; —— rozwój regionalnego otoczenia — rozbudowa zintensyfikowanej współpracy i sieci, likwidacja sztywnych sprzężeń; —— bottom-up (rozwój oparty na zasobach wewnętrznych) i top-down (tradycyjny rozwój regionalny); Rola aktorów —— moderator procesu; —— ukształtowany networker; Struktura przedsiębiorstw i zasobów ludzkich —— wspieranie know-how w intensywnych branżach i przedsiębiorstwach; —— knowledge workers; —— towarzyszący życiu proces uczenia się; —— źródłem innowacji jest sieć przedsiębiorstw oraz dostawców. Źródło: J. Scheff, Lernende Regionen. Regionale Netzwerke als Antwort auf Globale Herausforderungen, Linde Verlag, Wiedeń, 1999, s. 48; cyt. za: E. Nowińska-Łaźniewska, Relacje przestrzenne w Polsce w okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego, Wyd. AE, Poznań, 2005, s. 33. 48 Learning regions in theory and practice, red. J. Kern, J. Malinovski, J. Suchacek, Technical University of Ostrava, Ostrava 2007. Regionalny kontekst procesów innowacji 35 Regionalny system innowacji Zainteresowanie koncepcją regionalnych systemów innowacji jest konsekwencją szybko rozprzestrzeniającego się w literaturze ekonomiki na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych systemowego ujęcia procesów innowacji. Bogactwo ujęć teoretycznych oraz badań empirycznych pokazuje, że koncepcja regionalnego systemu innowacji wciąż znajduje się w centrum uwagi ekonomistów, geografów czy socjologów.49 Ogólnie ujmując, regionalny system innowacji to zbiór różnorodnych podmiotów (aktorów) wpływających na procesy innowacji oraz powiązań (relacji) zachodzących między nimi. Jest to system podmiotów, interakcji i zdarzeń, które w wyniku synergii powstają w konkretnym terytorium i prowadzą do zwiększenia zdolności tworzenia, absorpcji i dyfuzji innowacji w regionie. Regionalny system innowacji, to układ interakcji zachodzących pomiędzy sferą nauki, sektorem B+R, podmiotami gospodarczymi, systemem edukacji, finansów i władz publicznych, sprzyjający procesom adaptacji i zbiorowego uczenia się. Podstawą jego działania jest istnienie powiązań sieciowych oraz środowiska innowacji. 50 W regionalnym systemie innowacji eksponowane są bezpośrednie relacje i interakcje sprzyjające tworzeniu wiedzy i innowacji. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa środowisko społeczno-kulturowo-instytucjonalne będące rdzeniem regionalnych systemów innowacji. W większości modelach regionalnych systemów innowacji eksponowane są także umiejętności samoorganizacji, oddolnego charakteru procesów zachodzących w systemie oraz sieciowego charakteru relacji między podmiotami. Akcent położony jest na regulacyjną rolę władz publicznych przez kształtowanie regionalnej polityki innowacyjnej. Klastry innowacyjne Wątek terytorialnego kontekstu procesów innowacyjnych prezentuje także koncepcja klastra spopularyzowana przez M. Portera. Klaster najczęściej definiowany jest jako „znajdująca się w geograficznym sąsiedztwie grupa przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji skoncentrowana wokół określonej dziedziny (branży) i wzajemnie się uzupełniająca w swej aktywności”51. Inaczej mówiąc, jest to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w po49 Szersza interpretacja tego podejścia znajduje się w artykule: A. Nowakowska, Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, typologie, dylematy, zamieszczonym w tej publikacji. 50 A. Nowakowska, Regionalny system innowacji, [w:] K. B. Matusiak (red), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 302–303. Zob. też: T. Markowski, Regionalne systemy innowacji w aspekcie Strategii Rozwoju Regionalnego Polski 2000–2005, [w:] Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego, pod red. J. Szlachty, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 191/2000, s. 321–323; E. Stawasz, Uwarunkowania i przesłanki wspierania innowacji i przedsiębiorczości, [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz (red.), Przedsiębiorczość i transfer technologii. Polska perspektywa, Łódź 1998, s. 28–33. 51 M. E. Porter, Clusters and the New Economic Competition, “Harvard Business Review”, November–December 1998, p. 78. 36 Aleksandra Nowakowska krewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizujących, stowarzyszeń branżowych, instytucji wspierających), konkurujących między sobą, ale również współpracujących (na zasadzie kooperacji lub kooperencji). 52 Klaster jest jedną z terytorialnych form organizacji środowiska przedsiębiorczości, zdefiniowaną przede wszystkim przez dwa podstawowe parametry: relacje sieciowe i terytorium. Terytorium oznacza, że klaster określony jest i powstaje dzięki konkretnej lokalizacji w przestrzeni, która tworzy jego wartość i potencjał rozwojowy. Klaster jest ściśle związany z terytorium, na którym działa, jest zakorzeniony lokalnie/regionalnie. Sieć natomiast pozwala w szybki i tani sposób wykorzystywać dostępne w otoczeniu zasoby (materialne i niematerialne), wykorzystywane jako czynniki produkcji dóbr i usług. Działanie w sieci, szczególnie w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, stwarza warunki do podejmowania rywalizacji rynkowej z dużymi podmiotami gospodarczymi. Bliskość przestrzenna sprzyja zaś procesom uczenia się i adaptacji oraz tworzeniu zasobów wiedzy i innowacji. 53 Funkcjonowanie podmiotów w ramach klastra znacząco zwiększa ich zdolność do absorpcji, produkcji i dyfuzji innowacji. 54 Szczególne znaczenie w tworzeniu tych procesów i zasobów mają klastry innowacyjne określane także mianem klastrów badawczych, czy klastrów opartych na wiedzy (ang. research — driver clusters, research intensive clusters, knowledg based clusters). Struktury te składają się z jednostek naukowo-badawczych, uczelni wyższych, przedsiębiorstw zdolnych do tworzenia innowacji i absorpcji nowych technologii oraz instytucji wspierających te procesy (takie jak parki naukowo-technologiczne, inkubatory innowacji czy centra transferu technologii). Podstawowym i bezpośrednim celem działania tych klastrów jest tworzenie relacji kooperacji służących tworzeniu wiedzy i innowacji mogącej znaleźć zastosowanie w gospodarce. Koncepcja klastrów innowacyjnych cieszy się dużym zainteresowaniem polityki innowacyjnej realizowanej na poziomie wspólnotowym. 55 W ich rozwoju upatrywany jest także czynnik sukcesu budowania europejskiego obszaru badawczego oraz rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. 52 I. R. Gordon, P. McCanna, Industrial cluster: complexes, agglomeration and/or social networks, “Urban Studies”, Vol. 37/2000. 53 A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. Sokołowicz, Stan rozwoju klastrów w Polsce w ujęciu regionalnym, [w:] P. Niedzielski, K. Poznańska, K. B. Matusiak (red.), Kapitał ludzki — Innowacje — Przedsiębiorczość, „Zeszyty Naukowe” nr 525, „Ekonomiczne problemy usług” nr 28, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009, s. 279–280. 54 Innovative clusters: drivers of national innovation systems, OECD Publication, Paris 2001. 55 Competitive European Regions through research and innovation, COM 474/2007; Innovation clusters in Europe. A statistical analysis and overview of current policy support, European Commission 2008 www.proinno-europe.eu/admin/uploaded_documents; Regional research intensive clusters and science parks, European Commission 2007, www.ec.europa.eu/research/regions. Regionalny kontekst procesów innowacji 37 Podsumowanie Reasumując, w latach dziewięćdziesiątych, obserwujemy przekształcenie wcześniejszego zainteresowania aglomeracją i nowymi przestrzeniami przemysłowymi w stronę zagadnień oscylujących wokół problematyki regionów uczących się, środowisk innowacyjnych czy regionalnych systemów innowacji. Jest to konsekwencją przesunięcia akcentu z badań relacji input-output i powiązań materialnych w kierunku zagadnień poświęconych społecznym i instytucjonalnym aspektom wzrostu. Ta orientacja badań eksponuje pozaekonomiczny charakter relacji i procesów innowacji. Podkreśla istotne znaczenie czynników niematerialnych i terytorialnych w budowaniu rozwoju gospodarczego. Badania regionalne ostatnich lat nad procesami innowacji koncentrowały się na mechanizmach i procesach uczenia się oraz przekazywania wiedzy i innowacji. Akcentowały współpracę i zaufanie wyrastające z kontekstu kulturowego i środowiska lokalnego jako fundamentu procesu kreacji, absorpcji i dyfuzji wiedzy oraz innowacji. Podkreślają znaczenie bliskości przestrzennej, która ułatwia proces akumulacji wiedzy, jej transfer oraz tworzenia innowacji. Wskazują, że regionalne środowisko generuje szereg nieuchwytnych zasobów, które stają się decydujące w budowaniu regionalnych zdolności innowacyjnych. Zasoby te mogą być postrzegane jako specyficzna forma kapitału, który pochodzi z relacji społecznych, norm, wartości i interakcji wewnątrz społeczności. Istnienie tego kapitału, pomaga przedsiębiorstwom pokonać ułomności mechanizmów rynkowych lub zredukować koszty rynkowe. Nauki regionalne podkreślają, iż procesy innowacyjne mają terytorialny, systemowy i kulturowy charakter. Innowacja jest zlokalizowanym i osadzonym lokalnie procesem. Region jest miejscem interakcji potrzebnych dla zaistnienia procesów innowacji, inaczej mówiąc innowacja jest procesem geograficznie zakorzenionym. Eksponowany jest fakt, że innowacje i wiedza są systemowe i kolektywne, są tworzone w sieciach współpracy. Przez mechanizm kolektywnego procesu uczenia się, lokalne środowiska stają się inkubatorem wzmacniającym innowacyjność. Region w tych interpretacjach rozpatrywany jest nie tylko jako fizyczna przestrzeń, ale jako samopodtrzymującą się „maszyna wiedzy”.56 Region, a precyzyjniej jego cechy i specyficzny potencjał, sprzyja redukcji ryzyka innowacyjnego dla konkretnego podmiotu gospodarczego, ułatwia absorpcję różnego rodzaju wiedzy, daje możliwość interaktywnego uczenia się i wymiany doświadczeń. Środowisko regionalne nie jest jednak samowystarczalne do tworzenia procesów innowacyjnych. Procesy innowacyjne muszą być zarazem osadzone w zewnętrznym środowisku i posiadać relacje z otoczeniem. Bazują one zarówno na endogenicznie generowanej, jak i egzogenicznie dostępnej wiedzy. 56 A. Nowakowska, Region w tworzeniu zasobów wiedzy i innowacji, [w: P. Niedzielski, J. Guliński, E. Stawasz (red.), Nauka — Innowacje — Gospodarka, „Zeszyty Naukowe” nr 480, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 13, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007, s. 143. Redukcja niepewności Rezultaty (efekty) Kolektywne uczenie się Koordynacja exante (wspólne przedsięwzięcia) Innowacja Spójność i poczucie przynależności Zaufanie i reputacja Kapitał relacyjny Bliskość społeczno-kulturowa (wspólne normy, postawy, systemy wartości) Źródło: R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006, p. 450. Rezultat ekonomiczny Współpraca i socjalizacja Bliskość geograficzna (redukcja kosztów produkcji i transakcji) Postawy Przewaga konkurencyjna Fundamenty koncepcji środowiska lokalnego Schemat 3. Środowisko lokalne i jego rola w tworzeniu innowacji 38 Aleksandra Nowakowska Regionalny kontekst procesów innowacji 39 Nurty ujęć teoretycznych zaprezentowane powyżej radykalnie odróżniają się od klasycznych teorii ekonomii. Pokazują one, w jaki sposób dana przestrzeń nadaje dynamikę i wręcz własną autonomię procesom rozwoju. W tych ujęciach przestrzeń „wytwarza” dynamikę przemysłową i ona też nadaje jej sobie tylko właściwe cechy. W klasycznych teoriach ekonomii przestrzeń jest wtórnym czynnikiem produkcji. Tymczasem, w zaprezentowanych powyżej koncepcjach, logika jest dokładnie odwrotna: przestrzeń jest pierwsza. To ona generuje społeczności, miasta, gospodarki. Procesy innowacyjne są owocem danej przestrzeni. Bibliografia Balet M., Colletis G., Lung Y., Econimie de proximites, “Revue d’Economie Régionale et Urbanie”, No 3/1993. Benko G., La science régionale, serie Que sais-je?, PUF 1998. Boschma r.A., Proximity and innovation: a critical assessment, “Regional Studies”, Vol. 39.1, 2005. Czupiał J. (red); Ekonomika innowacji, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1994. Camagni R., Maillat D., Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006. Camagni R., Changemaent technologique, milieu local et reseaux d’entreprise : pour une theorie dynamique de l’espace economique, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006. Castelacci F., Grodal S., Mendonca S., Wibe M., Advances and challenges in innovation studies, “Journal of Economic Issues”, No 1/2005. Cooke Ph., Regional innovation systems, cluster and the knowledge economy, “Industrial and Corporate Change”, No 10 (4). Cooke Ph., Morgan K., The associational economy. Firms, regions and innovation, Oxford University Press, Oxford, 1998. Competitive European Regions through research and innovation, COM 474/2007. O. Crevoisier, L’approche par les milieux innovateurs: etat des lieux et perspectives, “Revue d’Economie Regionale et Urbaine”, No 1/2001. Doloreux D., Regional innovation systems: a critical review, Association de Science Régionale de Langue Française, www.ulb.ac.be/soco/asrdlf/documents. Domański R., Gospodarka przestrzenna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002. Drucker P., Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992. Edguist Ch. (ed), System of innovation — technologies, institutions and organizations, London Printer Publishers 1997. Fajerek A., Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1996. Florida R., Toward the learning region, “Futures”, Vol. 27 No 5, 1995. Gaczek M. W., Innowacje w rozwoju regionów, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu”, Poznań 2005. Gordon I. R., McCanna P., Industrial cluster: complexes, agglomeration and/or social networks, “Urban Studies”, Vol. 37/2000. Guinet J., National Systems of Financing Innovation, OECD Paris 1995. Innovative clusters: drivers of national innovation systems, OECD Publication, Paris 2001. Innovation clusters in Europe. A statistical analysis and overview of current policy support, European Commission 2008 www.proinno-europe.eu/admin/uploaded_documents. 40 Aleksandra Nowakowska Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Jewtuchowicz A., Rozwój, środowisko, sieci innowacyjne i lokalne systemy produkcyjne [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz (red.), Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001. Jewtuchowicz A. (red.), Region w gospodarce opartej na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007. Jewtuchowicz A. (red.), Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. Kern J., Malinovski J., Suchacek J. (eds.). Learning regions in theory and practice, Technical University of Ostrava, Ostrava 2007. Klasik A., Kuźnik F., Region uczący się w teorii i praktyce polityki rozwoju regionalnego, [w:] J. Tarajkowski, L. Wojtasiewicz, Przestrzeń w polityce gospodarczej, wyd. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2008. Kuciński K., Geografia ekonomiczna — zarys teoretyczny, Wyd. SGH, Warszawa 1992. Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, PWN, Warszawa 1999. Lundvall B.-A., National system of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning, London Printer, London 1992. Lundvall B.-A., B. Johnson, The learning economy, “Journal of Industry Studies”, 2/1994. Maillat D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i środowiska innowacyjne, Rector’s Lectures, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Maillat D., Kebir L., Learning region et systemes territoriaux de production, “Revue d’economie regional et urbaine”, nr 3/ 1999. Maillat D., Comportements spatiaux et milieux innovateurs, [w:] R. Camagni, D. Maillat, Milieux innovateurs. Theorie et politiques. Oconomica Anthropos, Paris 2006. Markowski T., Regionalne systemy innowacji w aspekcie Strategii Rozwoju Regionalnego Polski 2000–2005, [w:] Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego, pod red. J. Szlachty, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 191/2000. Mazurski K. R., Ekonomiczne aspekty regionalistyki: Zarys problematyki, OW Sudety, Wrocław, 2000. MacKinnon D., Cumbers A., Chapman K., Learning, innovation and regional development: a critical appraisal of recent debates, “Progress In Human Geography” No 26, Vol. 3/2002. Niedzielski P., Innowacyjność, w: Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, pod red. K. B. Matusiaka, Wyd. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. Nowakowska A. (red.) Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009. Nowakowska A., Regionalny system innowacji, [w:] K. B. Matusiak (red), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. Nowakowska A., Przygodzki Z., Sokołowicz M., Stan rozwoju klastrów w Polsce w ujęciu regionalnym, [w:] P. Niedzielski, K. Poznańska, K. B. Matusiak (red.), Kapitał ludzki — Innowacje — Przedsiębiorczość, „Zeszyty Naukowe” nr 525, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 28, Uniwersytet Szczeciński, 2009. Nowakowska A., Region w tworzeniu zasobów wiedzy i innowacji, [w:] P. Niedzielski, J. Guliński, E. Stawasz (red.), Nauka — Innowacje — Gospodarka, „Zeszyty Naukowe” nr 480, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 13, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2007. Nowińska-Łaźniewska E., Relacje przestrzenne w Polsce w okresie transformacji w świetle teorii rozwoju regionalnego, Wyd. AE, Poznań 2005. Regionalny kontekst procesów innowacji 41 Pecqueur B., Zimmermann J.-B (red.), Economie de proximites, Hermes Science Publications, Paris 2004. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2001. Pietrzyk I., Zasoby specyficzne jako determinanta konkurencyjności regionów, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001. Piore M., Sabel C., The Second Industrial Divide. Basic Books, New York 1984. Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza FOGRA, 1999. Porter M. E., Clusters and the New Economic Competition, “Harvard Business Review”, November–December 1998 Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968 Rallet A., Torre A., Proximity and Localization, “Regional Studies”, Vol. 39.1, 2005. Rallet A., Torre A. (eds.), Quelles proximites pour innover? L’Harmattan, Paris 2007. Regional research intensive clusters and science parks, European Commission 2007, www.ec.europa.eu/research/regions. Rykiel Z., Skutki przestrzenne przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, [w:] A. Kukliński, K. Pawłowska, (red.) Innowacje — Edukacja — Rozwój regionalny, Nowy Sącz, 1998. Sagan I., Teorie rozwoju regionalnego i ich praktyczne zastosowanie, [w:] Rozwój, region, przestrzeń, [w:] G. Gorzelak, A. Tucholska (red.), Warszawa 2007. Santos Cruz S. C., Teixeira A. A. C., A New look into the evolution of cluster literature, [w:] “Working Papers Universidade do Porto”, Issue 164, December 2007. Scott A., New industial spacer, Pergamon London, 1988; M. Storper, The regional world: territorial development in a glogal economy, Guilford Press, New York 1997. Sokołowicz M., Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008. Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999. Stawasz E., Uwarunkowania i przesłanki wspierania innowacji i przedsiębiorczości, [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz (red.), Przedsiębiorczość i transfer technologii. Polska perspektywa, Łódź 1998. Uniwersalny Słownik Języka Polskiego, pod red. Stanisława Dubisza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2000. The regional context of innovation processes In the creation of a knowledge-based economy there is a full coexistence and symbiosis between globalization and the region. The economic and technological organization of the economy becomes a region gains particular importance in the processes of knowledge creation and innovation. Considerations presented here the regional (territorial) context of innovation present in the literature. They affect the concept of innovation, learning regions, regional innovation systems and innovative clusters. They refer also to the systemic approach to innovation process, the paradigm of interactive learning, the proximity and resources — based view of economy. These considerations emphasize also that innovation processes are territorial, cultural and systemic in nature. Innovation is locally embedded process. In this context regions are considered not only as a physical space, but as a self-sustaining “machinery of knowledge.” Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji Mariusz E. Sokołowicz Wprowadzenie Konkurencyjność regionu uwarunkowana jest zarówno skutecznością uruchamiania oddolnych (endogenicznych) procesów rozwoju, jak i zdolności dostosowania systemów regionalnych do uwarunkowań globalnych. W drugim przypadku, istotne znaczenie przypisuje się zdolności terytorium do przyciągania dużych międzynarodowych przedsiębiorstw i korporacji transnarodowych.1 Napływ do regionów kapitału w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest przy tym zarówno przyczyną, jak i konsekwencją sytuacji ekonomicznej regionów. Jednakże samo istnienie w regionie dużych, międzynarodowych podmiotów, nie przesądza o ich uczestnictwie w tzw. procesach terytorializacji, których przejawem jest budowanie przez te przedsiębiorstwa względnie trwałych powiązań z lokalnym sektorem MŚP, instytucjami otoczenia biznesu i B+R oraz sektorem publicznym. Tymczasem terytorializacja KTN powinna być postrzegana jako sposób włączenia tych podmiotów gospodarczych w procesy tworzenia i rozwoju regionalnych systemów innowacji. W tym kontekście, celem opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, czy i jak KTN budują regionalne systemy innowacji. 1 Badania prowadzone nad istotą działalności przedsiębiorstw, które funkcjonują w więcej niż jednym kraju oraz studia prowadzone nad zachowaniami i strategiami tych podmiotów, doprowadziły do rozróżnienia ich różnych typów. Stąd w literaturze przedmiotu terminy: „korporacje transnarodowe”, „przedsiębiorstwa międzynarodowe” czy „ponadnarodowe”, stosowane są w odniesieniu do oznaczenia podmiotów gospodarczych o odmiennych charakterystykach. W niniejszej pracy pojęcia te stosowane są zamiennie, jako odnoszące się do wspólnej grupy podmiotów gospodarczych, jaką są duże przedsiębiorstwa, prowadzące działalność w co najmniej dwóch krajach świata. Należy jednak podkreślić, że w oficjalnej terminologii ONZ, podjęto decyzję o przyjęciu jednego powszechnie obowiązującego terminu. Dlatego w 1974 r. na Sesji Ekonomicznej i Społecznej Narodów Zjednoczonych zmieniono dotychczas stosowaną nazwę korporacji wielonarodowych na korporacje transnarodowe (KTN). 43 44 Mariusz E. Sokołowicz Praca składa się z czterech części. Pierwsza została poświęcona prezentacji koncepcji terytorializacji/zakorzenienia przedsiębiorstw jako warunku budowania konkurencyjności regionalnej. Część druga stanowi przegląd badań poświęconych temu zjawisku, umożliwiając identyfikację zarówno barier, jak i głównych czynników sprzyjających zakorzenieniu dużych przedsiębiorstw. Trzecia część stanowi analizę wpływu KTN na transfer technologii i innowacji do gospodarek krajów i regionów goszczących, a tym samym na budowanie i rozwój regionalnych systemów innowacji. Ostatnia część zawiera wnioski końcowe oraz rekomendacje dla polityki regionalnej w obszarze poruszanych w pracy zagadnień. Koncepcja terytorializacji przedsiębiorstw Badacze zajmujący się problematyką roli przestrzeni w procesie gospodarowania coraz częściej podkreślają, iż w świecie, w którym duże korporacje stają się coraz bardziej mobilne, o sukcesie regionów decyduje już nie tylko zdolność przyciągnięcia, lecz także utrzymania kapitału. Regiony, które są do tego zdolne, A. Markusen nazywa metaforycznie „lepkimi miejscami” (ang. sticky places), które zdołały wykształcić różnorodne formy organizacji produkcji, składające się na „klimat sprzyjający przedsiębiorczości”. Wspólną cechą tych miejsc pozostaje ich „lepkość”, rozumiana jako „zdolność zarówno do przyciągnięcia, jak i utrzymania, jak lep na muchy (sic), inwestycji”. 2 Nie ulega wątpliwości, iż w ostatnich latach zaczęto dostrzegać, iż globalny i lokalny wymiar procesów rozwoju nie są wobec siebie przeciwstawne, lecz wzajemnie się uzupełniają. Do zagadnienia tego odniósł się m.in. amerykański socjolog J. Rifkin pisząc, iż „w okablowanym świecie czystej akcji i samej tymczasowości uwarunkowania terytorialne liczą się bardziej niż kiedykolwiek (…). Jest rzeczą ciekawą, że upolitycznione kultury lokalne są przeciwwagą dla globalnej gospodarki sieciowej i jednocześnie warunkiem koniecznym jej istnienia. Jeśli osłabnie różnorodność kulturowa, to rynki kapitalistyczne upadną, ponieważ zaufanie i kapitał społeczny wyschną i zabraknie podłoża do budowy i rozwoju przemysłu i handlu.”3 Pojęcie i zjawisko terytorializacji4 przedsiębiorstw ponadnarodowych w znakomitym stopniu odzwierciedla tę tendencję. Potwierdza to fakt, że w wielu 2 A. Markusen, Sticky Places In Slippery Space: A Typology of Industrial Districts, “Economic Geography”, Vol. 72 No. 3, 1996, s. 294. 3 J. Rifkin, 4 Wiek dostępu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003, s. 256. Zjawisko terytorializacji w literaturze przedmiotu nazywa się także zakorzenieniem (ang. embeddedness). O zakorzenianiu, w ślad za innymi autorami, pisze m.in. B. Domański, rozumiejąc pod tym pojęciem ogół czynników składających się na trwałość działalności produkcyjnej firmy w danym miejscu. Składają się na nią: funkcja i rola lokalnego przedstawicielstwa przedsiębiorstwa ponadnarodowego w jego światowej strukturze organizacyjnej, osiągane wyniki ekonomiczne, koszty poniesione na uruchomienie działalności w regionie, których nie da się w większości przypadków odzyskać (tzw. koszty utopione, ang. sunk costs) oraz siła powiązań tego podmiotu z dostawcami i odbiorcami i z innymi aktorami lokalnymi (B. Domański, K. Gwosdz, Czynniki zakorzenienia inwestorów w strefie kieleckiej, [w:] Domański B. (red.), Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995–2005, Instytut Geografii i Gospo- Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 45 przypadkach realizowane przez te podmioty gospodarcze inwestycje bezpośrednie są często z jednej strony przyciągane, a z drugiej strony wzmacniają rozwój regionalnych systemów innowacji. 5 Pojęcie terytorializacji przedsiębiorstw pojawia się też na gruncie teorii międzynarodowego zarządzania przedsiębiorstwem. W literaturze można odwołać się do wielu dowodów na to, że współcześnie w wielu przypadkach filie korporacji transnarodowych prowadzą w krajach goszczących takie rodzaje działalności, które są silnie zakorzenione w specyfice i w systemach tworzenia nowej wiedzy, funkcjonujących w tych krajach. A. M. Rugman i A. Verbeke nazywają tego rodzaju korzyści „przewagami specyficznymi dla zagranicznych filii” (ang. subsidiary-specific advantages).6 Zatem, choć nie używają pojęcia terytorializacji, stwierdzają, że w pewnych uwarunkowaniach przedsiębiorstwa międzynarodowe uzyskują dostęp do strategicznie wartościowych zasobów, tkwiących w regionalnych systemach innowacji, jedynie drogą lokalizacji swych filii w określonych krajach i regionach.7 Zdolność terytorium do „przywiązania” przedsiębiorstw zależy zatem od szeregu czynników o charakterze ekonomicznym, społecznym, a także politycznym (w wymiarze polityki poszczególnych krajów z jednej, lecz także polityki i wyborów strategicznych samych przedsiębiorstw z drugiej strony). Tym samym o zakorzenieniu (terytorializacji) przedsiębiorstw w warunkach globalnej presji konkurencyjnej decydują takie elementy, jak: specyfika branży, stadarki Przestrzennej UJ — Agencja Rozwoju Przemysłu SA. Kraków 2005, s. 167.). Sama koncepcja embeddedness, zanim została opisana na gruncie nauk ekonomicznych, rozwinęła się na gruncie nauk socjologicznych oraz politycznych (zob. K. Polanyi, The Great Transformation, New York: Rinehart and Co., 1944.). W latach osiemdziesiątych XX w. do „potrzeb” nauk ekonomicznych zaadaptował ją amerykański socjolog Mark Granovetter, opierając się na założeniu, że w procesach gospodarowania istnieją formy prowadzenia biznesu pośrednie między hierarchią (realizowanego w ramach struktur organizacyjnych pojedynczego przedsiębiorstwa) a rynkiem. Struktury te oparte na są na logice sieci, a ponadto często mają charakter niesformalizowany. Według Granovettera, każda analiza form pośrednich między hierarchią a rynkiem wymaga siłą rzeczy uwzględnienia zakorzenionego lokalnie kontekstu społecznego (M. Granovetter, Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness, „American Journal of Sociology”, Vol. 91 Issue 3, 1985, s. 481–510.). 5 K. Morgan, The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, “Regional Studies”, Vol. 31.5, 1997, s. 495. 6 Autorzy prezentują podział na trzy rodzaje przewag (zasobów strategicznych) w przedsiębiorstwach: niezależne od konkretnej lokalizacji (ang. nonlocation-bound), zależne od konkretnej lokalizacji (ang. location-bound) oraz przewagi specyficzne dla filii zagranicznych (ang. subsidiaryspecific advantages). Pierwszy rodzaj charakteryzuje możliwość ich eksploatacji w skali globalnej (np. produkty będące wynikiem ich wykorzystania znajdują nabywców na wielu rynkach) oraz łatwość rozprzestrzeniania się wewnątrz struktur danego przedsiębiorstwa. Przewagi zależne od konkretnej lokalizacji są niemożliwe do rozprzestrzeniania się w skali globalnej oraz nie następuje ich dyfuzja w ramach struktur organizacyjnych. Ostatni typ przewag umożliwia z jednej strony wytwarzanie dóbr wykraczających poza kontekst lokalny, jednak wymaga oparcia strategii rozwoju korporacji ponadnarodowej na specyficznych zasobach filii znajdujących w konkretnych miejscach lokalizacji (A. M. Rugman, A. Verbeke, Subsidiary-specific Advantages in Multinational Enterprises, „Strategic Management Journal”, No. 22, 2001, s. 240.). 7 Zob. też: M. E. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Prace doktorskie z zakresu Ekonomii i Zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 62–69. 46 Mariusz E. Sokołowicz bilność otoczenia działania przedsiębiorstwa (otoczenia zarówno globalnego, jak i lokalnego), postawy menedżerów, przekładające się na konkretne decyzje lokalizacyjne, efekt wyboru między dylematem: „strategia kosztowa vs. strategia oparta na wysokiej jakości”, polityka gospodarcza w jej różnych wymiarach (międzynarodowym, narodowym, regionalnym i lokalnym) oraz na poziomie regionalnym — sposób i jakość zorganizowania środowiska do prowadzenia działalności gospodarczej (w tym regionalnego systemu innowacyjnego). 8 Istotę zjawiska terytorializacji określa natomiast sytuacja, w której przedsiębiorstwa te jednocześnie korzystają oraz współuczestniczą w tworzeniu takich zasobów regionu, których odtworzenie w innym miejscu jest zbyt kosztowne lub wręcz niemożliwe.9 Korporacje transnarodowe jako globalny nośnik innowacji Mimo rosnącego znaczenia tzw. klastrów przemysłowych, zlokalizowanych w różnych krajach wysoko rozwiniętych oraz konkurencyjnych w skali globalnej, narodowych i regionalnych systemów innowacji w tych krajach, KTN wciąż pozostają wiodącą grupą podmiotów, wprowadzających na rynek innowacje radykalne. Według światowych statystyk, udział korporacji w całkowitych wydatkach na działalność badawczo-rozwojową sięga 50%, natomiast w wydatkach sektora przedsiębiorstw, nawet 70%.10 Tym samym decyzja korporacji o rozpoczęciu działalności B+R poza granicami kraju macierzystego w znacznym stopniu przyczynić się może to dyfuzji innowacji w krajach i regionach ich lokalizacji. Choć działalność badawczo-rozwojowa pozostaje najmniej umiędzynarodowioną (a zatem najbardziej skoncentrowaną geograficznie11) funkcją korporacji transnarodowych, w ostatnich latach dostrzega się pozytywne trendy także i w tym obszarze ich działalności. Dostrzega się m.in., że w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, KTN o niemieckim rodowodzie otworzyły więcej zagranicznych centrów B+R niż w okresie poprzednich pięćdziesięciu lat.12 Motywy podejmowania przez duże firmy wielozakładowe, działalności badawczo-rozwojowej poza granicami kraju macierzystego, pozostają zróżnicowane i zależą od branży, w jakiej działają te przedsiębiorstwa, ich ogólnego poziomu innowacyjności, lecz także, co jest niezwykle istotne, od potencjalnych 8 Zob. też: N. Ettlinger, Local trajectories in the global economy, “Progress in Human Geography”, 23.3, 1999, s. 335–357. 9 M. E. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw między- narodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Prace doktorskie z zakresu Ekonomii i Zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 8. 10 UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York–Geneva, 2005, s. 119. 11 80% wydatków KTN na B+R koncentruje się w pięciu krajach: USA, Japonii, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji (UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York–Geneva, 2005, s. 119.). 12 A. Björn, Foreign direct investment in industrial research and development: a study of German MNCs, “Research Policy”, 34, 4, 2005, s. 395–410. Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 47 korzyści, jakie mogą one odnieść, czerpiąc z nowych zasobów wiedzy i umiejętności lokalnych. W tym kontekście przywołuje się często podział bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) na: ——BIZ ukierunkowane na wykorzystanie własnych kompetencji technologicznych poza granicami kraju macierzystego, w celu czerpania przewag z renty technologicznej przedsiębiorstwa na możliwie jak największej liczbie rynków (z ang. HBE = home-base (asset)-exploiting); ——BIZ realizowane z zamiarem „przechwycenia” innowacji powstających w kraju docelowym (ang. technology-seeking FDI) — dotyczą one np. masowych fuzji i przejęć, jakie miały miejsce na przełomie XX i XXI wieku w USA w sektorach: biotechnologii, elektronicznym czy farmaceutycznym; ——BIZ zorientowane na czerpanie korzyści z połączenia wysokiego poziomu kompetencji technologicznych w danej branży istniejących zarówno w kraju macierzystym, jak i kraju docelowym (z ang. HBA = home-base (asset) — augmenting).13 Zaprezentowana klasyfikacja motywów BIZ i związanego z nimi zakresu transferu wiedzy i umiejętności do krajów (i regionów) goszczących, pozostaje silnie skorelowana z ich poziomem rozwoju gospodarczego. Korporacje transnarodowe, rozpoczynające działalność w państwach o niskim lub średnim poziomie uprzemysłowienia i rozwoju gospodarczego, zorientowane są przede wszystkim na eksploatację ich zasobów naturalnych (często niedostępnych lub deficytowych w krajach macierzystych korporacji), dążą do obniżania kosztów przez zatrudnianie taniej, niewykwalifikowanej siły roboczej, względnie dążą do zdobycia drogą realizowanych inwestycji, nowych rynków zbytu. W sytuacji, gdy motywy tego typu przeważają wśród czynników skłaniających do podejmowania działalności gospodarczej za granicą, wraz z wyczerpywaniem się zasobów naturalnych oraz zmniejszaniem się przewag komparatywnych, związanych z niskimi kosztami pracy, rośnie ryzyko delokalizacji przedsiębiorstw stosujących tego rodzaju strategie. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne zorientowane na pozyskiwanie zasobów naturalnych oraz ekspansję na nowe rynki w literaturze anglojęzycznej znane są również pod nazwą resource-seeking oraz market-seeking (pod tą nazwą zostały upowszechnione m.in. przez J. H. Dunninga). Obok nich występują dwa inne zasadnicze motywy BIZ, charakterystyczne dla działalności podejmowanej przez przedsiębiorstwa międzynarodowe w krajach wysoko rozwiniętych.14 Są to inwestycje ukierunkowane na zwiększenie efektywności przez rozpoczęcie działalności w lepiej zorganizowanym środowisku przedsiębiorczości (ang. efficiency-seeking) oraz inwestycje zorientowane na pozyskanie 13 Szerzej: W. Kuemmerle, The drivers of foreign direct investment into research and development: an empirical investigation, “Journal of International Business Studies 30”, 1999, 2. 1–24; Ch. Le Bas, Ch. Sierra, Location versus home country advantages in R&D activities: some further results on multinationals’ location strategies, “Research Policy”, 31, 4, 2002, s. 589–609; P. Criscuolo, R. Narula, B. Verspagen, Role of home and host country innovation system in R&D internationalization: a patent citation analysis, “Economics of Innovation and New Technology”, 14, 2005, s. 417–433. 14 Por. J. H. Dunning, Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley, Wokingham 1993, s. 56. 48 Mariusz E. Sokołowicz strategicznych aktywów lub zdolności (ang. strategic assets-seeking/capability-seeking), przez podejmowanie współpracy z przedsiębiorstwami w kraju lokaty kapitału (alianse strategiczne, tworzenie spółek joint-ventures) lub poprzez fuzje i przejęcia lokalnych przedsiębiorstw, charakteryzujących się wysokim poziomem konkurencyjności. W sytuacji, gdy motywy tego typu przeważają nad motywami kosztowymi i rynkowymi, można mówić o istnieniu w krajach i regionach lokalizacji BIZ, względnie trwałych przesłanek dla terytorializacji korporacji transnarodowych, jak również o potencjalnie wysokim prawdopodobieństwie transferu technologii, w zamian za korzyści uzyskiwane przez KTZ w danym regionie. E. B. Roberts, dokonując klasyfikacji działalności B+R w filiach KTN, dokonał jej podziału na cztery typy: ——działalność B+R o charakterze adaptacyjnym — polegająca na dostosowywaniu technologii powstających w danej korporacji do potrzeb rynków lokalnych (poza granicami kraju macierzystego otwierane są wówczas komórki wspierające działalność produkcyjną oraz tzw. komórki transferu technologii); ——laboratoria zintegrowane w jednej lokalizacji, wytwarzające innowacje w znacznym stopniu niezależnie od decyzji centrali, ukierunkowane bezpośrednio na potrzeby rynków lokalnych i regionalnych; ——międzynarodowi producenci technologii — stanowiący najbardziej zaawansowany typ działalności innowacyjnej; ich działalność B+R ukierunkowana jest na wytwarzanie innowacji znajdujących zastosowanie w skali globalnej; jeśli zlokalizowane są jako filie KTN, są one traktowane na równi z podobnymi komórkami w krajach macierzystych KTN; ——komórki monitorujące zmiany technologiczne („wywiadownie” technologiczne).15 Analizy poziomu umiędzynarodowienia działalności innowacyjnej korporacji ujawniają, że jeśli decydują się one na lokalizację komórek B+R poza krajem macierzystym, to są to bardzo często międzynarodowi producenci technologii, a zatem jednostki prowadzące działalność innowacyjną o najwyższym poziomie zaawansowania. Jednakże sytuacja ta dotyczy przedstawicielstw zlokalizowanych przede wszystkim w obszarach najbardziej rozwiniętych gospodarczo (w tzw. krajach TRIADY). W przypadku podejmowania działalności badawczo-rozwojowej w krajach rozwijających się lub krajach postsocjalistycznych, dominują komórki B+R o charakterze adaptacyjnym, choć i w ich przypadku zaczyna się ujawniać również tendencja do otwierania komórek B+R o wyższym poziomie zaawansowania prowadzonych prac badawczych.16 15 E. B. Roberts, Benchmarking global strategic management of technology, “Research Technology Management”, 44, 2, 2001, s. 25–36. 16 UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York–Geneva, 2005, s. 138–139. Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 49 Wpływ KTN na budowanie i rozwój regionalnych systemów innowacji w kontekście procesów terytorializacji W literaturze dostrzega się dychotomiczne podejście do problematyki innowacyjności w skali międzynarodowej oraz regionalnej. Podczas gdy jedni z badaczy koncentrują się na roli korporacji transnarodowych jako „nośników” najbardziej przełomowych innowacji w skali światowej, inni podkreślają istotną rolę przedsiębiorstw z sektora MŚP, które w celu poprawy swego potencjału innowacyjnego wchodzą w różnorodne, lokalnie zakorzenione związki kooperacyjne.17 Dopiero stosunkowo niedawno zaczęto dostrzegać możliwość przenikania się obydwu tych wymiarów i rozważać rolę, jaką pełnią z jednej strony KTN we wzmacnianiu potencjału innowacyjnego regionów (lub klastrów), a drugiej strony wkładu regionów we wzmacnianie innowacyjności dużych przedsiębiorstw.18 Coraz częściej wskazuje się zatem, że w dużych firmach ponadnarodowych, innowacje powstają jako efekt „zdecentralizowanej specjalizacji”, tj. umiejętności wypracowania takiej strategii korporacyjnej, która potrafi koncentrować się na kluczowych umiejętnościach (tworzonych wewnątrz struktury organizacyjnej KTN), a jednocześnie czerpać korzyści ze współpracy z tzw. „wyspami wiedzy”, czyli najbardziej innowacyjnymi regionalnymi systemami innowacji, zlokalizowanymi w różnych miejscach na świecie.19 W tym rozumieniu, KTN mogą wzmacniać kluczowe kompetencje przez funkcjonowanie jako swoiste „pasy transmisyjne” wiedzy milczącej, łączące dynamicznie rozwijające się regionalne systemy innowacji. Systemy te mogą tym samym współegzystować ze strukturami hierarchicznymi korporacji, szczególnie w obszarze zarządzania tą działalnością, która choć pozostaje istotna dla budowania konkurencyjności korporacji — nie będąc działalnością kluczową — może być przedmiotem np. outsourcingu lub być realizowana poprzez inne formy partnerstwa z lokalnymi przedsiębiorstwami i instytucjami. 17 Zob. m.in. M. Best, The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, Cambridge 1990; G. Garofoli (red.), Endogenous Development in Southern Europe, Aldershot, Avebury 1992; F. Pyke, W. Sengenberger (red.), Industrial Districts and Local Economic Regeneration, International Institute of Labour Studies, Genewa1992; M. P. van Dijk, A. Sverrisson, Enterprise clusters in developing countries: mechanisms of transition and stagnation, “Entrepreneurship & Regional Development”, 15: 2003, s. 183–206. 18 K. Nadvi, G. Halder, Local clusters in global value chains: exploring dynamic linkages between Germany and Pakistan, “Entrepreneurship and Regional Development”, 17, September 2005, s. 340; T. G. Bunnell, N. M. Coe, Spaces and scales of innovation, “Progress in Human Geography”, Vol. 25, No. 4, 2001, 569–589. 19 Zob. np. A. Amin, P. Cohendet, Learning and adaptation in decentralised business networks, “Environment and Planning D: Society and Space”, 17, 1999, s. 87–104; N. Nohria, S. Ghoshal, The differentiated network: organizing multinational corporations for value creation, Jossey-Bass Publishers, San Francisco 1997. 50 Mariusz E. Sokołowicz — Przedsiębiorstwa i inni „aktorzy gospodarki — Region / REGIONALNY SYSTEM INNOWACJI — Wspólne wartości, podejście, schematy interpretacyjne, „atmosfera przemysłowa” / KONTEKST INSTYTUCJONALNY — Lokalne przepływy informacji, plotek, wiedzy ukrytej — Globalne „pasy transmisyjne” innowacji Rysunek 1. Struktura i dynamika powiązań KTN z regionalnym systemem innowacji Źródło: H. Bathelt, A. Malmberg, P. Maskell, Clusters and knowledge: local buzz, global pipelines and the process of knowledge creation, “Progress in Human Geography”, 28, 1 (2004), s. 46. Dobrze funkcjonujące regionalne systemy innowacji to takie systemy terytorialne, w których przepływy informacji i wiedzy przyczyniają się do budowy niematerialnych zasobów specyficznych regionu. Zasoby te tworzą szeroko pojęty kontekst instytucjonalny20 prowadzenia działalności gospodarczej, na który składają się wspólne wartości, reguły gry i schematy interpretacyjne (już przez A. Marshalla nazwane „atmosferą przemysłową”21). Stanowią tym 20 Na kontekst ten składają się instytucje o różnorodnym charakterze (zarówno formalne, jak i nie- formalne), określające tzw. „reguły gry” życia społeczno-gospodarczego, przyczyniając się tym samym do redukowania niepewności działalności gospodarczej w warunkach zmiennego otoczenia, definiowania zasad kooperacji między przedsiębiorstwami i innymi aktorami regionalnego systemu innowacji oraz stwarzając motywację do podejmowania działań innowacyjnych (Ch. Edquist, B. Johnson, Institutions and Organizations in System of Innovation, [w:] Ch. Edquist (red.), Systems of Innovations: Technologies, organizations, and institutions, Printer Publishers/Cassel Academic, London 1997, s. 51–55.). 21 A. Marshall, Principles of Economics, Macmillan, London 1920. Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 51 samym formę koordynacji działalności gospodarczej, alternatywną zarówno w stosunku do rynku, jak i struktur hierarchicznych dużych przedsiębiorstw. W sytuacji, gdy regionalny system innowacji oferuje zasoby atrakcyjne dla KTN, ich filie i przedstawicielstwa nawiązują współpracę z jego aktorami, co sprzyja transferowi innowacji do regionu, a zatem stanowi wkład do budowania jego zasobów specyficznych. Pociąga to za sobą korzyści przejawiające się z jednej strony możliwością szerszego otwarcia regionu na rynki międzynarodowe i globalne (umożliwiającego budowanie jego konkurencyjności w skali międzynarodowej), a z drugiej strony czyni system bardziej „odpornym” na ryzyko kryzysów wywołanych delokalizacją przedstawicielstw KTN — scenariuszem bardzo prawdopodobnym w warunkach gospodarki otwartej. Dyskusja na temat tego, czy dla powstawania innowacji bardziej optymalna jest skala globalna czy lokalna i/lub regionalna, pozostaje nieaktualna także dlatego, gdyż różne sektory działalności gospodarczej wymagają różnych skal „tworzenia” wiedzy i nowych rozwiązań. Podczas gdy jedne rodzaje przemysłów, jak np. elektroniczny, rozwijają się przede wszystkim w wyniku organizacji działalności B+R realizowanej najczęściej w ramach struktur organizacyjnych korporacji, to jednocześnie KTN jako nośnik innowacji, będą odgrywały relatywnie mniejszą rolę w równie innowacyjnym dziale przemysłu, jakim jest sektor biotechnologii (w którym najbardziej radykalne innowacje powstają w regionalnych systemach innowacji, cechujących się dominacją firm z sektora MŚP). 22 Dlatego, jak wskazują T. G. Bunnell i N. M. Coe, między lokalnym wymiarem procesów innowacyjnych nie powinno się stawiać szczelnej granicy, lecz analizować wzajemne powiązania między nimi. Tym samym punkt centralny analiz procesów innowacyjnych stanowić powinny sieci, z powiązanymi z nimi atrybutami połączenia, bliskości, zakorzenienia itp. 23 Rola KTN w dyfuzji wiedzy i umiejętności może być pasywna lub aktywna.� Rola aktywna (uznawana za najbardziej efektywny kanał transmisji wiedzy), przejawia się przez powiązania filii KTN z lokalną gospodarką (ang. linkages). W tej sytuacji, transfer technologii odbywa się przede wszystkim w sposób bezpośredni, przez aplikowanie nowych rozwiązań w filii lub przedstawicielstwie inwestora zagranicznego. Może on przyjąć formę modernizacji parku maszynowego, rozwoju zasobów ludzkich oraz wprowadzania nowoczesnych rozwiązań organizacyjnych w kraju realizacji inwestycji. Jednocześnie transfer technologii do gospodarki przyjmującej BIZ odbywa się także drogą kooperacji KTN z lokalnymi przedsiębiorstwami oraz innymi podmiotami (w szczególności instytucjami B+R oraz instytucjami otoczenia biznesu). W przypadku budowania powiązań kooperacyjnych dużych międzynarodowych przedsiębiorstw z przedsiębiorstwami występującymi w charakterze odbiorców lub dostawców produktów i usług (tzw. powiązań pionowych), transfer wiedzy i innowacji następuje poprzez szkolenia, konsultacje, audyty i inne formy prowadzące do dostosowania oferty lokalnych dostawców do zwykle 22 T. G. Bunnell, N. M. Coe, Spaces and Scales of Innovation, “Progress In Human Geography”, 25,4 (2001), s. 571. 23 T. G. Bunnell, N. M. Coe, Spaces and Scales …, op. cit., s. 578. 52 Mariusz E. Sokołowicz wyższych wymogów technologicznych międzynarodowych odbiorców, a także poprzez sprzedaż nowoczesnych dóbr i usług lokalnym odbiorcom. Tabela 1. Formy transferu technologii, wiedzy i umiejętności poprzez działalność KTN Transfer bezpośredni (przez BIZ w formie filii/oddziału/ joint venture) —— modernizacja/ zakup nowego parku maszynowego; —— kształcenie pracowników; —— wdrażanie systemów zarządzania jakością; —— wprowadzenie międzynarodowych norm i standardów jakości; —— wprowadzenie nowoczesnych systemów zarządzania zasobami ludzkimi (systemy rekrutacji, coachingu, szkoleń, motywacyjne); —— wprowadzenie nowoczesnej struktury zarządzania; —— wprowadzenie nowoczesnych systemów informatycznych; —— wprowadzenie nowoczesnych systemów dystrybucji; —— wprowadzenie nowoczesnego marketingu i PR. Transfer przez kooperację z lokalnymi przedsiębiorstwami Powiązania pionowe Powiązania poziome —— szkolenia dostawców i odbiorców; —— wspólne konsultacje w sprawie rozwiązywania bieżących problemów, np. technicznych; —— audyty u dostawców i odbiorców; —— presja na wprowadzanie przez dostawców KTN, nowoczesnych norm i systemów zarządzania jakością; —— współpraca w przeprowadzaniu badań rynku; dzielenie się informacją rynkową; —— sprzedaż i/ lub przekazanie nowoczesnych rozwiązań lokalnym dostawcom i odbiorcom. —— presja konkurencyjna; —— możliwość imitacji wprowadzanych przez KTN produktów, usług i rozwiązań technicznych i organizacyjnych. Transfer przez kooperację z podmiotami lokalnymi innymi niż przedsiębiorstwa —— wspólne prace badawczo-rozwojowe; —— usługi konsultingowe; —— korzystanie z wyników badań prowadzonych w lokalnych instytutach badawczych i uczelniach wyższych; —— praktyki i staże studenckie. Źródło: Opracowanie własne. W przypadku kooperacji z podmiotami lokalnymi innymi niż przedsiębiorstwa, transfer technologii, wiedzy i umiejętności do gospodarki lokalnej odbywa się poprzez wspólne prace badawczo-rozwojowe, usługi konsultingowe, korzystanie z wyników badań prowadzonych w lokalnych instytutach badawczych i uczelniach wyższych oraz przez realizację praktyk i staży studenckich. Pasywna rola korporacji transnarodowych w transferze technologii i innowacji, przejawia się natomiast poprzez efekty naśladownictwa oraz efekty ze- Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 53 wnętrzne BIZ (w tym przede wszystkim rozprzestrzenianie się wiedzy i innowacji — ang. spill-overs). Transmisja nowoczesnych rozwiązań tym kanałem ma miejsce przede wszystkim w sytuacji „kopiowania” rozwiązań stosowanych w KTN przez podmioty działające w tym samym lub pokrewnych sektorach gospodarki (często przez bezpośrednich konkurentów lokalnych). W tej sytuacji występują efekty transmisji w wyniku tzw. powiązań poziomych KTN z lokalną gospodarką. Reasumując, można wyodrębnić trzy kategorie efektów-korzyści, wynikających z BIZ dla transferu technologii: ——efekt „pójścia na skróty” (ang. short-cut effect), który wiąże się z faktem, że podmioty będące własnością międzynarodowych korporacji, bardzo często posiadają dostęp do nowych technologii po bardzo niskim lub wręcz zerowym koszcie. Prowadzi to do względnie szybkiego upowszechnienia się nowych technologii w samych przedstawicielstwach KTN, jednak oznacza ograniczony zakres transferu innowacji do gospodarki lokalnej24; ——efekt rozprzestrzeniania się technologii (ang. spill-over effect). Pojęcie to używanie jest na określenie pozytywnych konsekwencji, jakie wiążą się z przepływem nowych rozwiązań i nowej wiedzy do pozostałych gałęzi gospodarki. Związane jest to przede wszystkim z kooperacją między oddziałami firm międzynarodowych a ich dostawcami, odbiorcami oraz innymi kooperantami;25 ——efekt stymulujący (ang. stimulating effect), polegający na naturalnym wymuszaniu na firmach krajowych, poprzez nasiloną presję konkurencyjną, stosowania bardziej wydajnych metod. Prowadzi to do zwiększenia nakładów na działalność B+R oraz na szybszą adaptację określonych technologii. Należy podkreślić, iż za najbardziej efektywne kanały transmisji wiedzy i innowacji uważa się te formy, które związane są z bezpośrednim zaangażowaniem KTN w powiązania kooperacyjne o charakterze pionowym, które prowadzą do efektu rozprzestrzeniania się technologii (ang. spill-overs). Stopień, w jakim gospodarki goszczące BIZ korzystają z transferu technologii poprzez sieci KTN, pozostaje jednak w znacznej mierze uzależniony od poziomu zorganizowania systemów innowacji w tych krajach. 26 24 W przypadku ekspansji korporacji transnarodowych poprzez rozwój własnych struktur organizacyjnych, należy mówić o tzw. strategii internalizacji, która ma na celu z jednej strony ograniczenie tzw. kosztów transakcyjnych, związanych z rozpoczęciem działalności w nowym otoczeniu gospodarczym, a z drugiej strony dyskontowanie w możliwie jak najszerszym zakresie własnych przewag konkurencyjnych. W tej sytuacji, przedsiębiorstwa międzynarodowe wykazują małą skłonność do współpracy z lokalnymi podmiotami, przede wszystkim z obawy o utratę korzyści płynących z tych przewag. Transfer technologii i nowych rozwiązań do kraju przyjmującego ogranicza się głównie do zasobów powszechnych, nie decydujących o konkurencyjności gospodarki w długim okresie (szerzej: M. E. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Prace doktorskie z zakresu Ekonomii i Zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 27 i n.). 25 A. Donakowski, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na transfer technologii do polskiej gospodarki, [w:] W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003, s. 315. 26 Por. UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationa- lization of R&D, United Nations, New York–Geneva, 2005, s. 100; P. Dicken, M. Forsgren, A. Malmberg, The local embeddedness of transnational corporations, [w:] A. Amin, N. Thrift (red.), Globa- 54 Mariusz E. Sokołowicz BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE A TRANSFER TECHNOLOGII lokalni konkurenci lokalne oddziały firmy zagranicznej lokalni partnerzy EFEKT STYMULUJĄCY (stimulating effect) EFEKT „PÓJŚCIA NA SKRÓTY” (short-cut-effect) EFEKT ROZPRZESTRZENIANIA (spillover effect) Rysunek 2. Trzy kategorie pozytywnych efektów BIZ dla transferu technologii Źródło: Opracowanie własne na podstawie: A. Donakowski, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na transfer technologii do polskiej gospodarki, [w:] W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003, s. 315–316. Innymi słowy, aby KTN aktywnie przyczyniały się do transferu wiedzy i innowacji do regionu, nie mogą stanowić jedynej grupy podmiotów gospodarczych wytwarzającej nową wiedzę i innowacje, wpływającej na różnicowanie jego struktury gospodarczej czy podnoszącej poziom kapitału ludzkiego. Korporacje powinny bowiem w swojej działalności napotkać środowisko, które poprzez swoją dotychczas wypracowaną jakość, będzie im oferowało realne korzyści ze współpracy. 27 Środowiskiem tym może być rozwinięty regionalny system innowacji, na który składają się: ——istniejący potencjał innowacyjny, w tym zdolności przedsiębiorstw lokalnych do podejmowania działań innowacyjnych, ——zorganizowany system transferu technologii ze sfery nauki do sfery gospodarki; ——wysoki poziom kapitału ludzkiego, ——wysoka jakość instytucji, wzmacniania dodatkowo poprzez aktywne zaangażowanie sektora publicznego w promocję współpracy gospodarczej między filiami KTN a podmiotami z regionu. W kontekście poczynionych rozważań nasuwa się wniosek, że warunkiem aktywnego przyczyniania się korporacji transnarodowych do wspierania rozwoju regionalnych systemów innowacji, jest zakorzenianie się tych „globalnych graczy” w dobrze zorganizowanym, terytorialnym środowisku przedsiębiorczości. Terytorializacja KTN jest jednak procesem, trudnym do zainicjowania, uwarunkowanym potencjalnymi korzyściami, jakie korporacje mogą odnosić z tego tytułu. W ich kreowaniu istotna pozostaje rola sektora publicznego (władz krajowych, regionalnych, lokalnych, instytucji otoczenia biznesu itp.). lization, institutions, and regional development in Europe, New York: Oxford University Press, 1994, s. 23–45. 27 Por. m.in.: N. A. Phelps, Cluster or Capture? Manufacturing Foreign Direct Investment. External Economies and Agglomeration, “Regional Studies” Vol. 42, No. 4, 2008, s. 463. Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 55 Badania ponad dwustu KTN z Europy, USA i Japonii ujawniły, że wśród najważniejszych motywów internacjonalizacji B+R, wskazywano przede wszystkim dostęp do wykwalifikowanego personelu badawczego oraz dążenie do dostosowania tworzonych przez siebie technologii to potrzeb rynków lokalnych. W dalszej kolejności podkreślane były natomiast takie czynniki, jak dostęp do technologii tworzonych przez lokalne przedsiębiorstwa oraz dążenie do uczenia się lokalnych regulacji i uwarunkowań. 28 Badane przedsiębiorstwa nie były natomiast istotnie zainteresowane wykorzystywaniem lokalnych programów wsparcia działalności innowacyjnej, jak również nie zmieniały lokalizacji swych komórek B+R, z uwagi na niekorzystne warunki dla tworzenia innowacji w kraju macierzystym. Tabela 3. Motywy umiędzynarodowienia działalności B+R przez KTN Znaczenie Motywy Kluczowe znaczenie —— uzyskanie zdolności adaptacji tworzonych technologii do potrzeb rynków lokalnych, —— dostęp do wysoko wykwalifikowanego personelu badawczego, —— możliwość zdobycia wiedzy o nowych rynkach, Średnie znaczenie —— dostęp do technologii tworzonych przez inne przedsiębiorstwa, —— bieżący monitoring nowych technologii na rynkach zagranicznych, —— wsparcie badawcze już zlokalizowanej produkcji, —— uczenie się lokalnych regulacji i uwarunkowań, Małe znaczenie —— wykorzystywanie lokalnych programów wsparcia działalności innowacyjnej, —— uniknięcie nieprzyjaznego środowiska dla innowacji w kraju macierzystym. Źródło: J. Edler, F. Meyer-Krahmer, G. Reger, Changes in the strategic management of technology: results of a global benchmark survey, “R&D Management”, 32, 2, 2002, s. 149–164; cyt. za: UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York– Geneva, 2005, s. 159. Na tej podstawie można sformułować wniosek, że mimo osiągnięcia zdolności do umiędzynarodowienia działalności B+R, przedsiębiorstwa międzynarodowe nie „zapominają” o narodowych i regionalnych systemach innowacji, z których wyrosły. Innymi słowy, strategie KTN wobec nowych regionów lokalizacji ich aktywności gospodarczej, pozostają silnie uzależnione od postaw i wzorców zachowań dominujących w kraju ich pochodzenia. Ponadto programy publiczne ukierunkowane na rozwój innowacyjności nie są szczególnie atrakcyjnie dla przedsiębiorstw dokonujących BIZ, a zatem powinny być raczej ukierunkowane na wsparcie podmiotów lokalnych, których wysoki poziom innowacyjności dopiero pośrednio może być traktowany przez KTN jako czynnik sprzyjający rozpoczęciu działalności badawczo-rozwojowej w nowej lokalizacji. 28 J. Edler, F. Meyer-Krahmer, G. Reger, Changes in the strategic management of technology: results of a global benchmark survey, “R&D Management”, 32, 2, 2002, s. 149–164. 56 Mariusz E. Sokołowicz Wnioski i rekomendacje dla polityki regionalnej Budowanie regionalnych systemów innowacji, atrakcyjnych dla KTN powinno być ważnym celem polityki regionalnej, jednak nie celem osiąganym za wszelką cenę. Polityka przyciągania BIZ powinna być zatem selektywna, zarówno z punktu widzenia sektorów działalności międzynarodowych podmiotów gospodarczych (dostosowanych do specyfiki gospodarczej regionów), jak i z punktu widzenia realizowanych przez nie strategii rozwoju. Ponadto zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, strategiczne cele polityki innowacyjnej nie powinny być rozważane w kategoriach zerojedynkowych (tj. ukierunkowane albo na wspieranie lokalnych MŚP, albo na przyciąganie przedstawicielstw KTN), lecz powinny wzajemnie się uzupełniać. Równoważenie polityki przyciągania BIZ oraz wspierania małej i średniej przedsiębiorczości powinno być zagadnieniem priorytetowym w obszarze wsparcia innowacyjności gospodarki. Tabela 4. Kluczowe instrumenty wzmacniania procesów terytorializacji KTN i ich zaangażowania w rozwój regionalnych systemów innowacji Poziom polityki Instrumenty Krajowy —— równoważenie polityki przyciągania BIZ i polityki wspierania MŚP, —— promowanie kredytów technologicznych, —— zwolnienia z CIT z tytułu zaangażowania się przedsiębiorstw w działalność innowacyjną (w szczególności otwierania centrów B+R), —— selektywna polityka w zakresie przyciągania BIZ, oparta na monitoringu strategii korporacyjnych oraz ich relacji z gospodarkami regionów, w których już są zlokalizowane, Regionalny/lokalny —— równoważenie polityki przyciągania BIZ i polityki wspierania MŚP, —— promowanie powiązań sieciowych i wspomaganie budowania relacji partnerstwa w środowisku regionalnym (m.in. zapraszanie do współtworzenia parków naukowotechnologicznych, klastrów, promowanie tzw. piggy-back29 itp.), —— koncentrowanie strategii rozwoju regionów na ciągłej identyfikacji i wzmacnianiu ich zasobów specyficznych, —— dostosowanie oferty dydaktycznej szkolnictwa zawodowego i szkolnictwa wyższego do potrzeb zgłaszanych przez przedstawicielstwa przedsiębiorstw międzynarodowych (monitoring rynku pracy, elastyczna oferta kształcenia, programy praktyk dla uczniów i studentów itp.), —— poprawa jakości przestrzeni i jakości życia w miastach i regionach. Źródło: Opracowanie własne. 29 29 Piggy-back to anglojęzyczny idiom, który oznacza współpracę między dużym międzynarodowym przedsiębiorstwem a małą lub średnią firmą lokalną, wytwarzającą zwykle komplementarne produkty. Polega ona na tym, że duża firma wspomaga MŚP w sprzedaży produktów na rynku zagranicznym, pozwalając małej firmie korzystać z własnej sieci dystrybucji oraz wspomagając ją radą. Dzięki temu mała firma jest „noszona” na rynki zagraniczne, natomiast duże przedsiębiorstwo odnosi korzyści w postaci procentu od sprzedaży, szybszego odzyskania kosztów związanych z budową sieci sprzedaży oraz wzbogacenia własnej oferty (M. E. Sokołowicz, Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Prace doktorskie z zakresu Ekonomii i Zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008 s. 112–113.). Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 57 Wśród instrumentów promowania terytorializacji przedsiębiorstw międzynarodowych i ich zaangażowania w rozwój regionalnych systemów innowacji, wykorzystywanych na poziomie krajowym, obok narzędzi finansowych (kredyty technologiczne, ulgi w podatku CIT na projekty B+R itp.), podkreślić należy także konieczność radykalnego zwiększenia nakładów na edukację i inne formy rozwoju kapitału ludzkiego. Na poziome regionalnym natomiast, należy zwrócić uwagę na konieczność koncentracji strategii regionalnych na ciągłej identyfikacji i wzmacnianiu regionalnych zasobów specyficznych, tj. takich, które wynikają wyraźnie ze strategii aktorów i przeznaczone do danego, określonego użytku i których odtworzenie w innym miejscu przestrzeni jest niemożliwe lub pociąga za sobą koszty niewspółmierne do korzyści wynikających ze zmiany miejsca działalności. 30 Ponadto działaniami na poziomie regionalnym, silnie przyczyniającymi się do zakorzeniania międzynarodowych przedsiębiorstw, pozostaje promowanie powiązań sieciowych i wspomaganie budowania relacji partnerstwa w środowisku regionalnym (rynkowych oraz pozarynkowych relacji z firmami, instytucjami finansowymi, ośrodkami badawczymi, technicznymi, kształcenia itd.), pozwalających na korzystanie przez te przedsiębiorstwa z tzw. quasi renty relacyjnej, w bliskiej przestrzeni geograficznej i zniechęcających je przez to do zmiany lokalizacji działalności w przyszłości. 31 Wreszcie, zarówno władze krajowe, jak i regionalne powinny poszukiwać i tworzyć dogodne warunki do inwestowania dla tych podmiotów gospodarczych, których działanie przyczyni się do budowania lokalnego środowiska przedsiębiorczości, a tym samym wzmocni powstawanie specyficznych zasobów regionu. Innymi słowy, preferencje lokalizacyjne powinny osiągać te podmioty, których strategie rozwoju nie ograniczają się jedynie do wykorzystania generycznych zasobów regionu (taniej siły roboczej, zasobów naturalnych, korzystnego położenia), ale przyczyniają się do rozwoju regionalnych systemów innowacji i wzmacniają konkurencyjność gospodarki regionalnej. 32 Bibliografia Amin A., Cohendet P., Learning and adaptation in decentralised business networks, “Environment and Planning D: Society and Space”, 17, 1999, s. 87–104. 30 Za zasoby specyficzne regionu można zatem uznać takie, które „tkwią w jego bazie wiedzy i kompetencji, charakteryzują się wysokim stopniem niemodyfikowalności i które są podtrzymywane, rozwijane i reprodukowane w wyniku interakcji zachodzących między aktorami lokalnymi, silnie zakorzenionymi w regionalnym układzie instytucjonalnym (R. A. Boschma, Competitiveness of Regions from an Evolutionary Perspective, Regional Studies, Vol. 38.9, 2004, s. 1012; zob. także: A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 113.). 31 Por. I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2006, s. 30. 32 Por. A. Nowakowska, M. E. Sokołowicz, Terytorializacja dużych przedsiębiorstw w regionie łódz- kim — rekomendacje dla polityki regionalnej, [w:] A. Klasik (red.), Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 211. 58 Mariusz E. Sokołowicz Bathelt H., Malmberg A., Maskell P., Clusters and knowledge: local buzz, global pipelines and the process of knowledge creation, “Progress in Human Geography”, 28, 1 (2004), s. 31–56. Best M., The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, Cambridge 1990; G. Garofoli (red.), Endogenous Development in Southern Europe, Aldershot, Avebury 1992. Björn A., Foreign direct investment in industrial research and development: a study of German MNCs, “Research Policy”, 34, 4, 2005, s. 395–410. Boschma R. A., Competitiveness of Regions from an Evolutionary Perspective, “Regional Studies”, Vol. 38.9, 2004, s. 1001–1014. Bunnell T. G., Coe N. M., Spaces and scales of innovation, “Progress in Human Geography”, Vol. 25, No. 4, 2001, 569–589. Criscuolo P., Narula R., Verspagen B., Role of home and host country innovation system in R&D internationalization: a patent citation analysis, “Economics of Innovation and New Technology”, 14, 2005, s. 417–433. Dicken D., Forsgren M., Malmberg A., The local embeddedness of transnational corporations, [w:] A. Amin, N. Thrift (red.), Globalization, institutions, and regional development in Europe, New York: Oxford University Press, 1994, s. 23–45. van Dijk M. P., Sverrisson A., Enterprise clusters in developing countries: mechanisms of transition and stagnation, “Entrepreneurship & Regional Development”, 15: 2003, s. 183–206. Domański B., Gwosdz K. (red.), Dziesięć lat oświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej Mielec 1995–2005, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego — Agencja Rozwoju Przemysłu SA. Oddział w Mielcu, Kraków–Mielec 2005. Donakowski A., Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na transfer technologii do polskiej gospodarki, [w:] Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003. Dunning, J. H., Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley, Wokingham 1993. Edler J., Meyer-Krahmer F., Reger G, Changes in the strategic management of technology: results of a global benchmark survey, “R&D Management”, 32, 2, 2002, s. 149–164. Edquist Ch., Johnson B., Institutions and Organizations in System of Innovation, [w:] Edquist Ch. (red.), Systems of Innovations: Technologies, organizations, and institutions, Printer Publishers/Cassel Academic, London 1997, s. 41–63. Ettlinger N., Local trajectories in the global economy, “Progress in Human Geography”, 23.3, 1999, s. 335–357. Granovetter M., Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness, “American Journal of Sociology”, Vol. 91 Issue 3, 1985. Hardy J., Cathedrals in the Desert? Transnationals, Corporate Strategy and Locality in Wroclaw, “Regional Studies”, 1998, Vol. 32.7, s. 639–652. Jacobsen S-E., Onsager K., Head office location: Agglomeration, Clusters or Flow Nodes?, “Urban Studies”, 2005, Vol. 42, No. 9, s. 1517–1535. Jakobsen,S-E., Ruten G., The autonomy of foreign subsidiaries. An analysis of headquarter-subsidiary relations, “Norwegian Journal of Geography”, 2003, 57, Oslo, s. 20–30. Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Kuemmerle W., The drivers of foreign direct investment into research and development: an empirical investigation, “Journal of International Business Studies 30”, 1999, 2. 1–24. Kuzel M., Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności, Dom Organizatora, Toruń 2007. Korporacje transnarodowe w tworzeniu regionalnych systemów innowacji 59 Le Bas Ch., Sierra Ch., Location versus home country advantages in R&D activities: some further results on multinationals’ location strategies, “Research Policy”, 31, 4, 2002, s. 589–609. Markusen A., Sticky Places In Slippery Space: A Typology of Industrial Districts, “Economic Geography”, Vol. 72 No. 3, 1996, s. 293–313. Marshall A., Principles of Economics, Macmillan, London 1920. Morgan K., The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, “Regional Studies”, Vol. 31.5, 1997, s. 491–503. Nadvi K., Halder G., Local clusters in global value chains: exploring dynamic linkages between Germany and Pakistan, “Entrepreneurship and Regional Development”, 17, September 2005, s. 339–363. Nohria N., Ghoshal S., The differentiated network: organizing multinational corporations for value creation, Jossey-Bass Publishers, San Francisco 1997. Nowakowska A., Sokołowicz M. E., Terytorializacja dużych przedsiębiorstw w regionie łódzkim — rekomendacje dla polityki regionalnej, [w:] A. Klasik (red.), Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006. Phelps N. A., Cluster or Capture? Manufacturing Foreign Direct Investment. External Economies and Agglomeration, “Regional Studies” Vol. 42, No. 4, 2008, s. 457–473. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2006. Polanyi K., The Great Transformation, New York: Rinehart and Co., 1944. Pyke F., Sengenberger W. (red.), Industrial Districts and Local Economic Regeneration, International Institute of Labour Studies, Genewa1992. Rifkin J., Wiek dostępu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003. Roberts E. B., Benchmarking global strategic management of technology, “Research Technology Management”, 44, 2, 2001, s. 25–36. Rugman A. M., Verbeke A., Subsidiary-specific Advantages in Multinational Enterprises, “Strategic Management Journal”, No. 22, 2001, s. 237–250. Sokołowicz M. E., Region in strategies of transnational companies— the phenomenon of territorialisation of enterprises, Paper for 2nd Central European Conference in Regional Science, Novy Smokoviec, Slovakia 2007, s. 977–978. Sokołowicz M. E., Region wobec procesów globalizacji — terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego), Prace doktorskie z zakresu Ekonomii i Zarządzania, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008. UNCTAD, World Investment Report 2005: Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York–Geneva, 2005. Transnational corporations in the processes of building regional systems of innovation This paper concentrates on the problem of transnational corporations (TNCs) embeddedness as the process that can contribute to strengthening regional systems of innovation (RSI). It derives from quite new concept, trying to reconcile two, hitherto rather opposite conceptions: one underlining important role of small local clusters as the most efficient sources of innovativeness and the other, emphasizing the role of TNCs in knowledge creation and transfer. Today, even R&D as the least decentralized TNC’s function, is more and more often being located in other countries than corporations’ origin. However, what can really stimulate knowledge transfer, is well functioning regional system of innovation, making embeddedness of TNCs equally possible as profitable for companies of this kind. In this context, paper presents main channels and tools of mutual knowledge spillovers between TNCs and regional innovation systems as well as some policy instruments for making RSI a suitable environment for branches of transnational companies. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów Zbigniew Przygodzki Wprowadzenie Od niedawna Polska gospodarka, po raz pierwszy w powojennej historii, znajduje się w fazie realnego wzrostu gospodarczego. Początkowo tzw. bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy (2005–2006), w końcu zdeterminował także poważne zmiany na rynku pracy. Jednym z powszechnie zauważalnych skutków tych zmian było znaczące obniżenie się poziomu bezrobocia w kraju, we wszystkich regionach. Okazało się, że wszechobecne bezrobocie przestało być zasadniczym problemem gospodarki, oczywiście nadal istniało, jednak z ekonomicznego punktu widzenia jego poziom nie był zagrożeniem dla rozwoju tak kraju, jak i gospodarek lokalnych. Można zakładać, iż znajdowało się ono na poziomie frykcyjnym, mimo iż statystycznie poziom ten był nieco wyższy od definiujących go założeń teoretycznych.1 Okazało się nawet, iż podaż pracy stała się zasobem rzadkim i nie wynikało to jedynie z niedopasowania strukturalnego regionalnych rynków pracy, a raczej ograniczonych zasobów pracy. Sytuacja ta była konsekwencją zwiększonego popytu na pracę zarówno w kraju, jaki i za granicą. Wśród pracowników pojawiło się wówczas często powracające pytanie: czy warto się uczyć? — skoro z jednej strony w czasach kryzysu trudno znaleźć pracę zgodną z profilem wykształcenia, a nieużywana wiedza jest bez wartości, natomiast z drugiej strony w czasach prosperity istnieją obniżone wymagania w zakresie kwalifikacji potencjalnych pracowników (w sytuacji przewagi popytu na pracę nad podażą pracy). Można zatem na tej podstawie przewrotnie postawić tezę, że nie jest zasadne podnoszenie poziomu wykształcenia z punktu widzenia ponoszonych kosztów, możliwości alternatywnego wykorzystania czasu i przyszłych efektów, ponieważ w niewielkim zakresie przynosi ono efekt 1 Różnicę tą uzasadnić można specyfiką polskiej gospodarki i rodzimego rynku pracy oraz błędem statystycznym. 61 62 Zbigniew Przygodzki dochodowy i w konsekwencji wzrost gospodarczy. Szczególnie ostatnie dwa lata (2007 i 2008) wskazują, że poziom wykształcenia pracownika miał niewielki związek z poziomem jego wynagradzania. 2 Myślenie takie wprost prowadzić może do konstatacji, że konkurencyjność i rozwój (państwa, regionów) nie jest uzależniony od jakości i poziomu kapitału ludzkiego. Mniemanie takie jest stosunkowo często obecne w polskim społeczeństwie, między innymi dlatego, że zostało utrwalone na przestrzeni lat 1945–1989. W minionym okresie człowiek wykształcony był zagrożeniem dla funkcjonowania systemu socjalistycznego, z tego też — upraszczając — wynikała jego niska pozycja. Celem tej pracy nie jest jednak potwierdzenie tych tez, a wręcz przeciwnie, wykazanie, iż wartość człowieka, zdefiniowana przez wartość jego zasobów niematerialnych (m.in. wiedzę), jest bogactwem, które generuje czynniki rozwoju miast i regionów, a w konsekwencji państwa. Dlaczego należy inwestować w ludzi? — czyli znaczenie wiedzy i innowacji we współczesnym świecie Przemysł, który kiedyś determinował i decydował o bogactwie narodu, zamożności mieszkańców, konkurencyjności miast, których rozwój zależał od określonego zakładu czy branży, dziś jest na drugim planie. Dziś trzy czwarte dochodu narodowego wytwarzane jest przez usługi. W usługach pracuje zdecydowana większość mieszkańców małych i dużych miast (ok. 70, a nawet 80%). Trzeba jednak pamiętać, że zmienił się także charakter usług, powstały nowe — usługi wyższego rzędu (m.in.: usługi consultingowe, marketingowe, księgowo-rozliczeniowe, call centre itd.). Usługi te powstały przede wszystkim dzięki konsekwencjom związanym ze zmianą orientacji rynku, z rynku sprzedawcy na runek odbiorcy (gdzie nie jest problemem wyprodukować pożądaną ilość towaru, ale go sprzedać) — taka sytuacja doprowadziła do wzrostu konkurencji w sektorze produkcyjnym i w konsekwencji konieczności obniżania kosztów produkcji oraz poprawy efektywności i wydajności pracy. Uwarunkowania te spowodowały rewolucję w organizacji produkcji. Przedsiębiorstwa zaczęły pozbywać się części swoich dotychczasowych działalności, które nie były bezpośrednio związane z wytwarzaniem dóbr. Pozbywały się niektórych elementów swojego łańcucha produkcyjnego (łańcucha wartości dodanej), korzystając w tym miejscu z różnych form outsourcingu. Powstały wiec nowe wyspecjalizowane firmy świadczące przede wszystkim usługi. Zjawisko to ma dziś charakter masowy. Często dotyczy także podmiotów sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Zmiany te, w połączeniu z rozwojem cywilizacyjnym, postępem naukowym, wszechobecnymi procesami globalizacji, spowodowały ogromny wzrost zapotrzebowania na wiedzę. Specjalizacja bowiem wymaga szczegółowej wiedzy, nowoczesna technika wymaga wiedzy, aby ją stosować, obsługiwać, udoskonalać, odbiorcy usług — klienci oczekują kompetencji i wiedzy ze strony 2 Poziom wynagrodzeń w sferze prywatnej zdeterminowany był przede wszystkim branżowo i terytorialnie, natomiast w sferze publicznej uwarunkowany był względami politycznymi i siłą presji branżowych samorządów gospodarczych i związków zawodowych. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 63 usługodawców. Wykształcona, kreatywna i wykwalifikowana kadra, stanowiąca nową jakość w szeroko rozumianych zasobach ludzkich, nie tylko decyduje o większym potencjale gospodarczym danego regionu, ale przede wszystkim warunkuje szybkość i kierunek jego rozwoju oraz buduje przewagę konkurencyjną przez większą zdolność i skłonność do wprowadzania innowacji. Obecnie duża liczba rąk do pracy oraz podstawowe, „proste” umiejętności zawodowe nie są traktowane jako czynnik, który może przyspieszać tempo wzrostu gospodarczego.3 Badania przeprowadzone w połowie lat dziewięćdziesiątych wskazały na pogłębiającą się lukę konkurencyjności, a co za tym idzie, spadek tempa wzrostu gospodarczego krajów Unii Europejskiej w stosunku do ich konkurentów, czyli przede wszystkim Stanów Zjednoczonych Ameryki. Jako podstawową przyczynę wskazano „deficyt innowacji” w Unii Europejskiej, stwierdzając tym samym, iż wzrost innowacyjności przedsiębiorstw stanowi zarówno warunek konieczny w celu poprawy i wzrostu konkurencyjności, jak i zapewnienia pożądanego poziomu rozwoju gospodarczego krajów Unii Europejskiej. To kolejny argument potwierdzający potrzebę wzmacniania kapitału ludzkiego w tym przypadku zdolnego do prowadzenia badań i wdrażania innowacji zgodnie z zależnością: „badania przekształcają pieniądze w wiedzę, a innowacje przekształcają wiedzę w pieniądze”.4 Nauka w świecie „gospodarki uczącej się” odgrywa ogromną rolę, jednak nie jest ona jedynym procesem kreującym wiedzę. Innym jej źródłem są doświadczenia życia codziennego. Obydwa te procesy mogą kreować wiedzę użyteczną dla człowieka, nie tyko mającą charakter jedynie poznawczy. Zarówno wiedza płynąca z procesu naukowego, jak i z doświadczenia, są niezbędne do życia i rozwoju ludzi. Jednakże w odróżnieniu od doświadczeń życia codziennego, wiedza naukowa, aby mogła być wykorzystywana, wymaga kreowania procesu jej dyfuzji, w przeciwnym przypadku będzie najprawdopodobniej wiedzą bezużyteczną, wiedzą jednostki, nie mającą wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy społeczności. Wiedza płynąca z nauki była pierwotną, zarówno przyczyną, jak i narzędziem tego, co dziś nazywamy mianem procesów globalizacji. W warunkach nowej gospodarki nastąpiło przewartościowanie roli i znaczenia podstawowych czynników produkcji. Owym najistotniejszym czynnikiem skutecznej i efektywnej alokacji zasobów jest dziś wiedza. Dotychczasowe czynniki produkcji nadal są niezbędne do efektywnego zarządzania zasobami, lecz kluczem do sukcesu jest umiejętność wychwycenia z ogromnego strumienia informacji — tej potrzebnej — i wykorzystanie jej w sposób przynoszący największe korzyści. Stąd na przykład waga infrastruktury technicznej czy społecznej w kształtowaniu przestrzeni konkurencyjnej, przesunęła się w stronę kształtującej się infrastruktury intelektualnej. 5 Dominującą siłą napędową rozwoju gospodarczego jest zdolność ciągłego podnoszenia swoich kwalifikacji 3 W. M. Gaczek, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a innowacyjność gospodarki regionu, [w:] Region w gospodarce opartej na wiedzy, red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007, s. 44–47. 4 M. Haffer, Innowacyjność przedsiębiorstw jako czynnik wzrostu gospodarczego, [w:] Czynniki wzrostu gospodarczego, red. M. Haffer, W. Karaszewski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Toruń 2004, s. 337. 5 T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN Warszawa 1999, s. 100. 64 Zbigniew Przygodzki i zdobywania nowych umiejętności przez wszystkich członków społeczeństwa (w szczególności jednak przez pracowników i pracodawców). Znaczenie wiedzy nie zawęża się tylko do rozwoju indywidualnego jednostki (rozwoju w wymiarze psychofizycznym), ale patrząc perspektywicznie na historię rozwoju świata, wzrost jej poziomu, dokonujący się w postępie geometrycznym, wpływa pozytywnie na płaszczyznę rozwoju społeczno-gospodarczego. Jej poziom, stan i rozwój mają praktyczne odzwierciedlenie we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego. Obok czysto ekonomicznego znaczenia wiedzy — „kapitału wiedzy”, należy także podkreślić jej oddziaływanie na rozwój społeczny. Równolegle z „nową gospodarką” opartą na informacji, wiedzy i wykorzystaniu nowych technologii jako podstawie rozwoju, powstaje nowy typ społeczeństwa — społeczeństwo informacyjne, w którym większość dziedzin życia zaczyna być podporządkowanych zaawansowanym technologiom informatycznym, a informacja staje się najcenniejszym towarem.6 Jednak aby było to możliwe, społeczeństwo musi być odpowiednio wykształcone oraz wyposażone w narzędzia i technologie informatyczne (ICT). Okazuje się bowiem, że wykorzystywanie wiedzy, nawet tej zmaterializowanej w różnych formach, wymaga posiadania wiedzy — stosuje się zatem wiedzę do wiedzy.7 Korzystając z definicji pojęcia konkurencyjność, aby żyć wygodnie, zaspokajając swoje potrzeby, korzystając z bieżących osiągnięć cywilizacji, należy posiadać wiedzę, a tym samym odpowiednio rozwinięty kapitał ludzki. Aby świadomie zarządzać wiedzą na poziomie przedsiębiorstwa, regionu czy całej gospodarki, wprzód jednak należy poznać i zrozumieć mechanizmy, które konstytuują ją jako zasób o znaczeniu strategicznym. „Wiedza w szerokim znaczeniu to zbiór informacji, poglądów i wierzeń, którym przypisuje się wartości poznawcze bądź praktyczne, natomiast w węższym znaczeniu to ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania”.8 Wiedza to także płynne połączenie doświadczenia, wartości, informacji o kontekście oraz eksperckiego wglądu w dane zagadnienie, które zapewnia ramy dla oceny i włączenie nowych doświadczeń i informacji.9 Wiedza, jako współcześnie najistotniejszy zasób, charakteryzuje się specyficznymi cechami odróżniającymi ją od pozostałych zasobów. Wśród nich na uwagę zasługują przede wszystkim te cechy, które definiują wiedzę jako zasób quasi publiczny (quasi-public-good):10 ——niewyczerpywalność — wiedza w trakcie użytkowania nie zużywa się tak jak pozostałe zasoby, a wręcz przeciwnie — jej wartość wzrasta; 6 A. Toffler, Szok przyszłości, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1998 (polski przekład), s. 42. 7 A. Mempel-Śnieżyk, Kapitał ludzki i kapitał społeczny w gospodarce opartej na wiedzy, [w:] Nowe paradygmaty gospodarki przestrzennej, red. K. Miszczak, Z. Przybyła, Biuletyn KPZK PAN zeszyt 236, Warszawa 2008, s. 112–114. 8 L. Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy — mit czy rzeczywistość?, [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy, red. L. Zienkowski, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 16. 9 T. Davenport, L. Prusak, Working Knowledge. How organizations manage what they know, Harvard Business School Press, Boston 1998, s. 38. 10 V. K. Matur, Human capital-based strategy for regional economic development, Economic Development Quarterly 1999, s. 203; M. Strojny, Zarządzanie wiedzą w Polsce 2004. Wyniki projektu badawczego KPMG, „e-mentor”, 5/2004, s. 29. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 65 ——symultaniczność — ta sama wiedza może być wykorzystywana w różnych miejscach przez wiele osób; ——nieliniowość — trudno jest przewidzieć skutki stosowania danej wiedzy; ta sama wiedza w różnych sytuacjach może powodować diametralnie różne efekty. Cechy te pokazują odmienność wiedzy jako zasobu, wymagającego specyficznego podejścia. Jednocześnie jej właściwości określają nowe kierunki wzmacniania potencjału rozwojowego i nowe obszary konkurowania. Między pojęciami: wiedza i informacja istnieje ścisły związek. Informacja bowiem to taki zbiór danych, który został poddany kategoryzacji i klasyfikacji lub w inny sposób został uporządkowany. Informacja ma nadawcę i odbiorcę, a jej podstawową rolą jest zmiana sposobu, w jaki odbiorca postrzega pewne zjawiska. Wzrost znaczenia informacji wynika bezpośrednio z jej ilości, ale także dostępności. Zarówno ilość, jak i dostępność uwarunkowane są z jednej strony przez istnienie odpowiedniej infrastruktury i rozwoju myśli technologicznej, natomiast z drugiej strony istnieniem wiedzy zmaterializowanej w ludziach. Stan posiadanej wiedzy i umiejętność jej wykorzystania jest źródłem powstawania nowych zasobów informacji oraz warunkiem dotarcia, wychwycenia i skorzystania z już istniejących zasobów. Natomiast wiedza oznacza uporządkowane i „oczyszczone” informacje. Powstaje dopiero po wyciągnięciu wniosków z dostępnych danych i informacji, postawieniu ich w odpowiednim kontekście, przy jednoczesnym zaangażowaniu ludzkiego umysłu. Warunkiem koniecznym powstawania wiedzy jest więc obecność człowieka, który wykorzystuje swoje zdolności umysłowe do analizowania informacji i wyciągania wniosków11. Pierwotnym źródłem wiedzy jest człowiek, który tworzy ją w wyniku interakcji między wiedzą utajoną (cichą, milczącą)12 i wiedzą artykułowaną (dostępną), natomiast „proces tworzenia wiedzy powinien być pobudzany i wzmacniany sprawnym zarządzaniem wiedzą”.13 Uczenie się jest zatem procesem zbiorowym, a w szerszej skali społecznym, dokonującym się, jak podkreśla R. Domański, przez wzajemne oddziaływanie i współpracę podmiotów sceny regionalnej (MŚP, władze publiczne, uczelnie wyższe, instytuty badawcze, instytucje 11 M. Strojny, Zarządzanie wiedzą w strategii przedsiębiorstw, rozprawa doktorska, AE Kraków 2002. 12 Wiedza utajona (tacit knowledge) — uwieczniona w pamięci terytorium, nieskodyfikowana i nie- podlegająca mechanizmom rynkowym w odróżnieniu do informacji kodyfikowalnych podlegających rynkowi i mających cenę. Termin ten wprowadził M. Polanyi wskazując, że „wiemy zawsze więcej, niż byśmy byli w stanie wyrazić”. M. Polanyi, Tacit Knowing: Its Bearing on Some Problems of Philosophy, Reviews of Modern Physics, 34 (4), Oct. 1962, 601–616. 13 Celem zarządzania wiedzą jest transfer między różnymi komórkami organizacji i wyzwolenie kreatywności w pracownikach. Działania te mają dać wymierne wyniki weryfikowane na rynku. Rynek więc decyduje o wartości wiedzy, a ta z kolei stanowi o sile organizacji. „Zarządzanie wiedzą oznacza ciąg usystematyzowanych działań polegających na tworzeniu, wykorzystaniu i upowszechnianiu czynników pozamaterialnych w organizacji, tak aby ludzie realizujący określone cele mieli łatwy dostęp do przydatnej w danym momencie wiedzy w dogodnej dla nich postaci. W procesie zarządzania wiedzą najważniejsze jest to, co chce i powinien wiedzieć odbiorca, a nie co wie jej posiadacz (…)”. J. Baruk, Wiedza i innowacje jako źródło przewagi konkurencyjnej, Gospodarka Narodowa 4/2001, s. 20–34. 66 Zbigniew Przygodzki gospodarcze, instytucje społeczne itd.).14 Region jest nieustannie wzbogacany przez informacje i dane w wiedzę nie tylko uprzedmiotowioną, ale także nie mniej ważną, wiedzę milczącą. Bliskość przestrzenna ma znaczenie w interaktywnych procesach uczenia się. „Im większa jest rola wiedzy milczącej, tym większa jest waga bliskości partnerów uczestniczących w wymianie wewnątrz systemu lokalnego”.15 Dynamika uczenia się odzwierciedla zbiorową zdolność aktorów do zmiany swoich zachowań w funkcji transformacji, której jest poddane środowisko. Dzięki tej dynamice możliwa jest równowaga między relacjami opartymi z jednej strony na strategii konkurencji, a z drugiej na strategii współdziałania. Zdolność indywidualnego i zbiorowego uczenia się jest niezwykle istotna z punktu widzenia innowacyjnego rozwoju regionu. Podkreślają to w swoich pracach m.in. K. Morgan, D. Maillat, L. Kebir, A. Kukliński, R. Domański i inni.16 W odniesieniu do zagadnień związanych z nową gospodarką, rozwojem sieciowym, wiedza może występować w różnych postaciach:17 ——wiedza nieartykułowana, ——wiedza skodyfikowana o uniwersalnym charakterze i wiedza skodyfikowana o charakterze lokalnym, ——wiedza publiczna i wiedza prywatna, ——wiedza uprzedmiotowiona i wiedza nieuprzedmiotowiona. Wiedza oraz umiejętności ucieleśnione w człowieku wpływają zarówno na zwiększenie produktywności, jak i zdolności gospodarki do rozwoju oraz adaptacji nowoczesnych technologii. Mając na uwadze realia współczesnej gospodarki, w której wiedza uważana jest za najcenniejszy zasób (zasób strategiczny18), można stwierdzić, iż nic innego jak właśnie jej jakość decydująco wpływa na tempo rozwoju regionu oraz całego kraju. Właściwości kapitału ludzkiego — kapitał ludzki jako zasób i zasoby kapitału ludzkiego Znaczenie kapitału ludzkiego w generowaniu procesów rozwoju zaczęło być coraz większe wraz ze wzrostem znaczenia wiedzy w poszczególnych proce14 R. Domański, s. 3–4. Regionalny poziom gospodarki uczącej się, Czasopismo Geograficzne LXXI, 2000, 15 R. Domański, A. Marciniak, Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa 2003, Tom CXIII, s. 21. 16 Szerzej: Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, pod redakcją A. Kuklińskiego, Warszawa 2001; D. Maillat, L. Kebir, The learning region and territorial production systems, [w:] B. Johansson, C. Karlsson & R. Stough (Eds), Theories of Endogenous Regional Growth. Lessons for Regional Policies, Heidelberg 2001, pp. 255–277; K. Morgan, The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, Regional Studies, vol. 31, nr 5, 1997, s. 491–503. 17 Szerzej: R. Domański, Miasto innowacyjne, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, PWN, Warszawa 2000, s. 65. 18 J. Gierczycka, Rola kapitału ludzkiego w zdobywaniu przewagi konkurencyjnej w dobie globalizacji, [w:] Kapitał ludzki w procesie globalizacji a w zrównoważonym rozwoju, pod red. F. Piontka, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wisła 2002, s. 113. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 67 sach gospodarczych. Jednym z najistotniejszych nośników zasobów wiedzy jest człowiek, on tylko bowiem potrafi, mając dostęp do informacji i danych, tak je przetwarzać i interpretować, aby tworzyć wiedzę. Kapitał ludzki uważany jest zatem za kreatora wiedzy, dlatego właśnie jego zasób (zdefiniowany przez ilość i wysoką jakość) jest warunkiem koniecznym, by proces tworzenia, gromadzenia, przekazywania oraz wykorzystywania wiedzy w gospodarce zachodził szybko, sprawnie i bez zakłóceń. Współcześnie o długotrwałym wzroście społeczno-ekonomicznym kraju czy regionu decydują przede wszystkim czynniki jakościowe, m.in. takie jak postęp techniczny czy kapitał ludzki. Prezentowane w literaturze przedmiotu poglądy wielu ekonomistów głoszą, iż kapitał ludzki jest kluczowym czynnikiem produkcji w rozwijającym się modelu gospodarki opartej na wiedzy. Uzasadnione jest to faktem, że zarówno generowanie postępu technicznego, jak i efektywne wykorzystywanie już istniejącego majątku trwałego jest w znaczący sposób od niego zależne.19 Z ekonomicznego punktu widzenia już samo użycie słowa „kapitał” wskazuje na to, że kapitał ludzki to pewnego rodzaju aktywa, które są możliwe do wykorzystania w procesie rozwoju, a zatem ich zastosowanie powinno przynieść korzyści gospodarcze. Pojęcie kapitału ludzkiego można rozpatrywać zarówno w wąskim, jak i w szerokim ujęciu. 20 W wąskim ujęciu kapitał ludzki utożsamiany jest z wiedzą, poziomem wykształcenia i indywidualnymi kompetencjami człowieka dotyczącymi realizacji założonych zadań oraz celów społecznych. 21 Natomiast w szerokim ujęciu kapitał ludzki rozumiany jest jako wszystkie cechy psychofizyczne danej jednostki, do których zalicza się: wrodzone zdolności, wykształcenie, zasób posiadanej wiedzy, indywidualne umiejętności, doświadczenie zawodowe, a także stan zdrowia, prezentowaną aktywność społeczną i ekonomiczną, światopogląd oraz poziom kulturalny. 22 Nieco szerzej definicję tę przedstawiają M. Bratnicki i J. Strużyna. W ich ujęciu kapitał ludzki tworzą takie elementy, jak: kompetentność, motywacja i zręczność intelektualna. Pod pojęciem kompetentności należy rozumieć: umiejętności praktyczne (biegłość, fachowość), wiedzę teoretyczną i posiadane talenty; zręczność intelektualna określana jest przez: innowacyjność ludzi, zdolność do naśladowania, przedsiębiorczość, zdolność do zmian; natomiast w określeniu motywacja mieszczą się takie właściwości, jak: chęci działania, predyspozycje osobowościowe do 19 W. Florczak, Kapitał ludzki a rozwój gospodarczy, [w:] Gospodarka oparta na wiedzy, red. W. Wel- fe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 112. 20 Analiza zagadnienia inwestycji w kapitał ludzki zwraca także uwagę na istnienie pojęcia „inwestycji w wiedzę”. Składają się na nie nakłady publiczne i prywatne na szkolnictwo wyższe, działalność badawczo-rozwojową oraz na oprogramowanie. Poziom inwestycji w wiedzę często mierzy się wskaźnikiem ogólnym w stosunku do PKB, a relacja ta — zdaniem ekspertów OECD — to jeden z najważniejszych wskaźników stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. B. Kryk, K. Włodarczyk-Śpiewak, Inwestycje w kapitał ludzki a rozwój gospodarki opartej na wiedzy (na przykładzie Polski) [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Printgroup, Szczecin 2006, s. 88–89, źródło: http://mikro.univ.szczecin.p1/bp/pdf/38/7. pdf z dnia 14 kwietnia 2008 r. 21 N. Bontis, National intellectual capital index; the benchmarking of Arab Countries, Journal of Intellectual Capital, 2002. 22 W. Florczak, Kapitał ludzki… op. cit., s. 113. 68 Zbigniew Przygodzki określonych zachowań, zaangażowanie w procesy organizacyjne, skłonność do zachowań etycznych, władza organizacyjna i przywództwo menedżerskie. 23 Kapitał ludzki, według definicji R. Domańskiego, „jest zasobem, który jest źródłem przyszłej satysfakcji, zarobków czy też ogólnie usług o jakiejś wartości.” 24 Zasadnicze cechy, jakie go odróżniają od kapitału rzeczowego, polegają na tym, iż: ——nie staje się własnością producenta dóbr i usług, jest on jedynie przez niego wypożyczony; fakt ten skłania więc do konstatacji, iż aby uzyskać pożądaną stopę zwrotu i zysk z kapitału ludzkiego należy dbać o pracowników, a szerszym kontekście członków swojej społeczności; ——kapitał ludzki ma niematerialny charakter, co determinuje odmienność w technikach jego pomnażania i wykorzystania, jest jednak „ucieleśniony” w ludziach, co oznacza że posiada tylko jednego właściciela, którego nie może zmienić, nie może być przedmiotem obrotu rynkowego; ——kapitał ludzki ma zdolność akumulacji w trakcie jego „używania” — cecha ta bezpośrednio wynika z właściwości wiedzy: wiedza niewykorzystywana na ogół nie przedstawia większej wartości, natomiast pomnaża się podczas wykorzystywania; ——mimo swojej niematerialności jest to zasób mobilny. Fakt ten należy odczytywać jako jego zaletę, jednak dla pasywnego środowiska lokalnego może być zagrożeniem, związanym z możliwością utraty jego zasobów i zarazem braku zwrotu nakładów poniesionych na jego wykształcenie. Należy zauważyć, że im wyższy jest poziom kapitału ludzkiego w określonej społeczności, tym większa jej część charakteryzuje się wyższą mobilnością przestrzenną, co sprzyja dysproporcji w rozmieszczeniu tego kapitału — w tym przypadku niezwykle istotną rolę mają do spełnienia władze publiczne w zakresie wzmacniania atrakcyjności lokalizacyjnej i wizerunku określonej jednostki terytorialnej; ——kapitał ludzki jest wewnętrznie niejednorodny, jest jednak w dużym stopniu niezależny od potencjału demograficznego danej społeczności, a jego zasoby nie zmieniają się w sposób proporcjonalny do zmian liczby ludności — zatem teza, że im więcej ludzi, tym więcej kapitału ludzkiego, często okazuje się fałszywa. Zasób ten jednak można powiększać, czemu służą inwestycje w człowieka; ——inwestycje w kapitał ludzki wymagają długiego horyzontu czasu, zatem inwestycje te należy traktować jako lokatę długo — lub średnioterminową; ——inwestycje w wiedzę, które pobudzają rozwój specyficznego sektora wysokiej techniki, wymagają zupełnie innego kontekstu społecznego niż indywidualistyczna orientacja gospodarki kapitalistycznej, wypływa z tego następujący wniosek: innowacyjność wymaga zmiany właściwości i mentalności środowiska (otoczenia), w konsekwencji bowiem to środowisko prowokuje kapitał ludzki do innowacji; 23 Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, pod red. M. Bratnickiego, J. Strużyny, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice 2001, s. 69–70. 24 R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993, s. 19, oraz R. Domański, Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka Narodowa” nr 7–8/2000. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 69 ——kapitał ludzki ulega postępującej standaryzacji i unifikacji na skutek presji efektów globalizacji i integracji. W ich wyniku pojawia się m.in. potrzeba ujednolicania systemów edukacji. Interesujące jednak, że kapitał ten nie zatraca mimo wszystko cech specyficznych, właściwych specyfice miejsca w przestrzeni, z którego się wywodzi i w którym przebywa; ——z uwagi na niematerialny charakter, kapitał ludzki bardzo trudno mierzyć szczególnie w wymiarze jednostki terytorialnej. Kapitał ludzki jest zasobem elastycznym ze względu na wzrost wartości, pozostającym zarówno pod wpływem przedsiębiorstwa, jak i otoczenia. Cechy indywidualne jednostki wzbogacane są i rozwijane w miejscu jej zamieszkania oraz w pracy. Z lokalizacją przestrzenną wiążą się takie wartości, w które jednostka zostaje wyposażona: po pierwsze, kompetentność określoną jako podstawowa wiedza teoretyczna i umiejętność uczenia się oraz po drugie, zręczność intelektualna rozumiana jako innowacyjność, zdolność do podejmowania zmian, przedsiębiorczość, umiejętność kreatywnego myślenia i zdolność aktywnego zaangażowania. W literaturze można również znaleźć tezę, że kapitał ludzki nie powinien być traktowany jako zasób, ale jako „strumień, analogiczny do stopy inwestycji, nie do zasobu kapitału fizycznego”. Pogląd taki wyraził między innymi C. Jones. 25 Zarówno kapitał ludzki, materialny, jak i finansowy wykazują tendencję do koncentracji przestrzennej na obszarach o wysokim poziomie rozwoju, najczęściej w miastach, a w szczególności w nowoczesnych metropoliach. Wysoki poziom i jakość kapitału ludzkiego może rodzić zatem zagrożenie dotyczące peryferyzacji procesów rozwoju prowadząc do marginalizacji niektórych jednostek. Wzrost jakości zasobów ludzkich w wymiarze przestrzennym może sprzyjać rozwojowi jednych obszarów, a innych nie. Zarówno w skali globalnej, jak i regionalnej pojawia się zagrożenie tzw. „wyspowości” lub „peryferyzacji” wzrostu gospodarczego. 26 Kapitał ludzki w teoriach rozwoju regionalnego — w kierunku regionu innowacyjnego Początki myśli o kapitale ludzkim w literaturze z zakresu ekonomii pojawiły się w drugiej połowie XVIII wieku i były obecne już w myśli A. Smitha, który poszukiwał zależności między właściwościami kapitału rzeczowego a zdolnościami i umiejętnościami pracowników. Uważał on, że praca jest źródłem powiększania bogactwa narodów. Umiejętności pracowników zaliczał więc do kapitału trwałego, tym samym oddzielnie traktował człowieka oraz „zawarty w nim” kapitał trwały. A. Smith pisał, że umiejętności nabywane przez wszystkich mieszkańców kraju można uznać za cześć jego kapitału. Podobnie uważał 25 K. Cichy, K. Malaga, Kapitał ludzki… op. cit., s. 18–19. 26 W. M . Gaczek, J. W. Komorowski, Kapitał ludzki i s połeczny regionu jako element rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Innowacje w rozwoju regionu, red. W. M. Gaczek, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Zeszyt 57, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2005, s. 54–55. 70 Zbigniew Przygodzki J. H. von Thünen, który argumentował, że uznawanie człowieka za formę kapitału wcale nie uwłacza jego godności. 27 J. B. Say, wyróżniając trzy podstawowe rodzaje zasobów (kapitał, ziemię i pracę), twierdził, że pracę (czynnik ludzki) należy rozpatrywać w oderwaniu od kapitału, a „każda praca, materialna czy niematerialna, jest produkcyjna, natomiast źródłem jej efektów jest nagromadzona wiedza”. 28 Znaczenie zasobów ludzkich dla gospodarki podkreślali również J. S. Mili i F. List. J. S. Mili wyróżnił zasoby osobowości człowieka oraz zasoby umiejętności, które to włączył do kapitału narodowego, natomiast F. List wskazywał na rolę wiedzy i umiejętności w rozwoju gospodarczym. Rozważania teoretyków ekonomii nad człowiekiem i jego rolą w procesie gospodarowania w XVIII i XIX wieku, dały początek rozwojowi teorii kapitału ludzkiego, która powstała dopiero w drugiej połowie XX wieku. Neoklasyczna geneza teorii kapitału ludzkiego wyprowadzona została z odkrycia, że znaczna część wzrostu dochodów Stanów Zjednoczonych nie dawała się wytłumaczyć wzrostem kapitału rzeczowego. Na gruncie teorii wzrostu ekonomicznego pojawił się problem z wyjaśnieniem tzw. reszty. Teoria ta wskazywała, że coraz większa cześć wzrostu dochodu narodowego nie daje się wyjaśnić wzrostem jedynie kapitału rzeczowego i zatrudnionej siły roboczej, ponieważ dochód rósł szybciej niż zasoby. Wzrost ten trzeba było zatem przypisać innym czynnikom, jak sugerował G. J. Allen w 1967 R., postępowi technicznemu pojawiającemu się „jak manna z nieba”. 29 Takie rozumienie dało początek nowej teorii wzrostu i postępu technicznego, tworzonego jako funkcja inwestycji w kapitał i jego zasoby. Teoria ta została rozwinięta na podstawie koncepcji T. Schulza w 1961 r. i później G. Beckera w 1964 R., jednego z najwybitniejszych przedstawicieli nurtu Nowej Ekonomii, szkoły chicagowskiej.30 G. Becker starał się udowodnić ścisłe powiązania z oddziaływaniem czynnika ludzkiego wyrażonego poziomem jego wykształcenia na wzrost poziomu jego dobrobytu. 31 Początkowo odnosił się przede wszystkim do określania wpływu inwestycji w kapitał ludzki i zwrotu z tych inwestycji w skali jednostki i przedsiębiorstwa. T. Schulz natomiast badał ten wpływ w skali gospodarki kraju, twierdząc, że samo nazwanie tej zidentyfikowanej „reszty” miernikiem produktywności zasobów jeszcze nie rozwiązuje problemu (to callthis discrepancy a measure of „resorce productivity” gives e name to our ignorance but does not dispel it)32. Następnie nową teorię wzrostu formułowali w swych pracach D. Romer i R. E. Lucas, wykorzystując badania i kierunki rozważań poprzedników. R. E. Lucas w swoim modelu kapitał ludzki określił zarówno jako efekt ze27 K. Cichy, K. Malaga, Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, s. 1. http://www.pte.pl/pliki/2/12/Kapital_ludzki_ujecie_modelowe.pdf, dostęp dnia 14 kwietnia 2009. 28 B. Czerniachowicz, S. Marek, Wybrane elementy teorii kapitału ludzkiego, [w:] Wybrane problemy rozwoju kapitału ludzkiego, B. Czerniachowicz, S. Marek, Rozprawy i Studia t. (DCXXI) 547, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 18–21. 29 R. Bartkowiak, Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. 30 V. K. Matur, 31 G. Becker, Human capital-base… op. cit., s. 207. Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990, 44–54. 32 V. K. Matur, Human capital-based… op. cit., s. 207. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 71 wnętrznej (external productivity effect), jak i wewnętrznej (internal productivity effect) produktywności.33 Wskazał zatem, że nie tylko jednostka (kapitał ludzki) jest odpowiedzialna za budowanie swojej wartości, ale jej wartość zależy także od otoczenia, od innych jednostek oraz od środowiska. Rozumowanie takie prowadziło do konstatacji, że poziom kapitału ludzkiego jest większy w tych regionach, które więcej i efektywniej inwestują w jego akumulację. 34 Produktywność kapitału ludzkiego jest bowiem zależna od specyficznej wiedzy i umiejętności, które transmitowane35 są zarówno między jednostkami w tym samym czasie, jak i między pokoleniami. Dochodząc do takich wniosków łatwo już wyjaśnić wpływ kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy zarówno w skali regionu, jak i kraju, produktywność kapitału ludzkiego wpływa bowiem nie tylko na produkcję kapitału rzeczowego i konsumpcję ale także na „produkcję” innowacji. Natomiast innowacyjność, w rozumieniu J. A. Schumpetera, zależy właśnie od dostępności zasobów wiedzy i kapitału ludzkiego. Teoria kapitału ludzkiego analizowana na gruncie teorii wzrostu na przestrzeni dziesięcioleci podlegała ewolucji. Zajmowało się nią wielu ekonomistów.36 Przewrotnie można by jednak podsumować, iż w koncepcjach tych abstrahowano od kontekstu i pojęcia „przestrzeń”. Również zdaniem K. Malagi „przestrzeń w teorii wzrostu gospodarczego traktowana jest na ogół w sposób trywialny, w oderwaniu od osiągnięć ekonomicznej analizy przestrzennej. Aspekt przestrzeni pojawia się implicite w związku z analizą porównawczą procesów wzrostu lub rozwoju gospodarczego w różnych krajach lub ugrupowaniach krajów (…) Nie zmienia to faktu, że z punktu widzenia ekonomicznej analizy przestrzennej teoria wzrostu i rozwoju gospodarczego ma charakter aprzestrzenny, a rozpatrywane mechanizmy i procesy wzrostu gospodarcze33 V. K. Matur, Human capital-based strategy for regional economic development, Economic Development Quarterly 1999, s. 203–213. 34 Zależność ta była udowadniana przez wielu autorów zajmujących się problematyką kapitału ludzkiego na gruncie teorii wzrostu — wykorzystywano w tym przypadku często przykład dotyczący produktywności w zakresie innowacji w wymiarze regionalnym. Najczęściej regiony, w których zlokalizowanych jest najwięcej uczelni wyższych, charakteryzują się wyższą zdolnością produkowania innowacji. Fakt ten związany jest m.in. z występowaniem efektów spillover. Por. prace: Hackman, Lane-Farrar and Todd (1996), A. Nowakowska, E Boryczka (2008), W. M. Gaczek (2005, 2007). Dodatkowo należy zauważyć, że istnieje dodatnia korelacja między wykształceniem a zarobkami. W wielu krajach OECD wykształcenie średnie stanowi punkt graniczny, powyżej którego dodatkowe kwalifikacje, wykształcenie przynoszą szczególnie wysokie korzyści finansowe. Większe wykształcenie daje lepszą możliwość zatrudnienia — wyniki badań przeprowadzonych w krajach OECD potwierdzają, że wskaźnik zatrudnienia wzrasta wraz z poziomem wykształcenia. (Źródło: Szkolnictwo w skrócie: wskaźniki OECD, wydanie z 2004 r. — tabela A11.1a). 35 R. E. Lucas nazwał proces akumulacji kapitału ludzkiego „social activity”. V. K. Matur, Human capital-based… op. cit., s. 208. 36 Dokonując analizy teoretycznej w obszarze kapitału ludzkiego warto zwrócić uwagę na koncepcje i modele takich autorów, jak: J. Mincer, który wprowadził pojęcie inwestycji w kapitał ludzkie (1958), Y. Ben-Porath (1967), R. Lucas (1988), Azariadis i Drazen (1990), N. G. Mankiw, D. Romer i D. Weil (1992), J. Laitner (1993), C. Jones (1996), Bils i Klenow (2000–2001), Barro, Temple, L. Hendricks (2002), J. Benhabib, M. Spiegel (2002), R. Nelson, E. Phelps (1966), R. Manuelli, A. Seshadri (2005). Szerzej K. Cichy, K. Malaga, Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, s. 1–29. http://www.pte.pl/pliki/2/12/Kapital_ludzki_ujecie_ modelowe.pdf, dostęp dnia 14 kwietnia 2009 r. oraz V. K. Matur, Human capital-based… op. cit., s. 203–213. 72 Zbigniew Przygodzki go nie mają na ogół lokalizacji przestrzennej. Trudno za taką uznać fakt, że analizujemy zmienność zagregowanych wielkości ekonomicznych (PKB, zasoby pracy, kapitału rzeczowego [fizycznego], kapitału ludzkiego itd.) w różnych krajach.”37 Nie oznacza to jednak, iż wyjaśniając i planując politykę rozwoju na poziomie regionalnym i lokalnym, można zapominać o elementach, które są bezpośrednimi czynnikami wzrostu i rozwoju. W teoriach gospodarki regionalnej dostrzec można pewną analogię dotyczącą postrzegania w kapitale ludzkim czynnika rozwoju. Mimo iż już J. H. von Thünen zwracał uwagę na rolę czynnika ludzkiego, to długo sugestie te nie znalazły większego odzwierciedlenia wśród zmiennych objaśniających obecnych w modelach i koncepcjach dotyczących rozwoju regionów. Pierwsze punkty odniesienia do roli kapitału ludzkiego można zauważyć w pracach A. Predöhla, który wprowadził czynnik analizy przestrzennej do ogólnej teorii równowagi, poprzez pojęcie substytucji. Zwrócił uwagę, że czynniki występujące w różnych miejscach mają różne właściwości i ceny, co oddziałuje bezpośrednio na determinanty lokalizacji inwestycji oraz wskazuje, że zastąpienie mniej wydajnych czynników produkcji (w tym także zasobów pracy) bardziej wydajnymi przyniesie korzyść w postaci obniżenia kosztów produkcji. A. Predöhl nie zajmował się jednak bezpośrednio zagadnieniami dotyczącymi znaczenia kapitału ludzkiego w rozwoju. Wyraźne odniesienie w tym zakresie dostrzec jednak można w teorii biegunów wzrostu (F. Perroux, A. O. Hirschman i I. G. Myrdal), która silnie akcentuje zagadnienia innowacji. Według F. Perroux rozwój następuje poprzez bezpośrednie i pośrednie efekty innowacji. Dodatkowo J. R. Lasuen postawił znak równości między procesami rozwoju a procesami innowacyjnymi w zakresie generowania, dyfuzji i absorpcji innowacji. Swą koncepcję interpretacji biegunów wzrostu oparł na założeniu, że dzięki procesom clusteringu38 procesy innowacji w biegunach wzrostu są wzmacniane i rozwój jest bardziej intensywny. Procesy rozwoju powodują polaryzację przestrzeni, co ma swoje konsekwencje zarówno w zakresie atrakcyjności lokalizacji, jak i rozwoju działalności gospodarczej (przemysłu). Lokalizacja i rozwój w regionach spolaryzowanych zależy od wielu współzależnych czynników, które J.-R. Boudevill zdefiniował za pomocą kombinacji trzech rodzajów dostępności regionalnej: technicznej, geograficznej i społecznej (ludzkiej). Dostępność ludzka w tym ujęciu rozumiana jest jako korzyści zewnętrzne siły roboczej i informacji. Innowacyjność wymaga wiedzy i jej nośnika, czyli kapitału ludzkiego.39 Motyw ten podnosi większość autorów budujących teorie regionalne na gruncie teorii biegunów wzrostu, przy czym, uogólniając, można wskazać, iż dodatkowo kolejni twórcy, podążają w kierunku wprowadzania do swych modeli pojęcia sieci, roli powiązań i systemów. 37 K. Malaga, O niektórych dylematach teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, artykuł publikowany w Internecie: http://www.pte.pl/pliki/2/12/K.%20Malaga. pdf, dostęp dnia 1 kwietnia 2009 r. 38 W tym ujęciu pojęcie to należy rozumieć jako kształtowanie się sektorowych i geograficznych skupisk zakładów związanych z regionalną działalnością eksportową. 39 A. Nowakowska, Z. Przygodzki J. Chądzyński, Region i jego rozwój warunkach globalizacji, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2007, s. 41–50. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 73 Jedną z ważniejszych koncepcji polaryzacji jest teoria centrum i peryferie, której najbardziej znanym reprezentantem jest J. Friedmann. W swych rozważaniach korzystał z dorobku poprzedników, wprowadzając jednocześnie nowy element do teorii — kryteria pozaekonomiczne — socjologiczne, polityczne, psychologiczne — charakterystyki właściwe człowiekowi. Podobnie jak poprzednicy rozwój zdefiniował jako „nieciągły, skumulowany proces, którego sekwencje pojawiają się na skutek innowacji, w wyniku których powstają bieguny wzrostu, a w końcu rozległy system innowacji. Procesy te zachodzą w przestrzeni, są bowiem zależne od ludzkich działań i społecznych interakcji, a te uwidaczniają się właśnie w przestrzeni”.40 Szybszy rozwój obszarów zurbanizowanych spowodowany jest istnieniem korzystniejszego klimatu do powstawania, dyfuzji i adaptacji innowacji. Centrum postrzegane jest jako rdzeń obszaru (core region), w którym powstają bodźce rozwoju. Centrum rozwoju to obszar charakteryzujący się dużą koncentracją innowacji, pozostałe obszary to peryferie, które są uzależnione od centrum (kopiują jedynie innowacje i nie mogą wytworzyć własnych czynników wzrostu).41 Obszary te są ze sobą ściśle powiązane, tworząc zamknięty, hierarchiczny system przestrzenny. Dzięki wzajemnym powiązaniom innowacje rozprzestrzeniają się z centrum na peryferie. W latach sześćdziesiątych XX wieku nastąpiła zasadnicza zmiana myślenia i podejścia do terytorium. Dotychczasowe teorie w sposób niewystarczający wyjaśniały zjawiska zachodzące w przestrzeni, szczególnie w odniesieniu do regionów, dlatego wskazano nowe podejście do rozwoju regionalnego — o charakterze endogenicznym (oddolnym), wprowadzając pojęcie rozwoju lokalnego. W literaturze anglojęzycznej mniejsze znaczenie przypisuje się w rozwoju lokalnym terytorium, na którym do niego dochodzi, stąd też można spotkać się również z pojęciem community development, czyli rozwojem społeczności lokalnej. Pojęcie to oznacza „serie społecznościowych usprawnień, które mają miejsce w danej społeczności, jako rezultat wspólnych wysiłków różnorodnych grup ludzi.”42 Powszechnie zaczęły dominować poglądy, iż terytorium obejmuje szeroki zakres stosunków (społecznych, ekonomicznych, kulturowych, politycznych itp.) między działającymi w jego obrębie aktorami, czego efektem staje się wygenerowanie własnej dynamiki rozwoju.43 Rozwój lokalny jest terytorialny, a nie sektorowy. U podstaw tego rozwoju leży tworzenie środowiska sprzyjającego rozwijaniu działalności, co zakłada istnienie odpowiedniego wyposażenia, wykształconej społeczności, żywego środowiska społeczno-kulturowego oraz powiązań między różnymi zlokalizowanymi czy też rozwijanymi na danym 40 K. von Stackelberg, Hahne U., Teorie rozwoju regionalnego, [w:] Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne. Polska, Czechy, Niemcy, pod redakcją S. Golinowskiej, Raport IPiSS, zeszyt nr 16, Warszawa 1998, s. 82. 41 Szerzej: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, PWN, Warszawa–Łódź 2002. 42 J. O. Dunbar, The Bedrock of Community Development, Journal Community Development Society, Vol. 3, No. 2, 1972, s. 43, cyt. za: P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makro-społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1995, s. 215. 43 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000, s. 35. 74 Zbigniew Przygodzki terytorium działalnościami. Lokalność to terytorium „działań”, to przestrzeń, na której aktywni lub potencjalni partnerzy mogą się wymieniać doświadczeniami, negocjować i decydować.44 Rozwój lokalny determinowany jest zatem przede wszystkim takimi czynnikami, jak: kapitał ludzki, na który składają się „umiejętności pojedynczych ludzi, ich skumulowana wiedza, zdolność do podejmowania pracy czy stan zdrowia i poziom higieny”45 oraz kapitał społeczny, opierający się na zdolności i gotowości do dialogu, kompromisu i kooperacji między ludźmi będącymi członkami danej społeczności lokalnej, a także prawa i regulacje lokalne. Szczególnie w ostatnich latach nowa jakość otoczenia regionalnego zdeterminowana procesami globalizacji umożliwia coraz większej liczbie podmiotów konkurowanie w skali ponadlokalnej. Zarówno jednak przedsiębiorstwa, jak i regiony konkurują nie tylko przez minimalizację kosztów tradycyjnych czynników produkcji, lecz przede wszystkim przez ciągłą zdolność do generowania innowacji. W związku z powyższym, jak twierdzi R. Florida, aby aktywnie funkcjonować w tym nowym otoczeniu, region musi stać się regionem uczącym się46. Zgodnie z definicją R. Floridy, uczące się regiony funkcjonują jako magazyny wiedzy i pomysłów, zapewniając przy tym środowisko oraz infrastrukturę wspomagającą przepływ wiedzy i pomysłów. Tym samym regiony uczące się są coraz istotniejszym źródłem innowacji i motorem wzrostu gospodarczego, a także ważnymi aktorami w globalnej grze gospodarczej.47 To właśnie region uczący się jest w stanie zapewnić czynniki niezbędne organizacjom opierających swój rozwój na działalności opartej na wiedzy.48 Podsumowując, można zauważyć, iż w teoriach wyjaśniających mechanizmy rozwoju regionów, czynniki odpowiedzialne za wzrost ewoluują z tak zwanych twardych (często infrastrukturalnych i ilościowych) w kierunku miękkich — jakościowych, zależnych najczęściej od kapitału ludzkiego, kapitału społecznego, jakości usług, wizerunku jednostki itp. Teoria wydaje się zatem nadążać za rzeczywistością w tej materii, istnieje jednak jeden zasadniczy problem — problem identyfikacji i wiarygodnego pomiaru kapitału ludzkiego na poziomie regionalnym. 44 Szerzej: A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, 63–71. 45 M. S. Szczepański, Kapitał społeczno-kulturowy a rozwój lokalny i regionalny. Prolegomena, [w:] Kapitał społeczno-kulturowy a rozwój lokalny i regionalny, Śląskie Wydawnictwo Naukowe, Tychy 2000, s. 27 oraz A. Nowakowska, Polityka i strategia rozwoju gminy w okresie transformacji systemowej (na przykładzie miejskich gmin województwa łódzkiego), rozprawa doktorska niepublikowana, Łódź 1998, s. 47. 46 R. Florida, Toward the learning region, Futures, Vol. 27 No. 5, 1995, cyt. za: D. Maillat, L. Kebir, The learning region and territorial production systems, [w:] B. Johansson, C. Karlsson & R. Stough (Eds), Theories of Endogenous Regional Growth. Lessons for Regional Policies, Heidelberg 2001, pp.255–277. 47 Ibidem, s. 255–277 oraz P. MeCann, Urban and regional economics, Oxford University Press 2001, s. 224–226. 48 R. Florida, Toward the learning… op. cit., s.255–277. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 75 Obszary inwestycji w kapitał ludzki w regionie Wydatki ponoszone na wzrost jakości kapitału ludzkiego nie są już dziś traktowane jako wydatki konsumpcyjne a zdecydowanie inwestycyjne.49 Inwestycje w kapitał ludzki zarówno w skali mikro, jak i makro należy traktować jako alokację zasobów, która ma wpływ na przyszłe realne dochody. 50 Rozwój kapitału ludzkiego w długim okresie zależy od inwestycji zarówno na poziomie jednostki, dokonywanych na przykład poprzez indywidualną aktywność pracowników i nakłady przedsiębiorstwa w tym zakresie, jak i inwestycji na poziomie regionu czy państwa (nakłady na edukację, szkolnictwo, badania i rozwój, politykę innowacyjną itp.), które mają charakter tworzenia warunków do rozwoju tego kapitału. Między tymi poziomami występuje wzajemna zależność. Tworzenie przez władze publiczne warunków sprzyjających rozwojowi kapitału ludzkiego przyczynia się do zwiększenia wiedzy i umiejętności członków danej społeczności. Pozyskany następnie przez pracodawców kapitał ludzki i odpowiednio przez nich rozwijany prowadzi do poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw, przyczyniając się w konsekwencji w skali mezo — i makroekonomicznej do rozwoju regionu i całej gospodarki przez poprawę poziomu konkurencyjności. 51 Pojecie inwestycji w kapitał ludzki na ogół zgodnie definiowane jest w literaturze przedmiotu jako „ogół działań, które wpływają na przyszły pieniężny i fizyczny dochód przez powiększanie zasobów w ludziach”. 52 Zdaniem T. W. Schulza wzrost gospodarczy w dużym stopniu jest wynikiem inwestycji w człowieka, realizowanych w celu zwiększenia produktywności ludzi. Inwestycje w szkolnictwo, doskonalenie zawodowe, politykę migracyjną, podnoszą produkcyjną wartość nagromadzonych zdolności człowieka i prowadzą do zmiany jakości kapitału ludzkiego.53 Liczne badania potwierdzają, że rentowność kapitału zainwestowanego w kształcenie jest wyższa niż rentowność kapitału rzeczowego.54 Współczesne teorie kapitału ludzkiego najczęściej wskazują, że inwestycje w kapitał ludzki polegają na pomnażaniu zasobów wiedzy i umiejętności, ale także na inwestowaniu w zdrowie, działania zwiększające kondycję fizyczną oraz psychiczną człowieka, wpływające na zdolność ludzi do pracy, oddziałujące na ich energię, wytrzymałość i długość życia. 55 Akumulacja kapitału ludzkiego dokonuje się jedynie wówczas, kiedy ucieleśnia się w poszczególnych 49 T. W. Schultz, Investment in Human Capital, American Economic Review, nr 1/1961 cyt za W. Jarecki, Koncepcja kapitału ludzkiego, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce, pod red. D. Kopycińska, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 2003, s. 31. 50 K. Cichy, K. Malaga, Kapitał ludzki… op. cit., s. 22. 51 W. Jarecki, Rola właściwego doboru pracowników jako narzędzie tworzenia kapitału ludzkiego w firmie, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce, pod red. D. Kopycińska Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 2003 s. 192–193. 52 S. G. Becker, Human Capital, [za:] S. R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993, s. 19. 53 T. W. Schultz, Investment in human capital [za:] S. R. Domański, Kapitał ludzki… op. cit., s. 21. 54 Jako pierwszy dowodził tego na przykładzie gospodarki USA T. W. Schulz [w:] T. W. Schultz, Reflektions on investment in man, „The Journal of Political Economy”, nr 5, s. 8. 55 S. R. Domański, Kapitał ludzki… op. cit., s. 19. 76 Zbigniew Przygodzki osobach na skutek formalnej i nieformalnej edukacji oraz poprzez praktykę zdobywaną na rynku pracy.56 T. Davenport przedstawia inwestycje w kapitał ludzki jako iloczyn takich czynników, jak: zdolności, zachowania, wysiłek oraz czas. Pod pojęciem zdolności autor identyfikuje: wiedzę (czyli intelektualne możliwości pracownika dotyczące zdolności przyswajania informacji), zręczność (czyli łatwość w stosowaniu metod oraz instrumentów podczas wykonywania konkretnego zadania, w tym sprawność fizyczna), talent (czyli wrodzone, wybitne umiejętności, zdolności do wykonywania konkretnych zadań). Wzajemne relacje między elementami czynnika zdolności uzależnione są od indywidualnych właściwości jednostki. 57 Czynnik zachowania jest w modelu rozumiany jako sposób reagowania na bodźce zewnętrzne — sposób bycia. Obok zdolności oraz zachowania na kapitał ludzki składa się także wysiłek włożony w rozwijanie tych dwóch czynników. Ludzie mogą zwiększać wysiłek bądź go ograniczać, decydując w ten sposób, kiedy i w jaki sposób wykorzystają kapitał w nich ucieleśniony. Wysiłek w tym ujęciu polega na świadomym wykorzystaniu posiadanych zasobów fizycznych i umysłowych, w celu zwiększenia posiadanej wiedzy czy „uaktywnienia” talentu. Czas, rozumiany jako chronologia zdarzeń, to ostatni element składający się na wartość kapitału ludzkiego w tym modelu. Pozostaje on pod indywidualną kontrolą jednostek, przy czym jest to podstawowy czynnik inwestycji w człowieka, analogicznie do prawidłowości, iż nawet najbardziej zdolny i wykwalifikowany pracownik nie wyprodukuje nic bez inwestycji w czas potrzebny do pracy.58 Zarówno literatura, jak i praktyka wskazują różne pomysły na to, jak inwestować, jak podwyższać jakość i wartość ludzi. Można więc wskazać kilka kategorii działań, które wpływają na zwiększenie jakości zasobów ludzkich — zwanych inwestycjami w człowieka:59 ——wychowanie i pielęgnacja talentów — przygotowanie do procesu uczenia się, do procesu zdobywania wiedzy, budowanie odpowiedzialności, ——formalne kształcenie szkolne dzieci i młodzieży (w ramach systemów edukacyjnych, na wszystkich szczeblach). System edukacji ma do spełnienia cztery podstawowe funkcje: ——szeroka, podstawowa edukacja ma dać ludziom umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie (w tym zakresie szerszego komentarza wymaga zagadnienie kształcenia ustawicznego), ——powinna stymulować zainteresowania i zachęcać odpowiednią resztę młodych ludzi do poświęcenia się nauce i technice, 56 W skali całej gospodarki istnieje bardzo silna korelacja między udziałem nakładów na kształcenie i ochronę zdrowia w dochodzie narodowym a zdolnością kraju do długofalowego wzrostu i poprawy konkurencyjności na arenie międzynarodowej. V. K. Matur, Human capital-based strategy for regional economic development, Economic Development Quarterly 1999, s. 205. 57 J. Grodzicki, Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 48. 58 J. Grodzicki, Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 48–49. 59 M.in. S. R. Domański, Kapitał ludzki… op. cit., s. 20–21. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 77 ——powinna wykształcić zróżnicowaną siłę roboczą i rozwinąć umiejętności o różnym poziomie trudności, łącznie z umiejętnościami niezbędnymi w gospodarce opartej na wiedzy, ——powinna umożliwić badania i zaawansowane szkolenia, dzięki którym powstaną wysoce wyspecjalizowani eksperci, którzy rozwiną nauką i technologię w przyszłości. Wykształcenie jest głównym źródłem kapitału ludzkiego, które określić można jako ocenioną sumę potencjalnych wytwórczych kwalifikacji w procesach kształcenia. Dobrze wykształcone zasoby pracy są nie tylko środkiem realizacji innowacji, ale i same są innowacyjnym potencjałem”.60 Następnie wartości te są także wzbogacane na gruncie przedsiębiorstwa w wiedzę komplementarną, zarówno teoretyczną, jak i praktyczną. Przez szeroko rozumianą motywację pogłębia się zdolność aktywnego zaangażowania; ——kształcenie osób dorosłych oraz tzw. kształcenie ustawiczne (kształcenie przez całe życie). Konieczność rozwoju kształcenia ustawicznego pojawiła się w wyniku postępu technologicznego. Podkreśla się, iż systemy edukacyjne powinny być dokładniej skoordynowane ze sferą realnego życia, natomiast edukacja powinna być inkorporatywna w odniesieniu do praktyki, a w szczególności do wymagań stawianych przez rynek. Strategia edukacyjna kraju, regionu powinna coraz częściej uwzględniać nauczanie ustawiczne, a także nauczanie na odległość, będące produktem rewolucji telekomunikacyjnej. Dziś kształcenie ustawiczne uznawane jest za jeden z najważniejszych elementów strategii rozwoju współczesnych gospodarek, między innymi z następujących powodów: ——wyższe i stale uzupełniane kwalifikacje zasobów pracy to wyższa innowacyjność, wyższa produktywność pracy, a także większa liczba miejsc pracy. To daje przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego i poprawę warunków życia mieszkańców, ——stałe uzupełnianie kwalifikacji jest konieczne także ze względu na rozwój nowoczesnych technologii i szybką dezaktualizację kwalifikacji. Rozwój technologii wzmaga popyt na wysoko kwalifikowana siłę roboczą. Problem ten jest szczególnie ważny w sytuacji postępującego starzenia ludności, które oznacza, że zasoby pracy w przyszłości będą w znacznie mniejszym stopniu niż obecnie zasilane osobami młodymi. Osobami w naturalny sposób otwartymi na nowoczesne technologie i wyposażonymi w bardziej „aktualną” wiedzę. Częściej natomiast wyzwaniom współczesnej cywilizacji będą musiały stawiać czoła osoby starsze, ——wysokie i stale aktualizowane kwalifikacje to lepsza pozycja jednostki na rynku pracy, wyższe dochody z pracy, wyższy standard życia, to także szerszy i bardziej aktywny udział w życiu społecznym i politycznym gminy czy regionu. Rozwój edukacji ustawicznej może być zatem także remedium na bezrobocie, ubóstwo i wykluczenie społeczne (w tym wykluczenie informacyjne); 60 M. Proniewski, Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego. Na przykładzie Niemiec, Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1996, s. 34. 78 Zbigniew Przygodzki ——nabywanie doświadczenia w pracy i szkolenia (dochodzi do wykształcenia biegłości i fachowości oraz wzrostu kompetencji), ——migracje ludzi w celu przystosowania się do nowych warunków zatrudnienia lub w poszukiwaniu lepszej pracy, ——badania naukowe (pomnażanie wiedzy), ——wykorzystywanie nowoczesnej technologii w pracy i w zakresie świadczenia usług publicznych i prywatnych, ——usługi oraz udogodnienia, związane z ochroną zdrowia — zwiększające długość życia i wpływające na siłę, witalność ludzi itp. Poszczególne kategorie tych inwestycji dotyczą zarówno poziomu całej gospodarki, jak i poziomu regionalnego. Ich niemalże bezpośrednia transpozycja na poziom regionu możliwa jest przede wszystkim dlatego, że można mówić tutaj o autonomicznych i często samorządnych podsystemach koordynowanych właśnie na poziomie regionalnym. Sytuacja ta dotyczy także koordynowania systemów edukacji i kształcenia, gdyż w tym przypadku najczęściej jednostkami prowadzącymi instytucje edukacyjne są jednostki samorządu terytorialnego. Duże miasta, metropolie oraz województwa samorządowe są także liczącymi się partnerami w profilowaniu kierunków kształcenia na poziomie wyższym. 61 Współpraca nauki z gospodarką, uznana za priorytet w Strategii Lizbońskiej, najefektywniej jest koordynowana na poziomie regionalnym i stanowi element regionalnej polityki innowacyjnej. Systemowym rozwiązaniem w tym zakresie, wspierającym rozwój kapitału ludzkiego, wiedzy i innowacji, jest budowanie i wzmacnianie regionalnych systemów innowacyjnych.62 Podsumowanie Najistotniejszym czynnikiem i warunkiem efektywnej i elastycznej alokacji zasobów na poziomie regionu jest wiedza. Dotychczasowe czynniki budowania potencjału konkurencyjnego nadal są niezbędne do efektywnego zarządzania zasobami, lecz kluczem do sukcesu jest umiejętność wykorzystania potrzebnej informacji i wiedzy. Stąd waga infrastruktury technicznej czy społecznej w kształtowaniu przestrzeni konkurencyjnej, przesunęła się w stronę kształtującej się infrastruktury intelektualnej.63 Główną rolę w decyzjach lokalizacyjnych przedsiębiorstw odgrywa nie tyle obecny rynek pracy, co potencjalne przyszłe, specjalistyczne zasoby ludzkie. Przedsiębiorcy coraz częściej swoje perspektywy rozwojowe (strategie rozwoju) więżą bezpośrednio z dostępem do wysoko wykwalifikowanych pracowników. Mimo iż w pierwszym etapie działalności firm bardzo często przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw uzyskiwana jest dzięki wykorzystaniu taniej siły roboczej, to w perspektywie długo61 Już dziś także w Polsce częstą praktyką jest tworzenie w szkołach wyższych kierunków, specjal- ności na zamówienie konkretnych przedsiębiorstw czy branż lub w odpowiedzi na zidentyfikowane potrzeby rynku pracy. Zjawisko to dotyczy także szkół średnich zawodowych. 62 W Polsce formalnie polityka ta realizowana jest przez wszystkie województwa m.in. za pośrednictwem zbudowanych i przyjętych Regionalnych Strategii Innowacji. 63 T. Markowski, Zarządzanie rozwojem miast, PWN Warszawa 1999, s. 100. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 79 okresowej nie jest już to czynnik wystarczający (ponadto tania siła robocza nie musi wiązać się z niskimi kwalifikacjami pracowników). Znaczenie wiedzy nie zawęża się tylko do rozwoju indywidualnego jednostki (rozwoju w wymiarze psychofizycznym), ale zwłaszcza jeśli spojrzymy perspektywicznie na historię rozwoju świata, wzrost jej poziomu dokonujący się w postępie geometrycznym, wpływa pozytywnie na płaszczyznę rozwoju społeczno-gospodarczego. W odniesieniu do zagadnień związanych z nową gospodarką, rozwojem sieciowym, wiedza może występować w różnych postaciach, jako: wiedza skodyfikowana o uniwersalnym charakterze i wiedza skodyfikowana o charakterze lokalnym, wiedza nieskodyfikowana, wiedza publiczna i prywatna, uprzedmiotowiona i wiedza nieuprzedmiotowiona. Pozostaje jedynie udzielić precyzyjnej odpowiedzi na pytania: jak ją efektywnie wykorzystać, aby pomnażać regionalny dobrobyt i jak ją skutecznie akumulować? Bibliografia Baczwarow M., Suliborski A., Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, PWN, Warszawa–Łódź 2002. Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. Baruk J., Wiedza i innowacje jako źródło przewagi konkurencyjnej, Gospodarka Narodowa 4/2001. Becker G., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich , Warszawa PWN, 1990. Becker S. G., Human Capital [za:] S. R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993. Bontis N., National intellectual capital index; the benchmarking of Arab Countries, Journal of Intellectual Capital, 2002. Cichy K., Malaga K., Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, s. 18-19. http://www.pte.pl/pliki/2/12/Kapital_ludzki_ ujecie_modelowe.pdf, dostęp dnia 14 kwietnia 2009. Czerniachowicz B., Marek S., Wybrane elementy teorii kapitału ludzkiego [w:] Wybrane problemy rozwoju kapitału ludzkiego, B. Czerniachowicz, S. Marek, Rozprawy i Studia t. (DCXXI) 547, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. Davenport T., Prusak L., Working Knowledge. How organizations manage what they know, Harvard Business School Press, Boston 1998. Domański R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993. Domański R., Kapitał ludzki, podział pracy i konkurencyjność, „Gospodarka Narodowa” nr 7–8/2000. Domański R., Marciniak A., Sieciowe koncepcje gospodarki miast i regionów, Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Tom CXIII, Warszawa 2003. Domański R., Miasto innowacyjne, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, PWN, Warszawa 2000. Domański R., Regionalny poziom gospodarki uczącej się, Czasopismo Geograficzne LXXI, 2000, 3–4. Dunbar J. O., The Bedrock of Community Development, Journal Community Development Society, Vol. 3, No. 2, 1972, s. 43, cyt. za: P. Starosta, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makro-społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1995. 80 Zbigniew Przygodzki Florczak W., Kapitał ludzki a rozwój gospodarczy, [w:] Gospodarka oparta na wiedzy, red. W. Welfe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Florida R., Toward the learning region, “Futures”, vol. 27 no. 5, 1995, cyt. za: D. Maillat, L. Kebir, The learning region and territorial production systems, [w:] B. Johansson, C. Karlsson & R. Stough (Eds), Theories of Endogenous Regional Growth. Lessons for Regional Policies, Heidelberg 2001. Gaczek W. M., Kapitał ludzki i kapitał społeczny a innowacyjność gospodarki regionu, [w:] Region w gospodarce opartej na wiedzy, red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2007. Gaczek W. M., Komorowski J. W., Kapitał ludzki i społeczny regionu jako element rozwoju gospodarkiopartej na wiedzy, [w:] Innowacje w rozwoju regionu, red. W. M. Gaczek, „Zeszyty Naukowe AkademiiEkonomicznej w Poznaniu”, Zeszyt 57, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2005. Gierczycka J., Rola kapitału ludzkiego w zdobywaniu przewagi konkurencyjnej w dobie globalizacji, [w:] Kapitał ludzki w procesie globalizacji a w zrównoważonym rozwoju, pod red. F. Piontka, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Wisła 2002. Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, pod redakcją A. Kuklińskiego, Warszawa 2001. Grodzicki J., Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. Haffer M., Innowacyjność przedsiębiorstw jako czynnik wzrostu gospodarczego, [w:] Czynniki wzrostu gospodarczego, red. M. Haffer, W. Karaszewski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Toruń 2004. Jarecki W., Rola właściwego doboru pracowników jako narzędzie tworzenia kapitału ludzkiego w firmie, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce, pod red. D. Kopycińska Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 2003. Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Kryk B., Włodarczyk-Śpiewak K., Inwestycje w kapitał ludzki a rozwój gospodarki opartej na wiedzy (na przykładzie Polski), [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Printgroup, Szczecin 2006, s. 88-89, źródło: http://mikro.univ.szczecin.p1/bp/pdf/38/7.pdf z dnia 14 kwietnia 2008. MeCann P., Urban and regional economics, Oxford University Press 2001. Maillat D., Kebir L., The learning region and territorial production systems, [w:] B. Johansson, C. Karlsson & Stough R. (Eds), Theories of Endogenous Regional Growth. Lessons for Regional Policies, Heidelberg 2001. Malaga K., O niektórych dylematach teorii wzrostu gospodarczego i ekonomii, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, artykuł publikowany w Internecie: http://www.pte.pl/ pliki/2/12/K.%20Malaga.pdf, dostęp dnia 1 kwietnia 2009. Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, PWN Warszawa 1999. Matur V. K., Human capital-based strategy for regional economic development, Economic Development Quarterly 1999. Mempel-Śnieżyk A., Kapitał ludzki i kapitał społeczny w gospodarce opartej na wiedzy, [w:] Nowe paradygmaty gospodarki przestrzennej, red. K. Miszczak, Z. Przybyła, Biuletyn KPZK PAN Zeszyt 236, Warszawa 2008 Morgan K., The Learning Region: Institutions, Innovation and Regional Renewal, Regional Studies, Vol. 31, No. 5, 1997. Nowakowska A., Polityka i strategia rozwoju gminy w okresie transformacji systemowej (na przykładzie miejskich gmin województwa łódzkiego), rozprawa doktorska niepublikowana, Łódź 1998. Nowakowska A., Przygodzki Z., Chądzyński J., Region i jego rozwój warunkach globalizacji, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2007. Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów 81 Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000. Polanyi M., Tacit Knowing: Its Bearing on Some Problems of Philosophy, Reviews of Modern Physics, 34 (4), Oct. 1962. Proniewski M., Polityka kształcenia jako czynnik rozwoju regionalnego. Na przykładzie Niemiec, Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego, Białystok 1996. Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, pod red. M. Bratnickiego, J. Strużyny, Prace Naukowe AE w Katowicach, Katowice 2001. Schultz T.W., Investment in human capital, [za:] S. R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993. Schultz T. W., Investment in human capital, American Economic Review, nr 1/1961 [za:] W. Jarecki, Koncepcja kapitału ludzkiego, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce, pod red. D. Kopycińska, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Szczecin 2003. Schultz T. W., Reflektions on investment in man, “The Journal of Political Economy”, nr 5. Stackelberg von K., Hahne U., Teorie rozwoju regionalnego, [w:] Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne. Polska, Czechy, Niemcy, pod red. S. Golinowskiej, Raport IPiSS, Zeszyt nr 16, Warszawa 1998. Strojny M., Zarządzanie wiedzą w strategii przedsiębiorstw, rozprawa doktorska, AE Kraków 2002. Szczepański M. S., Kapitał społeczno-kulturowy a rozwój lokalny i regionalny. Prolegomena, [w:] Kapitał społeczno-kulturowy a rozwój lokalny i regionalny, Śląskie Wydawnictwo Naukowe, Tychy 2000. Szkolnictwo w skrócie: wskaźniki OECD wydanie z 2004. Toffler A., Szok przyszłości, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1998 (polski przekład). Zienkowski L., Gospodarka „oparta na wiedzy — mit czy rzeczywistość?, [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy, red. Zienkowski L., Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003. The Role of Human Capital in Building the Innovatative Regions A successful long-term strategy for regional economic development is the accumulation of human capital. This paper shows where is the place of these factor of production in theory. Very important is answer to the question which methods we can use and which method are the best to accumulate regional resource of knowledge and human capital. The productivity of human capital in knowledge growth rises with the accumulation of knowledge stock. The primary source as well as the owner of knowledge, is the man. The man creates the knowledge in the process of interaction between the tacit and articulated knowledge, using the available information streams. Learning is both the individual and collective, or even more — social process. The knowledge create itself the systems of diffusion. The systems that are able to self-organize. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy Aleksandra Nowakowska Systemowe ujęcie procesów innowacji Jedną z najczęściej eksponowanych cech procesów innowacji zachodzących we współczesnej gospodarce jest ich systemowy charakter. W literaturze przedmiotu podkreślany jest fakt, iż proces tworzenia zasobów wiedzy i innowacji uwarunkowany jest współpracą wielu podmiotów, jest procesem kolektywnym. Innowacja jest pochodną interakcji powstających w wyniku współdziałania wielu aktorów, jest efektem działania synergicznego i kolektywnego, nie zaś indywidualnego. Literatura przedmiotu dostarcza różnorodne interpretacje i typologie systemów innowacyjnych. Ogólnie ujmując, występują dwa ujęcia systemów innowacji. Wąska (pierwotna) interpretacja tego zjawiska definiuje system innowacji jako powiązanie i współpracę głównych aktorów procesu innowacji: sektora nauki, publicznych i prywatnych instytutów naukowo-badawczych oraz dużych korporacji gospodarczych. To podejście szczególnie wykorzystywane jest do analizy procesów innowacji na poziomie ponadregionalnym, głównie krajowym i odzwierciedla odgórny (top-down) model tworzenia innowacji.1 W szerokim ujęciu koncepcja systemów innowacji łączy w sobie wszystkie elementy i aspekty struktury gospodarczej oraz układu instytucjonalnego oddziaływającego na proces uczenia się, poszukiwania i wykorzystania innowacji. 2 W tej perspektywie system bazuje na interaktywnym modelu tworzenia procesów innowacji. Podkreślany jest tu społeczny i kulturowy kontekst systemu innowacji, w którym innowacje są rezultatem społecznych interakcji między aktorami. Jest to system otwarty, wchodzący w interakcję ze swoim 1 B. Asheim, Differentiated knowledge bases and varieties of regional innovation systems, [w:] “Innovation. The European Journal of Social Sciences”, September 2007, Vol. 20, Issue 3, p. 230. 2 B. A. Lundvall, National systems of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning, London Printer 1992, s. 12. 83 84 Aleksandra Nowakowska środowiskiem. To ujęcie procesów innowacyjnych bazuje na interaktywnych — popytowo-podażowych modelach innowacji, 3 a zarazem odrzuca liniowe podejście do procesów innowacji (model podażowy „pchany przez naukę” i model popytowy „ciągniony przez rynek”). Równocześnie Ph. Cooke podkreśla współistnienie w literaturze przedmiotu dwóch różnych koncepcji systemów innowacji, wyodrębniając tzw. systemy operacyjne oraz systemy koncepcyjne.4 System operacyjny odnosi się do prawdziwego fenomenu, naturalnego zjawiska społeczno-gospodarczego, wykształconego „samoistnie”. System koncepcyjny jest zaś logiczną abstrakcją, teoretyczną konstrukcją, która składa się z zasad i praw tłumaczących związki pomiędzy zmiennymi i elementami systemu. W tym znaczeniu, termin „system” nawiązuje do metodologicznego podejścia, stanowi on narzędzie analizy. Korzystając z tego podejścia konstruowane są struktury nie oddające w pełni prawdziwego fenomenu systemów innowacji. W zależności od wybranego poziomu analizy wskazać można kilka odmiennych koncepcji systemów innowacyjnych, które funkcjonują jako: sektorowe (branżowe) systemy, międzybranżowe systemy czy systemy terytorialnie. Podstawowe systemy innowacji wyodrębniane i poddawane analizie to: krajowe (narodowe) systemy innowacji, regionalne systemy innowacji, sektorowe systemy innowacji czy systemy technologiczne. Systemowe ujęcie procesów innowacji zainspirowane zostało przez dynamicznie rozwijające się gospodarki wschodnioazjatyckie pod koniec lat osiemdziesiątych. Rozkwit tego ujęcia nastąpił w latach dziewięćdziesiątych, w których wykrystalizowała się także koncepcja narodowego i regionalnego systemu innowacji. Ten nurt badań zapoczątkowany i rozwijany był przede wszystkim przez Chris Freemana, Giovanni Dosi i Bengt Ake Lundvall, a następnie kontynuowany przez wielu badaczy, m.in. przez Philip Cook, Richard Nelson, A. Asheim, Charles Edquist. 5 Koncepcja systemów innowacji jest zakorzeniona w kilku głównych, a zarazem równoległych nurtach teoretycznych. Systemowe ujęcie innowacji bazuje na ewolucyjnych teoriach zmian ekonomicznych i technologicznych, określane jest często jako podejście historyczno-empiryczne. Podejście to akcentuje ewolucyjny charakter procesu powstawania innowacji, wynikający z kontekstu 3 F. Moulaert, A. Hamdouch, New views of innovation systems. Agents, rationes, networks and spatial scales in the knowledge infrastructure, “The European Journal of Social Sciences”, Vol. 19, Issue 1, Mars 2006, p.11–13. 4 Ph. Cooke, Origins of the concept, [w:] H. J. Braczyk, Ph. Cooke, M. Heidenreich, Regional innova- tion systems. The role of governances in a globalized world, University College London 1998, p. 11. 5 Pionierskie i podstawowe prace tych autorów poświecone systemom innowacji to: G. Dosi, Ch. Freeman, R. Nelson, G. Silverberg, L. Stechnical (eds), Technical change and economic theory, London Printer Publishers 1988; Ch. Edguist (ed), System of innovation — technologies, institutions abd organizations, London Printer Publishers 1997; Ch. Freeman, Technology policy and economic performance: lessons from Japan, London Printer Publishers 1987; B.-A. Lundvall, National system of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning, London Printer 1992; R. Nelson, National innovation system — a comparative analysis, New York Oxford University Press, 1993; Ph. Cooke, Regional innovation systems: competitive regulation in the new Europe, Geoforum 23; Ph. Cooke, K. Morgan, The associational economy: firms, regions and innovation, Oxford University Press 1998. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 85 instytucjonalnego. Koncentruje ono swoją uwagę na strukturze instytucjonalnej, którą postrzega się jako kluczową determinantę działalności innowacyjnej. Kładzie nacisk na historyczną ewolucję różnego rodzaju instytucji, które poprzez swoje zachowania i decyzje „stanowią środek, za pośrednictwem którego firmy i decydenci podlegają wpływowi i dokonują wyboru działania”.6 W tym ujęciu, innowacja jest pochodną ewolucji różnorodnych instytucji i zmian, jest procesem posiadającym swoją historycznie uwarunkowaną „ścieżkę rozwoju” 7. Perspektywa ta akcentuje znaczenie zmian w zachowaniach, jakie mają miejsce w czasie i przestrzeni, powodowanych specyficznymi (dla określonego miejsca i czasu) regułami i praktykami, determinującymi zachowania w gospodarce. Ten nurt badań podkreśla, że wraz z upływem czasu, określone wybory zachowań (ukształtowane przez zachowania podejmowane w przeszłości), wyznaczają ścieżki rozwoju gospodarczego, a jednocześnie wykluczają możliwość wyboru innych. Tym samym, przyszłość jest w pewnym sensie „przywiązana” do ścieżki rozwoju obranej wcześniej.8 Drugie podejście teoretyczne, istotnie kształtujące koncepcję systemów innowacji, to podejście eksponujące rolę wiedzy oraz interaktywnego uczenia się w systemie. Ten nurt badań przyjmuje dwa podstawowe założenia. Po pierwsze, wiedza jest najbardziej fundamentalnym zasobem w nowoczesnej gospodarce, czyniąc w konsekwencji z uczenia się najważniejszy proces. Po drugie, proces uczenia się jest interaktywny — jest więc procesem społecznym.9 Literatura ta określa innowacje jako społeczny proces, tworzony przez wielu aktorów i czynniki, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Innowacja nie powstaje w wyizolowanym, pojedynczym podmiocie, lecz tworzona jest przez system współzależnych podmiotów, tworzących sieci zależności. Nurt ten eksponuje proces uczenia się jako element większego, epokowego wręcz trendu społecznego, w myśl którego kapitalizm wkroczył w nową fazę rozwoju, w której wiedza jest najważniejszym zasobem, a uczenie się najważniejszym procesem.10 W tym kontekście, „produkcja wiedzy” staje się jednym z kluczowych wyzwań polityki gospodarczej. Fundamentalne znaczenie dla idei systemu innowacji ma także nurt prac naukowo-badawczych prowadzonych przez grupę GREMI nad środowiskiem innowacyjnym. Wychodząc z ogólnej koncepcji środowiska, środowisko innowacyjne zdefiniowano jako: „zbiór terytorialny, w którym interakcje pomiędzy podmiotami gospodarczymi rozwijają się przez uczenie się dzięki wielostronnym transakcjom, wpływającym na powstanie efektów zewnętrznych specyficznych dla innowacji i przez kształtowanie się uczenia w kierunku coraz bardziej doskonałych form zbiorowego zarządzania zasobami.”11 Jak pisze A. Jewtu6 F. Castelacci, S. Grodal, S. Mendonca, M. Wibe, Advances and challenges in innovation studies, “Journal of Economic Issues”, No 1/ 2005, p. 96. 7 A. Amin, An institutionalist perspective on regional economic development, “International Journal of Urban and Regional Research”, No 23/1999, p. 365–378. 8 Tamże , p. 370–378. 9 F. Castelacci, S. Grodal, S. Mendonca, M. Wibe, Advances …, op. cit. p. 97. 10 B. A. Lundvall, 23–42. 11 B. Johnson, The learning economy, “Journal of Industry Studies”, No 2/1994, p. D. Maillat, Globalizacja, terytorialne systemy produkcji i środowiska innowacyjne, ”Rector’s Lectures” nr. 52, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002, s. 10. 86 Aleksandra Nowakowska chowicz, środowisko, aby być innowacyjne, musi spełniać co najmniej dwa warunki: po pierwsze, musi być otwarte na swoje otoczenie i wrażliwe na zmiany w nim zachodzące; po drugie, otrzymywane korzyści muszą być absorbowane za pomocą mechanizmów rynkowych oraz kultury i techniki specyficznej dla danego środowiska.12 Rozwinięciem koncepcji środowiska innowacyjnego jest pojęcie środowiska innowacyjnego umiędzynarodawiającego się bazujące na zasobowych szkołach ekonomii, w których terytorium traktowane jest jako „portfel zasobów” dla podmiotów gospodarczych.13 Istota narodowych systemów innowacji Literatura przedmiotu dostarcza bardzo różne ujęcia narodowego systemu innowacji. Najczęściej narodowy system innowacji interpretowany jest jako „historycznie zakorzeniony podsystem gospodarki narodowej, w którym różne organizacje i instytucje wchodzą w interakcje i wzajemnie na siebie oddziałują w zakresie tworzenia i rozwijania działalności innowacyjnej.”14 Innymi słowy, narodowy system innowacji oznacza całokształt powiązanych ze sobą instytucjonalnych i strukturalnych czynników w gospodarce narodowej i społeczeństwie, które generują, selekcjonują i wchłaniają innowacje technologiczne.15 Funkcjonowanie narodowych systemów innowacji jest zdeterminowane wieloma czynnikami, wśród których pierwszoplanową rolę zajmują: ——uwarunkowania ekonomiczne determinowane głównie przez sytuację gospodarczą kraju; ——uwarunkowania technologiczne tworzone m.in. przez silę i strukturę podmiotów naukowo-badawczych czy technologiczne zdolności podmiotów gospodarczych do tworzenia i dyfuzji innowacji i technologii, ——uwarunkowania prawno-ustrojowe — rozwiązania prawno-instytucjonalne determinujące ramy i strukturę podmiotów kształtujących politykę innowacyjną; ——uwarunkowania instytucjonalne związane z przeszłością i „drogą” rozwoju w przeszłości (m.in. świadomość i kultura innowacyjna, postawy proprzedsiębiorcze społeczności); ——uwarunkowania społeczno-kulturowe-narodowe, specyficzne cechy i wartości kulturowe (tzw. „narodowe specyficzności”, tradycje czy typy zachowań społecznych).16 12 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 151. 13 C. Foucard, O. Torres, Les PME entre region et mondialisation: processus de glocalisation et dynamiques de proximite, Les cahiers de l’ERFI, Universite Montpellier I, s. 18–19. 14 M. Balzat, H. Hanusch, Recent trends in the research on national innovation systems, “Journal of Evolutionary Economics”, Vol. 14/2004, p. 197. 15 E. Okoń-Horodyńska (red.), Państwo narodowe a proces globalizacji, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2000, s. 120. 16 Por. B. Winiarski (red.), Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006; E. Okoń-Horodyńska, Narodowy system innowacji w Polsce, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 1998, s. 64. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 87 W narodowych systemach innowacji, działalność innowacyjna jest analizowana w szerokim kontekście i znaczeniu. Podkreślany jest fakt, iż procesy tworzenia zasobów wiedzy i innowacji uwarunkowane są współpracą i współdziałaniem wielu podmiotów, są konsekwencją działania systemu innowacji. Innowacja jest pochodną interakcji powstających w wyniku współdziałania licznych podmiotów, jest efektem działania systemowego i synergicznego, nie zaś indywidualnego. Podejście systemowe do innowacji jest oparte na nie-linearnym i wielodyscyplinarnym charakterze procesów innowacyjnych. W centrum uwagi znajdują się wzajemne zależności i interakcje zachodzące pomiędzy technologią, instytucjami i organizacjami. Narodowy system innowacji podkreśla także, że mechanizmy i kanały rozpowszechniania innowacji w gospodarce są ściśle związane z tłem społecznym, politycznym, instytucjonalnym i kulturowym. Eksponuje on specyficzne uwarunkowania, ukształtowane historycznie, determinujące zdolności innowacyjne i zmiany technologiczne o zasięgu narodowym. Zakłada, że cechy i elementy systemu innowacyjnego, takie jak: wieloletnie doświadczenia, systemy wartości, kultura czy skumulowana w społeczeństwie wiedza, umiejętności i zdolności istotnie determinują procesy tworzenia, absorpcji i dyfuzji innowacji. Struktura narodowego systemu innowacji jest konsekwencją „specyfiki narodowej”, występujących w danym kraju mechanizmów rozwojowych i powiązań między poszczególnymi elementami składowymi gospodarki, ukształtowanych w wyniku ewolucji, przez zespól cech charakterystycznych dla danego systemu gospodarczego. Systemy innowacyjne na poziomie krajowym cechuje orientacja na podażowy aspekt innowacji.17 Narodowy system innowacji kładzie głównie nacisk na tworzenie zdolności innowacyjnych, tzn. koncentruje swoją uwagę na problemach tworzenia zasobów wiedzy, organizacji i finansowania nauki oraz badań, politykę horyzontalną, współpracę międzynarodową. Szczególny nacisk położony jest na transfer i komercjalizację idei, wiedzy, umiejętności oraz informacji. Podejście systemowe do innowacji na poziomie krajowym dokonało w połowie lat dziewięćdziesiątych reorientacji polityki innowacyjnej. Akcent i punkt ciężkości przesunięty został w kierunku tworzenia wzajemnych relacji i interakcji zachodzących między różnorodnymi instytucjami w procesie tworzenia i komercjalizacji wiedzy. Podejście to uwypukla znaczenie regulacji prawnych i innych elementów polityki państwa wpływających na procesy innowacyjne w szerokim kontekście funkcjonowania rynku, konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki18. 17 K. B. Matusiak, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 209. 18 S. Metcalfe, The Economic Foundations of Technology Policy: Equilibrium and Evolutionary Perspectives, [w:] P. Stoneman (red.), Handbook of the Economics of Innovation and Technical Change, Blackwell, London 1995, p. 409–512, cyt. za K. B. Matusiak, Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 209. 88 Aleksandra Nowakowska Różnorodność ujęć narodowych systemów innowacji w badaniach empirycznych Badania empiryczne nad narodowymi systemami innowacji mają bogaty dorobek. Cechują się one jednak zróżnicowanymi ramami i założeniami. W badaniach tych zarysowują się cztery główne podejścia analityczne: badania zorientowane na dostarczaniu rekomendacji dla polityki gospodarczej; badania skoncentrowane na wzmocnieniu podbudowy teoretycznej koncepcji narodowych systemów innowacji; badania zorientowane na uchwyceniu narodowej specyfiki oraz badania koncentrujące się na ewolucji (dynamice) systemów innowacji.19 Najczęściej wykorzystywane podejście w badaniach narodowych systemów innowacji, koncentrujące swoją uwagę na dostarczeniu rekomendacji dla polityki gospodarczej. W centrum uwagi tego nurtu analiz są wyniki działania narodowego systemu innowacji. Podejmowane są próby oceny i porównania systemów innowacji pod względem osiąganych wyników, a więc próby mierzenia ich efektywności działania. Głównie badania to studia porównawcze umożliwiające tworzenie rankingów krajowych systemów innowacji. To podejście badawcze eksponuje pragmatyczne założenia leżące u podstaw tej koncepcji. Osiągane rezultaty dotychczasowych badań, w ramach tego kierunku badań, cieszą się rosnącą popularnością wśród twórców polityki naukowo-technologicznej. W tym nurcie badan nad NSI dominują szeroko realizowane badania benchmarkingowe,. 20 które są także powszechnie realizowane i wykorzystywane dla tworzenia polityki naukowo-technologicznej. Drugi nurt badań nad narodowymi systemami innowacji koncentruje swoją uwagę na wzmocnieniu teoretycznej podbudowy tej koncepcji. Uwaga zwrócona jest na wypracowaniu ram analityczno-opisowych, czego pochodną są próby tworzenia różnorodnych modeli narodowych systemów. Badania te pokazują różne perspektywy analityczne oraz modele opisowe. 21 Przykładem takich analiz są badania nad krajowymi zdolnościami innowacyjnymi przeprowadzone przez J. Furman (wraz z zespołem) dla siedemnastu wysoko uprzemysłowionych krajów22 czy badania będące rozwinięciem tej koncepcji realizowane 19 Por. m.in. M. Balzat, H. Hanusch, Recent trends in the research on national innovation systems, “Journal of Evolutionary Economics”, Vol. 14/2004, p. 197–210; J. Groenwegen, M. van der Steen, The evolution of National Innovation System, “Journal of Economic Issues”, Vol. XL, No.2, June 2006, s. 277–285; F. Castelacci, S. Grodal, S. Mendonca, M. Wibe, Advances and challenges in innovation studies, “Journal of Economic Issues”, No 1/ 2005, p. 91–121. 20 Przykładem tego typu badań są m.in. badania: Technology, productivity and job creation: best po- licy practices, OECD Paris 1998; Managing national innovation systems, OECD Paris 1999; W. Polt (red), Benchmarking industry — science relations: the role of framework conditions, science and public policy 28/2001, p. 247–258. 21 M. Balzat, H. Hanusch, Recent trends in the research on national innovation systems, “Journal of Evolutionary Economics”, Vol. 14/2004, p. 200–202. 22 J. Furman, M. Porter, S. Stern, The determinant of national innovative capacity, “Research Policy” 31/2002, p. 899–933. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 89 przez M. Portera i S. Sterna dla analizy krajowej zdolności innowacyjnej i rankingu 75 krajów. 23 Interesujących analiz dostarczają badania narodowych systemów innowacji realizowane w krajach słabo rozwiniętych, koncentrujące się na „ścieżce rozwoju” oraz historycznie uwarunkowanych cechach systemu. 24 Ten trend badawczy dotyczy przede wszystkim analizy narodowych systemów innowacji w krajach gospodarkami okresu transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej, Ameryce Łacińskiej czy nowo uprzemysłowionych krajach Azji. Badania te wskazują na specyfikę i odmienność różnych etapów rozwoju narodowych systemów w poszczególnych krajach25. Wskazują one na cały szereg determinant i cech specyficznych, które tłumaczą sukces innowacyjny niektórych gospodarek, a zarazem wskazują kierunki udoskonalenia organizacji procesów innowacyjnych w tych krajach. Zyskującym na znaczeniu w ostatnich latach jest nurt badań próbujący analizować i uchwycić dynamikę i ewolucję narodowych systemów. Ciekawą koncepcje w ramach tego podejścia zaproponowali J. Groenwegen, M. Steen, tworząc hierarchiczny i dynamiczny model narodowych systemów innowacji. 26 Autorzy dokonali krytyki dominującego w literaturze modelu badań benchmarkingowych, w ramach którego tworzony jest zestaw uniwersalnych wskaźników (co określane jest przez autorów mianem „rozmiaru uniwersalnego, pasującego dla wszystkich”), a zaproponowali analizę bazującą na szeroko interpretowanych, zhierarchizowanych instytucjach Stworzony model ukazuje nie tylko różnorodność instytucjonalną i rozwój oparty na specyficznej ścieżce rozwoju, lecz także identyfikuje interakcje i współzależności występujące pomiędzy warstwami. Te wzajemne zależności nie są uniwersalne, lecz specyficzne dla systemów krajowych i sektorowych. Zachodzące zmiany na różnych poziomach systemu mogą się nawzajem potęgować, lecz także mogą się hamować, tworząc dynamiczny i ewolucyjny system innowacji. Zmierzch czy renesans narodowych systemów innowacji? W najnowszej literaturze przedmiotu obserwujemy dwa przeciwstawne poglądy dotyczące znaczenia narodowych systemów innowacji i ich roli w rozwoju gospodarczym. Pierwszy nurt opiera się na stwierdzeniu o zmniejszającej się roli państwa i poziomu narodowego w tworzeniu procesów gospodarczych. Według tego poglądu poziom narodowy traci na znaczeniu na rzecz poziomu 23 M. Porter, S. Stern, National innovative capacity, in: The global competitiveness Report 2001– 2002. World Economic Forum, Oxford University Press, New York. 24 M. Balzat, H. Hanusch, Recent trends…, op. cit, p. 203–204. 25 Są to m.in. badania: S. Radosevic, Transformation of science and technology systems into system of innovation In Central and Eastern Europe: the emerging patterns and determinants, “Structural Change and Economic Dynamics”, 10/1999, p. 277–320; E. Voitti, National learning systems: a new approach on technological change in late industrializing economies and evidence from the cases of Brazil and South Korea, “Technological Forecasting and Social Change” 69/2002, p. 65–-680. 26 J. Groenwegen, M. van der Steen, The evolution of National Innovation System, “Journal of Economic ISSUES”, Vol. XL, No.2, June 2006, p. 277–285. 90 Aleksandra Nowakowska międzynarodowego (na rzecz instytucji i ugrupowań międzynarodowych, np. Unii Europejskiej) oraz na rzecz poziomu regionalnego, czego przejawem jest rosnące znaczenie wymiaru regionalnego rozwoju. 27 Wiele pozycji literaturowych na temat globalizacji poddaje w wątpliwość zakres, w jakim państwo narodowe pozostaje istotną płaszczyzną polityki i analizy działalności innowacyjnej. Bardzo powszechne staje się stwierdzenie, że procesy polityczne i gospodarcze obserwowane i analizowane na poziomie krajowym, ulegają obecnie przeskalowaniu „do góry” — w kierunku skali globalnej oraz „w dół” — do skali subnarodowej (regionalnej). 28 To przeskalowanie procesów gospodarczych prowadzi do formułowania wątpliwości dotyczących znaczenia państwa narodowego jako jednostki użyteczniej z punktu widzenia analizy procesów innowacyjnych. K. Ohmae twierdził, że w świecie, w którym występuje coraz mniej granic administracyjnych, państwa narodowe stają się dysfunkcjonalne w obliczu państw regionalnych, które wydają się być bardziej naturalnymi strefami ekonomicznymi. Państwa regionalne reprezentują autentyczne społeczności interesów gospodarczych, definiują istotne przepływy różnych aktywności ekonomicznych i mogą być źródłem korzyści prawdziwych powiązań i synergii między aktorami ekonomicznymi. 29 Krytycy koncepcji narodowych systemów innowacji wskazują równocześnie niespójność teoretyczno-metodologiczną tego podejścia. Eksponują, iż w badaniach nad narodowymi systemami innowacji można zaobserwować konwergencję dwóch raczej przeciwstawnych kierunków. Z jednej strony, systemowego postrzegania procesów innowacyjnych, które kładzie nacisk na struktury i czynniki specyficzne dla danego kraju, a z drugiej strony, liczne analizy porównawcze między systemami narodowymi bazujące na uniwersalności i heterogeniczności, co pozostaje w sprzeczności z głównymi założeniami tej koncepcji. Równocześnie bez wątpienia w systemowym ujęciu innowacji na znaczeniu zaczynają zyskiwać podejścia akcentujące perspektywę sektorowych i regionalnych systemów innowacji. Takie przesunięcia, w preferowanym poziomie analizy, są konsekwencją wzrostu znaczenia międzynarodowych więzi sektorowych w tworzeniu innowacji, podczas gdy więzi krajowe tracą na znaczeniu. Zarazem rola warunków tworzonych przez krajowe ramy instytucjonalne słabnie na rzecz warunków tworzonych przez ramy regionalne lub sektorowe. Systemy regionalne i sektorowe są także czytelniejsze (i prostsze) w określeniu specyficznych uwarunkowań rozwoju innowacji Użyteczność narodowych granic systemów innowacji może także zostać ograniczona poprzez rosnącą międzynarodową integrację gospodarczą, gdzie krajowa specyfika i krajowe determinanty działań innowacyjnych tracą na znaczeniu wobec warunków tworzonych przez międzynarodowe ramy gospodarcze. W tym duchu tworzone są zasady i ramy polityki innowacyjnej Unii Europejskiej. W tym kontekście wysuwany jest po27 Zob. m.in. K. Ohmae, The end of the Nation state. The rise of regional economies, The Free Press, New York, 1995,p. 11. 28 T. Bunnell, p. 569–570. 29 N. Coe, Spaces and scales of innovation, “Progress in Humam Geography” 25/2001, K. Ohmae, The rise of the region state, “Foreign Affairs”, 72/1993, s. 78–87, cyt za: Ph. Cooke, G. Schienstock, Structual competitivness and learning regions, “Enterprise abd Innovation Managment Studiem”, Vol. 1., No 3/2000, p. 267. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 91 stulat analizy i badań ponadnarodowych systemów czy nawet europejskiego systemu innowacji. Trendy tego rodzaju w przyszłości mogą bardzo istotnie ograniczać znaczenie i użyteczność koncepcji narodowych systemów innowacji. Zwolennicy koncepcji narodowych systemów innowacji nie przekreślają jednoznacznie poziomu krajowego w procesie stymulowania rozwoju innowacji, a rosnące zainteresowania globalnym i regionalnym spojrzeniem na procesy innowacji przy jednoczesnym pomniejszaniu roli narodowych systemów innowacji uważają za nieuzasadnione. Eksponują raczej zmianę funkcji i roli państw w tym procesie. Podkreślają, że w działalności państwa wyraźnie przesunął się akcent z funkcji operacyjnej w kierunku systemowej. Państwo staje się podmiotem tworzącym rozwiązania systemowe i nadzorującym przebieg procesów społeczno-gospodarczych.30 Występuje przedefiniowanie roli i funkcji państwa wobec nowych wyzwań wynikających w dużej mierze z procesów globalizacji, w tym także w ramach tworzenia narodowych systemów innowacji. Akcentują istotność specyficznych, historycznie ukształtowanych cech społeczno-gospodarczych, które tworzą międzynarodowe zróżnicowaniach w poziomie innowacyjności. W skali krajowej wciąż można dostrzec wewnętrzną spójność i złożoność państw narodowych, których nie można traktować tylko i wyłącznie jako „zbiorniki” działalności innowacyjnej czy jednostki terytorialno-statystycznej, pozwalającej prowadzić analizy ekonomiczne. Eksponowana jest systemowa spójność i integralność skali krajowej jako przedmiotu studiów nad innowacyjnością w gospodarce globalnej. Silnym argumentem na rzecz narodowych systemów innowacji są badania pokazujące, że działalność innowacyjna korporacji transnarodowych wciąż w znacznej mierze ma miejsce przede wszystkim w macierzystych krajach korporacji. Ponadto, działalność ta w dominujących przypadkach „przywiązana” jest do kraju macierzystego i ujawnia narodową logikę. Charakter działania innowacyjnego i zachowania korporacji transnarodowych w sposobie internacjonalizacji B+R cechują się narodową specyfiką. 31 Zwolennicy narodowych systemów innowacji podkreślają, że państwa narodowe wciąż stanowią istotne ogniwo gospodarki, w istotny sposób kształtują otoczenie dla działalności innowacyjnej: np. tworzą systemy podatkowe, ulgi i zwolnienia dla działalności innowacyjnej, system grantów na działania B+R. Rynki pracy, liczne rozwiązania prawne i finansowe wciąż koordynowane są przez państwa narodowe. Polityka państwa tworzy fundamentalne ramy systemowe dla funkcjonowania gospodarki, a w konsekwencji skala narodowa istotnie różnicuje poziom innowacyjności gospodarek. Przykładem tego mogą być raporty i rekomendacje OECD, które prezentują całą gamę polityk rządowych mających na celu promowanie innowacyjności w „nowej gospodarce” — m.in. korzystnych dla uruchamiania nowych działalności (startups), systemów finansowania działalności innowacyjnej, ram regulacyjnych i instytucjonalnych dla tworzenia powiązań między nauką i gospodarką, wspierania badań podsta30 A. Zaorska, Ewolucja państwa i jego działalności, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s. 264. 31 K. Pavitt, P. Patel, Les systemes nationaux d’innovation sous tension: L’internationnalisation de la R&D des enterprises, [w:] M. Delapierre, P. Moati, M. Mouhoud (red), Connaissance et mondialisation, Economica, Paris 2000, p. 43–48. 92 Aleksandra Nowakowska wowych oraz systemów edukacji i szkoleń mających na celu rozwój kapitału ludzkiego. Polityka krajowa wciąż pozostaje istotną płaszczyzną kształtowania procesów innowacji.32 W literaturze podkreślany jest także znaczenie czynników kulturowych w procesie rozwoju narodowych systemów innowacji. R. Nelson wskazuje, że w narodowych systemach innowacji „…firmy przesycone są wyraźnie narodowym charakterem podejmowanych działań, narodowym systemem edukacji, prawem, polityką, kształtowanych przez wspólne doświadczenia historyczne i kulturę”33. Ponadto, cechy narodowe wpływają równie istotnie na procesy uczenia się, a skala krajowa może stanowić w tym przypadku najbardziej odpowiednią skalę, w której „bliskość kulturowa” umożliwia efektywną komunikację między podmiotami gospodarczymi, a także twórcami i użytkownikami technologii.34 Reasumując, mimo licznych krytycznych uwag, koncepcja narodowych systemów innowacji wydaje się być wciąż ważnym ujęciem procesów innowacji zachodzących we współczesnej gospodarce. Choć podejście to nie pozbawione jest wielu uchybień analitycznych i luk teoretycznych, to wydaje się, iż narodowa płaszczyzna innowacji nie traci na znaczeniu, a jedynie ulega przedefiniowaniu i odmiennemu rozłożeniu akcentów w ramach tej koncepcji. Zdolności koordynacji na poziomie państw narodowych oraz historycznie ukształtowane cechy i zasady funkcjonowania gospodarki oraz rozwoju procesów innowacji, wciąż nadają sens narodowym systemom innowacji. Istota regionalnych systemów innowacji Rosnące znaczenie regionalnego kontekstu procesów innowacyjnych uwidacznia się w wielości koncepcji i teoretycznych ujęć tego problemu. Terytorialny aspekt innowacji opisuje między innymi koncepcja środowiska innowacyjnego, regionu uczącego się czy innowacyjnych klastrów. Pierwszoplanową rolę zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków odgrywa jednak koncepcja regionalnego systemu innowacji. Ogólnie ujmując, regionalny system innowacji to zbiór różnorodnych podmiotów (aktorów) wpływających na procesy innowacji oraz powiązań (relacji) zachodzących między nimi. Jest to system podmiotów, interakcji i zdarzeń, które w wyniku synergii powstają w konkretnym terytorium i prowadzą do zwiększenia zdolności tworzenia, absorpcji i dyfuzji innowacji w regionie. Regionalny system innowacji, to układ interakcji zachodzących między sferą nauki, sektorem B+R, podmiotami gospodarczymi, systemem edukacji, finansów i władz publicznych, sprzyjający procesom adaptacji i zbiorowego uczenia się. Podstawą jego działania jest istnienie powiązań sieciowych oraz środowiska innowacji. 35 32 T. Bunnell, N. Coe, Spaces …, op. cit , p. 574. 33 R. Nelson, National innovation systems: a comparative analysis, Oxford University Press, New York 1993, p. 518. 34 T. Bunnell, 35 N. Coe, Spaces …, op .cit. p. 571–575. A. Nowakowska, Regionalny system innowacji, [w:] K. B. Matusiak (red), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 302–303. Zob. też: T. Markowski, Regionalne systemy innowacji w aspekcie Strategii Rozwoju Re- Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 93 Koncepcja regionalnego systemu innowacji bazuje na ekonomii wiedzy oraz nowej koncepcji innowacji jako rezultatu — produktu współdziałania społecznego i terytorialnego, stymulowanego nie tylko poprzez zasoby zakotwiczone lokalnie, ale także podlegający ewolucji kontekst społeczny i kulturalny.36 YNARODOW E/ E M IĘ DZ GLO B Z ENI A LN C O T E O W E - NA RO DOW Y SYSTE O J A R M K I NN E OW EN I CZ AC O S YST E JI M T Y I N N L N A O O W ON ACJ GI RE I Przedsiębiorstwa Władze lokalne i regionalne Instytucje nauki i sektor B+R Instytucje wspierania innowacyjności i transferu technologii ln e Śr o d ow isk o st yt u s połec n z o-kulturowo- in na cj o Rys. 1. Regionalny system innowacji Źródło: Opracowanie własne. Na regionalny system innowacji składają się komplementarne i współzależne podsystemy złożone z grup aktorów regionalnych, do których zaliczamy: ——podmioty gospodarcze (podsystem produkcyjno-usługowy) uczestniczące w procesie tworzenia innowacji, transferze technologii, wdrożeniu i komercjalizacji nowych rozwiązań; ——instytucje nauki i sektor B+R (podsystem edukacyjno-naukowo-badawczy), w skład którego wchodzą różnego rodzaju podmioty badawczo-rozwojowe, jednostki szkolnictwa wyższego i inne instytucje nauki działające w sferze innowacji i transferu technologii; ——instytucje wspierania innowacyjności i transferu technologii (podsystem infrastrukturalny) tworzony przez całą gamę podmiotów wspomagających przebieg procesów innowacyjnych, m.in. takich jak: parki naukowo-technologiczne, inkubatory innowacyjne, centra transferu technologii; gionalnego Polski 2000–2005, [w:] Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego, pod red. J. Szlachty, Biuletyn KPZK PAN, z. 191/2000, s. 321–323; E. Stawasz, Uwarunkowania i przesłanki wspierania innowacji i przedsiębiorczości, [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz (red.), Przedsiębiorczość i transfer technologii. Polska perspektywa, Łódź 1998, s. 28–33. 36 D. Doloreux, S. Dione, Evolution d’un systeme local d’innovation en region rural, Collection Cahiers du GRIDEQ, Universite du Quebec, 2007, s. 11. 94 Aleksandra Nowakowska ——władze publiczne (lokalne i regionalne) stanowiące ogniwo spinające i pobudzające działanie poszczególnych podsystemów poprzez efektywną politykę innowacyjną określaną w ramach regionalnej strategii innowacji. 37 Regionalne otoczenie społeczno-ekonomiczne i kulturowe Podsystem aplikacji i wykorzystywania wiedzy Konsumenci Powiązania wertykalne Relacje z otoczeniem Kontrahenci Instytucje NIS Konkurenci Polityka NIS Przedsiębiorstwa Kooperanci Powiązania horyzontalne Przepływy wiedzy, zasobów i kapitału ludzkiego oraz interakcje Inne RIS-y Podsystem tworzenia i dyfuzji wiedzy Organizacje międzynarodowe Instytucje transferu technologii Kapitał ludzki Instytucje badawcze Instytucje edukacyjne Polityka UE Rys. 2. Regionalny system innowacji Źródło: P. Cooke, Regional Innovation Systems: General Findings and Some New Evidence from Biotechnology Clusters, “Journal of Technology Transfer”, 27/2002, p. 137, za: B. Karnat-Jasicka, Innowacje jako czynnik rozwoju regionalnego i lokalnego, regionalne systemy innowacji, regiony uczące się, WWW.euroreg.uw.edu.pl/doc/ Akademia2007_2008/Sesja_IV Regionalny system innowacji jest systemem przedsiębiorstw i organizacji publicznych oraz publiczno-prywatnych, które w wyniku swojej aktywności tworzą innowacje na bazie interakcji i kolektywnego uczenia się. Fundamentem działania regionalnych systemów innowacji jest środowisko społeczno-kulturowoinstytucjonalne. Wspólne działanie aktorów w systemie nacechowane jest instytucjami — normami, wartościami, procedurami, zachowaniami specyficznymi dla danego terytorium. Uwarunkowania społeczno-kulturowe, takie jak: charakterystyczne i specyficzne dla danego regionu cechy kulturowe (tradycja, historia), systemy wartości, formy i kanały komunikacji, poziom zaufania — układ specyficznych sposobów zachowań oraz niepowtarzalnych cech kulturowych i strukturalnych danego regionu stanowią „serce” regionalnego systemu innowacji. Regionalny system innowacji jest kompleksowym, terytorialnym i systemowym spojrzeniem na problem innowacyjności gospodarki. Jego funkcjonowanie 37 Zob. A. Nowakowska, Regionalny system…. Op. cit. s. 302. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 95 sprzyja redukcji ryzyka innowacyjnego dla konkretnego podmiotu gospodarczego, ułatwia absorpcję różnego rodzaju wiedzy, daje możliwość interaktywnego uczenia się i wymiany doświadczeń. Jest podstawą budowania konkurencyjności regionu w globalizującej się gospodarce, gdzie innowacja, wiedza i proces uczenia się, są kluczowymi czynnikami sukcesu gospodarczego. Umożliwia adaptację regionalnych gospodarek do procesu globalizacji. 38 Ogólne cechy regionalnego systemu innowacji: 1. Punktem centralnym regionalnego systemu innowacji są szeroko interpretowane procesy innowacji oraz procesy uczenia się. Podkreślany jest fakt, że innowacje są wynikiem interakcji zachodzących między różnymi aktorami środowiska oraz interakcji zachodzących między systemem a jego dalszym i bliższym otoczeniem. 2. W konsekwencji procesy powstawania, absorpcji i dyfuzji innowacji w regionalnym systemie innowacji są pochodną i rezultatem wspólnego, kolektywnego procesu uczenia się. Procesy innowacji mają więc w dużej mierze pozaekonomiczny charakter, są procesami społecznymi. 3. Fundamentem i rdzeniem funkcjonowania regionalnego systemu innowacji jest geograficzna bliskość podmiotów tworzących system oraz bliskość instytucjonalna między nimi umożliwiająca bezpośrednie kontakty, wymianę wiedzy oraz zaistnienie procesów interaktywnego uczenia się. 39 4. Regionalny system jest otwarty i mocno współzależny od procesów zachodzących w jego otoczeniu. System wchodzi w relacje i współzależy od innych regionalnych systemów innowacji oraz narodowych systemów innowacji. 40 5. Regionalny system innowacji kładzie nacisk na centralną rolę instytucji rozumianych jako układ zasad, wartości i „reguł gry”, wytworzonych i przynależnych do konkretnego środowiska — terytorium. 6. Koncepcja regionalnego systemu innowacji uwydatnia różnice między poszczególnymi systemami, a zarazem zwraca uwagę na nieistotność w tym obszarze zjawiska optymalizacji.41 7. Regionalne systemy innowacji akcentują i podkreślają perspektywę historyczną, a w jej ramach ewolucyjny charakter procesów innowacji. W konsekwencji regionalny system innowacji nie jest sztywną strukturą, jest raczej elastycznym układem podmiotów i procesów silnie zdeterminowanych i przywiązanych do „ścieżki rozwoju” danej przestrzeni. W większości badań i analiz regionalny system innowacji jest raczej systemem koncepcyjnym, strukturą analityczno-metodologiczną umożliwiającą 38 Tamże, s. 303. 39 N. Massard, A. Torre, O. Crevoisier, Proximite geographique et innovation, [w:] B. Pecqueur, J.-B. Zimmermann (red.), Economie de proximites, Hermes Science Publications, Paris 2004, p. 156–177. 40 R. Sternberg, Entrepreneurship, proximity and regional innovation systems, “Journal of Economic and Social Geography”, November 2007, Vol. 98, Issue 5, p. 653–655. 41 C. Edquist, The system of innovation approach and innovation policy: an account of state oh the art, Paper of the DRUID Conference, July 2001, cyt za: A. Świadek, Makrouwarunkowania funkcjonowania regionalnych systemów innowacyjnych — doświadczenia międzynarodowe, [w:] Spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna w polityce Unii Europejskiej, red. M. Klamut, E. Pancer-Cybulska, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Prace Naukowe nr 1099/2006, s. 229. 96 Aleksandra Nowakowska zrozumienie zjawiska innowacyjności w regionalnym kontekście. Liczni autorzy podkreślają brak jednoznacznej definicji regionalnego systemu innowacji, w których podstawowym problemem jest dowolność skali przestrzennej w analizach i interpretacji pojęcia region. 42 Typologia regionalnych systemów innowacji Istniejąca różnorodność konceptualna oraz bogactwo empiryczne dostarcza wielu typologii regionalnych systemów innowacji. Ph. Cooke zaproponował typologię regionalnych systemów innowacji ze względu na dwa kryteria: sposób organizacji i koordynacji działania systemu (tzw. wymiar governance) oraz strukturę podmiotów i wewnętrzne relacje biznesowe.43 Przyjmując pierwsze z wymienionych kryteriów dokonał wyodrębnienia trzech modeli regionalnych systemów innowacji: 1. Zakorzenione regionalne systemy innowacji (z ang. grassroots RIS) Ten typ systemu innowacji jest zorganizowany oddolnie, lokalnie. Zdominowany jest przez wewnętrzną koordynację i funkcjonuje opierając się na lokalnych źródłach finansowania (lokalne fundusze, granty, pożyczki). Jest to system spontanicznie, naturalnie wytworzony (powstały). Kompetencje badawcze zgromadzone w systemie są bardzo wysokie i bliskie potrzebom rynku. Charakteryzuje się on niskim poziomem specjalizacji technicznej oraz ukierunkowaniem bardziej na rozwiązywanie konkretnych problemów niż na duże projekty naukowo-badawcze czy ekspertyzy.� 2. Sieciowe regionalne systemy innowacji (z ang. network RIS). Tworzenie wiedzy, innowacji i transfer technologii w tego rodzaju systemie jest wielopoziomowe, łączy poziom lokalny, regionalny, krajowy i międzynarodowy. W konsekwencji, finansowanie działania systemu odbywa się poprzez umowy zawarte między innymi z bankami, agencjami rządowymi oraz firmami. Kompetencje badawcze w systemie sieciowym są wysokie i pochodzą zarówno ze świata nauki i jednostek B+R, jak i są konsekwencją potrzeb i działań rynkowych. Koordynacja działania tego systemu jest wysoka zarówno ze względu na dużą skalę, jak i różnorodność podmiotów tworzących system (m.in. małe firmy, duże korporacje transnarodowe, stowarzyszenia, agencje, kluby biznesu). Systemy te charakteryzują się dużą elastycznością działania. 3. Regionalne systemy innowacji oparte na odgórnym sterowaniu (z ang. dirigiste RIS). Ten model regionalnego systemu innowacji mocno zdominowany jest przez zewnętrzne decyzje i działania, wynikające w dużej mierze z polityki krajowej i decyzji władz centralnych. Również finansowanie działania podmiotów tworzących system pochodzi głównie ze środków centralnych. Badania prowadzone przez aktorów systemu koncentrują się na badaniach podstawowych. Systemy te charakteryzują się wysokim stopniem specjaliza- 42 D. Doloreux, 43 Ph. S. Dione, Evolution …, op. cit.,. p. 12, oraz Bunnell, N. Coe, Spaces…, op. cit., p. 575 Cooke, Origins of the concept, [w:] H. J. Braczyk, Ph. Cooke, M. Heidenreich, Regional innovation systems. The role of governances in a globalized world, University College London 2008, p. 19. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 97 cji, a zarazem poziom koordynacji w tego typu systemach jest również bardzo wysoki. Tabela 1. Typologia i przykłady regionalnych innowacji Zakorzenione Sieci „Dirigiste” Zlokalizowane Toskania Tampere Dania Tohoku (Japonia) Interaktywne Katalonia Baden— Wittembergia Quebek Zglobalizowane Ontario Kalifornia Brabant Północna Rennia — Westfalia Środkowe Pireneje Singapur Źródło: Ph. Cooke, Origins of the concept, [w:] H. J. Braczyk, Ph. Cooke, M. Heidenreich, Regional innovation systems. The role of governances in a globalized world, University College London 2008, p. 22. Uwzględniając strukturę podmiotów oraz wewnętrzne relacje i sieci innowacji, Ph. Cook wskazała na44: 1. Zlokalizowane — regionalne systemy innowacji. Systemy te zdominowane są przez sektor małych i średnich firm, duże podmioty zaś pełnią drugorzędne funkcje. Kultura i zdolności innowacyjne lokalnych podmiotów gospodarczych nie są dobrze rozwinięte, ale zarazem lokalne jednostki badawcze są otwarte i zdolne do wchodzenia w sieci współpracy z podmiotami funkcjonującymi w regionie. W systemach tych istotną rolę odgrywa publiczny sektor innowacji i B+R, sektor prywatny zaś ma mniejsze znaczenie. Występują tu silne tendencje do tworzenia sieci i różnego rodzaju stowarzyszeń między podmiotami gospodarczymi oraz władzami publicznymi. 2. Interaktywne regionalne systemy innowacji. W systemach tych współistnieją zarówno duże, jak i małe firmy, w samym zaś systemie występuje „rozsądna równowaga” między poszczególnymi podmiotami i duża ich komplementarność (podmioty sektora MŚP, duże korporacje transnarodowe, jednostki B+R, władze publiczne). Występuje tu „zbalansowana” struktura mieszana z punktu widzenia pochodzenia firmy (podmioty rdzenne i zewnętrzne bezpośrednie inwestycje), sektora własności (publiczne i prywatne podmioty i instytucje) czy źródeł finansowania aktywności innowacyjnej i działalności badawczo-rozwojowej. Systemy te charakteryzują się „interaktywną kulturą” działania oraz wyższymi niż przeciętne tendencjami do tworzenia relacji sieciowych i różnych form współpracy mających odzwierciedlenie w liczbie stowarzyszeń, regionalnych sieciach przemysłowych czy klubach biznesu. 3. Światowe regionalne systemy innowacji. W tego typu regionalnych systemach występuje dominacja globalnych korporacji, wspieranych przez lokalny sektor MŚP (np. sieci dostawców tworzących klastry), mocno zależny od dużej korporacji. Źródła innowacji i działalność badawczo-rozwojowa są 44 Ph. Cooke, Origins …, op. cit., p. 22–24. 98 Aleksandra Nowakowska w dużej mierze pochodną wewnętrznych struktur B+R, ale zarazem systemy te charakteryzują się dobrze rozwiniętą publiczną infrastrukturą wspierania innowacyjności, adresowaną do sektora MŚP. W systemie tym dominują prywatne źródła finansowania działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej. Rozwinięciem tej klasyfikacji jest typologia regionalnych systemów innowacji wskazana przez B. Asheima, który wyodrębnił trzy logiki działania systemów innowacji45: 1. Terytorialnie zakorzeniony — regionalny system innowacji (z ang. territorially embedded regional innovation system, fr. le reseaux d’innovation integre au plan territorial). W systemie tym w procesie tworzenia innowacji firmy bazują na zlokalizowanych interakcjach i uczeniu się, stymulowanych geograficzną bliskością i bezpośrednimi relacjami między podmiotami tworzącymi system innowacji. Jest to rynkowy model, gdzie czynniki popytu determinują kierunki innowacji. Ten system innowacji przypomina dystrykt przemysłowy, bazuje na silnych relacjach sieciowych i oddolnych czynnikach rozwoju. 2. Regionalnie usieciowiony system innowacji (z ang. regionally networked innovation system, fr. le system regional d’innovation en reseaux). Jest to także model „zakorzeniony”, wykorzystujący zlokalizowane uczenie się i regionalną specyfikę. System ten mocno bazuje na regionalnej infrastrukturze instytucjonalnej i charakteryzuje się (w porównaniu do terytorialnego systemu) bardziej „zaplanowanym” i koordynowanym układem publiczno-prywatnych działań. Istotną rolę w funkcjonowaniu systemu odgrywa polityka władz regionalnych — wzmacnianie zdolności innowacyjnych i współpracy podmiotów. Ten typ systemu często określany jest jako „idealny model” regionalnego systemu innowacji. 3. Zregionalizowany narodowy system innowacji (z ang. regionalized national innovation system, fr. le system d’innovation regional nationalise) — system innowacji zdominowany przez duże, międzynarodowe podmioty gospodarcze. Infrastruktura instytucjonalna jest mocno zintegrowana i współzależna od krajowego systemu innowacji. Regionalne środowisko innowacji mocno powiązane jest i uzależnione od partnerów zewnętrznych. Badania ukierunkowane są na potrzeby dużych podmiotów gospodarczych. W systemie dominują relacje wertykalne i zewnętrzna logika współpracy.46 Zaproponowane typologie eksponują istotne ogniwa systemu regionalnego oraz czynniki i procesy różnicujące działanie regionalnych systemów innowacji. Są to między innymi: relacje wewnątrz systemu, stopień wewnętrznej koordynacji i organizacji systemu, rola i znaczenie dużych podmiotów gospodarczych i sektora MŚP, źródła finansowania aktywności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej, poziom kompetencji badawczych czy funkcje władz publicznych. 45 B. Asheim, Differentiated knowledge bases and varieties of regional innovation systems, [w:] Innovation. “The European Jourlnal of Social Sciences”, Vol. 20 2007, Issue 3, p. 230–232. 46 Por. D. Doloreux, S. Dione, Evolution d’un systeme local d’innovation en region rural, Collection Cahiers du GRIDEQ, Universite du Quebec, 2007, s. 22–23. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 99 Wielość współzależnych elementów tworzących regionalne systemy innowacji implikuje indywidualność każdego z systemu. Narodowy a regionalny system innowacji — podsumowanie Narodowy system innowacji nie jest prostym przełożeniem koncepcji regionalnych systemów innowacji na poziom narodowy i odwrotnie. Cechą wspólną tych koncepcji jest wielowymiarowe i interaktywne ujęcie procesów innowacji. Są to komplementarne i współzależne ujęcia procesów tworzenia, absorpcji i dyfuzji innowacji. W koncepcjach tych akcent położony jest jednak na inne elementy procesu tworzenia i rozwoju innowacji. W regionalnym systemie innowacji eksponowana jest bliskość przestrzenna, sprzyjająca bezpośrednim interakcjom, co stanowi fundament tworzenia wiedzy i innowacji oraz procesów uczenia się. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa środowisko społeczno-kulturowo-instytucjonalne będące rdzeniem regionalnych systemów innowacji. W większości modeli regionalnych systemów innowacji eksponowane są także umiejętności samoorganizacji, oddolnego charakteru procesów zachodzących w systemie oraz sieciowego charakteru relacji między podmiotami. W narodowym systemie innowacji pierwszoplanową rolę odgrywa sektor publiczny oraz ramy polityki państwa bezpośrednio i pośrednio oddziaływających na procesy innowacji (m.in. polityka fiskalna, przemysłowa, naukowobadawcza, edukacyjna itp.). Ważnym ogniwem tego systemu jest sfera regulacji i układ podmiotów publicznych kształtujących politykę innowacyjną na poziomie kraju (np. publiczny sektor jednostek naukowo-badawczych, publiczny sektor wyższych uczelni czy podmioty, których bezpośrednim celem działania jest wspomaganie procesów innowacji (np. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Krajowa Izba Gospodarcza, Przemysłu czy Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Ramowych UE). Narodowy system innowacji ma bardziej charakter koncepcyjny, tworzy on odgórnie określone ramy i podstawy dla stymulowania procesów innowacji. Jest raczej narzędziem kształtowania procesów innowacji na poziomie kraju niż naturalnym i sieciowym systemem innowacji. Zainteresowanie koncepcją systemów innowacji jest konsekwencją szybko rozprzestrzeniającego się w literaturze ekonomiki na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych systemowego ujęcia procesów innowacji. Bogactwo ujęć teoretycznych oraz badań empirycznych pokazuje, że koncepcje te wciąż znajdują się w centrum uwagi ekonomistów, geogra fów czy socjologów. Również ze względu na swój aplikacyjny charakter podejścia regionalnego i narodowego systemu innowacji, w przeciwieństwie do innych ujęć teoretycznych (np. środowiska innowacji, regionu uczącego się), cieszą się dużą popularnością wśród praktyków tworzących politykę innowacyjną. 100 Aleksandra Nowakowska Bibliografia Amin A., An institutionalist perspective on regional economic development, “International Journal of Urban and Regional Research”, 23/1999. Asheim B., Differentiated knowledge bases and varieties of regional innovation systems, [w:] “Innovation. The European Journal of Social Sciences”, September 2007, Vol. 20, Issue 3. Balzat M., Hanusch H., Recent trends in the research on national innovation systems, “Journal of Evolutionary Economics”, Vol. 14/2004. Bunnell, N. Coe, Spaces and scales of innovation, “Progress in Human Geography” 25/2001. Castelacci F., Grodal S., Mendonca S., Wibe M., Advances and challenges in innovation studies, “Journal of Economic Issues”, No 1/ 2005. Cooke P., Uranga M. G., Etxebarria G., Regional system of innovation: an evolutionary perspectives, “Environment and Planning”, Vol 30/1998. Cooke Ph., Origins of the concept, [w:] Braczyk H. J., Cooke Ph., Heidenreich M., Regional innovation systems. The role of governances in a globalized world, University College London 2008. Doloreux D., Dione S., Evolution d’un systeme local d’innovation en region rural, Collection Cahiers du GRIDEQ, Universite du Quebec 2007. Groenwegen J., van der Steen M., The evolution of National Innovation System, “Journal of Economic ISSUES”, Vol. XL, No 2, June 2006. Foucard C., Torres O., Les PME entre region et mondialisation: processus de glocalisation et dynamiques de proximite, Les cahiers de l’ERFI, Universite Montpellier 2003. Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Lundvall B. A., National systems of innovation: towards a theory of innovation and interactive learning, London Printer 1992. Lundvall B. A., Johnson B., The learning economy, “Journal of Industry Studies”, 2/1994. Markowski T., Regionalne systemy innowacji w aspekcie Strategii Rozwoju Regionalnego Polski 2000–2005, [w:] Szlachta J. (red.) Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 191/2000. Markowski T., Regionalne systemy innowacji w aspekcie strategii rozwoju regionalnego Polski 2000–2006, [w:] Szlachta J. (red), Narodowa Strategia Rozwoju, „Biuletyn KPZK PAN” nr 191/2000, Warszawa. Matusiak K. B., Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. Moulaert F., Hamdouch A., New views of innovation systems. Agents, rations, networks and spatial scales in the knowledge infrastructure, “The European Journal of Social Sciences”, Vol. 19, Issue 1, Mars 2006. Maillat D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcji i środowiska innowacyjne, „Rector’s Lectures” No. 52, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Nelson R., National innovation systems: a comparative analysie, Oxford University Press, New York 1993. Nowakowska A., Regionalny system innowacji, [w:] Matusiak K. B. (red) Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Wyd. Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. OECD Raport –Technology, productivity and job creation: best policy practices, OECD Paris 1998. OECD Raport — Managing national innovation systems, OECD Paris 1999. Ohmae K., The end of the Nation state. The rise of regional economies, The Free Press, New York, 1995. Regionalne i narodowe systemy innowacji — istota, modele, dylematy 101 Ohmae K., The rise of the region state, “Foreign Affairs”, 72/1993, p. 78–87. Okoń-Horodyńska E., Narodowy system innowacji w Polsce, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 1998. Okoń-Horodyńska E. (red.), Państwo narodowe a proces globalizacji, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2000. Okoń-Horodyńska E. (red.), Rola polskiej nauki we wzroście innowacyjności, Wyd. Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2004. Pavitt K., Patel P., Les systemes nationaux d’innovation sous tension: L’internationnalisation de la R&D des enterprises, [w:] Delapierre M., Moati P., Mouhoud M. (red), Connaissance et mondialisation, Economica, Paris 2000. Pecqueur B., Zimmermann J.-B. (red.), Economie de proximites, Hermes Science Publications, Paris 2004. W. (red), Benchmarking industry — science relations: the role of framework conditions, science Polt and public policy 28/2001, p. 247–258. Porter M., Stern S., Furman J., The determinant of national innovative capacity, “Research Policy” 31/2002, p. 899–933. Porter M., Stern S., National innovative capacity, in: The global competitiveness Report 2001–2002. World Economic Forum, Oxford University Press, New York 2003. Radosevic S., Transformation of science and technology systems into system of innovation In Central and Eastern Europe: the emerging patterns and determinants, “Structural Change and Economic Dynamics”, 10/1999. Stawasz E., Uwarunkowania i przesłanki wspierania innowacji i przedsiębiorczości, [w:] Matusiak K. B., Stawasz E. (red.), Przedsiębiorczość i transfer technologii. Polska perspektywa, Łódź 1998. Sternberg R., Entrepreneurship, proximity and regional innovation systems, “Journal of Economic and Social Geography”, November 2007, Vol. 98, Issue 5. Świadek A., Makrouwarunkowania funkcjonowania regionalnych systemów innowacyjnych — doświadczenia międzynarodowe, [w:] Spójność społeczna, gospodarcza I terytorialna w polityce Unii Europejskiej, red. M. Klamut, E. Pancer-Cybulska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, „Prace Naukowe” nr 1099/2006. Voitti E., National learning systems: a new approach on technological change in late industrializing economies and evidence from the cases of Brazil and South Korea, “Technological Forecasting and Social Change” 69/2002. Zaorska A., Ewolucja państwa i jego działalności, [w:] Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002. Regional and national innovation systems — the nature, models, dilemmas Systemic nature is one of the most frequently exhibited features of innovation processes taking place in the modern economy. In the literature on of the most emphasized is the fact, that the process of knowledge creation and innovation is contingent upon the cooperation of many actors — it’s a collective process. Innovation is a consequence of interaction of multiple actors, it is the result of a synergistic and collective action rather than individual one. Literature provides a variety of interpretations and typologies of innovation systems, but the leading role is played by national and regional systems of innovation. This papers interprets the essence of the functioning of these systems, shows their various aspects, typology as well as gaps and shortcomings in theoretical concepts. It exposes important differences between these systems. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości (wybrane problemy na przykładzie regionu łódzkiego) Edward Stawasz Wstęp Współczesna polityka gospodarcza w krajach wysoko rozwiniętych w odniesieniu do innowacji i przedsiębiorczości staje przed ważnym wyzwaniem dokonania integracji i spójności celów oraz działań w tych dziedzinach. Wynika to ze ścisłych więzi między innowacjami i przedsiębiorczością w nowoczesnej gospodarce, a innowacyjny i przedsiębiorczy dynamizm stają się podstawowymi instrumentami gospodarczej odnowy i wzrostu tych gospodarek. W polityce gospodarczej przekładać się to powinno m.in. na stymulowanie innowacyjnej przedsiębiorczości, oddziaływanie równocześnie na przedsięwzięcia o charakterze innowacyjnym i przedsiębiorczym itp. Polityka innowacyjna jest nakierowana na wspieranie innowacyjności gospodarki, to znaczy niesienie pomocy we wprowadzaniu nowych produktów, usług, procesów technologicznych i technik zarządzania. Koncentruje się na publicznym wspieraniu procesów tworzenia nowej wiedzy i podwyższania efektywności innowacji, udoskonalania powiązań między głównymi aktorami systemu innowacyjnego (szkoły wyższe, jednostki badawcze i przedsiębiorstwa) w celu stymulowania transferu, komercjalizacji i dyfuzji nowej wiedzy do gospodarki1. Jej cechą charakterystyczną jest promocja szeroko pojętych innowacji i dyfuzji technologii, traktowanie innowacji jako procesu sieciowego, będącego udziałem wielu współzależnych aktorów2. Zauważalne jest odchodzenie od bezpośredniego finansowania procesów tworzenia i transferu technologii na 1 Comparative Innovation Performance: Countries and Policies for Review, DSTI/IND, Paris, OECD 2002. 2 E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. ; Chabbal R., Characteristics of Innovation:Policies, Namely for SMEs, [w:] “Science, Technology, Industry”, 16/1995. 103 104 Edward Stawasz rzecz „miękkiego” wsparcia użytkowników technologii, obejmującego wspieranie usług konsultingowych, szkoleniowych, informacyjnych i promocji, przepływu ludzi między firmami a różnymi instytucjami współpracującymi z nimi itp. Ważną rolę mają tutaj do odegrania instytucje pośredniczące w dziedzinie innowacji. Państwo działa bardziej jako koordynator i czynnik ułatwiający, który tworzy instytucjonalne ramy dla samoregulacji przebiegu i dyfuzji innowacji. Współczesna polityka innowacyjna jest w coraz szerszym stopniu polityką horyzontalną, ponadsektorową, w miejsce wcześniej dominującego podejścia koncentrującego się na zagadnieniach sektorowych (np. sektory problemowe, infrastruktura techniczna, sfera nauki i techniki) oraz wsparciu firm i instytucji uczestniczących w procesach innowacyjnych. Ważnym celem stało się zdobywanie akceptacji społecznej dla nauki i techniki oraz innowacji. Głównym przedmiotem oddziaływania polityki innowacyjnej stają się przedsiębiorstwa, zwłaszcza małe i średnie (w skrócie MSP), które ponoszą ryzyko podejmowania innowacji, w przypadku ich niepowodzenia. Służy temu tworzenie klimatu sprzyjającego innowacjom, wspieranie kultury innowacyjnej przedsiębiorstw, rozwijanie usług na rzecz innowacji oraz wspieranie wprowadzania innowacji i wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw3. Nacisk położony na publiczne wsparcie działalności innowacyjnej sektora MSP jest uzasadniony rosnącą rolą tego sektora we wprowadzaniu i dyfuzji innowacji w gospodarce, a z drugiej strony występowaniem wielu niedoskonałości: rynkowych, systemowych i regulacyjnych stwarzających problemy dla funkcjonowania tego sektora. Oczekują one wsparcia ze strony państwa w dostępie do zewnętrznych usług na rzecz innowacji (zmniejszenie kosztów dostępu, ułatwień w nawiązaniu współpracy z instytucjami badawczymi, finansowymi i doradczymi), upowszechnianiu nowych rozwiązań technicznych oraz pomocy w realizowaniu przedsięwzięć innowacyjnych. Polityka wsparcia MSP, dotycząca głównie podmiotów ustabilizowanych, staje wobec ogromnej różnorodności zachowań innowacyjnych firm. Generalnie, wyróżnia się tutaj dwie grupy firm: (i) aktywne innowacyjnie, działające w dziedzinach wysoko zaawansowanych technicznie, szybko rosnące oraz (ii) słabe (bierne) innowacyjnie, działające w tradycyjnych dziedzinach gospodarki, o małej dynamice wzrostu i zmian. Obie grupy firm mają odmienne kompetencje i potrzeby w dziedzinie innowacji. Stosownie do tego podziału dobierane są instrumenty polityki innowacyjnej4. W literaturze przedmiotu coraz częściej zauważyć można postulat, aby polityka innowacyjna uwzględniała ścisły związek innowacji z przedsiębiorczością i przedsiębiorcą5. Nowa wiedza jest narzędziem przedsiębiorcy, okazją do działań przedsiębiorczych, a za jeden z głównych jej rezultatów uznaje się innowacje. Z kolei to właśnie przedsiębiorca jest podstawowym aktorem procesu 3 M. Weresa, Ewolucja polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej w Niemczech w kontekście integracji, [w:] „Instytut Gospodarki Światowej”, nr 277, Warszawa 2007. 4 E. 5 A. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999. Lundström, M. Almerud, L. Stevenson, Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008; Acs Z., Desal S., Hessels J., Entrepreneurship, economic development and institutions, [w:] „Small Business Economics”, vol. 31/2008. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 105 innowacyjnego, czynnikiem sprawczym innowacji, agentem transferu wiedzy i innowacji w gospodarce6. Komercjalizacja nowej wiedzy i wprowadzenie jej do praktyki gospodarczej odbywa się dzięki aktywności przedsiębiorczej jednostki lub organizacji7. Dotyczy to zwłaszcza aktywności przedsiębiorczej nowo powstałych i/lub będących we wczesnych fazach rozwoju podmiotów gospodarczych. Wspieranie tworzenia i rozwoju tych podmiotów gospodarczych czy też kształtowanie postaw przedsiębiorczych jest głównym przedmiotem polityki przedsiębiorczości8. Natomiast wspieranie podmiotów gospodarczych znajdujących się w dalszych fazach rozwoju jest przedmiotem polityki wsparcia MSP. W tym kontekście postuluje się, aby polityka nowoczesna, innowacyjna, nakierowana na wspieranie działań innowacyjnych przedsiębiorstw uwzględniała specyfikę, potrzeby i wyzwania różnych faz rozwoju, w jakich znajdują się przedsiębiorstwa. Stąd zasadny wydaje się postulat podnoszenia spójności i integracji polityki innowacyjnej z polityką przedsiębiorczości i polityką wsparcia sektora MSP (zob. rys. 1). Ich wspólnym mianownikiem jest bowiem wspieranie innowacyjnej przedsiębiorczości (np. nowe przedsiębiorstwa innowacyjne, spin offs, akademicka przedsiębiorczość itp.), a także dojrzałych przedsiębiorstw innowacyjnych, szybko rosnących, działających w dziedzinach zaawansowanych technologii, jak również przedsiębiorstw o niskiej aktywności innowacyjnej, działających w dziedzinach tradycyjnych. Zakres i skala integracji polityki innowacyjnej z polityką przedsiębiorczości i polityką wsparcia sektora MSP związane są ze stopniem rozwoju gospodarczego i rolą innowacji w gospodarce. Wymóg rosnącej spójności i integracji działań w dziedzinie innowacji, przedsiębiorczości i MSP jest szczególnie podnoszony w gospodarkach wysoko rozwiniętych, w których motorem rozwoju są innowacje (innovation-driven stage), z uwagi na rosnącą rolę przedsiębiorczości innowacyjnej, przedsiębiorczości „ambitnej” w tworzeniu innowacji i rozwoju gospodarczym9. W gospodarkach słabiej rozwiniętych zorientowanych na wzrost przez wydajność (effciency-driven stage) warunkiem niezbędnym do dalszego rozwoju, tj. przejścia do fazy rozwoju przez innowacje jest przede wszystkim stworzenie środowiskowych i instytucjonalnych stymulatorów sprzyjających szeroko rozumianej przedsiębiorczości, w tym innowacyjnej, jako warunku koniecznego dla tworzenia innowacji. W tej ostatniej grupie krajów, (do których należy także Polska) wsparcie przedsiębiorczości i MSP powinno zmierzać do budowy zdolności przedsiębiorczych, m.in. przez edukację, szkolenia i promocję postaw przedsiębiorczych, ułatwienie dostępu do źródeł finansowania no6 D. F. Kuratko, D. B. Audretsch, Strategic Entrepreneurship: Exploring Different Perspective of an Emerging Concept, [w:] “Entrepreneurship Theory and Practice”, January 2009. 7 J. Verloop, Insight in Innovation. Managing Innovation by Understanding the Laws of Innovation, ELSEVIER, Amsterdam. Boston, 2004, s. ; Agarwal R., Audretsch D. B., Sarkar B., The process of creative construction: knowledge spillovers, entrepreneurship, and economic growth, [w:] “Strategic Entrepreneurship Journal”, vol. 1/2008. 8 K. B. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości — przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Eksploatacji — Państwowy Instytut Badawczy, Radom–Łódź 2006. 9 Z. Acs, S. Desal, J. Hessels, Entrepreneurship, economic development and institutions, [w:] „Small Business Economics”, vol. 31/2008; Cieślik J., Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. 106 Edward Stawasz wych firm, zachęty dla przedsiębiorców do absorpcji wiedzy i transferu technologii. POLITYKA INNOWACYJNA POLITYKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI POLITYKA MSP • Nowe firmy • Przedsiębiorcy innowacyjni • Spin-offs • Przedsiębiorczość akademicka Faza przedzałożycielska Start-up • Firmy aktywne innowacyjnie • Firmy szybko rosnące • Firmy bierne innowacyjnie Wczesny wzrost Utrzymanie wzrostu Fazy rozwoju firmy Rysunek 1: Polityka innowacyjna, a polityka przedsiębiorczości i polityka wsparcia MŚP Źródło: opracowanie własne na podstawie Lundström A., Almerud M., Stevenson L., Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008. Współczesna polityka innowacyjna, jak również polityka przedsiębiorczości i wsparcia MSP, jest w większości krajów wysoko rozwiniętych domeną polityki regionalnej. Wynika to z tego, iż struktury innowacyjne mają przede wszystkim charakter regionalny. Na tym poziomie występują więc najbardziej odpowiednie warunki i czynniki do tworzenia klimatu dla przedsiębiorczości i innowacyjności. Bliskość regionalnej administracji, lepsza znajomość lokalnych problemów i uwarunkowań sprawia, że więzi między aktorami systemu innowacyjnego pochodzącymi z różnych dziedzin działalności, współpraca między przemysłem, instytucjami naukowymi i administracją są o wiele łatwiej rozwijane na poziomie regionalnym czy lokalnym niż ogólnokrajowym. Oczywiście nie oznacza to, że administracja centralna nie ma nic lub niewiele do zaoferowania polityce innowacyjnej. Do zadań instytucji rządowych należy przede wszystkim kształtowanie ogólnych ram ekonomicznych, prawnych i instytucjonalnych sprzyjających podejmowaniu działalności innowacyjnej w gospodarce oraz bezpośrednie wspieranie rozwoju potencjału badawczo-rozwojowego i naukowego kraju. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 107 Polityka innowacyjna w regionie łódzkim Cele i dziedziny polityki innowacyjnej Polityka innowacyjna w Polsce nie jest stricte sformalizowana na poziomie krajowym. Aktualnie funkcjonujący model krajowej polityki innowacyjnej jest utożsamiany przez przedstawicieli administracji przede wszystkim z polityką naukową i techniczną. Sytuacja, w której Ministerstwo Gospodarki koordynuje politykę innowacyjną państwa, a Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ją finansuje, dodatkowo skutkuje brakiem koordynacji działań w zakresie stymulowania polityki innowacyjnej10. W rezultacie, obecnie brakuje programów wspierających działalność B+R i skierowanych bezpośrednio do przedsiębiorstw. Znana jest natomiast koncepcja strategicznego myślenia o odpowiedniej polityce innowacyjnej jako kluczowym czynniku warunkującym konkurencyjność gospodarki, co zostało wyraźnie zasygnalizowane w trzech dokumentach i programach rządowych, a mianowicie Założeniach polityki innowacyjnej państwa do 2002 roku, programie „Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku”, Innowacyjna Gospodarka oraz najnowszym dokumencie Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013 przedstawionym we wrześniu 2006 roku11. Ten ostatni dokument zawiera ocenę stanu innowacyjności polskiej gospodarki oraz rekomenduje kierunki działań, których wdrożenie umożliwi stworzenie gospodarki opartej na wiedzy z wysoko innowacyjnymi przedsiębiorstwami. Zgodnie z przyjętymi założeniami, realizacja polityki innowacyjnej zapisanej w tym dokumencie powinna przyczynić się do zbudowania w Polsce gospodarki opartej na wiedzy. Aktualnie, polityka innowacyjna w Polsce formułowana jest także na poziomie regionalnym. Zagadnienia innowacyjności zawarte są głównie w analizach i planach odnoszących się do sfery ekonomicznej. Ważne znaczenie posiadają dokumenty na poziomie województw, takie jak: Regionalne Strategie Innowacji (RSI), regionalny foresight technologiczny, programy rozwoju infrastruktury wspomagania badań, technologii i innowacji itp. Z ogólnej oceny polityki innowacyjnej w Polsce dokonanej w 2007 r. według metodologii IPREG12 wynika, iż odznacza się ona dobrze rozwiniętą infrastruk10 E. Stawasz, J. Kornecki, R. Lisowska, J. Ropęga, Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007; Cichowski L., Szanse i zagrożenia rozwoju innowacji w gospodarce Polski, [w:] Bogdanienko J., Kuzel M., Sobczak I. „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w warunkach globalnych”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007; Żołnierski A. (red.), Innowacyjność 2006. Stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze. Raport, PARP, Warszawa 2006. 11 Założenia polityki innowacyjnej państwa do 2002 roku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1999; Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000; Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006. 12 Projekt sieci IPREG — Innovative Policy Research for Innovative Growth dotyczy identyfikacji najważniejszych aktorów i strategicznych dokumentów polityki innowacyjnej w 12 krajach Unii Europejskiej (w tym Polski) w celu nakreślenia struktury organizacyjnej dla rozwoju i wdrożenia polityki, jak również celów polityki i wskaźników. Podstawą dokonania oceny wszechstronności 108 Edward Stawasz turą w zakresie innowacji (100 pkt. na 100 możliwych), podczas gdy ogólne jej ramy (cele i zasady, rola w ogólnej polityce gospodarczej, 33 pkt.), jak i kwestie pomiaru efektów polityki innowacyjnej (mechanizmy oceny i pomiaru „innowacyjnego klimatu”, monitoringu działania instrumentów polityki innowacyjnej, 16 pkt.) są znacznie słabiej rozwinięte13. Bardziej szczegółowa analiza polityki innowacyjnej w Polsce w 2007 R., dotycząca oceny zakresu i wszechstronności polityki innowacyjnej według metodologii IPREG, jest niejednoznaczna14 (zob. rys. 2). Jej względnie silną stroną są działania podejmowane w zakresie wsparcia innowacyjnego biznesu (71 pkt. na 100 możliwych do uzyskania), finansowania nowych innowacyjnych przedsięwzięć (54 pkt.) oraz edukacji i podnoszenia świadomości przedsiębiorczości (50 pkt.). Najsłabsze oceny uzyskały natomiast takie obszary, jak: ukierunkowanie na grupy docelowe (10 pkt., np. inicjatywy skierowane do: kobiet, ludzi młodych, mniejszości etnicznych, bezrobotnych, ludzi starszych, imigrantów itd.), promocja innowacji i nowych przedsięwzięć (12 pkt.), dokonywanie przeglądu skuteczności prowadzonej polityki, badania z zakresu skuteczności polityki innowacyjnej (44 pkt.), a także usuwanie barier w podejmowaniu i realizacji działalności innowacyjnej (38 pkt.). 100% 90% 80% 71% 70% 60% 54% 50% 50% 44% 38% 40% 30% 20% 12% 10% Promocja Grupy docelowe 10% 0% Wsparcie biznesu Finansowanie startu Edukacja Badania Likwidacja barier wejścia Rysunek 2. Dziedziny polityki innowacyjnej Źródło: Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. polityki innowacyjnej jest analiza szerokiej listy 103 czynników, zob. Lundström A., Almerud M., Stevenson L., Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008. 13 E. Stawasz (red.), Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przed- siębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. 14 E. Stawasz, J. Kornecki, R. Lisowska, J. Ropęga, Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 109 Założenia polityki innowacyjnej w województwie łódzkim zawarte są głównie w analizach i planach odnoszących się do sfery ekonomicznej. Głównym dokumentem kształtującym strategiczne działania władz województwa łódzkiego jest Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–202015. Po społecznych konsultacjach mających miejsce jesienią 2005 R., dokument ten został przyjęty przez sejmik województwa łódzkiego w styczniu 2006 r. W strategii rozwoju regionalnego znaczenie innowacyjności postrzegane jest przede wszystkim przez pryzmat rozwoju przedsiębiorczości i konkurencyjności gospodarki regionu. Stąd też zagadnienia odnoszące się do innowacyjności zawarte są głównie w analizach i planach odnoszących się do sfery ekonomicznej w ramach, której sformułowano cel główny: Poprawa pozycji konkurencyjnej gospodarki województwa. W ramach tej sfery zawarte zostały dwa (z sześciu) obszary priorytetowe: 1. Baza gospodarcza, w ramach, której sformułowany został cel strategiczny: Tworzenie nowoczesnej, prorozwojowej i innowacyjnej bazy gospodarczej. Odnosi się częściowo do ogólnie rozumianego budowania innowacyjności regionu szczególnie przez: rozwój innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości oraz wzmocnienia relacji między przedsiębiorstwami a sferą nauki. 2. Społeczeństwo informacyjne w ramach, którego sformułowany został cel strategiczny: Budowa społeczeństwa informacyjnego. Odnosi się on głównie do włączenia we wszystkie sfery życia społeczno-gospodarczego technologii informacyjnych i komunikacyjnych, co ma ułatwić m.in.: wdrażanie innowacyjnych interaktywnych usług publicznych oraz wspierać potencjał innowacyjny regionu przez promocję innowacyjnych form kształcenia (e-learning). Założenia Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego zostały wykorzystane przy budowie Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2007–201316. Odnosi się on do zagadnienia innowacyjności gospodarki regionu w ramach III osi priorytetowej Gospodarka, Innowacyjność, Przedsiębiorczość oraz celu szczegółowego Rozwój innowacyjnej i konkurencyjnej gospodarki w województwie. Dodatkowo RPO zawiera IV oś priorytetową Społeczeństwo informacyjne zbieżną z obszarem priorytetowym o tej samej nazwie zawartym w strategii rozwoju regionalnego. Sama Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego nie wskazuje bezpośrednio działań, jakie będą podejmowane w ramach rozwoju innowacyjności i przedsiębiorczości regionu. Wskazuje natomiast na kierunki tychże działań. Potwierdza znaczenie i funkcje regionalnych instytucji wspierania innowacji i otoczenia biznesu w procesie nowych uruchomień biznesowych (start–up), rozwijania postaw innowacyjnych oraz przedsiębiorczych obywateli i — co bardzo ważne — we wspieraniu i rozwoju przedsięwzięć proinnowacyjnych i tych, które opierają rozwój regionu na działaniach dużych inwestorów. Jednocześnie wskazuje się na słabe strony, które wymagają poprawy z zakresu rozwoju przedsiębiorczości. W zestawieniu zawierającym analizę SWOT regionu, można znaleźć informację o tym, że istnieje: nadmierny indywidualizm i konkurencja pomiędzy instytucjami wspierającymi przedsiębiorczość, a także słaba inicjatywa ośrodków B+R w kie15 Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–2020, Urząd Marszałkowski, Łódź 2006. 16 Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkow- ski, Łódź 2006. 110 Edward Stawasz runku komercjalizacji swojej działalności badawczej i innowacyjnej skutkująca w przewadze zewnętrznych źródeł innowacji transferowanych do firm regionu. Założenia wskazane w strategii są rozwijane przez działania podejmowane w ramach programu Strategia rozwoju klastra w Łodzi na lata 2007–201517. Projekt ma na celu zwiększenie potencjału rozwojowego Łodzi i regionu łódzkiego przez zaangażowanie większości władz samorządowych w województwie, przedstawicieli lokalnych ośrodków naukowo-badawczych, przedstawicieli szkół wyższych, jak również regionalnego świata biznesu do realizacji polityki rozwojowej zmierzającej w kierunku gospodarki lokalnej opartej na wiedzy, co w konsekwencji doprowadzi do powstania znacznej liczby nowych miejsc pracy. Koordynacji i ukierunkowaniu działań istniejących w Łodzi inicjatyw i instytucji stymulujących przedsiębiorczość w zakresie innowacyjności służyć ma Rada Koordynacyjna ds. Innowacyjności. Dokumentem odnoszącym się bezpośrednio do polityki innowacyjności na poziomie regionu łódzkiego jest dokument Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego LORIS18. Został on przygotowany w ramach projektu finansowanego wspólnie przez władze województwa oraz przez Komitet Badań Naukowych (obecne Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Strategia LORIS nie została przyjęta jako oficjalny dokument polityki regionu, jednak jest ona stosowana jako punkt odniesienia do inicjatyw regionalnych związanych z innowacyjnością. Strategia LORIS koncentruje się na: ——zwiększeniu nakładów, zwłaszcza publicznych, na B+R, ——zwiększeniu efektywności regionalnego potencjału B+R, ——tworzeniu warunków sprzyjających rozwojowi przemysłów wysokich technologii, ——zdecydowanemu podniesieniu poziomu naukochłonności tradycyjnych przemysłów i rolnictwa, ——rozbudowie usług społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Tym priorytetom towarzyszą działania mające na celu kreowanie i wspieranie kultury innowacyjnej. Projekt LORIS zakończony został w roku 2004. Jednocześnie jest realizowany kolejny projekt LORIS PLUS, nastawiony głównie na implementację strategii LORIS. Jest on skierowany do naukowców, przedsiębiorców, regionalnych instytucji wsparcia innowacji i przedsiębiorczości oraz przedstawicieli władzy lokalnej. Jego efektem ma być zwiększenie skuteczności Regionalnej Strategii Innowacji przygotowanej w ramach programu RSI LORIS. Ma wspomóc rozwój mocnych stron regionu, a pośrednio przyczynić się do budowy wizerunku regionu łódzkiego jako dynamicznie rozwijającego się i przyjaznego dla nauki i biznesu. W ramach tego projektu realizowane są działania w kierunku rozbudowy strategii innowacji związane szczególnie z wykorzystaniem w procesie planowania foresightu regionalnego19. 17 Uchwała Nr IX/155/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 11 kwietnia 2007 r. 18 Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego RSI LORIS (2005–2013), Urząd Marszałkowski 2004. 19 A. Rogut, B. Piasecki, Regional Innovation Strategy for the Łodz Province RSI LORIS PLUS, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2008. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 111 Instytucje regionalne nakierowane na wsparcie działań innowacyjnych Sfera instytucji nakierowanych na wsparcie innowacyjności regionalnej gospodarki jest ilościowo dobrze rozwinięta. W 2007 r. na terenie województwa łódzkiego działały czterdzieści trzy instytucje i ośrodki zajmujące się wspieraniem przedsiębiorczości i innowacji20. Są to fundacje, spółki prawa handlowego, stowarzyszenia i inne. Instytucje te podzielone są na typu non profit oraz instytucje komercyjne. Według rodzajów prowadzonej działalności instytucje wspierania innowacji można podzielić na: centra transferu technologii i informacji, inkubatory technologiczne, parki naukowo-technologiczne oraz, w pewnym zakresie, ośrodki szkoleniowo-doradcze i izby gospodarcze. Ponadto dostępnych jest jedenaście linii pożyczkowych, pięć funduszy poręczeniowych i jeden fundusz typu venture capital. W ich ofercie znajduje się ogólnodostępna działalność w zakresie informacji, doradztwa i szkoleń. Do instytucji i ośrodków zajmujących się stricte wspieraniem innowacyjności regionalnej gospodarki należy siedemnaście jednostek, z tego: sześć centrów transferu technologii, dwa preinkubatory akademickie, cztery inkubatory przedsiębiorczości, trzy inkubatory technologiczne oraz dwa parki technologiczne. Wśród usług specjalistycznych oferowanych w ramach wsparcia innowacyjności w regionie łódzkim występują 21: ——asysta przy tworzeniu i pomoc nowo powstałym firmom innowacyjnym, ——doradztwo i szkolenia dla MSP, ——promocja gospodarcza na poziomie regionu, konkretnych branż czy sektorów, ——kojarzenie partnerów: nauka–biznes, ——transfer i komercjalizacja technologii, doradztwo technologiczne i patentowe, ——pomoc w finansowaniu przedsięwzięć gospodarczych, dostęp do funduszy europejskich. Szczególne znaczenie w profesjonalnej obsłudze przedsiębiorców i realizacji koncepcji popierających rozwój innowacji w regionie zajmują instytucje należące do sieci Krajowego Systemu Innowacji (KSI). Obecnie w tym regionie zarejestrowanych jest w sieci KSI sześć jednostek, świadczących w regionie łódzkim szeroki zakres usług: doradztwo o charakterze proinnowacyjnym, szkolenia, usługi informacyjne oraz finansowe — udzielanie pożyczek. W tym wykazie przeważają jednak usługi doradcze o charakterze ogólnym, usługi szkoleniowe oraz usługi informacyjne, słabiej rozwinięte są natomiast usługi o wysoko specjalistycznym charakterze poszukiwane zwłaszcza przez przedsiębiorstwa innowacyjne22. 20 K. B. Matusiak, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. SOOIPP Raport 2007, SOOIPP, Łódź/Kielce/Poznań 2007. 21 K. B. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości — przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Eksploatacji — Państwowy Instytut Badawczy, Radom–Łódź 2006. 22 E. Stawasz, P. Głodek, D. Stos, J. Wojtas, Raport z badania potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora MSP w województwie łódzkim, Łódź 2005, maszynopis powielony. 112 Edward Stawasz Słabością regionalnej infrastruktury otoczenia biznesu wspierających innowacje jest ich zbyt duża koncentracja w aglomeracji łódzkiej (na sześć jednostek KSI pięć działa w aglomeracji łódzkiej) oraz nadmierny indywidualizm i istniejąca konkurencja między instytucjami. Także ciągłe jeszcze mała skala działalności i słabe podstawy organizacyjno-finansowe instytucji, niedostatek doświadczenia, słabe kontakty z otoczeniem. Działania instytucji tej sfery są słabo skoordynowane, brak zwłaszcza koordynacji między aktywnością związaną z przedsiębiorczością a wspieraniem przedsięwzięć innowacyjnych. Działania podejmowane z zakresu innowacji są w niedostatecznym stopniu wsparte przez politykę przedsiębiorczości i MSP, co w konsekwencji w niewystarczającym stopniu buduje obszar badań i innowacji w regionie, nie tworząc tzw. innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości, nie wspierając skutecznie budowania nowoczesnych zasobów pracy (kapitał ludzki) oraz nie wspierając mechanizmów transferu wiedzy23. Tabela 1. Wybrane instytucje wspierania innowacji w regionie łódzkim, a dziedziny polityki innowacyjnej Wyszczególnienie Promocja Edukacja Bariery Finansowanie Wsparcie Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny x x Bełchatowsko-Kleszczowski Park Przemysłowo-Technologiczny x x Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości x x x Centrum Innowacji Uniwersytetu Łódzkiego x x x Fundacja Inkubator. Centrum Transferu Technologii x Łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego x Ośrodek Innowacji NOT x Akcelerator Technologii Uniwersytetu Łódzkiego Centrum Transferu Technologii Politechniki Łódzkiej x x X x Grupy docelowe Badania x x x x x x x x x x Źródło: Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. 23 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 113 Z przeglądu działań wybranych (głównych) instytucji zajmujących się wspieraniem innowacji gospodarki regionu łódzkiego wynika, iż gros z nich zorientowanych jest głównie na promocję innowacji oraz wsparcie doradcze i informacyjne istniejących przedsiębiorstw związane z innowacjami w regionie (zob. tab. 1), a w mniejszym zakresie na wsparcie finansowe nowych przedsięwzięć innowacyjnych. Wskazuje to głównie na „miękki” charakter regionalnej sfery wsparcia innowacji, ich aktywny udział instytucji w udzielaniu promocji, informacji i w pośrednictwie w uzyskiwaniu pomocy finansowej. Warto zauważyć niewielkie znaczenie aktywności edukacyjnej instytucji we wspieraniu innowacji, istotne zwłaszcza z uwagi na wskazaną wyżej słabość regionalnej polityki innowacyjnej w tej dziedzinie. Cztery wyróżnione instytucje zajmują się pomocą dla grup docelowych (adresowaną do kobiet, ludzi młodych, mniejszości etnicznych, bezrobotnych, ludzi starszych, imigrantów itd.), co pozytywnie świadczy o działaniu tej sfery instytucjonalnej w kontekście ubiegania się o środki pomocowe Unii Europejskiej, podejmowanie projektów o charakterze międzynarodowym24. Nieliczne instytucje zajmują się udzielaniem wsparcia finansowego ważnego dla powodzenia działań innowacyjnych, podobnie jak tylko dwie instytucje dokonują przeglądu skuteczności prowadzonej w regionie polityki z zakresu innowacyjności. Tylko jedna instytucja zajmuje się analizą i oceną barier podejmowania i realizacji innowacji, niezmiernie ważnych dla skuteczności regionalnej polityki innowacyjnej. Polityka i programy wspierania przedsiębiorczości w regionie łódzkim Cele i dziedziny polityki przedsiębiorczości Polityka przedsiębiorczości nakierowana na wspieranie powstawania i rozwoju podmiotów gospodarczych czy też kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród obywateli jest pojęciem stosunkowo nowym w terminologii stosowanej w polskiej gospodarce. Podwaliny polityki przedsiębiorczości zostały stworzone w wyniku implementacji programów przedakcesyjnych dla Polski (wymienić można tu takie programy jak PHARE, SAPARD i ISPA). Punktem zwrotnym w tym zakresie było przekształcenie w 2000 r. Polskiej Fundacji Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw w Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP). Zadaniem Agencji jest zarządzanie funduszami pochodzącymi z budżetu państwa i Unii Europejskiej, przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i rozwój zasobów ludzkich, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw. PARP jest także jedną z instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie działań finansowanych z funduszy strukturalnych. Związek polityki przedsiębiorczości z rozwojem gospodarki kraju wyraża się we wspieraniu rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw i tworzenia no24 A. Lundström, M. Almerud, L. Stevenson, Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008. 114 Edward Stawasz wych miejsc pracy, rozwoju regionalnego, korzystania z nowych technik i technologii oraz rozwoju zasobów ludzkich. W dalszym ciągu polityka przedsiębiorczości w Polsce jednak jest niewystarczająco skuteczna w swojej funkcji promotora przedsiębiorczości, tak we wspieraniu procesów założycielskich (start–up) i rozwoju sektora MSP, jak i przede wszystkim w stymulowaniu postaw przedsiębiorczych w społeczeństwie25. Jest to w dalszym ciągu raczej polityka wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw niż polityka stricte przedsiębiorczości obejmująca eliminację barier wejścia na rynek dla przedsiębiorstw, tworzenie nowych struktur, produktów i usług zorientowanych na potrzeby firm rozpoczynających działalność gospodarczą oraz grup docelowych (takich jak kobiety-przedsiębiorcy, mniejszości etniczne itd.), promocję przedsiębiorczości i edukację z zakresu przedsiębiorczości. Polityka regionalna w zakresie przedsiębiorczości także nie ma wyraźnego wyeksponowania w postaci bezpośredniego użycia tego terminu. Nie oznacza to jednak, że nie ma działań w tym zakresie, które oparte są na wspólnej koncepcji. Na poziomie regionów realizowana jest ona w ramach regionalnych strategii rozwoju. W jej realizacji bierze udział liczna już, choć słabo jeszcze skoordynowana, regionalna sfera instytucji wspierania przedsiębiorczości i innowacji26. Obejmują one swym zasięgiem: usługi doradcze o charakterze ogólnym, usługi doradcze o charakterze proinnowacyjnym, usługi szkoleniowe, usługi informacyjne i usługi finansowe obejmujące między innymi udzielanie pożyczek. Ogólna ocena polityki przedsiębiorczości w Polsce, dokonana w 2007 r. według metodologii IPREG, wskazuje, iż odznacza się ona, podobnie jak polityka innowacyjna, dobrze rozwiniętą infrastrukturą przedsiębiorczości (100 pkt. na 100 możliwych do uzyskania), podczas gdy znaczenie słabiej rozwinięta jest kwestia pomiaru efektów polityki przedsiębiorczości (40 pkt., np. mechanizmy oceny i pomiaru „przedsiębiorczej kultury”, monitoring działania instrumentów polityki przedsiębiorczej). Na tym tle bardzo słaba jest ocena ogólnych ram polityki przedsiębiorczości (33 pkt.)27. Z bardziej szczegółowej analizy polityki przedsiębiorczości w Polsce w 2007 R., dotyczącej oceny zakresu i wszechstronności polityki przedsiębiorczości według metodologii IPREG, wynika różny stan jej zaawansowania w poszczególnych dziedzinach (zob. rys. 3). Stosunkowo największe osiągnięcia odnotowano z zakresu podnoszenia świadomości przedsiębiorczości i promocji kultury przedsiębiorczości (86 pkt.) oraz wspierania regionalnego biznesu (85 pkt., np. polityka informacyjna i doradcza, wsparcie finansowe przedsięwzięć). Najsłabsze oceny uzyskały natomiast takie obszary, jak: ukierunkowanie na grupy docelowe (33 pkt., np. inicjatywy skierowane do: kobiet, ludzi młodych, mniejszości etnicznych, bezrobotnych, ludzi starszych, imigrantów itd.), finansowe wsparcie 25 Zob. Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007; Matusiak K. B., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości — przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Eksploatacji — Państwowy Instytut Badawczy, Radom–Łódź 2006; Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność sektora MSP 2007. Raport z badań, Lewiatan, Warszawa 2007. 26 K. B. Matusiak, Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. SOOIPP Raport 2007, SOOIPP, Łódź/Kielce/Poznań 2007. 27 E. Stawasz (red.), Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przed- siębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 115 nowych biznesów (45 pkt.), dokonywanie przeglądu skuteczności prowadzonej polityki (37 pkt.) oraz edukacja z zakresu przedsiębiorczości (50% pkt.). 100% 90% 86% 85% 80% 70% 60% 50% 50% 45% 45% 37% 40% 33% 30% 20% 10% 0% Promocja Wsparcie biznesu Edukacja Finansowanie Likwidacja startu barier wejścia Badania Grupy docelowe Rysunek 3: Dziedziny polityki przedsiębiorczości Źródło: Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. Polityka przedsiębiorczości w regionie łódzkim realizowana jest w ramach celu głównego sfery ekonomicznej zapisanego w Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–2020, a mianowicie: poprawy pozycji konkurencyjnej gospodarki województwa28. Jednym z celów strategicznych tej sfery jest bowiem tworzenie nowoczesnej, prorozwojowej i innowacyjnej bazy gospodarczej, co wymagać będzie stymulowania rozwoju przedsiębiorczości w regionie. Cele szczegółowe obejmują: ——Wspomaganie dostosowania się przedsiębiorstw do zmieniających się warunków zewnętrznych oraz wzmacniania konkurencyjności i zdolności inwestycyjnej firm. ——Zwiększenie potencjału badawczo-rozwojowego regionu oraz podnoszenie efektywności transferu technologii, know-how ze sfery naukowo-badawczej do przedsiębiorstw. ——Rozwój i wzmacnianie instytucji otoczenia biznesu przez wspieranie współpracy przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu. ——Wykorzystanie potencjału i umocnienie pozycji znaczących przedsiębiorstw w gospodarce regionu z zastosowaniem technologii. Zapisy strategii nie wskazują wprawdzie bezpośrednio działań, jakie będą podejmowane w ramach rozwoju przedsiębiorczości regionu. Wskazują natomiast na kierunki tychże działań. Potwierdza to znaczenie i funkcje regionalnych instytucji otoczenia biznesu w procesie nowych uruchomień biznesowych (start–up), rozwijania postaw przedsiębiorczych obywateli i — co bardzo waż28 Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–2020, Urząd Marszałkowski, Łódź 2006. 116 Edward Stawasz ne — we wspieraniu i rozwoju nowych przedsięwzięć proinnowacyjnych i tych, które planują rozwój regionu przez działania dużych inwestorów. Jednocześnie wskazuje się na słabe strony, które wymagają poprawy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości i w zestawieniu zawierającym analizę SWOT regionu, można znaleźć informację o tym, że istnieje: nadmierny indywidualizm i konkurencja pomiędzy instytucjami wspierającymi przedsiębiorczość. Zapisy w strategii są rozwijane przez działania podejmowane w ramach programu Strategia rozwoju klastra w Łodzi na lata 2007–201529 omówionego przy analizie polityki innowacyjnej w regionie łódzkim. Ważnym dokumentem dla rozwoju przedsiębiorczości w regionie łódzkim jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007–201330. Zawiera on informację dotyczącą trzeciej osi priorytetowej (dokument zawiera siedem priorytetowych osi), pod tytułem: Gospodarka, innowacyjność, przedsiębiorczość. W dokumencie tym zawarte są wytyczne, według których przedsiębiorczość będzie rozwijana w regionie przez poprawę kondycji MSP, głównie pod kątem innowacyjności stosowanych przez nie technologii. Zwiększenie poziomu innowacyjności gospodarki wymaga intensyfikacji działalności naukowej i badawczo-rozwojowej. W ramach RPO WŁ możliwe będzie uzyskanie do 100 tys. euro dotacji na projekty celowe (badania stosowane, prace rozwojowe, badania przemysłowe i przedkonkurencyjne), realizowane przez przedsiębiorców, grupy przedsiębiorców samodzielnie lub we współpracy z jednostkami naukowymi, konsorcjami naukowymi oraz na zlecenie przedsiębiorstw przez jednostki naukowe. Możliwe jest również wsparcie zakupu środków trwałych niezbędnych do prowadzenia prac B+R przez przedsiębiorstwa do 50 tys. euro. W programie zawarto również możliwość wsparcia wdrożeń lub zakupu i wdrożeń wyników prac B+R przez przedsiębiorców o wartości poniżej 50 tys. euro. Instytucje wspierania przedsiębiorczości w regionie łódzkim Obecnie na terenie województwa łódzkiego istnieje około trzydzieści instytucji i ośrodków zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości. Są to fundacje, spółki prawa handlowego, stowarzyszenia, izby gospodarcze i inne. Instytucje te podzielone są na typu non profit oraz instytucje komercyjne. Według rodzajów prowadzonej działalności instytucje wspierania przedsiębiorczości można podzielić na: ośrodki szkoleniowo-doradcze, centra transferu technologii i informacji, inkubatory przedsiębiorczości, parki technologiczne, izby gospodarcze regionalne i branżowe. Ponadto dostępnych jest jedenaście linii pożyczkowych, pięć funduszy poręczeniowych i jeden fundusz typu venture capital. W ich ofercie znajduje się ogólnodostępna działalność w zakresie informacji, doradztwa i szkoleń. Wśród usług specjalistycznych oferowanych w ramach wsparcia przedsiębiorczości w regionie łódzkim występują31: 29 Uchwała Nr IX/155/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 11 kwietnia 2007 r. 30 Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkow- ski, Łódź 2006. 31 Na podstawie danych zawartych w KSU na poziomie wojewódzkim. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 117 ——skuteczne przyciąganie inwestorów zewnętrznych, ——promocja gospodarcza na poziomie regionu, konkretnych branż czy sektorów, ——ubezpieczenia gwarancyjne i majątkowe, ——kojarzenie partnerów biznesowych, ——merytoryczna i finansowa pomoc w zakładaniu nowych firm, ——wspieranie rozwoju już istniejących biznesów, ——pomoc w finansowaniu przedsięwzięć gospodarczych. Tabela 2. Wybrane instytucje wspierania przedsiębiorczość w regionie łódzkim a dziedziny polityki przedsiębiorczości Promocja Łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego x Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości x Edukacja Bariery Finansowanie Wsparcie x x x x x Instytut Technik i Technologii Dziewiarskich „Tricotextil” x Fundacja Rozwoju Gminy Zelów x Fundacja Inkubator x Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego SA x x Izba Rzemieślnicza w Łodzi x x x x Regionalna Izba Gospodarcza — Łódź x Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny x x x x x x x x x x x x Łódzka Rada Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT x x x x Badania X x x x Bełchatowsko-Kleszczowski Park PrzemysłowoTechnologiczny Sp. z o.o. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Grupy celowe x Źródło: Stawasz E., Kornecki J., Lisowska R., Ropęga J., Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007. 118 Edward Stawasz Ważne znaczenie w obsłudze przedsiębiorców i realizacji koncepcji popierających rozwój przedsiębiorczości w regionie zajmują instytucje należące do sieci Krajowego Systemu Usług (KSU). Obecnie w tym regionie zarejestrowanych jest jedenaście ośrodków KSU, z tego jeden, tj. Fundacja Inkubator, znajduje się w trakcie istotnych zmian organizacyjnych, ograniczających aktualnie jego działalność32. Zakres usług, w którym zarejestrowane są ośrodki KSU w regionie łódzkim, jest bardzo szeroki i obejmuje: doradztwo o charakterze ogólnym, doradztwo o charakterze specjalistycznym, szkolenia, usługi informacyjne oraz finansowe — udzielanie pożyczek. W tym wykazie, podobnie jak w przypadku usług oferowanych na rzecz innowacyjności regionalnej gospodarki, przeważają jednak usługi doradcze o charakterze ogólnym, usługi szkoleniowe oraz usługi informacyjne, słabiej rozwinięte są natomiast usługi o wysoko specjalistycznym charakterze, poszukiwane zwłaszcza przez przedsiębiorstwa operujące na rynkach zagranicznych33. Regionalna sfera instytucji wspierających przedsiębiorstwa odznacza się podobnymi cechami, jak jej odpowiednik w odniesieniu do innowacji: duża koncentracja instytucji w aglomeracji łódzkiej oraz nadmierny indywidualizm i istniejąca konkurencja między instytucjami. Także ciągle jest jeszcze mała, choć nieco większa niż w przypadku instytucji wspierających innowacje, skala działalności i słabe podstawy organizacyjno-finansowe większości instytucji, niedostatecznie rozwinięte kontakty z otoczeniem, zwłaszcza międzynarodowym, słabe skoordynowane działań tych instytucji. Zauważyć można także słabość koordynacji między aktywnością związaną ze wspieraniem przedsiębiorczości a wspieraniem przedsięwzięć innowacyjnych. Działania podejmowane z zakresu wspierania biznesu i przedsiębiorczości w niewystarczającym stopniu kreują innowacje i transfer wiedzy w regionie, budowę innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości itp. Analiza działań wybranych (głównych) instytucji zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości w regionie łódzkim wskazuje, że większość z nich koncentruje się na wsparciu istniejących przedsiębiorstw (głównie MSP) oraz na podejmowaniu programów edukacyjnych związanych z przedsiębiorczością w regionie (zob. tab. 2). Świadczy to głównie o doradczym i edukacyjnym charakterze działalności regionalnej sfery wsparcia biznesu oraz o stosunkowo aktywnym udziale tych instytucji w udzielaniu informacji i w pośrednictwie w uzyskiwaniu pomocy finansowej. Należy podkreślić duże znaczenie aktywności edukacyjnej instytucji we wspieraniu przedsiębiorczości, z uwagi na wskazaną wyżej słabość regionalnej polityki przedsiębiorczości w tej dziedzinie. Zaledwie jedna instytucja zajmuje się grupami docelowymi, a tylko dwie instytucje dokonują oceny skuteczności prowadzonej w regionie polityki w zakresie przedsiębiorczości. Z powyższego przeglądu wynika, iż działania instytucji przedsiębiorczości nakierowane są raczej na wsparcie MSP niż przedsiębiorczości, zorientowanej na kreowanie nowych przedsięwzięć. Tylko nieliczne instytucje zajmują się promocją przedsiębiorczości. 32 M. Gajewski, J. Szczucki, Rozwój usług realizowanych przez ośrodki Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Pentor-PAG Uniconsult, Warszawa 2006. 33 M. Fabińska, Usługi świadczone przez instytucje otoczenia biznesu a rzeczywiste potrzeby przedsiębiorstw (na przykładzie regionu łódzkiego), [w:] „Nauka–Innowacje–Gospodarka”, SOOIPP Annual 2007, „Zeszyty Naukowe” nr 480, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 13, Szczecin 2007. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 119 Integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości na poziomie regionalnym Poziom rozwoju kraju nie może być mierzony jedynie kategorią polityki przedsiębiorczości czy innowacji. Faktyczna zmiana jakościowa w zakresie rozwoju musi być oparta na obydwu politykach. Współgranie w tym zakresie wymaga dostrzegania komplementarności tych polityk. Za działania przedsiębiorcze uznawane są te, które w ramach percepcji szans płynących z otoczenia wykorzystują obecne w Narodowej Strategii Spójności na lata 2007–2013 (NSS 2007– 2013) i Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007–2015 (NSK 2007–2015) inicjatywy związane z innowacją i nowymi technologiami. W związku z tym można oczekiwać znacznego wzrostu zainteresowania przedsiębiorców inwestycjami w dziedziny dofinansowywane z zewnętrznych środków wsparcia. Koncepcja takich oddziaływań jest powiązana z Gospodarką Opartą na Wiedzy (GOW) mającą swoje miejsce w Strategii Lizbońskiej na lata 2000–2010 w rozwoju przekładającym się na poziom krajowy i regionalny. 400 350 300 250 200 150 100 50 0 PI PP Wsparcie biznesu Finansowanie startu Edukacja Likwidacja barier wejścia Promocja Grupy docelowe Badania Rysunek 4: Sumaryczne porównanie polityki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce (w %) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. Analiza porównawcza obu polityk w Polsce wskazuje, że bardziej wszechstronna jest polityka przedsiębiorczości (zob. rys. 4). W łącznej, sumarycznej ocenie dokonanej zgodnie z metodologią IPREG, polityka przedsiębiorczości uzyskała 369 pkt., podczas gdy polityka innowacyjna 279 pkt. Nie jest to sytuacja odosobniona, gdy badania IPREG wykazały, iż na dwanaście analizowanych krajów Unii Europejskiej, w dziesięciu polityka przedsiębiorczości była 120 Edward Stawasz bardziej wszechstronna w porównaniu z polityką w dziedzinie innowacji. Jako jeden z głównych powodów tego stanu rzeczy podaje się silny związek polityki innowacyjnej z polityką naukowo-techniczną, a słabszy z polityką wspierania MSP34. Polityka przedsiębiorczości w krajach Unii Europejskiej jest generalnie silnie związana z politykami wspierania sektora MSP i rynku pracy — tradycyjnie preferowanymi dziedzinami polityki gospodarczej i wszechstronnie rozwiniętymi. Wskazuje to także na dość jeszcze ograniczoną integrację polityk przedsiębiorczości i innowacji w wielu wyróżnionych obszarach działań. Grupy docelowe 33% 10% Promocja 86% 12% Likwidacja barier wejścia 45% 38% 37% Badania 44% 38% Edukacja 50% 45% Finansowanie startu 54% Wsparcie biznesu 85% 71% 0% 10% 20% 30% 40% 50% PI 60% 70% 80% 90% 100% PP Rysunek 5: Porównanie dziedzin polityki innowacyjnej (PI) i przedsiębiorczości (PP) w% Źródło: Opracowanie własne na podstawie Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. W przypadku Polski to zróżnicowanie i niespójność w polityk innowacji i przedsiębiorczości ilustruje rysunek 5. Największe różnice zauważyć można w przypadku promocji (74 pkt.), oddziaływania na grupy docelowe (23 pkt.) oraz wsparcia prowadzonego biznesu (14 pkt.). W tych obszarach, dominujących pod względem aktywności i adresowanych głównie do MSP, bardziej aktywna jest polityka przedsiębiorczości. Warto zauważyć, że dziedzinach, takich jak: edukacja, finansowanie startu nowych przedsięwzięć innowacyjnych oraz przegląd ich skuteczności bardziej aktywna jest polityka innowacyjna. Wydaje się, ze są to działania typowe dla nowych przedsięwzięć innowacyjnych określanych mianem innowacyjnej przedsiębiorczości. 34 A. Lundström, M. Almerud, L. Stevenson, Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 121 Integracja polityki przedsiębiorczości i innowacji, ich komplementarność i spójność mają miejsce także na poziomie regionalnym. Dowodem na to są liczne inicjatywy wskazane do realizacji w ramach przedsięwzięć w regionie łódzkim, podejmowanych przez Urząd Miasta Łodzi, Urząd Wojewódzki oraz Urząd Marszałkowski. Koordynacja działań w tym zakresie uznana została za niezbędną podstawę sukcesu miasta i regionu. Wymienione powyżej obszary wskazują na liczne powiązania obszarów przedsiębiorczości i innowacji w zakresie działań wykonywanych przez wskazane instytucje otoczenia biznesu. Wskazują także na pewien wzrost znaczenia innowacji w procesie rozwoju regionu. POLITYKA INNOWACYJNA • Akcelerator Technologii UŁ • Centrum Innowacji UŁ • Centrum Transferu Technologii PŁ POLITYKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI • Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny • Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości • ŁARR • Łódzka Rada NOT • Centrum Transferu Technologii Inkubator Przedsiębiorczości • Fundacja Rozwoju Gminy Zelów • Instytut Technik i Technologii Dziewiarskich TRICOTEXTIL • Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego • Izba Rzemieślnicza w Łodzi • Regionalna Izba Gospodarcza — Łódź • Bełchatowsko Kleszczowski Park Przemysłowo Technologiczny • PTE Oddział w Łodzi Rysunek 6: Integracja instytucjonalna polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości w regionie łódzkim Źródło: Stawasz E., Kornecki J., Lisowska R., Ropęga J., Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007. Analiza działań wybranych (głównych) instytucji zajmujących się wspieraniem innowacji i przedsiębiorczości w regionie łódzkim potwierdza zaawansowanie instytucjonalnej integracji działań w obu tych dziedzinach, podejmowanie inicjatyw skierowanych zarówno na innowacje, jak i przedsiębiorczość. Sytuacja ta ma miejsce jednakże tylko w niektórych analizowanych instytucjach: Łódzkim Regionalnym Parku Naukowo-Technologicznym, Fundacji Rozwoju Przedsiębiorczości, Łódzkiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Łódzkiej Radzie NOT, Centrum Transferu Technologii Inkubator Przedsiębiorczości. Większość instytucji stanowiących regionalną sferę innowacji i przedsiębiorczości ogranicza swoją aktywność wspierania przedsiębiorczości bądź innowacji (zob. rys. 6). Dla poprawy skuteczności realizacji polityk innowacji i przedsiębiorczości na poziomie regionalnym duże znaczenie miałaby zatem koordynacja i wzmocnie- 122 Edward Stawasz nie regionalnych instytucji, zwłaszcza tych działających równocześnie w obu dziedzinach. Ich rozwój jest w większości hamowany przez problemy finansowe i organizacyjne. Wskazane byłoby także zachęcanie pozostałych instytucji sfery innowacji i przedsiębiorczości do podejmowania działań wspierających szeroko rozumianą przedsiębiorczość innowacyjną. Wskazane byłoby przechodzenie od dotychczas realizowanej polityki wsparcia sektora małych i średnich przedsiębiorstw w kierunku rzeczywistej polityki przedsiębiorczości, obejmującej poza prowadzonymi już działaniami na rzecz MSP, także eliminację barier wejścia na rynek dla przedsiębiorstw, tworzenie nowych struktur, finansowanie nowych przedsiębiorstw oraz edukację z zakresu przedsiębiorczości i innowacji. W przypadku polityki innowacyjnej wskazane byłoby szersze prowadzenie polityki obejmującej działania na rzecz przedsiębiorstw nowych i istniejących już na rynku, takie jak: promocja w zakresie innowacji i przedsiębiorczości, wsparcie dla nowych biznesów innowacyjnych, eliminacja barier wejścia na rynek dla nowych przedsiębiorstw innowacyjnych, tworzenie nowych produktów i usług zorientowanych na potrzeby firm rozpoczynających działalność gospodarczą, w tym wysoko innowacyjnych. Bibliografia Acs Z., Desal S., Hessels J., Entrepreneurship, economic development and institutions, [w:] „Small Business Economics”, vol. 31/2008; Cieślik J., Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Comparative Innovation Performance: Countries and Policies for Review, DSTI/IND, Paris, OECD 2002. Fabińska M., Usługi świadczone przez instytucje otoczenia biznesu a rzeczywiste potrzeby przedsiębiorstw (na przykładzie regionu łódzkiego), [w:] „Nauka–Innowacje–Gospodarka”, SOOIPP Annual 2007, „Zeszyty Naukowe” nr 480, „Ekonomiczne Problemy Usług” nr 13, Szczecin 2007. Gajewski M., Szczucki J., Rozwój usług realizowanych przez ośrodki Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Pentor-PAG Uniconsult, Warszawa 2006. Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005. Kuratko D. F., Audretsch D. B., Strategic Entrepreneurship: Exploring Different Perspective of an Emerging Concept, [w:] “Entrepreneurship Theory and Practice”, January 2009. Lundström A., Almerud M., Stevenson L., Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008; Acs Z., Desal S., Hessels J., Entrepreneurship, economic development and institutions, [w:] „Small Business Economics”, vol. 31/2008. Lundström A., Almerud M., Stevenson L., Entrepreneurship and Innovation Policies. Analysies measuring in European cuntries, Swedish Foundation For Small Business Research, Orebro 2008. Matusiak K. B., Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. SOOIPP Raport 2007, SOOIPP, Łódź/Kielce/Poznań 2007. Realizacja i integracja polityki innowacyjnej i przedsiębiorczości 123 Matusiak K. B., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości — przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Eksploatacji — Państwowy Instytut Badawczy, Radom–Łódź 2006. Przedsiębiorczość w Polsce 2007, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007; Matusiak K. B., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości — przesłanki, polityka i instytucje, Instytut Eksploatacji — Państwowy Instytut Badawczy, Radom–Łódź 2006; Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność sektora MSP 2007. Raport z badań, Lewiatan, Warszawa 2007. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Łódzkiego RSI LORIS (2005–2013), Urząd Marszałkowski 2004. Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkowski, Łódź 2006. Rogut A., Piasecki B., Regional Innovation Strategy for the Łodz Province RSI LORIS PLUS, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2008. Stawasz E. (red.) Entrepreneurship and Innovation in Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, lipiec 2007. Stawasz E., Głodek P., Stos D., Wojtas J. Raport z badania potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw z sektora MSP w województwie łódzkim, Łódź 2005, maszynopis powielony. Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. ; Chabbal R., Characteristics of Innovation:Policies, Namely for SMEs, [w:] “Science, Technology, Industry”, 16/1995. Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999. Stawasz E., Kornecki J., Lisowska R., Ropęga J., Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007; Cichowski L., Szanse i zagrożenia rozwoju innowacji w gospodarce Polski, [w:] Bogdanienko J., Kuzel M., Sobczak I. „Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w warunkach globalnych”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007; Żołnierski A. (red.), Innowacyjność 2006. Stan innowacyjności, metody wspierania, programy badawcze. Raport, PARP, Warszawa 2006. Stawasz E., Kornecki J., Lisowska R., Ropęga J., Entrepreneurship and Innovation Policy in European Countries. The Case of Poland. Report. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości w Łodzi, Łódź, sierpień 2007. Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007–2020, Urząd Marszałkowski, Łódź 2006. Uchwała Nr IX/155/07 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 11 kwietnia 2007 r. Verloop J., Insight in Innovation. Managing Innovation by Understanding the Laws of Innovation, ELSEVIER, Amsterdam. Boston, 2004, s. ; Agarwal R., Audretsch D. B., Sarkar B., The process of creative construction: knowledge spillovers, entrepreneurship, and economic growth, [w:] “Strategic Entrepreneurship Journal”, vol. 1/2008. Weresa M., Ewolucja polityki naukowo-technicznej i innowacyjnej w Niemczech w kontekście integracji, [w:] „Instytut Gospodarki Światowej”, nr 277, Warszawa 2007. Założenia polityki innowacyjnej państwa do 2002 roku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 1999; Zwiększanie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000; Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006. 124 Edward Stawasz Selected problems of realisation and integration of innovation and entrepreneurship policies (exemplified by the Łódź Province) Contemporary economic policy in highly developed countries faces an important challenge of integrating and ensuring cohesion of aims and activities in the fields of innovation and entrepreneurship. This should translate into, among other things, stimulating innovative entrepreneurship, streamlining innovative and entrepreneurial ventures, and so on. Entrepreneurship policy in Poland is more developed and more comprehensive than innovation policy. Integration and cohesion of both policies is poorly advanced. In the Łódź Province there are few institutions supporting innovative entrepreneurship. The majority of them limits their activities in the field of supporting either entrepreneurship or innovation Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej Monika Słupińska Wstęp Polityka innowacyjna, będąca jedną z priorytetowych polityk sektorowych Unii Europejskiej, nabiera w ostatnich latach szczególnego znaczenia. Rządy państw członkowskich przywiązują coraz większą wagę do polityki wspierania innowacyjności, zobowiązując się do konkretnych działań w ramach narodowych programów reform, opracowywanych corocznie jako element szerszej strategii Unii w zakresie wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Mimo jednak podejmowanych wysiłków na polu działań innowacyjnych, Unia Europejska nadal pozostaje w tyle za swoimi głównymi uprzemysłowionymi konkurentami — Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Rozważania nad doskonaleniem instrumentów i metod podnoszenia innowacyjności gospodarki europejskiej właściwie nie ustają, stanowiąc przedmiot licznych opracowań i analiz podejmowanych przez środowiska polityki, nauki oraz biznesu. Niniejszy artykuł wpisuje się w nurt rozważań akademickich, przyjmując za swój cel przedstawienie ewolucji polityki innowacyjnej Polski od początku okresu transformacji ustrojowej i gospodarczej, poprzez okres realizacji strategii przedakcesyjnej aż po chwilę obecną — okres pierwszych lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Krajowy wymiar innowacji Biorąc pod uwagę złożoność procesu innowacji jako procesu sieciowego i zintegrowanego, jako punkt wyjścia uznać należy konieczność systemowego ujęcia zagadnień tworzenia i transferu nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych. System ten wraz z relacjami łączącymi go z otoczeniem nazywamy systemem innowacyjnym (zorientowanym na innowacje). Częściami składowymi systemu są rozwiązania o charakterze instytucjonalnym, organizacyjnym, informacyjnym i finansowym, otoczenie zaś obejmuje zagadnienia dotyczące 125 126 Monika Słupińska regulacji prawnych i uwarunkowań makroekonomicznych, jak również kwestie społeczne. System innowacyjny rozpatrywać można na poziomie całej gospodarki, jak i na poziomie poszczególnych regionów. System innowacyjny może być rozważany na poziomie gospodarki narodowej (Narodowy System Innowacji), a także na poziomie regionalnym czy lokalnym. Literatura przedmiotu obfituje w wiele definicji i omówień przyjętych rozwiązań charakteryzujących krajowe systemy innowacyjne. Na szczególną uwagę zasługuje definicja B.-A Lundvalla1, określająca krajowy (narodowy) system innowacyjny jako układ podsystemów produkcyjnych i naukowo-technicznych oraz rozwiązań instytucjonalnych wraz z zależnościami panującymi między nimi, które to czynniki charakteryzują poziom innowacyjności danego kraju. Poszczególne elementy tego systemu są w pewnym sensie pochodną takich czynników, jak: historyczne doświadczenia, systemy wartości czy kultura. Narodowy system innowacyjny (NSI) mieści w sobie: 1) publiczne agendy, które wspomagają i/lub zamawiają wyniki prac B+R, 2) państwowe uniwersytety, które mogą wykonywać badania i które odgrywają ważną rolę w kształceniu kadry naukowej, 3) podmioty gospodarcze, które inwestują w prace B+R, w zastosowanie nowych technologii, 4) publiczne programy ukierunkowane na wspomaganie adaptacji technologii, 5)szereg przepisów prawnych i regulacji, które określają prawa własności intelektualnej. Narodowy system innowacyjny może być także określony jako układ wyodrębnionych instytucji, które razem bądź oddzielnie przyczyniają się do rozwoju i dyfuzji nowych technologii i które stanowią ramy, wewnątrz których rząd tworzy i stosuje politykę wpływania na procesy innowacyjne. Tak więc jest to system instytucji o wielostronnych powiązaniach dla tworzenia i transferu wiedzy i umiejętności. System ten postrzega nowe technologie jako element kulturowy, tj. pochodzący nie tylko z dziedziny polityki innowacyjnej i technologicznej, ale także będący wypadkową kultury, języka oraz innych polityk krajowych, przepisów prawa i regulacji warunkujących środowisko innowacyjne. Do tych instytucji zalicza się: firmy, ich partnerów, uniwersytety i inne placówki edukacyjne, stowarzyszenia zawodowe i społeczne, rządowe laboratoria, prywatnych konsultantów i związki przemysłowe. W systemie tym ważną rolę odgrywa rząd przez ogólne wspomaganie nauki i techniki. Na szczególną uwagę, z racji swej kompleksowości, a zarazem przejrzystości, zasługuje definicja prezentowana przez E. Okoń-Horodyńską, według której „narodowy system innowacji oznacza całokształt powiązanych ze sobą instytucjonalnych i strukturalnych czynników w gospodarce narodowej i społeczeństwie, które generują, selekcjonują i wchłaniają innowacje technologiczne”2. Narodowy System Innowacyjny składa się z kilku podstawowych elementów (patrz rys.1): 1 Lundvall, B.-A., (red), National System of Innovation. Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, London 1992. Okoń-Horodyńska, E., Narodowy system innowacji w Polsce, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Prace Naukowe, Katowice 1998, s. 79. 2 Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 127 1) instytucje sfery nauki i techniki (NiT); są to instytucje, głównie publiczne, zajmujące się tworzeniem nowej wiedzy naukowej i technicznej w postaci odkryć, wynalazków, nowych rozwiązań itp.; do instytucji tych należą: uczelnie wyższe, instytuty naukowe i badawcze, centra badawcze; 2) przedsiębiorstwa i organizacje sfery przemysłu i usług, zajmujące się działalnością technologiczno-przemysłową, wdrożeniami i komercjalizacją nowych rozwiązań; sfera ta obejmuje także jednostki B+R przedsiębiorstw stanowiące w krajach wysoko rozwiniętych coraz poważniejszą część krajowego potencjału badawczego; 3) instytucje i organizacje zajmujące się prowadzeniem polityki innowacyjnej i wpływem na przebieg procesów innowacyjnych; należą do nich: instytucje rządowe i regionalne oraz instytucje i organizacje pozarządowe, takie jak ośrodki wspomagania przedsiębiorczości i innowacji, centra technologiczne, ośrodki doradztwa i szkoleń, informacji itp. składnik społeczny i kulturowy składnik międzynarodowy instytucje rządowe instytucje pozarządowe regionalne systemy innowacyjne sfera nauki i techniki sfera produkcji i usług składnik technologiczny składnik ekonomiczny składnik polityczny i prawny Rys. 1. Model narodowego systemu innowacyjnego — elementy składowe systemu i otoczenia Źródło: Stawasz, E., Przegląd podstawowych pojęć: innowacje, transfer technologii, krajowy i regionalny system innowacji, polityka innowacyjna, [w:] Markowski, T., Stawasz, E., Zembaczyński, R., (red.), Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji. Wybór ekspertyz, Wydawnictwo Przedświt, Warszawa 1997. 128 Monika Słupińska Między wymienionymi elementami występują różnorodne więzi o charakterze planistyczno-informacyjnym, prawnym, organizacyjnym i finansowym. Wynikają one z przyjętych mechanizmów finansowych, proceduralnych i układów kooperacyjnych. Współczesne narodowe systemy innowacyjne krajów wysoko rozwiniętych charakteryzują się: ——prowadzeniem badań długofalowych na uniwersytetach i w laboratoriach badawczych; ——wysoką innowacyjnością przedsiębiorstw; ——rozwiniętymi więziami nauka–przemysł. Elementy składowe narodowego systemu innowacyjnego znajdują się pod wpływem różnorodnych składników otoczenia, do których zaliczyć można3: 1) składniki społeczne i kulturowe, doświadczenia historyczne, systemy wartości, systemy edukacji, kultura; 2) składniki ekonomiczne, ogólna kondycja ekonomiczna i techniczna gospodarki, jej perspektywy rozwoju, mechanizm konkurencji, struktura własnościowa, specyfika branżowa itp.; 3) składniki technologiczne, tzn. trendy w technice i technologii określające nowe wzorce produkcji i usług, formy powiązań kooperacyjnych w badaniach i produkcji, dystrybucji itp.; 4) rozwiązania prawne i system polityczny określające ogólne warunki działania poszczególnych składników narodowego systemu innowacyjnego, a w szczególności instytucji rządowych prowadzących politykę innowacyjną; 5)powiązania międzynarodowe i integracyjne, otwartość gospodarki na współpracę i udział w procesach integracyjnych (udział w międzynarodowych programach badawczych, szkoleniowych, łatwiejszy dostęp do wyników badań, transfer technologii). Zgodnie z podejściem systemowym, przesuwającym punkt ciężkości w analizie polityki innowacyjnej w stronę sprawności relacji w obrębie systemu instytucjonalnego i współuczestnictwa instytucji w procesie tworzenia i komercjalizacji wiedzy4, szczególnego znaczenia nabierają takie czynniki, jak: doświadczenia historyczne, systemy wartości, kultura, kapitał społeczny, uwarunkowania prawno-instytucjonalne itp. 5. Analiza systemowa skłania do postrzegania interakcji między składnikami systemu społecznego jako elementu kluczowego do zrozumienia funkcjonowania i efektywności NSI6. Interakcja rozpatrywana powinna być zarówno w odniesieniu do oddziaływań zachodzących wewnątrz systemu, jak i między poszczególnymi elementami systemu a otoczeniem ze3 Stawasz, E., Przegląd podstawowych pojęć: innowacje, transfer technologii, krajowy i regionalny system innowacji, polityka innowacyjna, [w:] Markowski, T., Stawasz, E., Zembaczyński, R., (red.), Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji. Wybór ekspertyz, Wydawnictwo Przedświt, Warszawa 1997, s. 20–22. 4 Matusiak ,K. B., Stawasz, E., Otoczenie instytucjonalne małych firm innowacyjnych, [w:] Matusiak, K.B., Stawasz, E., Jewtuchowicz, A., (red.), Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Łódź 2001,Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 51–52. 5 Sroka, J., Kwieciński, L., Ocena wdrażania DSI. Regionalny System Innowacyjny versus Narodowy System Innowacyjny, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2007, s. 14. 6 Tamże. Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 129 wnętrznym (przede wszystkim otoczeniem międzynarodowym). Interaktywność systemu innowacji warunkowana jest w dużej mierze przez jego otwartość na otoczenie i zmiany w nim zachodzące, co z kolei jest implikacją do inicjowania zmian w obrębie samego systemu. W literaturze przedmiotu wskazuje się na podażowy aspekt innowacji, jako element, który powinien cechować narodowe systemy innowacyjne. To oznacza, że do najważniejszych zadań rządu i instytucji szczebla centralnego w ramach NSI powinny zaliczać się: problemy związane z organizacją i finansowaniem nauki i badań, polityka horyzontalna i współpraca międzynarodowa. To upoważnia do twierdzenia, że jednym z kluczowych elementów kształtującego się w Polsce narodowego systemu innowacyjnego powinna być właściwie zdefiniowana i prawidłowo implementowana polityka innowacyjna. Polityka innowacyjna Znaczenie polityki innowacyjnej, która urosła do rangi jednej z kluczowych polityk rządów krajów Unii Europejskiej, wynika z dwóch faktów. Z jednej strony o roli polityki innowacyjnej we współczesnych gospodarkach decyduje wzrost wagi innowacji w stosunku do tradycyjnych czynników wzrostu gospodarczego (ocenia się, że dwie trzecie wzrostu gospodarczego krajów rozwiniętych należy wiązać z wprowadzeniem innowacji), z drugiej zaś strony mamy do czynienia ze zjawiskiem niedoskonałości funkcji samoregulacyjnej rynku, który bez wsparcia rządowego nie zapewnia optymalnego poziomu rozwoju społecznogospodarczego. Polityka innowacyjna państwa powinna wyznaczać ogólne kierunki rozwoju gospodarczego kraju oraz tworzyć ramy dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Polityka innowacyjna jest zdecydowanie inną polityką niż polityka naukowa i polityka badawcza, choć z dwiema ostatnimi pozostaje w ścisłym związku. Jej celem jest wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych, zwłaszcza małych i średnich, tzn. udzielanie im pomocy we wprowadzaniu nowych procesów technologicznych, produktów, usług i technik zarządzania7. Polityka ta obejmuje zespół przedsięwzięć państwa (i władz regionalnych), mających na celu pobudzenie innowacji technicznych oraz zapewnienie dyfuzji wiedzy, nowych dóbr i usług8. Reasumując, polityka innowacyjna jest wynikiem fuzji między polityką naukową a przemysłem, jej strategicznym zaś celem jest osiągnięcie i utrzymanie wysokiego poziomu międzynarodowej konkurencyjności dóbr wytwarzanych w kraju9. Polityka innowacyjna ma zatem inny charakter i sięga po inne środki niż polityka naukowa i technologiczna. Częste mylenie ze sobą wszystkich trzech 7 Jasiński, A. H., Drogi przełamywania impasu, „Sprawy Nauki”, 1997 nr 2; patrz także Jasiński, A. H., Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997. 8 Jałowiecki, B., Nowe przestrzenie produkcji jako czynnik rozwoju regionalnego i lokalnego [w:] Kukliński, A., Jałowiecki, B. (red.), Restrukturyzacja regionów jako problem współpracy europejskiej t.1, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1991. 9 Rothwell, R., Zegveld, W., Reindustrialization and Technology, Longman, London 1985. 130 Monika Słupińska polityk ma swoje źródło w liniowym modelu innowacji10. O ile przedmiotem oddziaływania bezpośredniego polityki naukowej i technologicznej są placówki naukowe, uniwersytety i instytuty rządowe, a pośrednio komórki B+R w przedsiębiorstwach, o tyle przedmiotem polityki innowacyjnej są firmy. Polityka innowacyjna, postrzegana zgodnie ze standardami międzynarodowymi (podręczniki Frascati Manual i Oslo Manual) jest formą polityki przemysłowej skoncentrowanej na wzmacnianiu powiązań w obrębie Narodowego Systemu Innowacji, wzmacnianiu zdolności do wprowadzania innowacji, optymalizacji wykorzystania innowacji jako czynnika wzrostu gospodarczego i wykorzystaniu współpracy międzynarodowej w gospodarce11. Mechanizm konkurencji, główny motor procesów innowacyjnych na świecie, wymusza na producentach intensywne wprowadzanie nowości technicznych. Jednak w procesie tym istotną rolę spełniają także czynniki nie wynikające bezpośrednio z mechanizmów rynkowych, lecz z interwencyjnej roli państwa w postaci umiejętnej i zróżnicowanej pod względem stosowanych instrumentów ekonomiczno-organizacyjnych polityki innowacyjnej. Udział państwa w procesach wspierania i rozwoju nauki i techniki jest tym istotniejszy, im bardziej skomplikowane staje się realizowanie badań, transfer i komercjalizacja nowoczesnych technologii. Rola państwa jest także konieczna z punktu widzenia procesów integracji gospodarczej i globalizacji rynków produkcji i badań. Polityka innowacyjna państwa to zespół elementów właściwych dla polityki przemysłowej i polityki naukowej, z uwzględnieniem pewnych regulacji z zakresu polityki finansowej i fiskalnej. Powinna być rozważana w kontekście wielu czynników (stopnia rozwoju gospodarczego i technologicznego wyrażającego się poziomem międzynarodowej konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, strategii gospodarczej, specyfiki rozwiązań przyjętych w ramach narodowego systemu innowacyjnego). Z tego powodu polityka innowacyjna może mieć różne cele i przyjęte rozwiązania instytucjonalne, inny dobór instrumentów realizacji, w zależności od stopnia rozwoju gospodarczego i technologicznego państw. W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się coraz większy udział polityki technologicznej w całości działań podejmowanych przez państwo na rzecz wspierania innowacyjności gospodarki. Większy nacisk położony jest na rozwój badań znaczących dla przemysłu, aktywację współpracy między ośrodkami naukowo-badawczymi a sferą produkcyjną, edukację przyszłych naukowców i inżynierów. Cechą charakterystyczną współcześnie stosowanej polityki innowacyjnej państwa jest zmiana pozycji i roli czynników rządowych w procesach rozwojowych. O ile w przeszłości to państwo było głównym czynnikiem wyznaczającym kierunki rozwoju technologicznego, o tyle teraz pełni ono funkcję koordynującą i wspierającą (poprzez tworzenie ram instytucjonalno-prawnych) 10 Wyniki badań podstawowych stają się kolejno przedmiotem badań stosowanych, prac rozwojowych i projektowych, aż po wprowadzenie nowych metod wytwarzania czy nowych produktów (przyp. aut.). 11 Polityka innowacyjna w Polsce do 2006 roku, jako jeden z czynników poprawy konkurencyjności gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Archiwum 2005, dostęp on-line [data pobrania: 28.01.2009] http://www.mg.gov.pl/Wiadomosci/Archiwum/Rok+2005/Polityka+innowacyjna+w+Polsce+do+ 2006+roku.htm Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 131 dla samoistnie przebiegających procesów. Współczesna polityka innowacyjna w krajach wysoko rozwiniętych jest współtworzona i realizowana w ramach skorelowanych instrumentów z zakresu polityki gospodarczej, przemysłowej i technologicznej, a wspierana przez polityki: edukacyjną, finansową i fiskalną. Obecnie tworzona i realizowana polityka innowacyjna jest coraz bardziej wzbogacana o aspekty organizacyjne, instytucjonalne i kulturowe innowacji. Dużą rolę dostrzega się także w zdobywaniu akceptacji społecznej dla rozwoju nauki i techniki. Przyczyniają się do tego ogólnokrajowe konsultacje i konferencje z udziałem sfery nauki, jej użytkownikami, parlamentem, resortami rządowymi i opinią publiczną. Służy temu także wprowadzanie procedur określania priorytetów w nauce i technice zgodnych z sugestiami środowisk naukowych, procedur wartościowania techniki (technology assesment), badań zmierzających do określenia społecznych, ekologicznych i innych skutków wprowadzania nowych lub rozszerzania skali zastosowań już wdrożonych rozwiązań technologicznych. W krajach uznawanych za „dościgające” grupę państw-liderów w rozwoju gospodarczym i technologicznym często występują trudności w wykorzystywaniu zmiany technologicznej jako motoru wzrostu, przekształceń i modernizacji. Sytuacja taka jest częściowo wynikiem niedostosowania infrastruktury instytucjonalnej i/lub brakiem odpowiednich kadr dla procesu absorpcji, reprodukcji, adaptacji i ulepszania importowanych technologii12. W krajach tych istotną rolę odgrywać więc powinno zorientowanie publicznych instytucji badawczo-rozwojowych na ułatwianie asymilacji i dyfuzji innowacji (w początkowej fazie rozwoju technological capability13). W miarę wzrostu umiejętności technologicznych firm prywatnych publiczne jednostki B+R powinny zmienić swój profil działania na korzyść badań podstawowych, służących wspieraniu badań stosowanych i prac rozwojowych prowadzonych wewnątrz firm. Politykę innowacyjną postrzegać można w obrębie kilku sfer, właściwych dla tej polityki. Oslo Manual14 wyróżnia cztery główne sfery polityki innowacyjnej15: ——szeroko rozumiane warunki ogólne (framework conditions), czyli krajowe ramy instytucjonalne i strukturalne (czynniki prawne, gospodarcze, finansowe i edukacyjne); ——bazę naukową i inżynieryjną — skumulowana wiedza istniejąca w danym państwie, system kształcenia kadr dla rozwoju nauki i technologii; ——czynniki transferu (transfer factors) — silnie oddziaływujące na przepływ informacji, umiejętności i wiedzy oraz ich absorpcję przez środowisko biznesu. Podstawowym czynnikiem jest tu czynnik ludzki, którego natura jest ukształtowana przez społeczno-kulturowy charakter społeczeństwa; dynamo innowacyjne (innovation dynamo) — kompleksowy system czynników kształtujących innowacje na poziomie przedsiębiorstw. Ulokowanie tego 12 Technology&Economy. The Key Relationships, OECD, Paris 1992. 13 Technologicznych umiejętności, czyli wiedzy i umiejętności potrzebnych do uzyskania, asymilacji, wykorzystania, ulepszania i tworzenia technologii — wiedza inżynierska, techniczny knowhow, wiedza organizacyjna, znajomość wzorów zachowań i potrzeb uczestników procesu innowacyjnego, wyspecjalizowana kadra inżynieryjna i techniczna (przyp. aut.). 14 Oslo Manual, OECD/Eurostat 2005. 15 Tamże, s. 31–38. 132 Monika Słupińska czynnika w samym środku mapy obrazuje rolę firm w procesie innowacji. Tak więc istotne jest z tego punktu określenie czynników warunkujących większą lub mniejszą aktywność innowacyjną przedsiębiorstw oraz to, jak innowacja jest generowana w obrębie firmy. Wokół tych wszystkich sfer powinny koncentrować się działania państwa mające na celu stworzenie optymalnego środowiska innowacyjnego, tzn. warunków, w których przedsiębiorstwa będą nie tyle zmuszane co zachęcane do wdrażania zmian o charakterze innowacyjnym. Polityka innowacyjna, przez swoje bezpośrednie powiązanie z poszczególnymi politykami sektorowymi sfery przemysłu, powinna opracowywać instrumenty zmierzające do optymalizacji środowiska przyjaznego dla innowacji. Rozwój polityki innowacyjnej w Polsce Polska jest przykładem kraju, w którym stosuje się politykę innowacyjną nastawioną na „doścignięcie” innych państw, podobnie jak ma to miejsce w niektórych krajach Unii Europejskiej. Jednak udział wydatków na B+R w produkcie krajowym brutto nadal jest zbyt mały w stosunku nawet do tych krajów UE, w których ten wskaźnik jest najniższy. Nakłady na działalność badawczo-rozwojową w Polsce, mierzone ogółem wydatków na tę działalność w PKB, osiągnęły w 2006 r. poziom 0,56%, lokując Polskę na jednym z ostatnich miejsc w Unii Europejskiej. W tym samym roku średnią dla UE-27 oszacowano na poziomie 1,84%, przy czym najwięcej na B+R przeznaczono w Szwecji (3,82%), Finlandii (3,45%), Niemczech (2,51%), Austrii (2,45%) oraz Danii (2,43%). Polska obok m.in. Cypru (0,42%), Rumunii (0,46%) i Bułgarii (0,48%), zajmuje jedno z ostatnich miejsc pod względem nakładów krajowych brutto na działalność badawczo-rozwojową. Zauważyć należy także, iż nakłady na B+R w relacji do PKB w latach 2002–2006 (od 0,54% do 0,57%) były niższe niż w latach 1995–2001 (od 0,62% do 0,69%)16. Tym bardziej więc, w przypadku naszego kraju, szczególny nacisk powinien być położony nie tyle na wzrost infrastruktury instytucjonalnej procesu rozwoju technologicznego, co na poprawę jej efektywności przez zastosowanie odpowiednich instrumentów (przede wszystkim finansowych i organizacyjnych) właściwych dla polityki innowacyjnej. Tworzenie podstaw polityki innowacyjnej w Polsce związane jest z wdrażaniem szeregu zmian i dostosowań o charakterze prawno-organizacyjnym, a także sprawnej absorpcji dostępnych źródeł finansowania oraz aktywizowania kapitału prywatnego na cele innowacyjne. Pierwszym etapem w procesie tworzenia przyjaznych warunków tworzenia i dyfuzji innowacji wśród przedsiębiorstw był opracowany w 1997 r. przez Ministerstwo Gospodarki Program Wspierania Rozwoju Instytucji Regionalnych Działających na Rzecz Transferu Technologii17. Celem programu był „rozwój 16 Grodzka, D., Zygierewicz, A., Innowacyjność polskiej gospodarki, Infos, Biuro Analiz Sejmowych, nr 6(30), 27 marca 2008, s. 2. 17 Program Wspierania Rozwoju Instytucji Regionalnych Działających na Rzecz Transferu Technologii, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1997. Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 133 innowacyjności w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw przez intensyfikację transferu nowoczesnych, proekologicznych technologii” 18. Działania przewidziane w ramach realizacji programu oddziaływać miały na regionalny system innowacyjny w trzech kierunkach: organizacji infrastruktury regionalnej, rozwoju systemu finansowania i zarządzania ryzykiem w innowacjach oraz pobudzania popytu i przedsiębiorczości w sferze zaawansowanych technologii. Obejmowały one tworzenie systemu informacji technologicznej, parków technologicznych, ośrodków przedsiębiorczości, doradztwa, promocji, nowych form finansowania, a szczególnie regionalnych funduszy inwestycyjnych, przeznaczonych do wspierania transferu nowoczesnych technologii. Inny dokument rządowy, przyjęty przez Radę Ministrów 11 maja 1999 r.19, za jeden z priorytetów działań rządu na rzecz sektora MŚP wyznaczał podjęcie inicjatyw wzmacniających innowacyjność20 tego sektora (wspomaganie transferu technologii, promocja firm i produktów innowacyjnych, wspieranie przez KBN prac B+R, których wyniki będą wdrażane przez małe i średnie przedsiębiorstwa) oraz wzrostu udziału polskich MŚP w programach Unii Europejskiej (BC-NET, BCC, CRAFT, EURO INFO, IBEX, INTERPRISE, EUROPARTENARIAT) przez współfinansowanie kosztów udziału. Program ten był zbieżny ogólnymi założeniami polityki gospodarczej państwa wyrażonymi w dokumencie Koncepcja średniookresowego rozwoju gospodarczego kraju do roku 200221, gdzie w rozdziale V: Budowa nowoczesnej gospodarki poczyniono zapis następującej treści: „W latach 1999–2002 zintensyfikowane zostaną działania o charakterze strategicznym, które zadecydują o wzroście międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki, rozumianej jako długookresowa zdolność firm, przemysłów, regionów i społeczeństwa do konkurowania”22. W ramach wzrostu innowacyjności za najważniejsze zadania uznano: 1) tworzenie mechanizmów i struktur sprzyjających działalności innowacyjnej, 2) kształtowanie postaw innowacyjnych, 3) zwiększenie sprawności wdrażania nowoczesnych rozwiązań w gospodarce, 4) zmiana wzorców konsumpcji i modeli produkcji w Polsce na bardziej korzystne dla trwałego, zrównoważonego rozwoju. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w Komitecie Badań Naukowych opracowany został inny dokument, program Założenia Polityki Innowacyjnej Państwa do 2002 roku23. Program ten, konkretyzując wszystkie cele polityki innowacyjnej, wyznaczał jednostki odpowiedzialne za ich realizację, terminy realizacji, instytucje współpracujące oraz określał skutki finansowe. Propozycje zawarte w programie Założenia Polityki Innowacyjnej Państwa do 2002 roku zmierzały 18 Tamże, s. 3. 19 Kierunki Działań Rządu wobec Małych i Średnich Przedsiębiorstw do 2002 roku, Ministerstwo Gospodarki, Departament Rzemiosła, Małych i Średnich Przedsiębiorstw, 1999. 20 Tamże, s. 19-21. 21 Koncepcja Średniookresowego Rozwoju Gospodarczego Kraju do roku 2002., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1999. 22 Tamże, s.52. 23 Założenia Polityki Innowacyjnej Państwa do 2002 roku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa październik 1999. 134 Monika Słupińska do zwiększenia innowacyjności i rozwoju społeczno-gospodarczego kraju oraz wskazywały potrzebę podjęcia przez właściwe organy inicjatyw legislacyjnych związanych z realizacją polityki innowacyjnej państwa, pozostawiając sferę generowania i transferu innowacji samemu rynkowi oraz jego uczestnikom. Kolejnym etapem w rozwoju polityki innowacyjnej Polski było zaakceptowanie przez Komitet Rady Ministrów ds. Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju w dniu 12 kwietnia 2000 r. dokumentu zatytułowanego Zwiększanie Innowacyjności Gospodarki w Polsce do 2006 roku24, który został przyjęty przez Radę Ministrów 11 lipca 2000 r. Program ten stanowił także jedną z części Narodowego Planu Rozwoju do roku 2006. W dokumencie stwierdzono, że cele generalne zawarte w Koncepcji Średniookresowego Rozwoju Gospodarczego Kraju do roku 2002 pozostawać będą aktualne do roku 2006 tym samym cele sformułowane w programie Zwiększanie Innowacyjności Gospodarki w Polsce do 2006 praktycznie były przeniesieniem wytycznych dla polityki innowacyjnej opracowanych rok wcześniej przez Komitet Badań Naukowych. W programie zawarte zostało m.in. szczególne zobowiązanie Rządu do opracowania i wdrożenia ustawy o działalności badawczo-rozwojowej. Realizując to zobowiązanie, Ministerstwo Gospodarki i Pracy w ciągu dwóch lat przygotowało projekt ustawy o wspieraniu działalności innowacyjnej. Projekt ten został przyjęty przez Sejm RP w dniu 29 lipca 2005 r. pod nazwą: Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej25. Ustawa ta jest szczególnie ważna dla innowacyjności polskiej gospodarki, wprowadza bowiem nowe instrumenty dla wzmocnienia innowacyjności polskiej gospodarki. Celem ustawy jest „wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki poprzez wzrost nakładów sektora prywatnego na badania i rozwój oraz poprawę efektywności gospodarowania środkami publicznymi przeznaczonymi na B+R”26. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez realizację czterech celów cząstkowych, zdefiniowanych jako: ——rozwój prywatnego sektora badawczo-rozwojowego, ——poprawa efektywności wdrażania polityki innowacyjnej na poziomie krajowym i regionalnym, ——wzrost efektywności wykorzystywania środków publicznych przeznaczonych na działalność innowacyjną, ——zwiększenie zainteresowania działalnością innowacyjną podmiotów sektora prywatnego wyrażone wzrostem nakładów przedsiębiorstw na działalność badawczo-rozwojową. Nowością w kształtowaniu proinnowacyjnego otoczenia dla przedsiębiorstw było wprowadzenie nowego, korzystnego dla przedsiębiorstw instrumentu finansowego w postaci kredytu technologicznego27 i nadanie przedsiębiorcom statusu centrów badawczo-rozwojowych. Ustawa znacznie także rozszerzyła 24 Zwiększanie Innowacyjności Gospodarki w Polsce do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa lipiec 2000. 25 Ustawa z 29 lipca 2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, DzU nr 179 poz. 1484. 26 Tamże. 27 Przedsiębiorca, który udokumentuje sprzedaż towarów i usług powstałych w wyniku nowej inwestycji (polegającej na zastosowaniu nowej technologii własnej lub nabytej i uruchomieniu pro- Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 135 zakres zadań Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości związanych z realizacją polityki innowacyjnej w kierunku zmierzającym do poprawy skuteczności wdrażania polityki innowacyjnej państwa na poziomie krajowym i regionalnym. Obecnie kluczowym dokumentem rządowym, definiującym cele i kierunki polityki innowacyjnej państwa jest program Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–201328, będący kontynuacją programu rządowego Zwiększanie Innowacyjności Gospodarki w Polsce do 2006 roku. Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 to dokument, który zawiera ocenę stanu innowacyjności polskiej gospodarki oraz rekomenduje kierunki działań, których wdrożenie umożliwić ma stworzenie w polskich realiach gospodarki opartej na wiedzy, w której siłą przedsiębiorców na konkurencyjnych rynkach będzie ich wysoka innowacyjność. Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 stanowią jednocześnie kontynuację szeregu podjętych działań i inicjatyw Rządu, stanowią też ich uzupełnienie, zawierając propozycje działań uwzględniających horyzont czasowy do roku 2013. Zgodnie z oceną realiów innowacyjności polskiej gospodarki, zawartą w dokumencie: „(…) trendy rozwojowe krajów wysoko rozwiniętych pokazują, że aktualnie i w najbliższej przyszłości trwały rozwój może zagwarantować jedynie budowanie przewagi konkurencyjnej przez gospodarkę opartą na wiedzy i innowacjach. Polska musi zatem włączyć się w budowanie globalnej gospodarki opartej na wiedzy (GOW)”29. Należy zgodzić się z tezą zawartą w Kierunkach Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, iż dzięki członkostwu w Unii Europejskiej „(…) Polska stoi przed wielką szansą przyspieszenia swojego rozwoju w drodze do gospodarki opartej na wiedzy (…) poprzez wdrażanie spójnych polityk rozwojowych, w tym polityki innowacyjnej, wsparte zmianami sprzyjającymi rozwojowi przedsiębiorczości oraz wykorzystaniem środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej. Szansa ta może zostać zrealizowana, jeśli wykorzystany zostanie potencjał tkwiący w wysoko wykwalifikowanych kadrach zatrudnianych w zdolnych do adaptacji w nowych warunkach globalnej konkurencji przedsiębiorstwach. Przedsiębiorstwa muszą zostać wsparte przez instytucje otoczenia, których działania będą koncentrować się na potrzebach przedsiębiorstw, w szczególności w zakresie odblokowania możliwości rozwojowych wynikających z braku kapitału, niskiej skłonności do współpracy, czy trudności w dostępie do nowych technologii”30 W ocenie rządu, właściwą strategią dochodzenia Polski do GOW jest równoczesna realizacja trzech dróg rozwojowych: dukcji nowych wyrobów lub modernizacji dotychczasowego produktu) może ubiegać się o umorzenie nawet 50% wartości kredytu (przyp. aut.). 28 Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Departament Rozwoju Gospodarki, Warszawa, 19 sierpnia 2006. W świetle stosowanych kryteriów Polska nie kwalifikuje się do gospodarek opartych na wiedzy, ponieważ nie osiągnęła minimalnego poziomu rozwoju sektorów przyjmowanych za nośniki GOW. Gospodarkę uznaje się za opartą na wiedzy, jeśli poziom zatrudnienia w sektorach nośnikach GOW przekracza łącznie 15%. W 2000 r. wskaźnik ten wynosił dla Polski 9,3 i był znacznie niższy niż dla siedmiu wybranych krajów Unii Europejskiej (14,4). 29 30 Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, op.cit., s. 37. 136 Monika Słupińska ——wzrost zatrudnienia w dziedzinach i przedsiębiorstwach tradycyjnych, ale wykorzystujących nowe technologie, ——zakładanie nowych firm i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności w sektorach wysokiej techniki i usługach, które posiadają odpowiednia wiedze i świadomość potrzeby wykorzystania nowych technologii oraz metod zarządzania wiedzą, ale nie mają środków na innowacje, ——ukierunkowanie i motywowanie dużych firm do kreowania i wdrażania wyników prac badawczych1. Jak słusznie zauważa się w Kierunkach Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, realizacja strategii zwiększania innowacyjności polskiej gospodarki winna być równolegle wsparta działaniami promującymi i unowocześniającymi dziedziny będące nośnikami GOW. Wiąże się to z dążeniem do pełniejszego wykorzystania potencjału gospodarczego, m.in. pracy, wiedzy i kapitału oraz z koniecznością budowania nowych form przewagi konkurencyjnej przez zwiększenie nakładów na działania prorozwojowe (B+R, infrastruktura społeczeństwa informacyjnego, edukacja)31. Strategiczny cel Kierunków Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 zdefiniowany jest jako wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i dla tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy. Cel ten, przez oparcie wzrostu innowacyjności gospodarki na badaniach i rozwoju, wiedzy i edukacji, w pełni wpisuje się w założenia zrewidowanej i zaktualizowanej w 2005 r. Strategii Lizbońskiej. Proponowane przez Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 działania koncentrują się wokół przedsiębiorstw, które są miejscem powstawania i wdrażania innowacji, tak więc istota proponowanej przez rząd strategii działań sprowadza się do „wzajemnego wynikania w cyklu procesów innowacyjnych”32 (rys. 2). Pierwszym etapem tego cyklu działań jest rozwój kadr zdolnych do budowy GOW. Drugi etap dotyczy rozwijania działalności badawczej ukierunkowanej na potrzeby gospodarki. Kolejna proponowana faza działań wiąże się z ochroną własności intelektualnej. Następnym kierunkiem działań jest pozyskanie kapitału koniecznego do realizacji zamierzonych przedsięwzięć. Jest to obszar priorytetowy, gdyż zgodnie z deklaracjami przedsiębiorców to właśnie brak kapitału stanowi główną barierę we wdrażaniu innowacji, a tym samym przesądza o niskim poziomie innowacyjności polskiej gospodarki. W cyklu wzajemnego wynikania kierunków wzrostu innowacyjności gospodarki szczególną rolę odgrywa infrastruktura dla innowacji, będąca zarówno bazą, jak i otoczeniem dla pozostałych kierunków działań. Infrastruktura dla innowacji obejmuje szkolenia, doradztwo, dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych, ułatwienia we współpracy między sferą B+R a biznesem oraz ułatwienia w transferze nowych technologii i rozwiązań organizacyjnych. 31 Proponowane Kierunki Rozwoju Nauki i Technologii w Polsce do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2004, s. 14. 32 Kierunki Zwiększania…., op.cit. s. 39. Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej A S T 137 R R U K F T KADRY NOWOCZESNEJ N GOSPODARKI BADANIA NA I U R RZECZ GOSPO- PRZEDSIĘBIORSTWO A DARKI KAPITAŁ NA INNOWACJE WŁASNOŚĆ INTELEKTUALNA DLA INNOWACJI Rys. 2. Struktura kierunków wzrostu innowacyjności gospodarki Źródło: Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006, s. 38. Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 są dokumentem spójnym z Krajowym Programem Reform na lata 2005–200833 oraz z dokumentami o charakterze strategicznym takimi jak: Strategia Rozwoju Nauki w Polsce do 2013 r. oraz Perspektywiczna Prognoza Rozwoju do roku 202034 , Strategia Informatyzacji Rzeczpospolitej Polskiej — e-Polska 2004–200635 , Strategia Zwiększania Nakładów na Działalność B+R w Celu Osiągnięcia Założeń Strategii Lizbońskiej36 , Narodowy Plan Rozwoju 2004–200637, Narodowe Strate33 Krajowy Program Reform na lata 2005-2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 2005. 34 Strategia Rozwoju Nauki w Polsce do 2013 r. oraz Perspektywiczna Prognoza Rozwoju do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 r. 35 Strategia Informatyzacji Rzeczpospolitej Polskiej — e-Polska 2004–2006, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa, grudzień 2003. 36 Strategia Zwiększania Nakładów na Działalność B+R w Celu Osiągnięcia Założeń Strategii Lizbońskiej, Dokument przygotowany we współpracy z Departamentem Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, marzec 2004 r. 37 Narodowy nia 2003 r. Plan Rozwoju 2004–2006, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 14 stycz- 138 Monika Słupińska giczne Ramy Odniesienia38 , Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–201539 oraz z projektem Aktualizacji Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju40. Koncepcja polityki innowacyjnej zaproponowana w Kierunkach Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 wydaje się być właściwą strategią działania, opartą zarówno na metodologii proponowanej przez OECD, jak i wpisującą się w osiąganie strategicznych celów, jakie stawia przed sobą Unia Europejska. W raporcie OECD dotyczącym polityki innowacyjnej w Polsce41 wskazano na pięć obszarów, w których powinny być podjęte określone, rekomendowane przez zespół ekspertów działania. Raport zawiera analizę polskiego sektora B+R i polskiej polityki innowacyjności na tle innych krajów OECD oraz przedstawia rekomendacje co do dalszych kierunków polityki zwiększania inowacyjności w Polsce. Główne rekomendacje raportu dotyczą: ——uzależnienia wielkości dofinansowania od jakości prac B+R i masy krytycznej jednostek naukowych, ——rozwijania systemu zachęt dla przedsiębiorców do prowadzenia działalności B+R, ——potrzeby zacieśniania współpracy sektora nauki z gospodarką, ——wspierania rozwoju polskiej kadry naukowej, ——konieczności wyboru priorytetowych dziedzin badań, które będą wspierać szybki rozwój kraju. Należy zwrócić uwagę na fakt, że rekomendacje OECD zostały uwzględnione w programie działań rządu na rzecz zwiększania innowacyjności kraju w latach 2007–2013. O ile uda się zrealizować założone w Kierunkach Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 działania, o tyle to istnieje realna szansa na wyraźną poprawę warunków dla podniesienia poziomu innowacyjności polskiej gospodarki Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013 są dokumentem zgodnym z najnowszymi, kluczowymi dokumentami Wspólnot Europejskich i zawarte w nich cele oraz metodologia ich realizacji są spójne z najnowszymi koncepcjami Unii Europejskiej w zakresie podnoszenia innowacyjności i prowadzenia polityki innowacyjnej. Do najważniejszych dokumentów w tym zakresie, do których nawiązują Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, uznać należy: ——Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego i Komitetu Regionów: Innovation Policy: updating the Union’s approach in the context of the Lisbon strategy42 , 38 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007 r. 39 Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–2015, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 R., zaktualizowany w dniu 30 grudnia 2008 r (RM). 40 Aktualizacja Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, październik 2005 r. 41 Policy Mix for Innovation in Poland — Key Issues And Policy Recommendations, Working Party on Innovation and Technology Policy, DSTI/STP/TIP(2006)13/FINAL, June 2007, Warsaw. 42 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions — Innovation policy: updating Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 139 ——Zielona Księga Przedsiębiorczość w Europie43 , ——Komunikat Komisji Innowacja w społeczeństwie opartym na wiedzy44 , ——Plan Działań na Rzecz Innowacji (Innovation Action Plan)45 , ——Komunikat na Wiosenny Szczyt Rady Europejskiej Wspólne Działania na Rzecz Wzrostu Gospodarczego i Zatrudnienia — Nowy Początek Strategii Lizbońskiej46 , ——Wspólnotowy Program Lizboński47, ——Zintegrowany Pakiet Wytycznych48 , ——Wdrażanie Wspólnotowego Programu Lizbońskiego: Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego i Komitetu Regionów: Więcej Badań i Innowacji — Inwestycje na Rzecz Wzrostu i Zatrudnienia: Wspólne Podejście49. Jednym z instrumentów wdrażania polityki innowacyjnej w Polsce jest obecnie Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata 2007–2013 (PO IG)50. Program stanowi jeden z elementów systemu służącego efektywnemu wykorzystaniu przez Polskę funduszy strukturalnych alokowanych dla naszego kraju w okresie 2007–2013. PO IG w swoich założeniach zgodny jest z celami określonymi w odnowionej Strategii Lizbońskiej51, która za podstawowy swój cel przyjmuje wzrost gospodarczy i zatrudnienie przy zachowaniu pełnej zgodności z celami zrównoważonego rozwoju. Głównym celem Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007–2013 jest „Rozwój polskiej gospodarki opartej na innowacyjnych przedsiębiorstwach”. Cel główny programu osiągnięty ma zostać przez realizację sześciu celów szczegółowych: 1) zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw, 2) wzrost konkurencyjności polskiej nauki, 3) zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym, 4) zwiększenie udziału innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym, 5)tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy, 6) wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce52. the Union’s approach in the context of the Lisbon strategy, COM/2003/0112 final. 43 Green Paper Entrepreneurship in Europe, COM(2003) 27 final. 44 COM(2000) 567 final. 45 Pierwszy Plan Działań na Rzecz Innowacji w Europie (First Action Plan for Innovation in Europe), COM(96) 589 final. 46 Komunikat Na Wiosenny Szczyt Rady Europejskiej Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, Nowy Początek Strategii Lizbońskiej, Bruksela, 2 lutego 2005 r. COM (2005) 24. 47 COM(2005) 330. 48 Wniosek Decyzja Rady w Sprawie Wytycznych dla Polityk Zatrudnienia w Państwach Członkowskich COM/2006/0815 końcowy — CNS 2006/0271. 49 Więcej Badań Naukowych i Innowacji: Inwestycje na Rzecz Wzrostu i Zatrudnienia: Wspólne Podejście COM(2005). 50 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Warszawa, 1 października 2007. 51 An Agenda of Economic and Social Renewal for Europe, COM (2000) 7, Bruksela, 28 lutego 2000. 52 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Warszawa, 1 października 2007, s. 61 140 Monika Słupińska Łączna kwota publicznych środków finansowych zaangażowanych w realizację PO IG w latach 2007–2013 wyniesie około 9 711,6 mln euro, co stanowi jak dotychczas najwyższe nakłady finansowe na realizację polityki innowacyjnej w Polsce. Dokument uzyskał aprobatę środowisk nauki i biznesu, zdaniem których to środowisk do mocnych stron PO IG należy właściwa diagnoza stanu innowacyjności polskiej gospodarki, ze szczególnym wskazaniem jej podstawowych problemów. Plusem są również dobrze postawione, w dużej mierze, cele i wytyczone priorytety. Słusznie dostrzeżono wagę nauki w podnoszeniu innowacyjności kraju czy rolę umiędzynaradawiania gospodarki w podnoszeniu konkurencyjności przedsiębiorstw. Wszystkie priorytety PO IG, a mianowicie: badania i rozwój nowoczesnych technologii, infrastruktura sfery B+R, kapitał dla innowacji, inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia, dyfuzja innowacji, polska gospodarka na rynku międzynarodowym, informatyzacja administracji na rzecz przedsiębiorstw, pomoc techniczna, mają na celu wspieranie szeroko rozumianej innowacyjności. W Programie dostrzega się jednak również słabe strony, do których należy zaliczyć: ——niewystarczające umocowanie PO IG w teorii ekonomii oraz ——niewykorzystanie najlepszych doświadczeń różnych państw w zakresie polityki innowacyjnej na świecie. Nie wskazano również rozwiązań wielu zdiagnozowanych w PO IG problemów. Program, mimo że nawiązuje do koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, nie wynika z żadnej strategii jej budowania w Polsce. Szanse, jakie daje PO IG w celu podniesienia innowacyjności polskiej gospodarki, wiążą się z jego siedmioletnią perspektywą, co w sytuacji, gdy do dotrzymania założeń programowych zobowiązuje nas członkostwo w Unii Europejskiej, skutkuje uniezależnieniem Programu od częstych zmian politycznych w naszym kraju. Program i jego implementacja stwarzają szanse na korzyści zarówno dla przedsiębiorstw, administracji, jak i naukowców oraz całego społeczeństwa przyczyniając się do konkurencyjnego rozwoju gospodarczego. Zdaniem ekspertów z Instytutu Wiedzy i Innowacji szansom i możliwościom kreowania innowacyjnej gospodarki w Polsce towarzyszą także zagrożenia. Polityka innowacyjna realizowana w myśl PO IG będzie, przynajmniej w części, pełniła funkcje redystrybucyjne: podtrzymywała schyłkowe i słabo wydajne gałęzie nauki kosztem wspierania dziedzin priorytetowych i najlepiej rozwiniętych. Ponadto sukces Programu zależy od woli politycznej związanej z realizacją polityki innowacyjnej, z uświadomieniem sobie roli i znaczenia innowacyjności we wzroście gospodarczym przy uwzględnieniu uwarunkowań systemu społeczno-gospodarczego naszego kraju oraz przeprowadzenia reform strukturalnych. Same środki unijne, bez wsparcia ich ze strony reform strukturalnych, nie przyniosą oczekiwanych efektów53. Jedną z najnowszych inicjatyw rządu nakierowanych na reformę systemu badań naukowych w Polsce jest przyjęcie przez Radę Ministrów w dniu 2 grudnia 2008 r. pakietu ustaw przygotowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolni53 Polska Bardziej Innowacyjna?, Opinia nr 1, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, 18 lipca 2006, http://www.instytut.info/Publikacje/Opinie-i-rekomendacje/opinia-1-program-operacyjnyinnowacyjna-gospodarka-media.html [dostęp z dnia 2 lutego 2009]. Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 141 ctwa Wyższego54. Reforma określana jest jako priorytet rządu, czego dowodem jest zdecydowany wzrost nakładów na naukę w projekcie budżetu na rok 2009 — o prawie 1,4 mld zł, czyli o 29% (zaplanowana kwota w projekcie — 5 mld 600 mln zł). Pakiet 5 ustaw — „Budujemy na wiedzy — reforma nauki dla rozwoju Polski” — obejmuje ustawy o zasadach finansowania nauki, Polskiej Akademii Nauk, instytutach badawczych, Narodowym Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowym Centrum Nauki. Z punktu widzenia polityki innowacyjnej na uwagę zasługuje projekt ustawy o instytucjach badawczych55, który zakłada zakłada, że dotychczasowe jednostki badawczo-rozwojowe zostaną przekształcone w instytuty badawcze, podlegające ścisłym zasadom kontroli oraz systematycznemu audytowi. Podstawowym zadaniem instytutów będzie realizowanie badań i prac rozwojowych na potrzeby gospodarki. Do ich zadań należeć będzie także transfer technologii i przystosowywanie wyników do oczekiwań przemysłu. W pierwszej kolejności przekształcone zostaną tylko najlepiej działające instytuty. Pozostałe będą podlegały ocenie. Jednostki osiągające najsłabsze wyniki będą zamykane lub reorganizowane. Zaproponowane przepisy przewidują jasne powiązanie wysokości finansowania z osiągnięciem celów statutowych (badań). Kolejna propozycja to ustawa o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju56, która wprowadza zmiany w przepisach o NCBiR. Zasadą działania Centrum ma być pełna transparentność podejmowanych na zasadach konkursowych decyzji finansowych. Centrum będzie służyło jako katalizator zmian w obszarze współpracy nauki i przemysłu. Celem zmian jest m.in. zwiększenie udziału przedsiębiorców, zarówno w ogłaszanych konkursach, jak i w finansowaniu niektórych zadań Centrum, który to udział obecnie jest zdecydowanie za niski w porównaniu z krajami najwyżej rozwiniętymi. Podsumowanie Wydawać się może, że pod względem koncepcyjnym obecnie realizowana polityka innowacyjności w Polsce odpowiada wymogom współczesnych uwarunkowań i wyzwań, a działania przewidziane w jej ramach do realizacji, m.in. rozwój bazy technologicznej i naukowej, promocja innowacyjnych rozwiązań oraz wzmacnianie współpracy nauki i przemysłu — to najistotniejsze wyzwania stojące przed Polską. Aby jednak można było mówić o rzeczywistej i efektywnej polityce innowacyjnej, rząd musi wykonać wielki wysiłek w stronę zwiększenia zaangażowania podmiotów tworzących Narodowy System Innowacji na rzecz realizacji zadań podnoszących innowacyjność polskiej gospodarki, a tym samym zaktywizować ewolucję systemową w kraju. Inicjatywa powołania Rady ds. Innowacyjności jest jednym z najpilniejszych i niewątpliwie potrzebnych 54 http://www.nauka.gov.pl/mn/index.jsp?place=Lead09&news_cat_id=13&news_ id=7434&layout=6&page=text [dostęp z dnia 9 lutego 2009 r.]. 55 Ustawa z dnia 2008 r. o Instytutach Badawczych. Projekt z dnia 2 grudnia 2008 R., Ministerstwo Nauki i Informatyzacji 56 Ustawa o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Projekt z dnia 2 grudnia 2008 R., Ministerstwo Nauki i Informatyzacji 142 Monika Słupińska działań w tym zakresie. Powołanie Rady będzie przede wszystkim decyzją polityczną, która uwiarygodni wobec polskiego społeczeństwa i wobec Komisji Europejskiej zapewnienia rządu, że innowacyjność ma w Polsce priorytet. Do wciąż nierozwiązanych kwestii należy także m.in. niewłaściwe dostosowanie systemu podatkowego (ulgi podatkowe) i polityki kredytowej do potrzeb gospodarki innowacyjnej, czy też brak odpowiednich struktur kapitałowych (w szczególności venture capital). Istotną rolę odgrywać powinno również wprowadzanie właściwych motywacji finansowych dla twórców postępu naukowego, technologicznego i organizacyjnego. Warto również potraktować z należytą powagą wskazania ekspertów dotyczące zagrożeń dla osiągnięcia celów polityki innowacyjnej państwa. Szczególnie dotyczy to konieczności podejmowania reform strukturalnych w polskim systemie innowacyjnym, które powinny być konsekwentnym działaniem ekip rządzących, bez względu na zmiany zachodzące na scenie politycznej. Zadanie to powinno być tratowane jako priorytet wobec historycznej szansy wyrównania poziomu życia i rozwoju gospodarczego, jaką jest dla Polski członkostwo w strukturach europejskich. Bibliografia Aktualizacja Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa, październik 2005 r. An Agenda of economic and social renewal for Europe, COM (2000) 7, Bruksela, 28 lutego 2000. Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions — Innovation policy: updating the Union’s approach in the context of the Lisbon strategy, COM/2003/0112 final. Green Paper Entrepreneurship in Europe, COM(2003) 27 final. Grodzka D., Zygierewicz A., Innowacyjność polskiej gospodarki, Infos, Biuro Analiz Sejmowych, nr 6(30), 27 marca 2008. Jałowiecki B., Nowe przestrzenie produkcji jako czynnik rozwoju regionalnego i lokalnego w A. Kukliński, B. Jałowiecki, (red.), Restrukturyzacja regionów jako problem współpracy europejskiej t.1, Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa 1991. Jasiński A. H., Innowacje i polityka innowacyjna, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1997. Jasiński A. H., Drogi przełamywania impasu, „Sprawy Nauki”, 1997 nr 2. Kierunki Działań Rządu wobec Małych i Średnich Przedsiębiorstw do 2002 roku, Ministerstwo Gospodarki, Departament Rzemiosła, Małych i Średnich Przedsiębiorstw, 1999. Kierunki Zwiększania Innowacyjności Gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Departament Rozwoju Gospodarki, Warszawa, 19 sierpnia 2006. Komunikat Na Wiosenny Szczyt Rady Europejskiej Wspólne Działania na Rzecz Wzrostu Gospodarczego i Zatrudnienia, Nowy Początek Strategii Lizbońskiej, Bruksela, dnia 2 lutego 2005 r. COM (2005) 24. Koncepcja średniookresowego rozwoju gospodarczego kraju do roku 2002, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1999. Krajowy Program Reform na lata 2005–2008, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2005. Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej 143 Lundvall B.-A. (red), National System of Innovation. Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, London 1992. Matusiak K. B., Stawasz ,E., Otoczenie instytucjonalne małych firm innowacyjnych, [w:] K. B. Matusiak, E. Stawasz, A. Jewtuchowicz (red.), Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006, Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 14 stycznia 2003 r. Okoń-Horodyńska E., Narodowy system innowacji w Polsce, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Prace Naukowe, Katowice 1998. Oslo Manual ,OECD/Eurostat 2005. Pierwszy Plan Działań na Rzecz Innowacji w Europie (First Action Plan for Innovation in Europe), COM(96) 589 final. Policy Mix for Innovation in Poland — Key Issues And Policy Recommendations, Working Party on Innovation and Technology Policy, DSTI/STP/TIP(2006)13/FINAL, June 2007, Warsaw. Polityka Innowacyjna w Polsce do 2006 roku, Jako Jeden z Czynników Poprawy Konkurencyjności Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Archiwum 2005, dostęp on-line [data pobrania: 28.01.2009]. http://www.mg.gov.pl/Wiadomosci/Archiwum/ Rok+2005/Polityka+innowacyjna+w+Polsce+do+2006+roku.htm Polska Bardziej Innowacyjna?, Opinia nr 1, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, 18 lipca 2006, http://www.instytut.info/Publikacje/Opinie-i-rekomendacje/opinia-1-program-operacyjny-innowacyjna-gospodarka-media.html [data pobrania: 2.02.2009]. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Warszawa, 1 października 2007. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Warszawa, 1 października 2007, s. 61. Program Wspierania Rozwoju Instytucji Regionalnych Działających na Rzecz Transferu Technologii, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1997. Proponowane Kierunki Rozwoju Nauki i Technologii w Polsce do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa, listopad 2004. Rothwell R., Zegveld W., Reindustrialization and Technology, Longman, London 1985. Sroka J., Kwieciński L., Ocena wdrażania DSI. Regionalny System Innowacyjny versus Narodowy System Innowacyjny, Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych, Wrocław 2007. Stawasz E., Przegląd podstawowych pojęć: innowacje, transfer technologii, krajowy i regionalny system innowacji, polityka innowacyjna, w T. Markowski, E. Stawasz, R. Zembaczyński (red.), Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji. Wybór ekspertyz, Wydawnictwo Przedświt, Warszawa 1997. Strategia Informatyzacji Rzeczpospolitej Polskiej — e-Polska 2004–2006, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa, grudzień 2003. Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–2015, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 listopada 2006 r, zaktualizowany w dniu 30 grudnia 2008 r (RM). Strategia Rozwoju Nauki w Polsce do 2013 r. oraz Perspektywiczna PrognozaRrozwoju do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 r. Strategia Zwiększania Nakładów na Działalność B+R w Celu Osiągnięcia Założeń Strategii Lizbońskiej, Dokument przygotowany we współpracy z Departamentem Innowacyjności Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, marzec 2004 r. 144 Monika Słupińska Technology&Economy. The Key Relationships, OECD, Paris 1992. Ustawa o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju. Projekt z dnia 2 grudnia 2008, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji. Ustawa z 29 lipca 2005 r. o Niektórych Formach Wspierania Działalności Innowacyjnej, DzU nr 179 poz. 1484. Ustawa z dnia 2008 r. o Instytutach Badawczych. Projekt z dnia 2 grudnia 2008, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji. Więcej Badań Naukowych i Innowacji: Inwestycje na Rzecz Wzrostu i Zatrudnienia: Wspólne Podejście, COM(2005). Wniosek Decyzja Rady w Sprawie Wytycznych dla Polityk Zatrudnienia w Państwach Członkowskich, COM/2006/0815 końcowy — CNS 2006/0271. Założenia Polityki Innowacyjnej Państwa do 2002 roku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa październik 1999. Zwiększanie Innowacyjności Gospodarki w Polsce do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa lipiec 2000. The Evolution of Innovation Policy in the Context of Poland’s Membership in the European Union Innovation policy, being one of the priority sectoral policies of the European Union, in recent years has been perceived as the one with growing importance. The governments of the EU Member States are attaching more and more attention to policy focused on support for innovativeness, taking on commitments to undertake specific measures in the framework of national reform programmes, adopted yearly within wider EU-scale strategy for economic and growth and employment increase. However, despite the efforts undertaken in the field of innovativeness, the EU is still lagging behind its main competitors — the United States and Japan. The reflection on advancement of instruments and methods of increasing innovativeness of European economy is still the topic of numerous analyses and research studies undertaken by politics, science and business milieus. This article is meant to be a contribution to academic discussion and undertakes to present the evolution of Poland’s innovation policy from the beginning of systemic economic and political transformation, via the pre-accession period up till the current stage of early membership of the EU. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych Ewa M. Boryczka Wprowadzenie Dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy w ostatnich dziesięcioleciach oraz postępujący proces globalizacji gospodarek świata wyznaczający nowy kierunek zmian związanych z ponownym pogłębianiem się nierówności międzyregionalnych zmusił państwa i regiony do konkurowania przy wykorzystaniu swoich specyficznych przewag i zasobów. Szczególną uwagę przy poszukiwaniu przewag konkurencyjnych skierowano na rolę innowacyjności w przechodzeniu do nowej fazy rozwoju, tj. do gospodarki opartej na wiedzy. Warunki działania i funkcjonowania w tej nowej fazie rozwoju narzucają wysokie wymagania dotyczące konkurencyjności gospodarek. Tylko regiony zdolne do generowania i wprowadzania innowacji sprostają w pełni nowym wymaganiom, stając się rdzeniami rozwoju.1 Przekształcenia dokonujące się we współczesnej gospodarce, technice i społeczeństwie wywołują nową falę zmian w przestrzeni miast, metropolii, regionów. Zmiany te charakteryzują się m.in. wytwarzaniem nowej substancji materialnej dla innowacyjnej działalności przemysłowej i usługowej, która uwidacznia się w postaci parków technologicznych, dzielnic biznesu, dzielnic wiedzy. Obok trwałych i znanych dotychczas funkcji miast, takich jak: przemysł, usługi, mieszkalnictwo, rekreacja, pojawia się wiedza, jako funkcja, której znaczenie wzrasta wraz z rosnącym znaczeniem gospodarki opartej na wiedzy. Funkcja wiedzy związana z kształceniem i badaniami nabiera coraz większego znaczenia przez kreowanie coraz wyrazistszych funkcjonalnie i przestrzennie dzielnic wiedzy, które są skupiskami ogromnej wartości dodanej innowacji. Dostęp do wiedzy technologicznej, skład lokalnego i regionalnego rynku pracy oraz elementy środowisk lokalnych wyznaczają strefy generowania i przyj1 R. Domański, Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 137. 145 146 Ewa M. Boryczka mowalności innowacji. W literaturze przedmiotu, wśród czynników sprzyjających rozwojowi nowoczesnych technologii i innowacji oraz lokalizacji przemysłów zaawansowanej technologii, wymienia się: siłę roboczą (kapitał ludzki), uczelnie wyższe i jednostki badawczo-rozwojowe, „powab pejzażu”, rozwiniętą infrastrukturę transportową, usługi oraz klimat polityczny i biznesowy i korzyści aglomeracji. Wymienione elementy postrzegane są również przez wielu specjalistów za zbiór warunków koniecznych i wstępnych do powstawania kompleksów zaawansowanych technologii i innowacji. 2 Szczególna rola w modelu powiązań strukturalnych wspomnianych dzielnic wiedzy przypada parkom naukowo-technologicznym i technologicznym, które ściśle związane są ze środowiskiem przemysłowym.3 To od generowania nowej wiedzy, dostępu do informacji i możliwości jej przetwarzania zależy współcześnie poziom produktywności i konkurencyjności przemysłu, miast i regionów.4 Miasta i regiony wytwarzają nie tylko dobra materialne, ale i w coraz większym zakresie informacje i innowacje. Skutkiem polityki skierowanej na wspieranie innowacyjności stały się liczne instytucjonalne formy oddziaływania na proces tworzenia i komercjalizacji nowych technologii. W miastach zaczęły pojawiać się zatem parki technologiczne i parki naukowe, które są dziś najbardziej zaawansowaną i kompleksową formą instytucjonalną aktywizacji rozwoju regionalnego w budowaniu i kreowaniu struktur gospodarki opartej na wiedzy. Stanowią nadal nowatorski instrument nowoczesnej polityki rozwoju, która kształtowana jest na poziomie lokalnym i regionalnym. 5 Parki technologiczne — definicja pojęcia Parki technologiczne lub naukowe nazywane są w praktyce również parkami badawczymi, naukowo-badawczymi, naukowo-technologicznymi, przemysłowo-technologicznymi lub technopolami.6 Mimo stosowania właściwie zamiennie tego nazewnictwa warto również podkreślić polski wkład w terminologię, którym jest pojęcie parku przemysłowo-technologicznego. Stosowane nazwy wynikają głównie z tradycji państw, w których powstawały, np. w krajach anglosaskich są to „parki naukowe”, w Stanach Zjednoczonych „parki badawcze”, we Francji natomiast popularne „technopole”. Parki naukowe organizowane z inicjatywy uniwersytetów i zlokalizowane głównie w ich pobliżu związane były z rozwojem firm mających oddziały B+R, z labolatoriami uniwersyteckimi oraz innymi jednostkami badawczymi. Klasycznym przykładem jest Camb2 G. Benko, Geografia technopolii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 19–21. 3 T. Parteka, Miasta wiedzy wyzwaniem dla nowych funkcji aglomeracji polskich, [w:] T. Marszał (red.) Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań strategii lizbońskiej, KPZK PAN, Warszawa 2008, s. 96–105. 4 H. Castells, za: R. Domański, Geografia ekonomiczna…, op. cit., s. 268. 5 K. B. Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania parków technologicznych w Polsce i na świecie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008, s. 5. 6 Szacuje się, iż inicjatywy parkowe mają na świecie około 30 różnych nazw, za: K. B. Matusiak, Wpływ parków technologicznych na rozwój ekonomiczno-społeczny, [w:] K. B. Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania…, op. cit., s. 9. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 147 ridge Research Park, który podobnie jak inne parki w Wielkiej Brytanii były wzorem dla powstających w późniejszym okresie parków we Francji czy innych krajów europejskich.7 Pierwszy park technologiczny Bohanson Research Park utworzony został w 1948 r. w Menlo Park (USA). Jednak prawdziwą światową karierę inicjatyw parkowych rozpoczął powołany w 1951 r. Stanford Research Park przy Uniwersytecie Stanforda, który dziś znany jest na całym świecie pod nazwą „Dolina Krzemowa”.8 Samo jednak pojęcie parku technologicznego zaczęło regularnie pojawiać się w latach osiemdziesiątych, kiedy to liczba nowo powstałych parków zaczęła raptownie wzrastać.9 Od tamtej pory ukształtowało się wiele znaczeń parku technologicznego, które współwystępowały również z takimi określeniami jak park naukowy, park naukowo-technologiczny, parki badawcze, technopolia czy też bieguny technologii. Klasyfikacje i definicje są ujmowane w różnoraki sposób. Istotne jednak dla określenia typu parku znaczenie mają jego klienci, lokalizacja i potrzeby, jakie ma spełniać w danym otoczeniu.10 Parki tworzone są w wielu krajach i każdy z nich ma niepowtarzalny i indywidualny charakter, który odzwierciedla specyfikę lokalnego środowiska naukowego, tradycje gospodarcze i przemysłowe oraz uwarunkowania społeczne i kulturowe. Stąd też w każdym z krajów są one inaczej definiowane. Nazwę park badawczy (research park) stosuje Stowarzyszenie Parków Badawczych w USA (AURRP). Stowarzyszenie Parków Naukowych w Wielkiej Brytanii (UKSPA) opisuje bardzo podobnie park naukowy (science park). Stowarzyszenie „Technopark” w Rosji określa takie przedsięwzięcie parkiem naukowotechnologicznym. Stowarzyszenie Francuskie Technopole (France Technopole) określa park naukowy i technologiczny jako „technopole”.11 Najbardziej rozpowszechnioną definicją parku naukowego jest definicja opracowana przez jedno z najbardziej prestiżowych organizacji — Międzynarodowe Stowarzyszenie Parków Naukowych (IASP), skupiające parki technologiczne z 73 krajów12. Przygotowując tę definicję dokonało przeglądu różnorodnych modeli parków, istniejących na całym świecie. Podjęło się 7 G. Benko, Geografia…, op. cit., s. 15. 8 K. B. Matusiak, Regionalne uwarunkowania tworzenia i rozwoju parków technologicznych, [w:] A. Nowakowska (red.), Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009, s. 160. 9 Według danych IASP zawartych na stronie internetowej stowarzyszenia największy wzrost nowych inicjatyw parkowych zanotowano w latach 1975–1990 (w okresie 1980–1990 powstało 30% obecnie działających parków), następny okres intensywnego rozwoju parków notuje się obecnie od połowy lat dziewięćdziesiątych. Według międzynarodowej statystyki prowadzonej przez IASP w 2007 r. prawie 80% istniejących parków naukowych i technologicznych deklarowało rozbudowę w najbliższej przyszłości. Źródło: publikacje i dane statystyczne dostępne na oficjalnej stronie IASP, http://www.iasp.ws 10 L. Kwieciński, Parki technologiczne jako instrument polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 185. 11 L. Kwieciński, Parki technologiczne…, op. cit., s. 182–185 oraz P. Siłka, Parki technologiczne w Polsce jako instrument wpierania innowacji, praca magisterska wykonana pod kierunkiem dr. W. Dziemianowicza, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005. 12 Stan z I kwartału 2009 r. 148 Ewa M. Boryczka ono również identyfikacji wspólnych cech tych modeli oraz ustaliło standardy i minimalne wymagania, które powinno spełniać przedsięwzięcie określane parkiem naukowym. Definicję oficjalnie przyjęto podczas Światowego Szczytu Stowarzyszeń Inkubatorów Przedsiębiorczości i Parków Technologicznych w Dortmundzie w 2002 r. „Park Naukowy jest organizacją zarządzaną przez wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy. Aby osiągnąć te cele park naukowy stymuluje i zarządza przepływem wiedzy, technologii pomiędzy szkołami wyższymi, jednostkami badawczo-rozwojowymi, przedsiębiorstwami i rynkami. Ułatwia tworzenie i rozwój przedsiębiorstw opartych na wiedzy poprzez inkubowanie i proces pączkowania (spin-off). Dodaje przedsiębiorstwom wartości, poprzez wysokiej jakości usługi oraz obiekty i terytorium o wysokim standardzie.”13 Definicja ta obejmuje również takie wyrażenia, jak: park technologiczny, technopolis, technopol, strefa technologiczna, park badawczy. W literaturze przedmiotu dla każdego parku technologicznego wskazuje się typową strukturę organizacyjną składającą się z czterech następujących elementów: 1) infrastruktury parku, która obejmuje grunty, obiekty budowlane, istniejącą bazę socjalną i sieć firm świadczących usługi związane z obsługą parku i zatrudnionych w nim pracowników; 2) centrum kierowania parkiem, na co składa się zarząd, rada nadzorcza parku, różnego rodzaju ciała doradcze oraz eksperci; 3) potencjału technologicznego, który jest najbardziej innowacyjnym elementem struktury parku — „rdzeniem” składającym się z jednostek B+R, wyższych uczelni, oddziałów badawczych dużych firm; 4) grupy małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnych, które wykorzystują w swojej działalności nowoczesne technologie i innowacje.14 Rola i znaczenie funkcjonowania parków technologicznych Współcześnie regiony stają się jednymi z najistotniejszych obszarów sprzyjających procesom kreowania, absorpcji i dyfuzji innowacji. Lokalizacja i funkcjonowanie parków technologicznych wzmacnia gospodarkę regionu i wpływa na poprawę jego konkurencyjności. Inicjatywy parkowe wpływają na rozwój obszaru oddziałując bezpośrednio na poprawę innowacyjności lokalnych przedsiębiorstw, wzmocnienie zdolności sektora B+R, restrukturyzację bazy ekonomicznej, rozwój środowiska innowacyjności i przedsiębiorczości, poprawę infrastruktury transferu technologii. Efektem działalności parków techno13 P. Siłka, Parki technologiczne w Polsce…, op. cit., oraz L. Kwieciński, Parki technologiczne…, op. cit., s. 183–184. 14 W. Kasperkiewicz, Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej, artykuł z V Konferencji Naukowej z cyklu „wiedza i innowacje” pt.: „Ochrona wiedzy i innowacji” 19–20 stycznia 2009 R., Uniwersytet Jagielloński, Kraków, http://www.instytut.info/ Vkonf/site/12.pdf z dnia 17 lutego 2009 r. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 149 logicznych jest ich pośredni również wpływ na wzmocnienie regionalnego potencjału wiedzy, poprawę jakości zasobów ludzkich, budowanie społeczeństwa informacyjnego i innowacyjnego.15 Idea tworzenia parków technologicznych stanowi ważny element w budowaniu zdolności innowacyjnych regionu. Są one istotnym elementem polityki badawczo-rozwojowej w Stanach Zjednoczonych, Japonii i zyskują na znaczeniu również w krajach Unii Europejskiej. Istnienie i funkcjonowanie parku powinno sprzyjać podnoszeniu konkurencyjności oraz restrukturyzacji gospodarki miasta i regionu. Szczególnie w regionach peryferyjnych lokalizacja parku daje szansę na niwelowanie słabości gospodarczej. Oddziaływanie parków związane jest również z rozwojem zasobów ludzkich, sieci powiązań, a także poprawą wizerunku miasta i regionu. Działalność parku wzmacnia endogeniczną bazę ekonomiczną miasta i regionu, wpływając głównie na zdolności innowacyjne, otwartość i konkurencyjność, co bezpośrednio wpisuje się we wzmacnianie i budowanie regionalnego systemu innowacji.16 Działalność parków technologicznych bezpośrednio wpisuje się w budowanie systemu innowacji regionu, rozwój kapitału ludzkiego, co przejawia się w powstawaniu nowej wiedzy i umiejętności, rozwoju działalności naukowej, budowaniu powiązań sieciowych i rozwoju kontaktów. Funkcjonowanie inicjatyw parkowych w konsekwencji przekłada się na wzmocnienie pozycji konkurencyjnej regionalnych zasobów.17 Mimo wielu podobnych cech widocznych w celach i formie działania, strukturze organizacyjnej, parki technologiczne są bardzo zróżnicowane. Właściwie każdy park ma swój indywidualny charakter, który jest wypadkową odmiennych dla każdej lokalizacji uwarunkowań ekonomicznych, społecznych oraz kulturowych. Poszczególne inicjatywy parkowe bazują na zasobach i czynnikach rozwoju specyficznych dla każdego miasta, regionu, kraju. Nie ma więc jednego wzorca parku technologicznego ani schematu organizacyjnego, który gwarantuje powodzenie jego działalności. Odzwierciedlają one specyfikę środowiska naukowego, biznesowego, tradycje przemysłowe, klimat dla przedsiębiorczości i tradycji przemysłowych.18 Powstające na całym świecie parki technologiczne łączą na swoim terenie działanie instytucji naukowo-badawczych i innowacyjnych firm, które poszukują nowych ścieżek rozwoju. Sprzyjają one lokalizacji instytucji otoczenie biznesu w zakresie finansowania, doradztwa, szkoleń i wspierania rozwoju innowacyjnych podmiotów. Ważnym aspektem powstawania i funkcjonowania parków jest ich wyposażenie w wysokiej jakości infrastrukturę i atrakcyjne walory otoczenia związane głównie z kreacją przyjemnego miejsca zamieszkania i spędzania wolnego czasu. Inicjatywy parkowe przyciągają wysoko wykwalifikowane, kreatywne kadry, co związane jest również z istnieniem wysokiego 15 K. B. Matusiak, Wpływ parków technologicznych na…, op. cit., s. 29–31. 16 Tamże. 17 K. B. Matusiak, 18 Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 165. A. Bąkowski, A. Siemaszko, M. Snarska-Świderska, Jak zostać regionem wiedzy i innowacji, Twigger, Warszawa 2007, za: W. Kasperkiewicz, Parki technologiczne jako…, op. cit., http://www. instytut.info/Vkonf/site/12.pdf z dnia 17 lutego 2009 r. 150 Ewa M. Boryczka potencjału przedsiębiorczości i klimatu biznesu.19 Ważnym elementem rozwoju parków jest jakość jego przestrzeni. Nowoczesność otoczenia, atrakcyjność zagospodarowania przestrzeni, czystość, bezpieczeństwo, organizacja czasu wolnego odgrywają tutaj znaczącą rolę. Jakość otoczenia stwarza odpowiednie warunki do funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorczości, nauki. Ten specyficzny klimat sprzyja swobodzie rozwoju produkcji i nowych idei, pomysłów. Parki technologiczne mają bezpośredni lub pośredni wpływ również na strukturę przestrzenną miast w różnych jej aspektach. Głównym oddziaływaniem inicjatywy parkowej jest bezpośredni wpływ na rozwój przestrzenny miasta, co jest wynikiem nowego zagospodarowania głównie wolnych od zabudowy obszarów o znacznej powierzchni (terenów w strefach miejskich, podmiejskich lub typowo rolniczych), ale także regeneracji, rehabilitacji i rewitalizacji zdegradowanych terenów miejskich. W aspekcie społecznym natomiast ważnym działaniem parku jest związana z jego powstawaniem budowa nowych przestrzeni publicznych. Nowa, atrakcyjna przestrzeń publiczna jest miejscem nawiązywania kontaktów społecznych, co wpływa na stymulację sieci kontaktów, networking. W aspekcie gospodarczym funkcjonowania miasta działalność parków wpływa na przyciąganie i koncentrację firm na danym obszarze, i stanowi impuls do powstawania w mieście kolejnych inwestycji o podobnym charakterze. Funkcjonowanie inicjatyw parkowych jest również elementem przyciągającym do miasta firmy z sektora zaawansowanych technologii i przyczynia się do rozwoju firm innowacyjnych, i pobudzania lokalnej przedsiębiorczości. Lokalizacja i funkcjonowanie parków podnosi atrakcyjność i jakość przestrzeni miasta. W aspekcie marketingowym działalność parku technologicznego znacząco wpływa na wzrost zainteresowania inwestorów ofertą lokalizacyjną w dzielnicy, w której on funkcjonuje oraz wpływa na poprawę wizerunku całego miasta. 20 Lokalizacja parków technologicznych Gospodarka oparta na wiedzy, która obecnie jest kluczem do osiągnięcia sukcesu dla rozwiniętych gospodarek rynkowych, kładzie nacisk na tzw. infrastrukturę innowacyjności. Bardzo ważnym elementem tej infrastruktury jest park technologiczny. Miejsce lokalizacji parków technologicznych zależy od jej inicjatorów oraz organizatorów. Szacuje sie, że na świecie działa obecnie około 900 parków technologicznych, z czego 300 zlokalizowanych jest w Europie. Z analiz przeprowadzonych przez IASP wynika, że ponad dwie trzecie parków zlokalizowana jest w miastach bądź w niedużej odległości od nich (ok. 27%). 21 Wybór umiejscowienia inicjatywy parkowej nie może być przypadkowy, ponieważ jest to decyzja o znaczeniu strategicznym dla danego obszaru, miasta czy regionu. Istotnym 19 K. B. Matusiak, Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 162. 20 M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia parków technologicznych, [w:] K. B. Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania…, op. cit., s. 81–83. 21 Statystyka IASP 2007 — www.iasp.ws z dnia 10 stycznia 2009 r. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 151 czynnikiem lokalizacyjnym parków naukowo-technologicznych, które stanowią najsilniej zorientowany rynkowo trzon dzielnic wiedzy, jest doskonałe powiązanie komunikacyjne zarówno drogowe, kolejowe, jak i lotnicze. 22 Czynniki lokalizacji parku technologicznego są silnie związane z charakterem działalności instytucji zaawansowanych technologii. Bliskość uczelni wyższych, instytucji naukowo-badawczych, wysoki standard życia w regionie, dostępność różnorodnych usług, jakość kapitału ludzkiego, dostępność komunikacyjna, sprzyjający klimat polityczny i biznesowy, przyjazne otoczenie, jakość zagospodarowania przestrzeni — są niezbędne dla efektywnego działania parku. 23 Według badań stowarzyszenia IASP przeprowadzonych w 2007 R., najważniejszym czynnikiem decydującym o lokalizacji parków technologicznych jest bliskość ośrodków naukowych i akademickich oraz instytucji badawczo-rozwojowych, które w znacznym stopniu stymulują rozwój innowacyjności w regionie. Badania pokazały, że ponad jedna trzecia parków technologicznych zlokalizowana jest bezpośrednio na terenie lub w pobliżu istniejącego kampusu uniwersyteckiego. Większość parków na świecie usytuowanych jest na obszarach o wysokim stopniu nasycenia uczelniami wyższymi. Badania pokazały również, że 60% badanych parków posiada w odległości do 50 km więcej niż pięć ośrodków uniwersyteckich. 24 Kolejnym istotnym czynnikiem lokalizacji i rozwoju parku technologicznego jest obecność kadry naukowej, zwanej często „klasą kreatywną”25, którą cechuje pomysłowość i zdolność do tworzenia innowacji. Pośrednio również z tym czynnikiem związana jest potrzeba zapewnienia wysokiej jakości życia dla wykwalifikowanej kadry i zasobów kapitału społecznego, co nazywane jest często „ramami życia kadr” innowacyjnego obszaru. Pojęcie wysokiej jakości życia związane jest z wymaganiami dotyczącymi jakości środowiska, atrakcyjności i powabu pejzażu, walorami estetycznymi otoczenia, jak również z dostępem do różnorodnych usług. W literaturze przedmiotu wskazuje się na cztery główne modele lokalizacji parków technologicznych w strukturze miast: 1. Park usytuowany na obszarach wiejskich lub podmiejskich jako wyizolowany lub bardzo słabo zintegrowany z przestrzenią miasta. Domeną modelu są tereny otwarte, z dala od zainwestowania miejskiego, na łatwo dostępnych terenach wiejskich. Przykładem tego typu lokalizacji są: Alva Technology Park w Hiszpanii, Edinburg Technopole (zdj. 1). 22 T. Parteka, Miasta wiedzy…, op. cit., s. 96–105. 23 A. P. Balcerzak, K. Gierczyńska, Parki technologiczne jako stymulator innowacyjności w realiach gospodarki opartej na wiedzy, artykuł z V Konferencji Naukowej z cyklu „wiedza i innowacje” pt.: „Ochrona wiedzy i innowacji” 19-20 stycznia 2009 R., Uniwersytet Jagielloński, Kraków, http://www.instytut.info/Vkonf/site/3.pdf z dnia 16 lutego 2009 r. 24 A. P. Balcerzak, K. Gierczyńska, Parki technologiczne jak…, op. cit., http://www.instytut.info/ Vkonf/site/3.pdf z dnia 16 lutego 2009 r. 25 R. Florida, Cities and the creative class, Routledge, New York 2005, za: K B. Matusiak, Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 167. 152 Ewa M. Boryczka Zdjęcie 1. Przestrzeń parku zlokalizowanego na terenach podmiejskich. Źródło: Oficjalna strona internetowa The Technology Park of Alava, http://www.pt-alava.es/default_ contenidos.asp?id_idioma=3&aviso=3 z dnia 15 grudnia 2008 r. 2. Park usytuowany na styku terenów zabudowanych i otwartych w strefie peryferyjnej miasta. Bardzo często zlokalizowany jest w sąsiedztwie kampusów uniwersyteckich lub dużych ośrodków B+R. Integracja tego modelu ze strukturą przestrzenną obszaru miejskiego wśród znanych parków na świecie jest zróżnicowana. Przykładem tego typu lokalizacji są: Edinburg Park, Technopolis Linnanma w Oulu. 3. Park usytuowany w strefie śródmiejskiej miasta. Stanowi on ważny element jego struktury przestrzennej, która kształtowana zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju sprzyjać ma poprawie atrakcyjności i konkurencyjności całego miasta. Inicjatywa charakteryzuje się bardzo dobrym zintegrowaniem ze strukturą całej jednostki osadniczej. Przykładem tego typu lokalizacji jest Manchester Science Park. 4. Park usytuowany w ścisłym centrum miasta. Takie przykłady parków występują niezwykle rzadko i są całkowicie zintegrowane z tkanką miejską, a ich granice są zupełnie niewyczuwalne w przestrzeni miasta. Stanowią z reguły niewielką jednostkę przestrzenną, często ograniczoną do jednego lub paru obiektów, w którym zlokalizowana jest cała działalność parku, na którą składa się wbrew pozorom funkcjonowanie bardzo wielu podmiotów (jednostek B+R i przedsiębiorstw innowacyjnych). Przykładem tego typu lokalizacji są: Technopolis City Center w Oulu, Tech Gate Vienna (zdj. 2). 26 26 M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., s. 50–51. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 153 Zdjęcie 2. Park Tech Gate Vienna zlokalizowany w samym centrum miasta. Źródło: Oficjalna strona internetowa Wissenschafts Und Technologiepark Tech Gate Vienna, http://www. techgate.at/rcms/upload/downloads/techgate2.jpg z dnia 10 stycznia 2009 r. Lokalizacja parków technologicznych w strukturze miasta lub poza nią związana jest bezpośrednio z dostępnością terenów. Wpływa to na wielkość i zagospodarowanie przestrzeni inicjatyw parkowych. Z doświadczeń funkcjonowania parków technologicznych wynikają jednak określone wnioski dotyczące ich optymalnych rozmiarów. Eksperci twierdzą, że warunkiem efektywnego działania i prawidłowego rozwoju oraz osiągnięcia niezbędnej w tym zakresie tzw. masy krytycznej jest budowa parku technologicznego o powierzchni mieszczącej się w przedziale między 0,3 a 4000 ha., przy minimalnej liczbie rezydentów ok. 15–20.27 Jednak lokalizacja i wielkość powierzchni parku nie przekłada się bezpośrednio na liczbę zatrudnionych pracowników czy ulokowanych firm, bo w intensywnie zagospodarowanym parku w centrum miasta może być więcej funkcjonujących podmiotów niż w parku obejmującym znacznie większy obszar. Głównymi różnicami między poszczególnymi modelami lokalizacji parków są sposoby zagospodarowania działek, gęstość zabudowy, nasycenie terenami zielonymi, wpływającymi na jakość i atrakcyjność przestrzeni oraz jego walory estetyczne. I tak z uwagi na bardzo wysokie ceny gruntów w obszarach centralnych miast parki technologiczne usytuowane w strefie śródmiejskiej zajmują z reguły niewielki, ale bardzo intensywnie zabudowany teren (przyp. IV model lokalizacji). Natomiast parki małe (do 10 ha) lokalizowane są najczęściej w obszarach śródmiejskich (przyp. III model lokalizacji), gdzie są dobrze zintegro27 W. Kasperkiewicz, Parki technologiczne jako…, op. cit., http://www.instytut.info/Vkonf/site/12. pdf z dnia 17 lutego 2009 r. 154 Ewa M. Boryczka wane ze strukturą miasta. Z reguły nie mają one wyraźnie określonych granic i dobrze komponują się z otaczającą przestrzenią. Parki średniej wielkości o powierzchni 40–70 ha usytuowane są najczęściej w strefie podmiejskiej lub na peryferiach, co związane jest bezpośrednio z mniejszymi cenami gruntów i większą dostępnością terenu. Tego typu inicjatywy parkowe są najczęściej spotykane i charakteryzują się niską intensywnością zabudowy, czytelnością układu kompozycyjnego, tworząc tym samym w przestrzeni jasno zdefiniowane, samodzielne jednostki. Cechuje je również największe zróżnicowanie wewnętrznych układów przestrzennych — od geometrycznie rozplanowanych do swobodnie ułożonych kompozycji. Przykładem swobodnej kompozycji przestrzeni parku jest układ Cambridge Science Park, gdzie zewnętrzna pętla komunikacyjna obsługuje wyodrębnione grupy obiektów, skupionych wokół centralnie usytuowanych terenów zieleni (zdj. 3). 28 Zdjęcie 3. Układ kompozycyjny parku średniej wielkości — Cambridge Science Park. Źródło: Oficjalna strona internetowa Cambridge Science Park, http://www.cambridgesciencepark.co.uk/ images/2.jpg z dnia 10 lutego 2009 r. Natomiast parki o powierzchni powyżej 100 ha są niezwykle rzadko spotykane, szczególnie w Europie i podobnie jak inicjatywy parkowe średniej wielkości są bardzo zróżnicowane. Można tutaj wyróżnić dwa skrajne typy układów przestrzennych, z których jeden reprezentowany jest przez Park Euromedecine w Montpellier, charakteryzujący się zupełnie swobodną kompozycją, niejedno28 M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., s. 52–53. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 155 rodną strukturą, niską intensywnością zabudowy, bardzo dużym rozproszeniem obiektów, połączonych ograniczonym układem ulic oraz bardzo dużym kompleksem urządzonej zieleni oddzielającej poszczególne grupy obiektów. Charakter tego parku typowy dla podmiejskich, rozproszonych przedmieść, przy braku uporządkowania sposobu budowy, powoduje, że całość obszaru nie ma czytelnego układu przestrzennego i przenika się z elementami otoczenia. Drugi typ układu prezentuje Wista Adlershof w Berlinie (powierzchnia 170 ha), który stanowi jeden z elementów szerszego układu nowo budowanego Miasta Wiedzy, Technologii i Mediów. Posiada on geometrycznie rozplanowany układ przestrzeni, który w tym przypadku ma charakter typowo miejski. Wynika to z cech zabudowy (zabudowa średniowysoka, pierzejowa, kwartałowa o układzie szachownicowym), sposobu ukształtowania ciągów komunikacyjnych wyposażonych w zieleń ozdobną oraz sposobu zagospodarowania terenów zielonych w otoczeniu budynków w formie skwerów, samodzielnych kompleksów rekreacyjnych i pozostałych licznych ciekawych przestrzeni publicznych (zdj. 4).29 Zdjęcie 4. Przestrzeń jednego z największych parków technologicznych w Europie — Wista Adlershof w Berlinie. Źródło: Oficjalna strona internetowa Technologiepark Berlin Adlershof, http://www.adlershof.de/fileadmin/ images/fotos/ z dnia 14 stycznia 2009 r. 29 M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., s. 53–55. 156 Ewa M. Boryczka Modele budowy układów przestrzennych parków technologicznych na świecie Nie ma jednego uznanego modelu organizacyjnego parków. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że każde z przedsięwzięć parkowych musi bazować na lokalnych i regionalnych zasobach, dążąc jednocześnie do ich najefektywniejszego wykorzystania. Można natomiast wyróżnić co najmniej trzy wzorce rozwiązań układów funkcjonalno-przestrzennych, które stały się istotną inspiracją dla kształtowania parków technologicznych na świecie:30 1. Wzorzec amerykański (Centennial Campus, The Research Triangle Park — rys. 1). Parki badawcze, powstające głównie z inicjatywy amerykańskich uniwersytetów, zlokalizowane są w sąsiedztwie uczelni, z reguły na terenach otwartych, jednak w strefie oddziaływania obszarów metropolitalnych. Charakteryzują się one dużą terenochłonnością, która związana jest z niską intensywnością zabudowy, rozproszeniem obiektów na dużym obszarze. Układ przestrzenny parków składa się z szeregu działek, enklaw indywidualnie zainwestowanych, które zawierają własny układ komunikacji drogowej, znaczną ilość powierzchni parkingowej oraz tereny zieleni urządzonej (skwery, place, ciągi piesze). Obfitość zieleni urządzonej związana jest bezpośrednio z wielkością zainwestowanych działek. Tereny zielone stanowią jednak bardziej reprezentacyjną przestrzeń prywatną, która oddziela ośrodki od siebie, niż ogólnodostępną przestrzeń publiczną, która ma służyć nawiązywaniu kontaktów między tymi poszczególnymi ośrodkami. 2. Wzorzec europejski (Cambridge Science Park, Manchester Science Park). Choć technologiczne parki europejskie wywodzą się z tradycji budowy i kształtowania amerykańskich parków naukowych, to mimo widocznych podobieństw wytworzyły inny model układu przestrzennego. Inicjatywy parkowe zlokalizowane są na znacznie mniejszych obszarach oraz posiadają zwarty system obsługi transportowej dla całego zespołu. Mimo wielu cech wspólnych z amerykańskimi przykładami, które związane są głównie z niską intensywnością zabudowy, niewielką wysokością obiektów oraz dużą powierzchnią terenów zielonych charakterystycznymi elementami przestrzeni wzorców europejskich jest ich „krajobrazowość”, związana z naturalnym kształtowaniem terenów zieleni urządzonej. Zespoły zieleni powstające według tradycji ogrodów angielskich pełnią bardzo ważną funkcję przestrzeni publicznych i rekreacyjnych, których celem jest integracja obszaru parku. Natomiast francuskie inicjatywy parkowe, nazywane również technopoliami, w odróżnieniu od parków brytyjskich nie wynikały z inicjatyw uniwersytetów, lecz stanowiły jeden z elementów strategii rozwoju metropolii.31 Lokalizowane były one głównie w strefach podmiejskich, blisko ważnych węzłów komunikacyjnych, w wyjątkowo atrakcyjnym otoczeniu, wśród kompleksów zieleni (zdj. 5, 6). Dobra lokalizacja, wysokiej jakości przestrzeń zagospodarowania oraz stały kontakt 30 M. Wdowiarz-Bilska, 31 P. Geneste, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., s. 46–48. Plan local d’urbanisme Montpellier, Montpellier raconte son ambition „Urbanisme”, 1998, nr 226/227, za: M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., 2008, s. 47. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 157 między naukowcami i przedsiębiorcami sprzyjać miały efektywnej wymianie myśli i powstawaniu innowacyjnych rozwiązań.32 Rysunek 1. Amerykański park badawczy Centennial, NC. Źródło: Oficjalna strona internetowa NC State University Centennial Campus Research Park, http://www. centennial.ncsu.edu/masterPlan/index.html z dnia 10 lutego 2009 r. 3. Wzorzec japoński (Tsukuba, Kyoto Research Park) związany jest z kreacją nowoczesnych „miast przyszłości” (rys. 2). Powstałe parki w Japonii są jedynie elementem znacznie szerszej struktury japońskich technopolii i narzędziem polityki gospodarczej związanej z decentralizacją i rozwojem słabszych regionów. Efektem realizowanego Programu Technopolis, opartego na rozwoju naukowo-badawczym, technologicznym i przemysłowym, jest powstanie 20 nowych miast-technopolii (o maksymalnej powierzchni 130 tys. ha) w obszarach metropolitalnych dużych miast japońskich („miasta matki” liczącego ponad 200 tys. mieszkańców) i w odległości maksimum 30 min. jazdy samochodem od centrum. Program zakłada budowę technopolii według ściśle określonych zasad lokalizacyjnych i zagospodarowania określonych w ustawie z lat osiemdziesiątych XX wieku (ustawa z 16 maja 1983 r. o technopoliach). 32 Koncepcja P. Lafiitte, za: M. Wdowiarz-Bilska, Aspekty przestrzenne tworzenia…, op. cit., s. 47. 158 Ewa M. Boryczka Zdjęcie 5. Przestrzeń parków europejskich — przykład terenów zieleni urządzonej według tradycji ogrodów angielskich. Źródło: Oficjalna strona internetowa Cambridge Science Park, http://www.cambridgesciencepark.co.uk/ about/11/imagebank z dnia 10 lutego 2009 r. Zdjęcie 6. Przestrzeń parków europejskich — przykład terenów zieleni urządzonej według tradycji ogrodów angielskich. Źródło: Oficjalna strona internetowa Cambridge Science Park, http://www.cambridgesciencepark.co.uk/ about/11/imagebank z dnia 11 lutego 2009 r. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 159 Rysunek 2. Przykład nowoczesnego miasta przyszłości — projekt Songdo City o powierzchni 5,7 km2 Źródło: Oficjalna strona internetowa Land of Opportunities Free Economic ZOnes http://www.fez.go.kr/_ html/section_eng/incheon_popup1.html z dnia 16 lutego 2009 r. Nowo powstałe jednostki stanowią połączenie rozwiązań przestrzennych zastosowanych w Dolinie Krzemowej i w mieście nauki — Tsukubie oraz pochodzącej z XIX wieku howardowskiej wizji miasta-ogrodu.33 Koncepcja budowy Technopolis (rys. 3) jest uregulowana prawnie i stanowi projekt rządowy. W odróżnieniu od starszych miast japońskich, zakładano, iż technopolie będą budowane w pięknych i naturalnych miejscach, pozostając w harmonii ze środowiskiem naturalnym i w zgodzie z lokalnymi tradycjami. Choć władza centralna zajmuje się koordynacją, ustaleniem podstawowych zasad, organizacją finansową przedsięwzięcia, to jednak bardzo istotną rolę w budowaniu technopolii odgrywają społeczności lokalne. Środki potrzebne na realizację projektów technopolii pokrywane są przez władze lokalne w ramach specjalnych funduszy, które tworzone są z wpływów z podatków lokalnych oraz pożyczek. Organy władzy krajowej ograniczają się natomiast do ustalania wysokości zwolnień podatkowych i subwencji.34 33 Miasto-ogród — wizja zaprezentowana w XIX wieku przez urbanistę Ebenezera Howarda. Koncepcja zakłada budowę w obszarach metropolitalnych wielkich miast sieci mniejszych miastsatelit (do 30 tys. mieszkańców), które zlokalizowane na terenach wiejskich będą sprzyjać zdrowemu, spokojnemu w kontakcie z naturą sposobie życia. Miasta satelity były rozplanowane w określonej odległości od miasta-matki i miały być dobrze skomunikowane, charakteryzować się niską intensywnością zabudowy oraz dużym udziałem terenów zielonych. 34 M. Castells, P. Hall, Technopoles of the World, Routledge, London, New York 1994 za: K. B. Matusiak, Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 164 oraz G. Benko, Geografia…, op. cit. 160 Ewa M. Boryczka Rysunek 3. Projekt nowoczesnych miast azjatyckich (Incheon 210 km2, ~2020) Źródło: Oficjalna strona internetowa Land of Opportunities Free Economic ZOnes http://www.fez.go.kr/_ html/section_eng/incheon.jsp z dnia 16 lutego 2009 r. Architektura i atrakcyjne środowisko pracy w parkach technologicznych W psychologii wyróżnia się pojęcie układów zachowań człowieka, które odpowiadają miejscu, w którym coś się odbywa, które ma swoje granice przestrzenne informujące ludzi, że wkraczają do innego miejsca, o określonej funkcji. W miastach te psychologiczne układy zachowań, jak i specyficzne przestrzenie — miejsca, wykazują duże zróżnicowanie. Funkcje i charakter przestrzenny miejsc wywołują określone układy zachowań ludzkich. Z punktu widzenia psychologii uważa się, że świat zbudowany przez człowieka jest szczególnym wyrazem systemu społecznego. Przestrzenie, bryły, architektura oraz przebywający w nich ludzie stanowią pewne systemy dla człowieka, wpływające na jego zachowanie w danym otoczeniu.35 Architektura, podobnie jak i inne dziedziny sztuki, ma bezpośredni wpływ na umysł i sposób myślenia człowieka, choć wydaje się, że w mniejszym za35 T. Sumień, Kreacja i percepcja architektury miasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989, s. 278–301. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 161 kresie niż dawniej ze względu na większą współcześnie konkurencję. 36 Podobnie jak prestiżowe dzieła, zaliczane do architektury elitarnej służą do wyrażania prestiżu społecznego, podkreślenia miejsca czy hierarchii w strukturze społecznej, tak i architektura parków technologicznych cechuje się zazwyczaj odmienną formą, nowoczesnym stylem i wykonaniem. Architektura ta wyraża charakterystyczne idee, jako element środowiska przestrzenno-kulturowego kształtuje wyobrażenia o pięknie, nowoczesności, harmonii, niezwykłości, wizji przyszłości oraz „eksperymentu przyszłości”.37 Architektura i zagospodarowanie przestrzeni mają funkcję katalityczną, która związana jest z możliwościami oddziaływania na przebieg, intensywność i efektywność interakcji społecznych. Obiekty, budowle czy też całe zespoły zabudowy dostarczają człowiekowi przeżyć estetycznych i emocjonalnych, zaspokajając potrzeby piękna, niezwykłości. Przebywanie i obcowanie z dziełami architektury, czy zagospodarowanymi i zaplanowanymi w sposób wyjątkowy zespołami obiektów, podnosi komfort życia, pracy, poczucie zadowolenia i satysfakcji oraz podobnie jak kontakty z dziełami sztuki jest źródłem cenionych przeżyć. Architektura spełnia ważną funkcję dotyczącą organizowania działań i zachowań ludzi w przestrzeni. Każda działalność człowieka czy dziedzina życia wymaga istnienia określonych miejsc oraz ich odpowiedniego rozplanowania i zorganizowania przestrzeni. Architektura i zagospodarowanie przestrzeni mają znaczący wpływ na kreację atrakcyjnego środowiska pracy. Pojęcie to obejmuje wiele czynników wpływających na stan psychiczny i fizyczny człowieka, z którymi człowiek ma bezpośredni kontakt podczas wykonywania pracy (środowisko wewnętrzne) lub które stanowią otoczenie (środowisko zewnętrzne). Pejzaż parków jest wypielęgnowany, a tereny zieleni wyposażone w urządzenia rekreacji i wypoczynku bardzo rozległe. Przestrzenie otwarte, publiczne niezwykle atrakcyjne, estetyczne i bardzo komfortowe, co sprzyja odpoczywaniu, czy też powstawaniu nowych pomysłów. Usytuowanie na terenie parku technologicznego układów zieleni urządzonej jest jednym z wymagań przestrzennych tego ośrodka, co związane jest z kreacją atrakcyjnego otoczenia pracy dla kadry naukowo-badawczej, zatrudnionej na jego obszarze. Wyjątkowa dbałość o przestrzeń wysokiej jakości w parkach technologicznych jest jednym z elementów budowy pozytywnego wizerunku firmy, a wizualny i funkcjonalny charakter atrakcyjnego otoczenia stanowi dla wysoko wykształconej kadry znaczące kryterium wyboru miejsca pracy i zamieszkania. Przykładem szczególnej dbałości i budowy atrakcyjnego środowiska pracy przy pomocy założeń przestrzennych i krajobrazowych jest kreacja idyllicznych niemal miejsc pracy wkomponowanych w spokojne otoczenie zieleni i wyposażone w szereg terenów rekreacji i rozrywki na terenach poprzemysłowych Zagłębia Ruhry (parki technologiczne w Dortmundzie i Herzogenraht oraz IBA Emscher Park).38 36 A. Wallis za: A. Kamińska, Gospodarka przestrzenna. Uwarunkowania społeczno-kulturowe, PWN, Warszawa 2008, s. 60. 37 A. Kamińska, 38 Gospodarka przestrzenna…, op. cit., s. 62–66. M. Wdowiarz-Bilska, Ekologiczne aspekty funkcjonowania parków technologicznych, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 7-A/2007 162 Ewa M. Boryczka Parki naukowe czy technologiczne wyposażone są w infrastrukturę około biznesową, wspólną dla wszystkich lokatorów. Ważną ich cechą jest właśnie koncentracja różnych usług. Są to urządzenia takie jak: biblioteka, sale konferencyjne, budki, restauracje, kafeterie, tereny sportowe. Wszystko to sprawia, że przestrzenie w parkach technologicznych stają się częstymi miejscami spotkań i wymiany myśli, informacji. Często zdarza się również tak, że tymi obiektami, czy też zagospodarowaniem całości parku zarządzają stowarzyszenia wszystkich przedsiębiorstw i instytucji zlokalizowanych w parku. Tworzy to również klimat i przestrzeń do nawiązywania współpracy. Organizatorzy parków technologicznych, świadomi narastającej konkurencji między ośrodkami innowacji i ich jakościowego głównie zróżnicowania, szczególną uwagę przykładają do tworzenia jak najatrakcyjniejszego środowiska i klimatu pracy. W wielu parkach do dyspozycji pracowników, mieszkańców oraz gości pozostaje szeroka gama urządzeń i usług. Można tutaj znaleźć również wiele atrakcji w dziedzinie sportu, wypoczynku, a także kultury. W Sophia Antipolis, który uważany jest za jeden najlepiej rozwiniętych parków i określany często jako „park prestiżu i inkubacji”, zlokalizowane są np.: klub sportowy, cztery pola golfowe, teatr plenerowy, kino oraz codziennie wystawy kulturalne.39 Szczególnie golf, który wydaje się być nadal synonimem jakości życia i wysokiego statusu społecznego, znalazł swoje szczególne miejsce w przestrzeni parków technologicznych. Organizatorzy wielu tych inicjatyw na świecie zdecydowali o centralnej lokalizacji pól golfowych na ich terenie.40 Można więc zauważyć, że społeczeństwa o zaawansowanej technologii mają coraz wyższe wymagania związane z jakością architektury, która ma odpowiadać ich wielorakim kryteriom, m.in. funkcjonalności, estetyki, nowoczesności, tożsamości. Architektura i zagospodarowanie terenu mają więc odpowiadać ich sposobowi życia i kultury. Obszar parku powinien być zatem postrzegany jako przyjemny do pracy i życia kadr. Przestrzeń polskich parków technologicznych W Polsce parki technologiczne w wielu przypadkach są elementem działań podejmowanych w ramach budowy sprawnych regionalnych systemów innowacji. Instytucje te są na polskim gruncie stosunkowo nowym zjawiskiem. Pierwszy park naukowo-technologiczny powstał w Poznaniu w 1995 r. Prawie 15 lat od tego wydarzenia w kraju zidentyfikowanych jest 48 inicjatyw parkowych, jednak tylko cztery parki w klasyfikacji według etapów rozwoju określanych jest jako wysoko rozwinięte, trzy jako rozwinięte, a pozostałe pozostają w fazie planowania lub wstępnego rozwoju.41 Zbiorowość polskich parków technologicznych oceniana jest jako bardzo zróżnicowana pod względem większości cech 39 G. Benko, Geografia…, op. cit., s. 152–154. 40 W parku technologicznym w Metz pola golfowe zajmują 60 ha, G. Benko, Geografia…, op. cit., s. 208–209. 41 Benchmarking parków technologicznych w Polsce. Wyniki badania., PARP, Warszawa 2008, s. 7–17. Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 163 strukturalnych. Łącznie obejmują przestrzeń o powierzchni 876,2 ha, jednak są znacznie zróżnicowane pod tym względem, dysponując od 0,1 do 320 ha powierzchni. Największymi polskimi parkami są: Bełchatowsko-Kleszczowski Park Przemysłowo-Technologiczny (320 ha) oraz Krakowski Park Technologiczny (264 ha), utworzony jako specjalna strefa ekonomiczna.42 Parki technologiczne są w polskich warunkach ciągle jeszcze nowym i wydaje się eksperymentalnym zjawiskiem instytucjonalnym. W literaturze przedmiotu wskazywanych jest wiele czynników niezbędnych do osiągnięcia sukcesu w realizacji programów parkowych. Wydaje się jednak, że większość realizowanych w Polsce inicjatyw parkowych nie spełnia kluczowych warunków mających zagwarantować odpowiedni rozwój parku. Wiele z nich nie jest usytuowana w pobliżu uczelni wyższych czy też jednostek B+R zlokalizowanych w danym regionie. Znaczna część jest usytuowana w obszarach peryferyjnych miast, gdzie dostęp komunikacyjny, z uwagi na niedorozwój infrastruktury transportowej (lotniczej, kołowej, czy też kolejowej), jest znacznie ograniczony. Większość parków posiada również ograniczony i raczej niewielki teren, który w dużej mierze został już wyczerpany.43 Taka sytuacja uniemożliwia dalszy rozwój firm na tym obszarze, a możliwość rozbudowy przestrzeni parkowej jest trudna. Polskie parki technologiczne wydają się w niczym nie przypominać zaprezentowanych modeli układów przestrzennych. Zabudowane standardową, mało atrakcyjną architekturą, bez przemyślanej kompozycji urbanistycznej i nie zachowujące spójności przestrzennej nie stanowią w tym względzie atrakcji dla potencjalnych rezydentów. Brak ciekawych, zaplanowanych przestrzeni publicznych, czy też obszarów zaprojektowanej zieleni urządzonej nie jest dodatkowym atutem przy próbach budowy atrakcyjnego środowiska pracy i otoczenia. Podsumowanie Tworzenie parków technologicznych stanowi dziś nie tylko ważny element w budowaniu zdolności innowacyjnych regionu i związanym z tym podnoszeniu konkurencyjności oraz restrukturyzacji gospodarki miasta i regionu, ale jest również nowoczesnym instrumentem urbanistyki i gospodarki przestrzennej. Powstawanie inicjatyw parkowych związane jest także z planowaniem nowoczesnego przemysłu i służy podnoszeniu atrakcyjności terenów produkcyjnych. Wpływ lokalizacji parków technologicznych na rozwój obszarów zurbanizowanych polega na atrakcyjnym zagospodarowaniu nowych terenów, nieużytków oraz rehabilitacji czy rewitalizacji stref poprzemysłowych. Budowa parków technologicznych związana jest z ich zdolnością kreowania efektów synergicznych. Zjawisko tzw. krzyżowego zapłodnienia, z którego wynika efekt synergii polega głównie na wykorzystywaniu w realizacji przedsięwzięć innowacyjnych wymiany pomysłów i informacji. Staje się to realne dzięki 42 K. B. Matusiak, 43 Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 163–167. Zarządzana powierzchnia polskich parków jest obecnie zagospodarowana na poziomie 35,7%. Jednak są parki zagospodarowane praktycznie w 100% (np. w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu) oraz o minimalnym wykorzystaniu terenów. K. B. Matusiak, Regionalne uwarunkowania…, op. cit., s. 165. 164 Ewa M. Boryczka możliwości odbywania na wyjątkowo atrakcyjnym terenie parków codziennych i bezpośrednich kontaktów, rozmów. Spotkania i możliwość nawiązywania kontaktów i relacji między osobami reprezentującymi różne dziedziny badań naukowych, przedsiębiorstwa przemysłowe, instytucje finansowe itd. sprzyjają rozwojowi innowacji i nowych technologii. W celu ułatwienia wspomnianych kontaktów na terenie parku poza przyjaznymi i atrakcyjnymi przestrzeniami budowane są obiekty wysokiej jakości architektury, w których lokowane są ponadto różnego typu firmy usługowe i handlowe (m.in. kluby sportowe, kawiarnie, restauracje pracownicze itp.), które służą również zapewnieniu atrakcyjnego środowiska pracy dla wysoko wykwalifikowanej kadry.44 Bibliografia Balcerzak A. P., Gierczyńska K., Parki technologiczne jako stymulator innowacyjności w realiach gospodarki opartej na wiedzy, artykuł z V Konferencji Naukowej z cyklu „wiedza i innowacje” pt.: „Ochrona wiedzy i innowacji” 19–20 stycznia 2009 R., Uniwersytet Jagielloński, Kraków, http://www.instytut.info/Vkonf/site/3.pdf z dnia 15 lutego 2009 r. Benchmarking parków technologicznych w Polsce. Wyniki badania, PARP, Warszawa 2008. Benko G., Geografia technopolii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993. Domański R., Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Kamińska A., Gospodarka przestrzenna. Uwarunkowania społeczno-kulturowe, PWN, Warszawa 2008. Kasperkiewicz W., Parki technologiczne jako nowoczesna forma promowania działalności innowacyjnej, artykuł z V Konferencji Naukowej z cyklu „wiedza i innowacje” pt.: „Ochrona wiedzy i innowacji” 19–20 stycznia 2009 R., Uniwersytet Jagielloński, Kraków, http://www.instytut.info/Vkonf/site/12.pdf z dnia 17 lutego 2009 r. Kwieciński L., Parki technologiczne jako instrument polityki badawczo-rozwojowej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. Matusiak K. B., Regionalne uwarunkowania tworzenia i rozwoju parków technologicznych, [w:] A. Nowakowska (red.), Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009. Matusiak K. B., Wpływ parków technologicznych na rozwój ekonomiczno-społeczny, [w:] K. B.Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania parków technologicznych w Polsce i na świecie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. Nowakowska A. (red.), Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009. Parteka T., Miasta wiedzy wyzwaniem dla nowych funkcji aglomeracji polskich, [w:] T. Marszał (red.), Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań strategii lizbońskiej, KPZK PAN, Warszawa 2008. Parteka T., Pietruszewski J., Metropolia wiedzy w regionach innowacyjnych (przykład gdańskiego obszaru metropolitalnego), [w:] A. Nowakowska (red.), Innowacyjność regionów w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2009. 44 W. Kasperkiewicz, Parki technologiczne jako…, op. cit., http://www.instytut.info/Vkonf/ site/12.pdf Przestrzenny wymiar funkcjonowania parków technologicznych 165 Siłka P., Parki technologiczne w Polsce jako instrument wpierania innowacji, praca magisterska wykonana pod kierunkiem dr. W. Dziemianowicza, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005. Sumień T., Kreacja i percepcja architektury miasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1989. Wdowiarz-Bilska M., Aspekty przestrzenne tworzenia parków technologicznych, [w:] K. B.Matusiak, A. Bąkowski (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania parków technologicznych w Polsce i na świecie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. Wdowiarz-Bilska M., Aspekty przestrzenne rozwoju Krakowskiego Parku Technologicznego — przykład podstrefy z Czyżynach, [w:] E. Węcławowicz-Bilska, M. Marx-Kozakiewicz (red.), Rola planowania przestrzennego w świetle polityki spójności unii europejskiej — wnioski dla teorii i praktyki, Czasopismo Techniczne z. 15-A/2005, Kraków 2005. Wdowiarz-Bilska M., Ekologiczne aspekty funkcjonowania parków technologicznych, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 7-A/2007. Wdowiarz-Bilska M., Mieszkać w technopolii — przykład Montpellier, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 1-A/2007. Wdowiarz-Bilska M., Tech Gate — „serce” Donau City: park technologiczny w centrum miasta, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 4-A/2008. Węcławowicz-Bilska E., „Serce miasta”, uzdrowiska, technopolis, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 4-A/2008. Zuziak Z., Serca metropolii, Czasopismo Techniczne A, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, z. 4-A/2008. Oficjalna strona internetowa Cambridge Science Park, http://www.cambridgesciencepark.co.uk/about/11/imagebank z dnia 10 lutego 2009 r. Oficjalna strona internetowa NC State University Centennial Campus Research Park, http://www.centennial.ncsu.edu/masterPlan/index.html z dnia 8 lutego 2009 r. Oficjalna strona internetowa International Association of Science Parks, http://www. iasp.ws Oficjalna strona internetowa The Technology Park of Alava, http://www.pt-alava.es z dnia 15 grudnia 2008 r. Oficjalna strona internetowa Wissenschafts Und Technologiepark Tech Gate Vienna, http://www.techgate.at z dnia 10 stycznia 2009 r. Oficjalna strona internetowa Technologiepark Berlin Adlershof, http://www.adlershof. de z 14 stycznia 2009 r. Oficjalna strona internetowa Land of Opportunities Free Economic ZOnes http://www. fez.go.kr/_html/section_eng/incheon_popup1.html z dnia 16 lutego 2009 r. Spatial dimension of the operation of technology parks The dynamic socio — economic growth in recent decades and the continuous process of globalization related to the changes in the spheres of economy, technology, and society, has triggered a wave of change in cities and regions. These changes are associated with innovative activities in industrial and service sector, i.e. in the form of technology parks or business and knowledge districts. Technology Parks are now the most advanced and complex institutional form of activities aiming at stimulating regional development and building modern structures of its economy. This paper presents the factors of location and operation of technology parks, which have a direct or indirect impact on the spatial structure of cities in all aspects. Especially, a particular attention is drown to the spatial arrangements of existing parks. Also , aspects concerning the issues of architecture, landscape charm, and land-use that have a significant impact on creating an attractive work environment, are a subject of paper’s attention. The modern, attractive environment appear to be of exceptional importance in building a knowledge-based economy and the competitiveness of cities and regions. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu Marcin Feltynowski Wprowadzenie W dobie społeczeństwa informacyjnego, gdzie dominującą rolę odgrywa wykorzystanie, przetwarzanie i udostępnianie informacji, informacja jest coraz intensywniej używana i przetwarzana w sektorze prywatnym i publicznym. Wynika to z potrzeby rozwoju technologicznego oraz odpowiedniego zarządzania informacją. Czynnikami wpływającymi na zarządzanie informacją oraz jej wykorzystanie są jakość i szybkość przepływu, które warunkują konkurencyjność edukacji, usług czy przemysłu. Podejście takie wymaga wykorzystywania nowych technik informacyjnych w zakresie gromadzenia, przetwarzania, pozyskiwania i użytkowania informacji.1 Istota systemów informacji przestrzennej Systemami, które pozwalają na podejmowanie decyzji oraz dokonywanie odpowiednich rodzajów działań, są systemy informacyjne. Systemy informacyjne, w tym również systemy informacji przestrzennej pozwalają na: ——organizację i porządkowanie pracy, ——wprowadzanie i przetwarzanie informacji zgodnie z założeniami systemu, ——wykorzystywanie i przechowywanie danych, ——udostępnianie danych w sposób „przyjazny” dla ostatecznego odbiorcy. 2 1 ePolska — Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001– 2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000, s. 67–68. 2 P. Werner, Wprowadzenie do systemów geoinformacyjnych, Wydanie 2 poszerzone i uaktualnione, Uniwersytet Warszawski — Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa 2004, s. 11. 167 168 Marcin Feltynowski Podstawowe komponenty, z których składają się systemy informacyjne, pozwalają na wykorzystanie ich z powodzeniem w budowaniu społeczeństwa informacyjnego. Wykorzystanie systemów informacyjnych umożliwia wpływ na zmiany społeczno-gospodarcze, wynikające z rewolucji informacyjnej. Wykorzystanie systemów informacyjnych ma wpływ na przemiany społeczno-gospodarcze, co jest wynikiem stosowania algorytmu tworzenia wiedzy, który w dobie gospodarki opartej na wiedzy przyjmuje postać: dane–informacja–wiedza. W społeczeństwie informacyjnym zmiany w poziomie wiedzy warunkowane są kreatywnością i szybkością zdobywania nowych zasobów wiedzy, która generowana jest dzięki zasobom i przetwarzaniu danych i informacji. Nadmienić należy, że do pozyskiwania informacji i jej przetwarzania niezbędny staje się komputer i odpowiednie oprogramowania, będące narzędziem poznawczym w rękach społeczeństwa. Ważną rolę w dobie społeczeństwa informacyjnego odgrywa szybkość przekazywania i dostępu do informacji, i aspekt ten wykazuje cechę spłaszczania czasu. Ważna staje się również weryfikacja informacji, ponieważ jej duży zasób powodować może tzw. „szum informacyjny”. Prowadzi to do konieczności weryfikowania (filtrowania) tego zasobu, w celu pozbycia się elementów nie pozwalających na tworzenie wiedzy. Należy podkreślić, że w epoce informacyjnej pozyskanie wysokiej jakości informacji staje się elementem strategicznym na drodze do zdobycia wiedzy wytworzonej na jej podstawie. edukacja i badania instytucje rządowe administracja państwowa samorząd terytorialny konsulting ochrona środowiska handel detaliczny transport leśnctwo nieruchomości infrastruktura komunalna opieka zdrowotna marketing i badanie rynku ropa naftowa i gaz wydawnictwa kartograficzne górnictwo produkcja 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 w % Rysunek 1. Dziedziny zastosowań GIS według Datatech Źródło: Opracowanie własne na podstawie ESRI Inc. (Business News)(Datatech’s GIS Market Report)(Brief Article) (Industry Overview), https://www.highbeam.com. Systemy informacji przestrzennej wykorzystywane są z powodzeniem w wielu dziedzinach życia. Podstawowym obszarem ich zastosowań jest administracja oraz edukacja i badania. Ważnym działem zastosowań są również usługi Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 169 komunalne czy działalność komercyjna podmiotów gospodarczych. Szczególną rolę w badaniach naukowych narzędzie to spełnia w naukach matematycznoprzyrodniczych i ekonomiczno-społecznych.3 W dużej mierze dane, informacja i ich efekt, czyli wiedza wykorzystywane są w badaniach naukowych. Zasób danych i wygenerowanych na ich podstawie informacje pozwalają na osiąganie nowej lub pogłębianie już istniejącej wiedzy. Coraz częściej w tym celu wykorzystywane są komputery oraz oprogramowanie pozwalające na prezentację danych w powiązaniu z przestrzenią, której dotyczą. Niezbędne staje się więc wykorzystanie systemów informacji przestrzennej, które umożliwiają prezentowanie i analizowanie danych powiązanych z przestrzenią. Oprogramowanie Zadania Sprzęt zie Da Lu d ne GIS Rysunek 2. Koncepcja GIS Źródło: Opracowanie własne. Systemy informacji przestrzennej, zgodnie z założeniem funkcjonowania systemów informacyjnych, służą gromadzeniu, analizowaniu, przetwarzaniu i udostępnianiu informacji, która posiada odniesienie przestrzenne. Systemy informacji przestrzennej pozwalają na budowanie baz danych, które oparte są na zasobach informacji o charakterze przestrzennym. W przypadku badań regionalnych, prezentowane w wielu badaniach dane liczbowe, mają odniesienie do regionów, czyli spełniają wymóg powiązania z przestrzenią. Niezależnie od tego, możliwości prze- 3 P. Werner, op. cit. , s. 138–139. 170 Marcin Feltynowski kształceń danych przy pomocy metod badawczych, pozwalają na ponowne wykorzystanie ich w celu prezentacji w systemach informacji przestrzennej. SIP — GIS SIT — LIS SIB — BIS Rysunek 3. Zależności między systemami informacji przestrzennej, w zależności od wykorzystanej skali opracowania Źródło: Opracowanie własne. Należy uświadomić sobie, że w wielu dziedzinach działalności ludzkiej istnieje możliwość wykorzystania systemów informacji przestrzennej. Ze względu na szczegółowość danych, jakie zawierają system, używa się określeń, które pozwalają na łatwiejszą identyfikację zasobów danego narzędzia. Systemy informacji przestrzennej (SIP) określane są również terminem anglojęzycznym Geographical Information System (GIS)4. Terminów tych używa się również, aby określić ogół systemów informacji przestrzennej. Systemy GIS pozwalają na zorganizowane użytkowanie systemu, składającego się z komputera, oprogramowania, danych geograficznych i obsługi, zaprojektowanego w celu efektywnego przechowywania, uaktualniania, przetwarzania, analizowania i wyświetlania wszystkich form informacji mających odniesienie geograficzne5. GIS, w rozumieniu systemu informacji przestrzennej o określonej szczegółowości, pozwala na wykonywanie opracowań w skalach wyższych niż 1:5000. Wy4 Polskim odpowiednikiem terminu jest SIP — System Informacji Przestrzennej, używany zamiennie z dosłownym tłumaczeniem terminu angielskiego — System Informacji Geograficznej. 5 J. Urbański, Zrozumieć GIS. Analiza informacji przestrzennej, PWN, Warszawa 1997, s. 15–24. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 171 korzystanie tego rodzaju dokładności pozwala na sporządzanie dokumentacji dla wszystkich jednostek NUTS6 (od gmin po regiony), a nawet porównywanie danych na poziomie europejskim (między krajami) czy globalnym. W przypadku analiz regionalnych bezpodstawne staje się używanie bardziej dokładnych map i wykorzystywanie systemów informacji o terenie (SIT), charakteryzujących się większą dokładnością danych prezentowanych najczęściej w przedziałach skali od 1:5000 do 1:500, które dopuszczone są dla opracowań wykonywanych przez gminy. Systemy informacji o terenie określane są również terminem anglojęzycznym Land Information System (LIS). Jednak systemy informacji o terenie mogą być wykorzystywane jako innowacyjne narzędzie zarządzania, budujące innowacyjny potencjał regionów, w przedsiębiorstwach o mniejszej skali oddziaływania lub przedsiębiorstwach komunalnych. Co za tym idzie, wykorzystanie systemów informacji o terenie, czyli narzędzi o wyższej szczegółowości map i danych, pozwala na implementację systemów w przedsiębiorstwach świadczących usługi dla społeczności lokalnych. Systemy GIS w takiej postaci mogą być wykorzystywane w ciepłownictwie, wodociągach, kanalizacji, gazownictwie czy przedsiębiorstwach energetycznych, które poprzez wykorzystanie GIS wdrażają nowe technologie w usługach społecznych oraz mogą tworzyć własne innowacyjne rozwiązania technologiczne. Największą szczegółowością wykorzystywanych danych, charakteryzują się systemy informacji o budynkach (SIB) (ang. Building Information Systems — BIS). Nie mają one zastosowań na gruncie polskim, ponieważ przedsiębiorstwa nie decydują się na wykorzystanie tego rodzaju systemów w zarządzaniu budynkami i budowlami. Z punktu widzenia innowacyjności regionów tego typu rozwiązania mają małe znaczenie. Systemy informacji przestrzennej jako instrument wspierania innowacyjności podmiotów gospodarczych Niezależnie od rodzaju działalności podmioty gospodarcze ukierunkowane są na osiąganie jak najwyższych zysków oraz podnoszenie jakości usług i produktów. Wprowadzanie systemów informacji przestrzennej może następować w różnych przedsiębiorstwach i dotyczyć może każdej sfery działalności, w której wykorzystywane są dane mające odniesienie przestrzenne. Rozważania na temat poziomu innowacyjności regionów oparte są na innowacyjności przedsiębiorstw wykorzystujących w swej działalności nowoczesne techniki informacyjne. Badania i analizy regionalne prowadzone są przez podmioty gospodarcze w celu zwiększenia efektywności działania przedsiębiorstw oraz podnoszenia zysków. Wykorzystanie systemów informacji przestrzennej może odnosić się do badania rynków zbytu określonych dóbr czy usług. Tego rodzaju działania określane są mianem geomarketingu. Wnioskowanie na podstawie badań geomarketingowych umożliwić ma prowadzenie analiz rynku oraz usprawnić zarządzanie siecią 6 NUTS (ang. Nomenclature of Units for Territorial Statistics) — standard geokodowania rozwinięty w Unii Europejskiej na potrzeby identyfikowania statystycznych jednostek terytorialnych. 172 Marcin Feltynowski dystrybucji przedsiębiorstw. Tego rodzaju działania stają się podstawą budowania strategii marketingowych. Wykorzystanie systemów GIS pozwala na podejmowanie decyzji związanych z działaniami przedsiębiorstwa na rynku. Należy uznać, że GIS staje się innowacyjnym narzędziem pozwalającym na zarządzanie procesami rozwojowymi przedsiębiorstw, wprowadzając tym samym innowacyjne metody zarządzania firmą. GIS można nazwać instrumentem „dobrego zarządzania”, czyli takim, które pozwala na wykorzystanie zasobów przedsiębiorstwa w sposób optymalny, przez co możliwe jest uzyskiwanie wyższych dochodów przy założonych do wykorzystania środkach. Systemy informacji przestrzennej mogą służyć również jako narzędzie wykorzystywane w kontaktach z klientami (zarządzaniu relacjami z klientami — Customer Relationship Management — CRM). Oznacza to zdolność firmy do zdobywania klientów, poznawania ich, odnawiania kontaktów z nimi, upewnienia się, że firma dostarcza im to, czego oczekują oraz to, do czego się zobowiązała, i wreszcie — realizowania zysków dzięki tym działaniom7, co wspomagane może być przez system GIS. Pozwala to na sprawne wskazanie dostępności usług oraz szybkości skorzystania z nich. GIS stanowić może innowacyjne narzędzie wsparcia dla podmiotów gospodarczych, które wymagają zarządzania majątkiem firmy. W przypadku przedsiębiorstw posiadających duży zasób nieruchomości w różnych lokalizacjach, systemy GIS pozwalają na ewidencjonowanie majątku, dzięki czemu możliwe jest sprawniejsze zarządzanie przedsiębiorstwem. GIS pozwala na zebranie pełnej informacji o przestrzennym układzie i stanie zagospodarowania nieruchomości należących do firmy. Zarządzanie majątkiem firmy wspomaga decyzje dotyczące remontów budynków i budowli. Wykorzystanie GIS z odpowiednio przygotowaną bazą danych wspomaga również gospodarkę finansową przedsiębiorstwa, poprzez kontrolę i możliwości oszacowania kosztów przewidywanych podatków od nieruchomości.8 Innowacje w zarządzaniu przedsiębiorstwami zajmującymi się usługami z zakresu logistyki, usprawniają monitoring osób i pojazdów przez wykorzystanie systemów informacji przestrzennej. Wykorzystanie GIS, oprócz określenia drogi i położenia elementów monitorowanych przez system, stanowi również element bezpieczeństwa w przypadku kradzieży. Monitoring osób i pojazdów pozwala określić terminowość dostaw dla klientów oraz nadzorować czas i teren pracy poszczególnych jednostek, stanowiących część systemu. Zastosowanie technologii GIS w przedsiębiorstwach zarządzających infrastrukturą techniczną pozwala na integrację różnego rodzaju danych, które przez zastosowanie GIS pozwala na łatwy i szybki dostęp do systemu. Systemy GIS, dzięki integracji przedsiębiorstw ciepłowniczych z systemami automatyki przemysłowej, pozwalają na pozyskanie i wizualizację na mapach, informacji o źródłach ciepła (elektorciepłownie), o wysokości ciśnienia w komorach ciepłowniczych, czy możliwości sterowania zaworami odpowiedzialnymi za przesyłanie energii. Wszystkie procedury wyświetlane są w systemie w czasie rzeczywistym. Projekty związane z innowacjami systemu ciepłowniczego jako jed7 R. S. Swift, Accelerating Customer Relationship. Using CRM and Relationship Technologies, Prentice Hall, New Jersey 2000, s. 12–13. 8 D. Gotlib, A. Iwaniak, R. Olszewski, GIS obszary zastosowań, PWN, Warszawa 2007, s. 209–211. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 173 na z pierwszych elektrociepłowni wprowadziła Dalkia Łódź Spółka Akcyjna, co miało miejsce w 1998 r. Podobnie zastosowanie systemów GIS może dotyczyć przedsiębiorstw wodno-kanalizacyjnych, gdzie wykorzystanie GIS do innowacyjnego zarządzania pozwolić ma na zwiększenie wydajności i efektywności sprzedaży oraz kontroli ciśnień. Wykorzystanie tego typu instrumentów ma poprawić obsługę klienta, kontrolę wycieków, zarządzanie pracami, co w efekcie przyczynić się ma do wzrostu całkowitej wydajności. Wykorzystanie systemów informacyjnych, wykorzystujących mapy o dokładności zgodnej z SIT, doprowadzić ma do modelowania zainwestowania środków na rozwój i modernizację sieci wodnej oraz kanalizacyjnej w celu osiągnięcia maksymalnych dochodów firmy i zadowolenia klientów. Z punktu widzenia odbiorców, systemy GIS w wodociągach mogą stanowić źródło informacji o jakości dostarczanej wody. Niezależnie od omówionych działań, w przedsiębiorstwach zarządzających infrastrukturą techniczną, systemy informacji przestrzennej mają stanowić również element, który pozwala na bezpieczeństwo procesów zachodzących w danym przedsiębiorstwie. Systemy informacji przestrzennej jako instrument wspierania innowacyjności w administracji publicznej Administracja publiczna działa w określonej przestrzeni społeczno-gospodarczej danego państwa. Zadaniem jej, przy wykorzystaniu systemu instytucjonalnego i określonych ram prawnych, jest zarządzanie państwem oraz jednostkami niższego rzędu. Dokonując podziału administracji publicznej w Polsce wyróżnić należy: administrację rządową, administrację samorządową. Wykorzystanie technologii GIS w badaniach regionalnych prowadzonych w administracji publicznej pozwoli na osiągnięcie korzyści, wynikających z cech systemów informacji przestrzennej. Podstawą działań w zakresie analiz regionalnych przy użyciu GIS, powinny stać się elektroniczne bazy danych, które stanowią punkt wyjścia w budowaniu systemów informacji przestrzennej. Bazy danych mogą być budowane na podstawie informacji gromadzonych przez przedstawicieli różnych działów oraz instytucji związanych z administracją funkcjonującą na terenie jednostek terytorialnych różnych szczebli oraz administracji centralnej. Dzięki takiemu podejściu bazy danych o regionach staną się podstawą kompleksowej informacji o tych jednostkach. Bazy te stanowić będą zbiory danych pozyskane z różnych środowisk, które dysponują niezbędną wiedzą specjalistyczną o regionie. Powstające zbiory danych powinny być generowane przy współpracy Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który dzięki Centralnemu Ośrodkowi Informatyki Statystycznej (COIS), powinien zapewnić gromadzenie, przetwarzanie, opracowywanie i udostępnianie danych statystycznych dla szerokiego grona odbiorców. Podstawową korzyścią wykorzystania GIS w administracji publicznej staje się ułatwienie dostępu do zbiorów informacji, powstających na podstawie danych pochodzących z wielu instytucji. Rynek elektroniczny skupia szerokie grono odbiorców i pozwala na nieograniczony dostęp do informacji w czasie i przestrzeni. Pozyskiwaniem informacji zainteresowani są nie tylko profesjonaliści, 174 Marcin Feltynowski ale również instytucje i organizacje będące uczestnikami wszelkich procesów zachodzących w przestrzeni. Informacja pozwala na działanie w obszarze rzeczywistym a nie prawdopodobnym, warunkując lepszą efektywność działania gospodarki, w tym rynków lokalnych nastawionych na rozwój społeczno-gospodarczy. Zbiory danych wymagają przejścia przez proces standaryzacji, dzięki czemu możliwe staje się łatwiejsze ich wykorzystanie w różnego typu badaniach oraz zwiększa się ich czytelność. Jednolite bazy danych stwarzają jednocześnie podstawy do współpracy organizacji i instytucji na poziomie lokalnym oraz centralnym, dzięki czemu polepszony zostaje przepływ informacji między różnymi podmiotami wykorzystującymi zasoby baz danych. Budowa baz danych prowadzi do wnikliwej analizy obszaru kraju. Może odbywać się ona począwszy od gromadzenia informacji na najniższym szczeblu (gminie) poprzez kolejne szczeble samorządowe, prowadząc do agregacji danych na poziomie regionalnym czy krajowym. Tego rodzaju postępowanie pozwala na dokonanie inwentaryzacji obszaru regionu w różnych aspektach tematycznych, pozwalających również na kompleksową ocenę regionów. Zbieranie informacji o regionach oraz ich okresowe uzupełnianie prowadzą do wprowadzenia w sferze badań regionalnych elementu ciągłości tego procesu. Bieżąca aktualizacja danych pozwoli na wprowadzenie monitoringu zachodzących w regionie zmian społeczno-gospodarczych, w powiązaniu z ich przestrzennym zróżnicowaniem. Bazy danych, w połączeniu z technologią GIS, posłużyć mogą jako baza badawcza do prowadzenia symulacji i analiz, które wspomagają podejmowanie decyzji na wszystkich poziomach NUTS czy poziomie krajowym. Analizy takie mogą dotyczyć szerokiego spektrum spraw dotyczących: struktury rozmieszczenia ludności, zróżnicowania zasobów w regionach czy dostępności obiektów użyteczności publicznej. W warunkach polskich analizy i symulacje tego typu prowadzone są bardzo rzadko z uwagi na niedostateczne zaplecze infrastrukturalne (mały procent wykorzystania systemów informacji przestrzennej na wszystkich poziomach administracji publicznej), brak kadry posługującej się narzędziami analitycznymi dostępnymi w oprogramowaniu GIS, czy wreszcie na słabe zaplecze w zakresie dostępności danych, pozwalających modelować zjawiska zachodzące w przestrzeni regionu. Kolejną zaletą budowania systemów informacji przestrzennej jest łatwość ich odbioru przez społeczność lokalną oraz instytucje zainteresowane ich wykorzystaniem (ośrodki naukowo-badawcze, instytucje rządowe, administracja państwowa czy samorząd terytorialny). Aspekt ten dotyczy w dużej mierze możliwości prowadzenia badań regionalnych oraz możliwości podejmowania decyzji administracyjnych, związanych z zarządzaniem na różnych szczeblach samorządu lokalnego czy na poziomie państwa. Obszarem ewentualnego wykorzystania GIS w administracji publicznej staje się również funkcja informacyjna, realizowana przez udostępnianie w serwisach internetowych wniosków płynących z badań oraz funkcjonowania samorządu, dla których prezentacji mogą zostać wykorzystane nowe technologie informacyjne. Ustawa o dostępie do informacji publicznej9 stara się wprowadzić 9 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, DzU 2001 nr 112 poz. 1198. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 175 pewne ujednolicenie w udostępnianych danych, w szczególności w przypadku samorządów terytorialnych, czego efektem jest „Biuletyn Informacji Publicznej” (BIP). Dodatkowe możliwości wprowadziła również ustawa o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne10, która w znaczący sposób wspiera działania na rzecz wykorzystania technologii GIS w systemie lokalnego, regionalnego i krajowego systemu analiz, symulacji i monitoringu, opartych na badaniach. Wynika to ze wskazań ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, która wymusza: ——stworzenie infrastruktury teleinformatycznej, ——budowę sieci i systemów teleinformatycznych kraju, ——opracowanie standardów informatycznych w administracji, ——informatyzację administracji rządowej i samorządowej oraz wspieranie inwestycji w obszarze informatyki, ——edukację informacyjną społeczeństwa, ——rozwój społeczeństwa informacyjnego w RP, ——realizację zobowiązań międzynarodowych RP w dziedzinie informatyzacji. Administracja publiczna infomacje Podmioty gospodarcze Społeczność lokalna Rysunek 4. Przepływ informacji w regionie i samorządach lokalnych Źródło: Opracowanie własne. Niewątpliwy wpływ na ustawodawstwo polskie w zakresie informacji przestrzennej, która może zostać wykorzystana w badaniach naukowych, ma przyjęcie przez Parlament Europejski i Radę dyrektywy ustanawiającej infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej11. Polska Infrastruktura Informacji Przestrzennej objąć ma swoim zasięgiem wszystkie szczeble administracji publicznej oraz służyć wszystkim użytkownikom geoinformacji w kraju i we Wspólnocie. Wymagać będzie to stworzenia infrastruktur regionalnych i lokalnych, pod warunkiem zapewnienia ich zdolności do współdziałania 10 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, DzU 2005 nr 64 poz. 565. 11 Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE), DzUL 108 z 25 kwietnia 2007. 176 Marcin Feltynowski (interoperacyjności).12 Interoperacyjność zapewniona ma być dzięki stosowaniu standardów i wspólnych protokołów wymiany danych. Szeroki dostęp do baz danych ma zostać zapewniony dzięki wykorzystaniu modelowych rozwiązań stosowanych w krajach europejskich. System udostępniania danych składać ma się z: ——aplikacji użytkowników, ——usług przetwarzania i udostępniania danych, ——katalogów — zbiorów danych na serwerach, ——repozytoriów danych — kopie baz danych umieszczonych na serwerach, stanowiące źródło informacji dla użytkowników.13 Dyrektywa wyznacza zakres danych przestrzennych oraz czas, kiedy mają one zostać udostępnione. Dane podzielone zostały na trzy grupy: ——dane podstawowe — stanowią podbudowę systemu i są punktem odniesienia dla pozostałych danych, ——dane dotyczące ukształtowania terenu, budowy geologicznej oraz użytkowania terenu, ——dane statystyczne. Należy stwierdzić, że z punktu widzenia badań regionalnych najistotniejszą grupę danych stanowią dane statystyczne14, które w powiązaniu z danymi podstawowymi pozwolą na wykorzystanie zgromadzonych zasobów danych w administracji, edukacji i badaniach. Badania regionalne i lokalne wykonywane są na podstawie obserwacji świata rzeczywistego. Obserwacja ta polega na gromadzeniu danych, które opisują otaczającą nas przestrzeń. Jest to nierozerwalnie związane z procesami gromadzenia danych na potrzeby budowania systemów informacji przestrzennej. Punkt wyjścia dla badań związanych z regionem oraz środowiskiem lokalnym stanowią informacje gromadzone w bazach dane. Ich dostępność pozwala na ich przekształcenia w zależności od potrzeb i reprezentowanej przez badacza dyscypliny naukowej. Prowadzi to do opracowania danych wyjściowych, które stanowią wnioski z prowadzonych badań naukowych, które mają postać wyników prowadzonych analiz, symulacji czy monitorowania zachodzących w regionach procesów. Analizy eksperckie powstające na podstawie baz danych, stanowiących element systemów informacji przestrzennej, stają się często źródłem decyzji administracyjnych, podejmowanych dzięki wnioskom i rekomendacjom z badań. Pozwala to również na zaangażowanie w procesy decyzyjne środowisk naukowych czy ekspertów z różnych dziedzin w celu lepszego zarządzania jednostkami terytorialnymi i budowania ich konkurencyjności. Decyzje, podejmowane na podstawie opracowań wykorzystujących systemy informacji przestrzennej, wywierają wpływ na rzeczywistość, która ponownie ulega procesowi modelowania. Dzieje się to dzięki aktualizacji informacji o zmieniającej się rzeczywi12 J. Gaździnki, Problematyka transpozycji dyrektywy INSPIRE do prawa polskiego, http://www. gugik.gov.pl/gugik/dw_files/742_transpozycja_dyrektywy.pdf, s. 4. 13 E. Bielecka, Systemy informacji geograficznej. Teoria i zastosowania, Wydawnictwo PJWSTK, Warszawa 2006, s. 207–209. 14 Dane zostały wymienione w Załączniku III Dyrektywy INSPIRE. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 177 stości. Wykorzystanie w badaniach technologia GIS oferuje nowe możliwości obrazowania wyników rozważań eksperckich przez: ——tworzenie map, ——wizualizację i publikację wyników przeprowadzanych analiz, ——rozwiązywanie złożonych problemów i przygotowywanie wariantowych scenariuszy. 4. Wyniki: analiz, symulacji, monitoringu 3. Przetwarzanie danych: analizy, symulacje, monitoring 2. Model świata rzeczywistego 5. Decyzje 1. Świat rzeczywisty Rysunek 5. Proces podejmowania decyzji Źródło: Opracowanie własne. Nie można zapominać o wykorzystaniu GIS w samorządach gminnych i wojewódzkich w celu opracowania dokumentów z zakresu planowania przestrzennego. Plany zagospodarowania przestrzennego województw, studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (dalej studium) oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (dalej plany miejscowe, mpzp) wykonane przy użyciu technologii GIS, pozwalają na łatwiejsze udostępnianie tych dokumentów w sieci. Dokumenty te mogą trafiać w postaci interaktywnej do uzgodnień i konsultacji, co pozwala na przeprowadzenie w sposób sprawniejszy procedury sporządzania dokumentów planistycznych. Należy podkreślić ważną funkcję planów miejscowych i studium w marketingu terytorialnym gmin i województw, z uwagi na łatwiejsze udostępnianie i przejrzystość opracowań sporządzonych przy użyciu nowoczesnych technologii informacyjnych. Tak sporządzone dokumenty pozwalają na prowadzenie symulacji, analiz oraz monitoring zmian w przestrzeni lokalnej czy regionalnej. Innowacyjne narzędzie, jakim są systemy informacji przestrzennej wykorzystywane w krajach zachodnioeuropejskich, musi zostać również rozpowszech- 178 Marcin Feltynowski nione w Polsce. Wynika to z konieczności spełnienia wymogów unijnych zawartych w dyrektywach. Działania związane z wdrażaniem dyrektywy INSPIRE15 opierać mają się na budowaniu i monitorowaniu procesów zachodzących na wszystkich szczeblach administracji publicznej oraz na poziomie europejskim. Gromadzenie danych oraz ich przetwarzanie przy pomocy systemów informacji przestrzennej doprowadzi do udostępnienia szerszemu gronu odbiorców. Dzięki gromadzeniu i aktualizowaniu baz danych możliwe jest ich wykorzystanie do modelowania świata rzeczywistego oraz podejmowania wielu decyzji związanych z zarządzaniem w administracji publicznej. Innowacyjne narzędzie, jakim jest GIS, stanowi więc podstawę zarówno prowadzonych badań, jak również ma znaczenie w sferze wynikowej badań, dzięki ich wizualizacji. Loklany ośrodek GIS Wojewódzki ośrodek GIS Centralny ośrodek GIS Systemy europejskie INSPIRE Systemy światowe Rysunek 6. Powiązania systemów informacji przestrzennej Źródło: Opracowanie własne. Podsumowanie Wdrażanie systemów informacji przestrzennej w administracji publicznej oraz wszelkiego rodzaju przedsiębiorstwach, związane jest z postępem dokonującym się we wszystkich dziedzinach życia. Należy podkreślić, że używanie systemów informacji przestrzennej w administracji publicznej może wpływać na podnoszenie konkurencyjności regionu przez postrzeganie tej jednostki na zewnątrz. Dostęp do informacji o regionie, we wszystkich dziedzinach działalności samo15 Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE), DzUL 108 z 25 kwietnia 2007. Systemy informacji przestrzennej jako narzędzie wzmacniania innowacyjności regionu 179 rządowej, pozwolić ma na szybszy proces decyzyjny i innowacyjne zarządzanie zasobem danych w urzędach. Nie można pominąć roli przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w budowaniu potencjału innowacyjnego regionu. Podmioty te, dzięki wykorzystaniu technologii informacyjnych GIS, wprowadzają innowacyjne metody zarządzania przedsiębiorstwem, przez co podnoszą swoją konkurencyjność na rynkach, jak również budują potencjał innowacyjny samorządów lokalnych, a w konsekwencji regionów. Zinformatyzowanie i wprowadzenie systemów zarządzania przy udziale systemów informacji przestrzennej pozwala również na zwiększenie wydajności podmiotów gospodarczych, a co za tym idzie, pozwala na generowanie zysków. Wykorzystanie innowacyjnego narzędzia, jakim jest GIS, pozwala na wprowadzenie elementów bezpieczeństwa zarówno w odniesieniu do osób, jak i mienia przedsiębiorstw, budujących swą innowacyjność opierając się na wykorzystaniu GIS. Bibliografia Bielecka E., Systemy informacji geograficznej. Teoria i zastosowania, Wydawnictwo PJWSTK, Warszawa 2006. Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE), DzU L 108 z 25 kwietnia 2007. ePolska — Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001–2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2000. Feltynowski M., Polityka przestrzenna obszarów wiejskich. W kierunku wielofunkcyjnego rozwoju, Wydawnictwo CeDeWu.pl, Warszawa 2009. Feltynowski M., System Informacji o Terenie — innowacyjne narzędzie w monitoringu zagospodarowania przestrzennego gmin [w:] Niedzielski P., Guliński J., Stawasz E. (red.) Nauka — Innowacje — Gospodarka SOOIPP Annual — 2007, „Zeszyty Naukowe” nr 480, Ekonomiczne Problemy Usług nr 13, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007. Gaździnki J., Problematyka transpozycji dyrektywy INSPIRE do prawa polskiego, http:// www.gugik.gov.pl/gugik/dw_files/742_transpozycja_dyrektywy.pdf. Gotlib D., Iwaniak A., Olszewski R., GIS obszary zastosowań, PWN, Warszawa 2007. Swift R. S., Accelerating Customer Relationship. Using CRM and Relationship Technologies, Prentice Hall, New Jersey 2000. Urbański J., Zrozumieć GIS. Analiza informacji przestrzennej, PWN, Warszawa 1997. Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, DzU 2005 nr 64 poz. 565. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej, DzU 2001 nr 112 poz. 1198. Werner P., Wprowadzenie do systemów geoinformacyjnych, Wydanie 2 poszerzone i uaktualnione, Uniwersytet Warszawski — Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa 2004. 180 Marcin Feltynowski Geographical information systems as the tool of strengthening innovativeness of the region In century of the information society, where using, processing and making available are playing the dominating role of information, the information is more and more intensively used and processed in the private and public sector. It is results from the need of the technological development and appropriate managing the information. Geographical Information Systems serve for it, which are implementing more and more often in legal entities and in the civil service, to the purpose of increasing the effectiveness of managing. Subjects being functional in the space of the region thanks to using Geographical Information Systems, are implementing innovative methods of the business administration. It is leading to raising the competitiveness on markets, as well as building the innovative potential of local governments, and in consequence the innovative potential of regions. Using the modern information technology also allows for increasing the productivity of legal entities and public sector. ISBN 978–83–88529–59–7
