Mały słownik zoologiczny - System Pocztowy SUPERFON

MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY
BEZKRĘGOWCE
WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984
Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)
MIECZYSŁAW GÓRNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZYŃSKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROSŁAW STANKIEWICZ
(M.S.) WOJCIECH STARĘGA <W.S.) TERESA SULGOSTOWSKA (T.S.) ZUZANNA STROMENGER (Z.S.) TOMASZ UMIŃSKI (T.U.) LUDWIK 2MUDZIŃSKI (L.Z.)
PRZEDMOWA
Podczas gdy kręgowce są już jako tako poznane, a przynajmniej sklasyfikowane, świat zwierząt bezkręgowych z ich niesłychanym bogactwem
form i przejawów życiowych zdradził nam dopiero trochę swoich tajemnic. Dosłownie dzień w dzień odkrywa się należące do niego nowe
gatunki, a od opisu budowy do poznania biologii droga bardzo daleka. Daleka nie zawsze dlatego, że wiele form przebywa w trudno dostępnym
dla naszej obserwacji środowisku — w szczelinach mrocznych jaskiń, głęboko w glebie, na dnie oceanów, pod zwałami lodu na biegunach czy w
zakamarkach tropikalnej puszczy. Niektóre żyją tuż obok nas, a mimo to mijają niekiedy dziesiątki lat, zanim udaje się ustalić, że np. jakaś dawno
odkryta postać larwalna stanowi formę młodocianą określonego gatunku, którego okazy dojrzałe były już znane naszym dziadkom; larwy bowiem
bywają w znacznym stopniu nieipodobne do rodziców.
Spośród przeszło miliona opisanych gatunków zwierzęcych 9Wo to 'bezkręgowce, a wśród nich ponad 700 000 to owady! Tak kolosalna liczba
zmusza, by te ostatnie omówić oddzielnie, toteż poświęcamy im osobny tom, niniejszy 'zaś obejmuje pozostałe bezkręgowce. Oczywiście nie
wszystkie. W doborze omawianych jednostek systematycznych (kierowano się zasadą, aby pokazać przede wszystkim bardziej) znane,
pospolitsze, reprezentujące faunę krajową bądź te gatunki, z którymi czytelnik zetknąć się może w literaturze, w gospodarstwie albo też... paść ich
ofiarą.
W wyborze systematyki redakcja .pozostawiła swobodę autorom, ponieważ nie ma jeszcze jednego, powszechnie .uznanego podziału
bezkręgowców. Brak też wielu polskich nazw zwierząt tej grupy i nie należy się spodziewać, aby w przyszłości starano się je uzupełnić. Uczeni
uważają na ogół, że dublowanie
nazw naukowych to zbyteczny, jeśli nie uciążliwy balast. W naszym Słowniku poza nazwami naukowymi wprowadziliśmy
również nazwy polskie i spolszczone. Tylko część tych ostatnich (nazwy pewnych pasożytów) ma imprimatur organów
uprawnionych do ustalania nazewnictwa, może się więc zdarzyć, ze nie wszystkie spotkają się z powszechną aprobatą.
Niektóre grupy systematyczne wymagały nieco odmiennego opracowania niż pozostałe. Na przykład w grupie “robaków"
położono większy nacisk na budowę wewnętrzną, gdyż często poszczególne ich gatunki pokrojem zupełnie nie różnią się od
siebie. Przeciwnie u skorupiaków. U 'nich gatunki wykazują z reguły uchwytne różnice (pokrojowe, dlatego stosunkowo więcej
miejsca poświęcono ich efesterierowi.
Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasła powtarzające się w notach encyklopedycznych oznaczono ich pierwszą literą, a
w wypadku haseł wielowyrazowych — ich pierwszymi literami, niezależnie od przypadku i liczby. Wyjaśnienie terminów
zawartych w opisach niższych jednostek systematycznych znaleźć można w opisach jednostek •wyższych, wskazanych zawsze
przez strzałkę (->), w samodzielnych drobnych notkach, których istnienie sygnalizują również strzałki, a także w większych
notach, noszących tytuły: fagocytoza, komórka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy płciowe u pierwotniaków, podział
wegetatywny pierwotniaków, tkanki, układ krwionośny (i inne), zmysły, rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych
oraz rozwój zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie sięgnąć po inne źródła pomocnicze, choćby po Wielką encyklopedia
powszechną, gdyż nasz słownik nie przez skromność nazwany został'małym i nie jest słownikiem ogólnobiologicżnym. Znaki cf i
$, z iktórych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samicę, •zapożyczone .przez zoologię z symboliki astrologicznej (c? oznacza
planetę Marsa, a $ — planetę Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunków, których przedstawiciele znacznie różnią się
od siebie pokrojem obu płci. Słownik wyposażono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajdów.
Teresa Sulgostowska
A
Acantharia — rząd pierwotniaków z podgromady ->promie-luonóżek. Średnica ich waha się w granicach 100—300 [im. Mają
zwykle 20 długich, mineralnych igieł, które rozchodzą się symetrycznie z centrum komórki i wystają z niej daleko na zewnątnz.
Igły, przynajmniej u niektórych gatunków, zbudowane są z siarczanu strontu. Ten skład mineralny wskazuje na intensywne pobieSchemat budowy Acantharla l — igla szkieletowa; 2 — cyto-plazma zewnętrzna; 3 — Jądro;
4 — wlókienka kurczliwe
ranie jonów strontu, które znajdują się w wodzie morskiej w ilościach śladowych. Imię gatunki mają igły utworzone z krzemianu
wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewnętrznej znajdują się l albo liczne jądra. Szczegóły cyklu życiowego nie są znane.
Wiadomo jedynie, że A. wytwarzają jedno jądrowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie występują u -potwornic. A. mogą
aktywnie zmniejszać lub zwiększać powierzchnię ikomórki i dzięki temu (podnoszą się lub opadają w toni wodnej. Stawisko to
związane jest z działaniem kurczliwych włókienek cytoplazmatycznych. Włókien-ka te przytwierdzone są z jednej strony do igieł
szkieletowych, a z drugiej — do tołony komórkowej. Ich 'skurcz powoduje “rozpinanie" cytolplazmy na igłach szkieletowych, a
co za tym idzie — zwiększenie pawierzchni komórki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza się. A. zawdzięczają
żółty lub zielony kolor ciała symbiotycznym glonom, występującym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A. wchodzą w skład
morskiego planktonu. [A.J.K.]
acbatina
achatina (Achatina^ — rodzaj mięczaków z rodziny Achatt-nidae, z rzędu -»-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszlę
kształtu jajowatego, wydłużonego, wysokości (zależnie od gatunku) 10—20 om. A. są największymi ślimakami lądowymi świata.
Ciężar ich ciała może dochodzić do l/t kg. Jaja tych olbrzymów, wyglądem i wielkością izbliżone do jaj ptasich, mają 2,5 cm
długości. A. zamieszkują Afrykę równikową, gdzie trzymają się miejsc wilgotnych o bujnej rośliminości. Są roślinożerne i mogą
miejiscami wyrządzać szkody w uprawach. Ludność tubylcza zbiera a. do celów kulinarnych. Najbardziej znany gatunek
Achatina fulica, rodem z Afryki wschodniej, został przez człowieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej
całego świata, częściowo nieumyślnie, a częściowo rozmyślnie jako przysmak lub ozdoba. Wszędzie, gdzie go wprowadzono,
zadomowił się doskonale, rozmnożył ogromnie i stał się uciążliwym szkodnikiem wszelkich upraw. Próby wytępienia niepożądanego przybysza 'nie powiodły się jak dotąd nigdzie. Natomiast w swej ojczyźnie a. nigdzie nie rozmnażają się masowo,
gdyż wkomponowane od tysiącleci w miejscowe biocenozy podlegają ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.]
adoleskaria -».metacerkaria. afrodyta tęczowa —ozłotorunka.
Agamermis decaudata — gatunek obleńca z rodziny ->.struńców. Formy dorosłe żyją w glebie, gdzie zapłodnione samice
składają jaja. Larwy przedostają się przez kutikulę szarańczaków do ich jamy ciała i tam szybko rosną. Po pewnym czasie
opuszczają owady, wędrują do ziemi, gdzie dojrzewają i kopulują. [M.S.]
akantella (Acanthella) —' ro-bakowatego kształtu larwa
-Aolcogłowów, powstająca z
-i-akantora w jamie ciała stawonoga będącego jej żywicielem pośrednim. Ma wykształcony, pokryty kolcami ryjek oraz zawiązki
wszystkich narządów, które występują u form dojrzałych. Dalszy rozwój a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z
żywicielem pośrednim, przez żywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia się, przyczepia ryjkiem do śluzówki i
dojrzewa. Przełknięta przez nieodpowiedniego żywiciela może przebijać jego przewód pokarmowy i otorbiać się w jamie ciała.
[M.S.]
akantor (Acantbor) — kurczliwa larwa, rozwijająca się w jaju ->-kolcogłowów. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez żywiciela
pośredniego, którym przeważnie bywa jakiś stawonóg, a. uwalnia się z osłonek jajowych, przebija ściankę jelita i 'dostaje się do
jamy ciała gospodarza, gdzie przekształca się w -»-akantellę. [M.S.]
akropora -»-madrepora.
aksamUnikowate (Ciubionidae)
- rodzina stawonogów z pod-rzędu -^pająków wyższych. 0-bejmują formy mające smukłe, wydłużone ciało, o długości 2—12
mm. Odwłok zwykle pokryty krótkimi włoskami sprawia wrażenie aksamitu. Barwa ciała typowych przedstawicieli jest
czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odwłoku widnieje czasem ciemniejsza podłużna pręga. A. żyją wśród trawy,
na
alderia
krzewach, a nawet w koronach drzew. Polują aktywnie, zwykle w dzień. Sieci nie budują. Kryją się chętnie w zwiniętych liściach,
w szczelinach kory, skał lub kamieni, a kryjówkę wyściełają rurką z pajęczyny otwartą z obu końców. W podobnej rurce samica
buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje się młodymi. A. znane są z całego świata. Opisano ich około 1500 gatunków, z czego
w Polsce żyje 31. Najważniejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunków tego
ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywołującym u człowieka silne bóle w okolicy ukąszonego miejsca. [W.S.]
akteon (Actaeon) — rodzaj mięczaków z rodziny Actaeo-nidae, z rzędu -»okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki mające muszle
jajowate, wydłużone, z zaostrzonym wierzchołkiem, wysokości 2—3 cm, na tyle duże, że cały ślimak może się w nich schować.
Otwór muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykształconej muszli i wieczka stanowi cechę
pierwotną, gdyż u pozostałych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanikło. A. pochodzą od ślimaków
przodoskrzelnych, same natomiast, czy też gatunki do nich podobne 'dały początek ślimakom -9-płucodysznym i wszystkim
grupom -*tyioskrzel-nych. A. zamieszkują pełno-słone morza europejskie. Żyją na płytkim dnie piaszczystym lub też mulistym,
w którym ryją korytarze u-macniane śluzem wydzielanym przez nogę. [T.U.]
akinotrocha ->foromdy.
aktinula (actinula) — larwa niektórych -».stułbiopławów. Ma polipowaty kształt i jest zaopatrzona w wieniec czuł-ków. [T.S.]
alderia (Alderia modesta) — gatunek mięczaka z rzędu -»-workojęzykowców. Jej ciało długości 10—15 mm jes-t barwy
żółtawozielonkawej. Na głowie leży para oczu o bardzo prostej budowie i para skórnych płatów przygębowych. Po bokach
grzbietu widnieją 3 rzędy Ustkowatych skrzeli skórnych. A. zamieszkuje moAlderia
rżą europejskie, włącznie z Bałtykiem. Żyje tuż przy brzegu, w bardzo płytkiej wodzie, i często wypełza na ląd w dnie
pochmurne. Zasiedla też przybrzeżne zbiorniki słonowodne o wodzie .znacznie wyśledzonej, jak rowy, doły, a niekiedy także
wypełnione wodą odciski racic bydła 'domowego. Żywi się pokarmem roślinnym, przede wszysitkim wysysając glony z rodzaju
Yaucheria. Na wybrzeżach Polski napotkano ją dotąd tylko w nielicznych miejscach, bo ze względu na wygląd, wielkość i tryb
życia łatwo uchodzi uwagi. [T.U.]
alfeusz __ __________
alfeusz (Alpheus) •— rodzaj stawonogów z sekcji ->-garnelow-ców. Obejmuje gatunki o 'dłu-glości ciała dochodzącej do około 6
cm. Mają one krótki, nieząbkowany dziób czołowy, nogi .tułowiowe I pary bardzo nierównomiernie rozwinięte, uzbrojone w
różnej wielkości kleszcze, a oczy całkowicie zafcryte przezroczystym, schi-tyin'izowanym ipancerzykiem. Za pamocą dużych i
niezwykle potężnych kleszczy potrafią a.
Alfeusz Alpheus dłstinguendus
w obronie sikać strumieniem' wody, wydając jednocześnie donośny .trzask. Wywoływały one w czasie II wojny światowej
niejeden fałszywy alarm w marynarce wojennej USA, gdy trzaski ich posłyszano w hydrotonach. Należy tu około 20tt gaitunków
rozprzestrzenionych w płytkich tropikalnych i subtropikalnych morzach, szczególnie w obrębie raf ko__________________10
raiowych. Pewne gatunki występują także w głębinach oceanicznych do głębokości około 5000 m. [L.Ż.]
alona (Alona) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-wioślarek. Długość ciała reprezentujących ją gatunków nie przekracza zwykle l
mm. Skorupka owalna lub jajowata okrywa cały tułów wraz z 5—6 parami odnóży i częścią masywnego odwłoka, zakończonego
'dwuwierzchołkowym pazurkiem. Głowa jest charakterystycznie zaostrzona. Słabo rozwinięte czułki pływne wskazują na
stosunkowo mało ruchliwy tryb życia. A. bytują najczęściej wśród przydennej roślinności wodnej, zwłaszcza wśród drobnych
glonów. Stanowią najliczniejszy rodzaj wioślarek, o-bejmujący około 100 gatunków rozsiedlonych głównie w strefie tropikalnej.
Kilka gatunków żyje także na dnie naszych wód nizinnych i górskich do wysokości 2000 m n.p.m. [L.Ż.]
Amblypygi — rząd pająko-kształtnych stawonogów z gromady ->-pajęczaków. Dochodzą do 4,5 cm długości, przy rozpiętości
nóg do 25 cm. Ciało ich jest spłaszczone, głowotułów pokryty jednolitym pancerzem, a na odwłoku występują ślady segmentacji.
Potężne nogo-głaszczki są uzbrojone w groźne kolce, a I para nóg .przekształcona w długie, nitkowate czułki, złożone z dużej
licztoy drobnych segmentów. A. prowadzą nocny 'tryb życia, chowając się w dzień pod kamieniami, korą .drzew lub warstwą .
ściółki. Są drapieżne. Zdobycz chwytają i zabijają kolczastymi nogogłaszcakami. Żywią się owadami i pajęoza-kami. W okresie
rozrodu sali
amfilina
mice i samce wykonują skomplikowany taniec godowy. Zapłodnienie następuje za pomocą spermatoforu przyczepianego iprzez
samca do ziemi, a następnie
wprowadzanego przez samicę do swych narządów rozrodczych. Samica przylepia jaja <3o
wklęsłej brzusznej powierzchni odwłoka za pomocą śluzowatej wydzieliny, która schnąc tworzy błoniastą ściankę .^komory
lęgowej". Młode po wykluciu przebywają jeszcze około 30 dni w tej komorze. A. żyją w strefach tropikalnych Afryki, Azji i
Ameryki Południowej. Wyróżniono 60 gatunków A. Do bardziej znanych ich przedstawicieli należą rodzaje Tarantula, Da.rn.an
oraz Phrynus. (Tabl. XII). [J.P.]
amcbula -^-sporowce pełzako-wate.
ameby -»-pełzaki nagie.
amfiblastula — swobodnie pływająca w toni wodnej larwa -••gąbek wapiennych. Ma kształt pęcherzyka, którego ścianka
składa się z l warstwy komórek. Jego górna połowa zbudowana jest z drobnych, cylindrycznego kształtu komórek, zaopatrzonych
w wici;
część dolna składa się z ko
mórek dużych, okrągłych. Koz-wój a. przebiega nieco inaczej niż ->parenchymuli. Przed przytwierdzeniem się do podłoża jej
górna połowa wnico-wuje się ido wewnątrz i larwa staje się wówczas dwuwarstwowa. Duże komórki dolnej części tworzą teraz
warstwę zewnętrzną, natomiast komórki wiciowe części górnej przekształcają się w -^choanocyty wyściełające komorę ciała. Po
tych przemianach a. osiada na dnie i przekształca się w młodego osobnika gąbki. [J.M.R.]
amfilina (Amphilina foliacea)
— gatunek płazińca z podgro-mady -»-tasiemców niższych Ciało jej jest nieczłonowane, owalnego kształtu; dochodzi do około 5
cm długości. Na przedzie znajduje się niewielki, wysuwalny ryjek, w którego okolicy leży ujście gruczołów frontalnych. W
przedzie ciała znajduje się również ujście macicy, a na przeciwległym końcu położony jest otwór płciowy 'męski oraz 'ujście pochwy. Żywicielami pośrednimi a. są niektóre gatunki -»-obu-nogów oraz -*-lasonogów. Po połknięciu przez żywiciela pośredniego jaja a. wydostaje się z niego urzęsiona larwa (liko-fora), opatrzona 10 hakami, która dostaje się do jelita. Tam za
pomocą wydzieliny gruczołów frontalnych rozpuszcza ściankę jelita gospodarza i przedostaje się do jamy ciała, gdzie w ciągu
30—40 dni następuje przekształcenie likofo-ry w następną postać larwalną, zwaną —>procerkoidem. Jest on nie większy od
Hkofory, do-'^dzi do 'około 2 mm 'długo-N|y tej części ciała larwy, Sfevnajdowały się haczyki ongialne, wyodrębnia się
•erkoBiłr, który następnie od-połknięciu przez rybę
amfitryta
12
jesioteowatą zarażonego żywiciela pośredniego procerkoid dostaae się •do jelita, a następnie podobnie jak likofora przebija jego .
ściankę, wpada do jamy ciała ryby i tam osiąga dojrzałość płciową. Jeden osobnik a. produkuje zaledwie kilkaset jaj, które z jamy
ciała ryby wydostają się na zewnątrz przez otwory — porź abdomMiales. Dojrzała postać a. pod wieloma względami przypomina
stadium larwalne, zwane ->-plerocerkoidem. Ponadto bytuje w dość niezwykłych jak dla tasiemca warunkach (jama ciała
kręgowców). W związku z tym powstała koncepcja, w myśl której a. byłaby neotenicznie rozmnażającą się larwą tasiemca,
którego ostateczna, dojrzała postać znikła z cyklu rozwojowego na skutek wymarcia żywicieli ostatecznych. Według tej teorii w
erze me-zozoicznej cykl rozwojowy odbywał się w jeszcze jednym żywicielu — rybożernym gadzie — w którego jelicie pasożytowała ongiś dorosła postać a. (Tabl. VIII). [M.S.]
amfitryta (Amphitrite) — rodzaj pierścienicy z podgroma-dy -».wieloszczetów osiadłych. Obejmuje gatunki o ciele wydłużonym,
z przodu znacznie grubszym, w iprzefcroju poprzecznym kolistym, o długości od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów. Płat
głowowy wyposażony jest w liczne nitkowate czuBd, ustawiane szeregiem w poprzek ciała, po jego stronie grzbietowej.
Pa-rapodia są zredukowane. Na ich górnej . gałęzi znajdują się szczecinki włosowate, na dolnej — hakowate. Pierścienie, z
wyjątkiem 3—4 przednich, mają po 5 segmentów wtórnych, przeciętych rowkami
wzdłużnymi. W przedniej części ciała występują tylko szczecinki, w środkowej — skrzela, parapodia i szczecinki, a w części
odbytowej brak jakichkolwiek przydatków. Skrzela są nitkowato rozgałęzione, o zredukowanym pniu. Tylne nefrydia poza
wydalaniem płynnych produfetów przemiany materii służą także do wyprowadzania produktów płciowych. Do rodzaju a. należą
gatunki morskie, osiadłe, żyjące w rurkach utworzonych z ziaren piasku lub szczątków organicznych. [M.G.]
Atnoeba proteus,. Chaos chaos — rodzaj pierwotniaków z rzędu -».pełzakowców nagich. Jest pospolitym i najbardziej znanym
przedstawicielem tego rzędu. Jej wielkość .dochodzi do 600 \vm, co ułatwia badania nad ruchem amebowym i odżywianiem się
pełzaków. Dlatego A.p. są często hodowane w laboratoriach. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.]
amonity {Ammonoidea) — rząd wymarłych mięczaków z pod-gromady ->.czteroskrzelnych. Ich muszle znajduje się w skałach
pochodzących z minionych epok geologicznych, od okresu dewońskiego poczynając, a na kredowym kończąc. Są one zwykle
dwubocznie symetryczne, skręcone spiralnie, wewnątrz podzielone poprzecznymi przegrodami na komory. Cechą szczególną a.,
odróżniającą ich muszle od muszli współczesnych łodzików, był sposób połączenia przegród ze ścianą muszli. Brzegi przegród
były w tym miejscu powyginane i pofałdowane tak, że złącze tworzyło linię o rysunku nieraz nadzwyczaj skomplikowanym,
charakterystycznym dla poszczególnych
13
aplyzja
gatunków. Średnica muszli poszczególnych gatunków a. waha się od niewielu milimetrów do 3 m. A. zamieszkiwały morza i
prawdopodobnie wiodły tryb życia zbliżony 'do ło-dzika. Poznano dotychczas ponad 7000 gatunków tych zwierząt. Są one nieraz
ważnymi skamieniałościami przewodnimi, tzn., że na podstawie ich obecności można określić wiek i pochodzenie danych skał.
[T.U.]
ampularia -^przepółka.
Antipatharia — rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców sześciopromiennych. Obejmuje formy 'kolonijne o giętkim,
kolczastym, ciemnym bądź czarnym szkielecie, który używany bywa do 'celów zdobniczych. Kolonie są drzewteowa-te, pierzaste
lub wachlarzo-wate. Osiągają wysokość do 6 m. Polipy mają średnicę do 1,5 mm. A. zamieszkują morza tropikalne do
głębokości 1000 m. [Z.S.]
aplekss, zawijka (Aplexa hyp-noTum) — gatunek mięczaka z rodziny rozdętkowatych (Phy-sidae), z rzędu -»-nasadooczMuszla apleksy
nych. Ma muszlę jajowato—wrzecionowatą, wysokości 9—
—15 mm, żółtawobrunatną, przejrzystą, bardzo gładką i lśniącą. Tylko ona i blisko spokrewnione z nią rozdętki są krajowymi
ślimakami wodnymi o lewoskrętnej muszli. A. zamieszkują całą Europę oraz północne rejony Azji i Ameryki Północnej. W
Polsce są dość pospolite w niewielkich zbiornikach wodnych, izwła-szcza na terenach torfowych i bagnistych. Żywią się głównie
rozkładającymi się częściami roślin, a ponadto jednokomórkowymi glonami. [T.U.]
aplyzja, zając morski (Aplysia)
— rodzaj mięczaków z rodziny Aplysiidae, z. rzędu -»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę zredukowaną de
półprzejrzystej, kolistej płytki, o średnicy do 5 'cm, całkowicie okrytą płaszczem. Same ślimaki mogą osiągać długość 14— 40
cm. Na wyraźnie wyodrębniającej się głowie znajdują się 2 pary czułków. II para czułków płatowatych i wydłużonych
przypominała komuś uszy zająca i stąd powstała druga nazwa a. Obok pełzania a. może również pływać, wiosłując dużymi,
płatowatym. wyrostkami nogi. Zaniepokojona wypuszcza z jamy płaszczowej strumień płynu barw^ czerwonej lub fioletowej, cc
ma zapewne służyć 'do odstraszenia napastnika. Większość gatunków a. zamieszkuje peł-nosłone morza strefy tropikalnej i
subtropikalnej. U brzegów Europy spotyka się kilkę gatunków w Morzu Śródziemnym, a l stosunkowo nieduży zwany Aplysia
punctata, osiągający 14 cm długości — w Morzu Północnym. A. żyją n. dnie piaszczystym i mulistym zwłaszcza wśród łąk
podwod.
Arcella__________
nych. Są wyłącznie roślinożerne. Żywią się większymi glonami i trawami morskimi. W starożytności, zapewne z powodu
potworkowatego wyglądu i wyrzucania barwnej wydzieliny, były uważane za wyborny materiał do .przyrządzania śmiertelnej
trucizny. Do dzisiaj zresztą można wśród śródziemnomorskich rybaków spotkać przesądy co 'do śmiercionośnych, a przynajmniej
szkodliwych właściwości tego skądinąd zupełnie niewinnego ślimaka. [T.U.]
Arcella — rodzaj pierwotniaków z rzędu —-pełzaków skorupkowych. Jej gatunki mają kształt spłaszczonego dysku, a średnicę
50—150 y.m. W ich skorupkach można wyróżnić wypukłą stronę górną i płaską stronę dolną. Na środku tej
Arcella vulgata
ostatniej znajduje się szeroki, owalny otwór, służący do wysuwania płatowatych niby-nóżek. Skorupka zbudowana jest z
substancji organicznych o charakterze białkowym. Składa się z wieloikątnych, często sześciokątnych elementów i ma postać
zamkniętego ze wszystkich stron pudełeczka. Tworzenie się skorupki poprzedza wydzielenie na zewnątrz komórki kulistych
ziaren, które układają się na jej powierzchni, pęcznieją, stają się op__________________14
tycznie pustymi w środku pęcherzykami, a następnie ulegają stwardnieniu, tworząc skorupkę. Jest ona początkowo bezbarwna,
ale w miarę starzenia się ciemnieje, a w końcu staje się brązowa na skutek osadzenia się w niej związków żelaza. [A.J.K.]
archeocyty — komórki znajdujące się w mezoglei ->gąbek. Powstają na skutek przekształcania się -^-pinakocytów. Mnożąc się i
różnicując, powiększają masę ciała gąbki. Od nich pochodzą komórki najróżno-rodniejszych typów, spełniające rozmaite funkcje.
W postaci pełzakowatej odgrywają dużą rolę w roznoszeniu po ciele substancji pokarmowych, pobranych od -i-choanocytów.
Część .a. przekształca się w komórki rozrodcze, w -^sklero-blasty, inne tworzą -»gemule,
-Msoryty itd. [J.M.R.]
Archigetes cryptobothrius — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady
-4-tasiemców właściwych, który uzyskuje dojrzałość płciową w jamie ciała skąposzczeta Lżmnodrżlus. Dojrzały A.c. opuszcza
żywiciela w ten sposób, że pod wpływem nacisku rozrastającego się pasożyta zostaje rozerwane ciało gospodarza. Po dostaniu się
do wody ścianki ciała pasożyta ulegają rozkładowi, w następstwie czego jaja dostają się do mułu. Jaja wraz z mułem zjadane są
przez następne skąposzczety z rodzaju Limnodrilus. W ich jelicie z jaja zaopatrzonego w wieczko wydostaje się -Mmko-sfera,
która przebija jelito i przedostaje się do jamy ciała żywiciela, gdzie pasożyt dojrzewa. W tyle ciała A.c. wykształcony jest
przydatek, zwany cerkomerem, taki, jaki wyli5
astacilla
stępuje u -^-procerkoida. A.c. uważany jest za tasiemca rozmnażającego się obecnie na etapie larwy (neotenicznie), który kiedyś
dojrzewał w kręgowcu, rybie, będącej kolejnym żywicielem. Pozostałe gatunki z rodzaju Archigetes nie wykazują neotenii. Ich
procer-koidy bytują w organizmach różnych bezkręgowców, a formy dojrzałe — w organizmach ryb karpiowatych i
piskorzo-watych. [M.S.]
aretuza -»bąbelnica.
argyroteka (Argyrotheca) — rodzaj czuikowców z podgromady ->zawiasowców obejmujący 3 gatunki. Są to nieliczne wśród
przedstawicieli -*ramienionogów 'obojna-ki. Gatunki te występują w basenie Morza Śródziemnego. [J.M.R.]
arka (Arca) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-taksodonto-wych. Muszla a. długości 2— —ilO cm odznacza się zupełnie prostą
górną krawędzią, a często 'też ogólnym zarysem zbliżonym do prostokąta lub rów-noległolbolbu. Druga cecha,
cha-raikterystyczna dla wielu gatunków a., to okrywające muszlę gęste “włosy", powstające z warstwy konichioMnowea.
Skrzela a., dobrze rozwinięte jak na przedstawicieli takso-dontowych, składają się z wielkiej liczby cienkich nici. Za to żagielki są
słabo rozwinięte i w związku z tym a. pobierają pokarm w sposób typowy dla większości małżów, odmiennie zaś od pierwotnych
tatesodon-towych, np. z rodzaju ->nukuli. Liczne gatunki a. aamieszikują wszystkie morza pełnosłone. Większość żyje na
podwodnych skałach przytwierdzona bisio-rem, a niektóre tylko zasiedlaMuszle ark
A — Arca secticostata; B — Arca noae
ją dna piaszczyste. Kilka gatunków poławia się dla celów konsumpcyjnych. [T.U.]
Asplanchna — rodzaj obleń-ców z gromady -^wrotków. Jej gatunki dochodzą do 1,5 cm długości, mają ciało prze-zroczystawe,
są pozbawione nogi, jelita tylnego i odbytu. Występują w stawach okresowo, licznie, stanowiąc pokarm dla narybku. [M.S.]
astacylla (Astacilla) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki o wysmukłym i niemal cylindrycznym
ciele, mało widocznym na tle wodorostów, do których upodabniają się kształtem i barwą. Czułki II pary rozwinięte są 'u nich w
postaci krępych narządów chwytoych, a odnóża tułowiowe podzielone na 2 grupy: przednią, przystosowaną do przytnzyimywania
pokarmu, i tylną, złożoną z 3 par wysmukłych odnóży, służących do wspinania się po roślinach. A. ukryte wśród zarośli
podmorskich czatują na przepływające drobne zwierzątka i chwytają je błyskawicznie swymi masywnymi czułkami. Należą tu
nieliczne gatunki roz-
astropekten
16
przestrzenione w płytkich, ciepłych, pelnosłonych morzach. Jeden z nich, Astocilla longi-"ornźs, zamieszkuje płytkie wody
wzdłuż zachodnioeuropejskich wybrzeży. [L.Ż.]
istropekten (Astropecten) — rodzaj szkarłupni z rzędu -».tarczogwiazd. Obejmuje formy o kształcie regularnej, płaskiej,
pięcioramiennej gwiazdy, przeważnie barwy pomarańczowej. Niektóre gatunki rosną czasami do około l m średnicy. Płytki
brzeżne ramion uzbrojone są w długie kolce. A. przebywała za dnia zagrzebane w piasku, wyłażąc dopiero o zmierzchu na żer.
Pewne drobne gatunki wspinają się nocą na rośliny. Do a. należy kilkadziesiąt drapieżnych gatunków, rozsiedlonych w
pełno-slonych morzach strefy tropiAstropekten Astropecten aurantia-cus
kalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. [L.Ż.]
Atentaculata -»-Nuda. alianta -*różnonogi.
B
Babesia, Pźroplasma — rodzaj pierwotniaków z gromady -»-krwinkowców. Obejmuje gatunki, których wymiary wahają się w
granicach 5—15 (im. Sporozoity B. wprowadzane są do krwi ssaka w trakcie ukłucia go przez -».kleszcza i atakują krwinki. W
krwinkach ulegają podziałowi na 2 lub niekiedy 4 komórki (mię jest to więc typowa ->-schizogonia). Pciidczas rozpadu krwinki
potomne komórki B. dostają się do osocza i atakują następne ciałka krwi. Kleszcz zaraża się B. przez wyssanie krwi zarażonego
nią ssaka. W jelicie kleszcza B. tworzą izogamety (->.procesy płciowe u pierwotniaków). Po kopulacji gamet powstaje ruchliwa
zygota, która przenika przez ściankę jelita i atakuje tworzące się jaja żywiciela. Zygota rośnie wewnątrz jaja, a jej jądro dzieli się
kilkakrotnie. W ten sposób wytwarzają się wielo jądrowe sporokinety. Te ostatnie w trakcie rozwoju zarodka kleszcza wędrują do
tych jego tkanek embrionalnych, z których rozwinie się ślinianka. W okresie ostatecznego formowania się dorosłej postaci kleszcza w jego śliniance ze spo-rokinet B. wytwarzają się inwazyjne, potomne sporozoity. W ten sposób cykl rozwojowy B. zostaje
zamknięty. B. bige-mina wywołuje w Ameryce Północnej groźną chorobę bydła, zwaną gorączką teksaską, która objawia się
degeneracją
17
bagnica moczarowa
wątroby, żółtaczką i krwiomoczem. Przenoszą ją kleszcze z rodzaju Boophilus. W Europie występuje mniej groźna B. bo-vis, przenoszona przez
kleszcze z rodzaju J-rodes. Powoduje ona u bydła biegunkę i krwiomocz. Inne gatunki B. pasożytują w owcach, kozach, świniach, koniach i
pokrewnych gatunkach zwierząt ssących. [A.J.K.]
bagnica (Galba) — rodzaj mięczaków z (rodziny ->!błotniar-kowiatych. Obejmuje gatunki mające muszlę wieżyczkowatą, wysokości (zależnie
od gatunku) 5—45 mai, nieco podobną do muszli błotniarki stawowej, ale bez typowego dla tej ostatniej rozszerzenia ostatniego skrętu. Ciało b.
ma kształt typowy dla rodziny i barwę jednorodną, ciemną, nieraz zupełnie czarną. B. w liczbie kilku gatunków zamieszkują Europę, północną
Azję i Amerykę Północną. Podział tego rodzaju na gatunki był przedmiotem długotrwałych sporów, nadal nie rozstrzygniętych ostatecznie. W
Polsce żyją prawdopodobnie 4 gatunki b., które trudno odMuszla bagnicy 2 Bezkręgowce
różnić od siebie, natomiast łatwo ofereślić ich przynależność rodzajową. B. są u nas pospolite w całym kraju, zwłaszcza w
niewielkich zbiornikach na terenach bagnistych, aczkolwiek nie omijają przybrzeżnych płycizn w mmeJBzych jeziorach. Można
je spotkać także pełzające po brzegu wśród nadwodnej roślinności albo w wyrzuconych przez fale szczątkach ubiegłorocznych,
trzcin. Eksperymentalnie udawało się hodować i rozmnażać b. w wilgotnym terrarium, bez wody. Liczne występowanie b. w
drobnych, wysychających latem zibiornilkach wodnych wskazuje, że mogą one przetrzymać długi czas w środowisku suchym.
Na skutek takiego trybu życia b. częściej od innych błotniarikowatych stają się zdobyczą zwierząt lądowych. Są one często
żywicielami pośrednimi różnych przywr, m.in. poważnego szkodnika
-»-motylicy wąitrobowej. [T.U.]
bagnica moczarowa, błotniarka moczarowa (Galba truncatula)
- gatunek mięczaka z rodzaju
-^bagnicy. Jest najmniejszym z krajowych przedstawicieli ro-dzajiu bagnicy. Jej muszla ma wysokość 5—10 mm. Bsa. żyje w
niewielkich zbiornikach wodnych i najczęściej spośród pokrewnych jej gatunków bywa znajdowana, na lądzie. Dobrze znosi
wysychanie środowiska. Ma złą opinię, gdyż przez długie lata uważano ją za jedynego i wyłącznego żywiciela. pośredniego
->motyUcy wątrobowej. W sprzeczności z tym poglądem motylice spotykano pospolicie w okolicach, w których b.m, nie
występowała. Obecnie wiadomo, że wszystkie bagnice mogą być żywicielami motylicy. [T.U.]
bagnik
18
bagnik (Dolomedes) — rodzaj stawonogów z rodziny Trecha-lei^ae, z podrzędu -a-pająków wyższych. B. należą do największych krajowych pająków. Osiągają długość 20 mm. Mają ciało smukłe, nogi dość długie i silne. Bardzo charakterystyczne
jest' ubarwienie ciała b.:
na tle oliwkowobruinaitaej barwy zasadniczej występują 2 szerokie, żółtawe lub jasno-oliwkowe pasy, obrzeżające głowotułow i
ciągnące się wzdłuż całego odwłoka. B. żyją na powierzchni wód stojących i wolno płynących. Sieci nie budują, tytko polują
aktywnie, a w razie niebezpieczeństwa lub w czasie polowania doskonale inmnkuaą. Żywią się głównie owadami, ale mogą łowić
również kijanki i drobne rybki. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków b.; w Polsce występują 2 gatunki o podobnych
obyczajach. [W.S.]
bajornik ->mezosłoma.
batykrynus (Bathycrinus) — rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -i-liliow-ców członowanych. Obejmuje formy
o cylindrycznym trzonku, który u większości gatunków nie przekracza kilku centymetrów długości, a tylko u
północnoatlantyckiego Bathy-crinus carpenteri dochodzi do 27 cm. Nieliczne wąsy wyrastają z nasady trzonka i służą do
przytwierdzania się do podłoża. Z niewielkiego kielicha wyrasta 10 piórkowanych ramion. B. reprezentuje 9 gatunków
zamieszkujących dno wiszechoceanu na głębokości 1000—10 000 m. [L.Ż.]
batyporeja (Bathyporeia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunog6w. Obejmuje gatunki o 'długości ciała dochodzącej
do 8 mm. Ozułki I pary są u nich charakterystycznie aała-mane, 2. człon bowiem wyrasta nie z końca pierwszego 'członu, lecz z
jego spodniej strony. B. obejmują szereg gatunków roz-przestrzenionych głównie w północnym Atlantyku i w morzach
przyległych, na piaszczystym, płytko położonym dnie, przeważnie na głębokości do kilkunastu metrów. W Bałtyku pospolity jest
gatunek Bathy-poreia pilosa, który zasiedla przede wszystkim tzw. ruchome piaski na głębokości od 20 cm do kilku metrów,
występując tam latem z reguły w zagęszczeniu od 1000 do 3000 osobników na l m2 dna. [L.2.]
bąbelnica, żeglarz portugalski, okręt portugalski, aretuza (Physalia physalis) — gatunek jamochłona z rzędu
-»rurko-plaiwów. Tworzy kolonie o skróconym pniu długości do 30 cm, mające wielki, leżący na powierzchni wody
pneuma-tofor, wypełniony gazem; pod tym “bąblem" zwisają 2 szeregi —-kormidiów złożonych z osobników żywicielskich,
płciowych i licznych iposikręcanych nici chwytnych, których długość osiąga niekiedy 50 m. Nici te są bogato usiane parzydełkami i, kurcząc się, mogą podawać schwytaną zdobycz polipom żywicielsikim. Korabio-wato wydłużony, osiągający 30 cm
długości ipneumatofor b. ma na grzbietowej stronie ża-gielkowaty grzebień, ułatwiający popychanie kolonii przez wiatr.
Pneumatofor ma srebrzysty połysk z purpurowym nalotem, a zwieszające się pod nim nici chwytne są niebieskawe. B. to jedyny
rurkopław występujący w dużych skupieniach. Pędzone wiaita"em albo ruchami wody kolonie przeczesują toń wodną. Jad ich pa19
. beczulkowce
Bąbelnica
rzydełek jest nadzwyczaj silny, .toteż cniależy się wystrzegać dotykania kolonii (np. wyrzuconych na brzeg). Pomiędzy nićmi
chwytnymi pływają jednak ryby, zwane nomeuszami, które żywią się częściami kolonii, ale i same ulegają niekiedy porażeniu
jadem. B. rozprzestrzenione są w większości mórz świata. [Z.S.]
bąblowiec, echinokok — larwa
-^-tasiemca bąblowcowego i gatunków pokrewnych, powstająca z —onkosfery. Bezpośrednio z itej ostatniej tworzy się pęcherz
macierzysty. Ściana jego składa się ż 2 warstw:
zewnętrznej oskórkowej i wewnętrznej parenchymatycznej
— twórczej. Warstwa oskórko-wa bywa zbudowana z wielu koncentrycznie ułożonych blaszek. Przez warstwę tę przedostają się
do ciała larwy substancje odżywcze. Warstwa twórcza wytwarza nowe pęcherze, zwane potomnymi, oraz torebki lęgowe.
Pęcherze potomne mogą być tworzone do wewnątrz pęcherza macierzy-stego-lub na zewnątrz. Torebki lęgowe powstają zwykle
zarówno w pęcherzach potomnych, jafe i w pęcherzu macierzystym. W przeciwieństwie'do pęcherzy ściany torebek lęgowych są
delikatne. Wewnątrz torebek tworzą się liczne główki. Z (każdej z nich po zjedzeniu przez żywiciela ostatecznego rozwija się
dorosła postać tasiemca. W jednym pęcherzu macierzystym może znajdować się ponad milion główek. Torebki lęgowe połączone
delikatną szypulką ze ścianą pęcherza zwykle odrywają się i często pękają, co powoduje wydostawanie się uformowanych główek
do środka wypełnionego płynem pęcherza. Wolne główki, kawałki komór lęgowych, a także ciałka wapienne i haki pochodzące z
rozpadających, się główek wchodzą w skład osadu, awa-nego piaskiem bąblowcowym. Ze względu na 'budowę b. 'dzielimy na
jednojamowe i wielo-jamowe. Bywa, że to. nie zawiera w Bobie skoleksów. Taką larwę nazywa się b. jałowym lub płonnym, w
odróżnieniu od zawierającego główki b. płodnego. B. jałowy nie jest postacią inwazyjną, nie może więc zarazić żywiciela ostatecznego. [M.S.]
beczulkowce (Molpadonia) — rząd szkarłupni z gromady -^strzykw. Obejmują gatunki o krępej, toeczułkowaltej postaci, z silnie
zwężoną tylną częścią ciała, mającą postać ogona zakończonego odbytem. Na
beczulkowiec
2,0
wierzchołku części przedniej zniajciuge się gęba otoczona 15 (wyjątkowo ;10) palcowatymi czułkami. Powierzchnia ciała jest
gładka, pozbawiona inóżek ambulakralnych; B. reprezentuje teilikadziesiąt szeroko rozprzestrzenionych gatunków,
występujących zarówno na płytkim dnie, jak i w głębinach oceanicznych do 9000 m głębokości, [L.Ż.]
beczulkowiec (Molpadża) — rodzaj iszkarłupni z rzędu -»be-ozułkowców. Obejmują formy o długości ildlihu centymetrów,
barwy czerwonawobrązowej. Ciało ich iskłada się z beczuł-kowato roziszerzonej części przedniej oraz wysmukłego ogonba.
Gębę otacza 15 palco-watych czułków, o czubkach lekko rozgałęzionych. B. reprezentują gatunikł, z (których wiele jest
fcosmoipolitamL W moraach ciepłych występują na głębokościach 1000—€000 m, natomiast w morzach chłodnych ispotkać je
można także na płytkim dnie. [L.Ż.]
beczulnik, fronima (Phromma sedentaria) — gatunek stawonoga z rzędu -9-obunogów. Do--chodzi do długości 4 cm. Ma głowę
wyjątkowo wysoką, wyposażoną w parę bardzo dużych, dwuczęściowych oczu oraz 2 pary czułków, znacznie silniej
rozwiniętych u samców niż u samic. Odnóża tułowiowe są wysmukłe, z wyjątkiem silnie rozwiniętej V pary, uzbrojonej w
potężne kleszcze. B. żyją w beczułkowatych domkach, utworzonych z przezroczystego dzwonu -s-rurkopła-wów lub z
galaretowatej osłonki pelagicznych ->osłonic (zwłaszcza z rodzaju sprzągł! lub Pi/rosoma), których ciało wpierw pożerają.
B. potrafią płynąć wraz z całym domkiem •
w pożądanym przez siebie kierunku. Stanowią gatunek kosmopolityczny, rozsiedlony w toni wodnej wszystkich oceanów i
otwartych mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. W chłodniejszych morzach żyją blisko powierzchni wody,
natomiast w morzach cieplejszych zamieszkują wody głębsze. [L.2.]
belemnity (Belemnoidea) — podrząd wymarłych 'mięczaków z rzędu ->-dziesdęciornic. Ich muszle miały ikiształt wydłużonego
stożka, podzielonego przegrodami na komory. WUerzchołek łego stożka był opatrzony wydłużonym i zaostrzonym prętem
lub strzałką, czyli rostrum. W stanie ko-paflnym zachowują isię najczęściej tylko rostra (strzałki piorunowe). B. były zapewne
'nieco podobne ido współczesnych -»teałamairnic. Długość ich wahała się na ogół od kilkunastu do 'kilkudziesięciu centymetrów i itylko niektóre gatunki osiągały prawie 6 m długości. Największy rozkwit b. przypada na erę mezozoiczną, a ostatni ich
przedstawiciele wymarli w eocenie. (Tabl. XIX). [T.U.]
beleroton (Bellerophon) — rodzaj wymarłych mięczaków z rzędu -^dwuiprzedsiionkówców. Obejmuje gatunki, które odznaczały
się całkowicie symetryczną, spiralnie skręconą muszlą. Ostatni skręt muszli był przecięty szczeliną biegnącą w płaszczyźnie
symetrii od krawędzi otworu do około 1/12 obwodu muszli. Budowa anatomiczna nie jest znana, przypuszczalnie jednak b. były
jeszcze dwubocznie symetryczne, co stanowi u ślimaków cechę bardzo prymitywną. Żyły od ordowiku do permu. [T.U.]
21
bełtwa
belkaczek, korofium (Coro-phium) — rodzaj stawonogów z rzędu -^obunogów. Obejmuje gaituniki o ciele
grabietowo--brzusiznie spłaszczonym, długości około 10 •mm. Mają one czułki II pary złożone z kilku zaledwie 'członów, silniej
rozwinięte i masywniejsze od wszystkich pozostałych odnóży.
BeHcaczek
B. żyją na dnie mórz i wód słodkich, nią ogół w rurkach mieszkalnych, które budują z różnych dostępnych materiałów, sklejanych
wydzieliną gruczołów umiejscowionych w III i IV parze odnóży tułowiowych. Niektóre gatunki wygrzebują w 'dnie norki,
których ściany wzmacniają tą samą wydzieliną. Do .b. należy kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych głównie w północnej
strefie klimatu umiarkowanego, rzadziej w obszarach cieplejszych, ze strefą tropiKalną włącznie. [L.Ż.]
betkaczek pospolity (Coro-phium volutator) — gatunek stawonoga z rodzaju -Aełkacz-ków. Rośnie do 11 mm długości. Ma
pierwszy człon czułków
I pary dłuższy od człona następnego. Żyje na dnie wód w rurkach w kształcie litery U. Jest szeroko rozpowszechniony po obu
stronach północnego Atlantyku. Występuje także w morzach południowej i środkowej Europy. Należy do pospolitszych
mieszkańców płytkiego, mulistego dna Bałtyku, na którym zagęszczenie jego w sprzyjających warunkach dochodzi do wielu
tysięcy osobników na l m2. [L.Ż.]
belkaczek wschodni (Corophium curyispinum) — gatunek stawonoga z rodzaju ->.beł-kaczków. Rośnie do 7 mm długości. Ma pierwszy człon czułków I
pary (krótszy od człona następnego. Ojczyzną jego są wody słodkie i lekko słonawe wody ujść rzek wpadających do Morza
Czarnego. Wisikutek budowy systemu 'kanałów rozprzestrzenił się także w elewi- -steu Morza Kaspijskiego, Bałtyckiego i
Atlantyku. W Polsce występuje w szeregu jezior i rzefc. Żyje w rurikach przytwierdzonych do łkamiena, pali i roślin wodnych.
[L.Ż.]
beltwa {Cyanea) — rodzaj jamochłonów z rzędu —>Sema-eostomeae. Do rodzaju tego należą największe gatunki meduz, np. b.
•(meduza) festono-wa (Cyanea capillata) może osiągać 2 m średnicy. Występuje ona nieraz wielkimi chmarami w morzach
zimnych i o temperaturze umiarkowanej, z rzadka nawet w Bałtyku. Ma kolor żółtawy, a jej niezwykle liczne czułki osiągają
długość do 30 m. Są one usiane parzydełkami, •toteż kontailat z nimi może być przykry dla kąpiących się ludzi. Pokrewny
gatunek — b. niebieska (Cyanea lamarcki) — osiąga tylko 30 cm średnicy.
beroe
22
Występuje często gromadnie w Morzu Północnym. W Bałtyku nie pojawia się. [Z.S.]
beroe, świętognica (Beroe) — rodzaj jamochłonów z gromady —>-Nuda. B. mają kształt wąskiego cbełmu wysokości do 10 cm, -wzdłuż
którego biegnie 8 pasm blaszek pły-wnych. Za młodu są białe, później różowoczerwone; mienią się i lekko świecą. Wiodą życie planktonowe.
Mogą połykać zdobycz większą od siebie. Są kosmopolityczne. (Tabl. VII). [Z.S.]
bezczaszkowce (Acrama) — podtyp z typu —^-strunowców obejmujący około 30 gatunków smukłych, kilkucentymetrowych zwierząt, a między
innymi gatunek lancetnika (Branchiostoma lanceolatum'). Szkieletem b. jest struna grzbietowa biegnąca wzdłuż całego ciała; nad nią znajduje
się cewka nerwowa, a pod nią prosty przewód pokarmowy i naczynie sercowe. Z przodu po bokach szczeliny łączą jamę okołoskrzelową ze
światem zewnętrznym. B. tkwią w płytkim dnie ciepłych mórz. [Z.S.]
bezkręgowce — zespół wszystkich grup zwierzęcych o rozmaitych (planach budowy i różnym pochodzeniu, przeciwstawiany potocznie
kręgowcom, stanowiącym podtyp w typie strunowców. U ,b. nie występuje charaktery styczny 'dla kręgowców szkielet osiowy zbudowany z
kręgów. W systematyce zoologicznej wyróżnia się od kilkunastu do ponad 30 typów (Phylum) zwierząt, co wynika z rozbieżności zdań
systematyków, czy ten lub ów plan budowy dostatecznie odróżnia się od innych, aby upoważniał do uznania zbudowanej według niego grupy
zwierząt za odrębny typ. W naszej systematyce przyjęliśmy po-diział świata zwierzęcego na 18 typów. Są to: pierwotniaki, gąbki, parzydelkowce,
żebro-pławy, płazińce, wstężniaki, obleńce, kolcogłowy, pierścienice, caułkowce, mięczaki, pra-tchawce, stawonogi, szkarłup-nie, pogonofory,
szczecioszczę-kie, półstrunowce i strunowce. Do b. zalicza się pierwsze 17 wymienionych typów, 2 pod-typy strunowców, tj. osłonicei
bezczaszkowce, oraz .zespoły zwierząt o nie ustalonym bliżej stanowisku systematycznym — Mesozoa, wrzęchy i niespor-czaiki. [T.S.]
bezoczka (Caecilioides acicula) — gatunek mięczaka z rodziny Ferusaciidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla jej jest wysmukła, wysokości
do 5 mm i średnicy do 1,3 mm, o bardzo cienkich ścianach, za życia ślimaka zupełnie przezroczysta. B. żyje prawdopodobnie w całej Polsce z
wyjątkiem wyższych partii górskich, ale jest nadzwyczaj trudna do znalezienia na skutek podziemnego trybu życia. Przebywa zwykle w
szczelinach gleby na głębokości kilkudziesięciu centymetrów. Preferuje- tereny wapienne, gdyż odznaczają się one stosunkowo luźną glebą. W
hodowli zjada chętnie sałatę i inne jarzyny. Czym żywi się w naturze, nie wiadomo, prawdopodobnie niższymi grzybami, zwłaszcza pleśniakami.
Wytwarza stosunkowo' olbrzymie jaja o średnicy około 0,75 imim, toteż składa ich bardzo niewiele, przypuszczalnie zaledwie kilkanaście w
ciągu całego życia. W związku z podziemną egzystencją nie ma oczu. Nie23
białek
kiedy znajduje się duże ilości muszli b. wypłukanych przez wodę i wyrzuconych przez rzeki na brzeg. [T.U.]
bezrzęse, sysydlaczki (Suctoria) — podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsków. Obejmują gatunki osiadłe, które przekształcając się w
postać dojrzałą, całkowicie tracą rzęski. Jedynie ich młodociane pączki są orzęsione i po oderwaniu się od osobnika macierzystego stają się
pływkami. Typowy przedstawiciel b. ma postać (kulistej komórki, o średnicy około 50 [im, osadzonej na sztywnej nóżce. Jest on opatrzony w
liczne, rurkowate ssawki. Przez nie wysysa zaSchemat budowy bezrzęsych l — nóżka; 2 — makronukleus;
3 — .mikronukleus; 4 — ssawki
wartość ofiary '(najczęściej jakiegoś iswdbodniie pływającego orzęstea), która przykleja się do ssawek. Stwierdzono, że w czasie
wysysania ofiary począłtko-wo zastają do ssawete wprowadzone drobne ciałka, widoczne pod nukroskofpem elektronowym,
przypominające (kształtem głowicę pocisków rakieto wych i dlatego nazywane “ciałkami rakietowymi". Owe ciałka zawierają komplet
fermentów trawiennych. Częściowo nad-trawiona cytoplazma ofiary zostaje następnie wyssana przez organizm b. Rozmnażanie b. odbywa się
przez pączkowanie. Są one pospolitym składnikiem przybrzeżnej fauny wód słodkich i słonawych. Nie występują w dużych skupiskach. Nietetóre
gatuniki na stałe przytwierdzają się do dna, a inne — do wodnych zwierząt ibądź roślin. [A.J.K.]
bezsiodełkowce (Aclitellata) — wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp -^pierścienic, obejmujący wieloszczety i szczetnice. B. cechuje
(w przeciwieństwie do -*siodełkow-cow) przechodzenie przeobrażenia, najczęściej z występowaniem larwy -?.trochofory, oraz brak siodełka.
[M.G.]
beztarczlowe -^bruzdobrzuchy.
bezzawiasowce (Inartźculafa) — podgromada czułkowców z gromady —-ramienionogów. Mają skorupki chitynowe z różną zawartością soli
mineralnych, połączone ze sobą tylko za pomocą mięśni. Trzonek, zwany także nogą, służący do pirzy-twierdzania się do podłoża, wychodzi na
zewnątrz przez szczelinę między skorupkami. Do b. zaliczanych jest oko-'*' ło 50 gatunków. Są one pry-mitywniejsze od przedstawicieli
podgromady ->-zawia-sowców. Najlepiej poananą rodzinę to. stanowią wiesianiko-wate. B. isą szeroiko rozsiedlone we wszystkich morzach
świata. [J.M.R.1
białek (Carychium) — rodzaj mięczaków z rodziny Elobiidae, z rzędu ->masadoocznych. Obej-
bisior
24
mu je gatunki •mające muszlę jajowatą .lułb jajowato-wrze-cionowatą, wysokości zaledwie 2 mm, u żywych okazów bezbarwną i
przejrzystą. Pusta muszla jest .biała. B. zamieszkują kontynenty północnej ipół-kuli. Ich 2 gatunki występu j ą w Polsce. W
przeciwieństwie do więlflszości pozostałych ślimaków nasadoocznych, (które są słodkowodne, to. żyją w wilgotnych
środowiskach lądowych, jak łąka, brzegi źródeł i
Muszla białka
strumyków. Ukrywają się pod opadłymi liśćmi, pod butwie-jącym drewnem i w gęstej darni mchów. Są u nas bardzo pospolite, ale niełatwe do
odnalezienia ze względu na ma-leńikie rozmiary i na tryb ży-i»)cia. Z tego samego powodu istnieją duże luki w naszej wiedzy o rozmieszczeniu,
biologii i pokarmie b. [T.U.]
i. bisior -»małże.
Blaniulus guttulatus — gatunek stawonoga z rzędu —>julu-sów. Osiąga 'długość 'do 16 mm. W skład jego ciała wchodzi kilkadziesiąt
segmentów. Ma ubarwienie brunatnawe lub
szarooliiwkowe. Żyje w glebie i butwiejącej ściółce. Bywa często . spotykany na polach uprawnych. B.g. niesłusznie uważa się za (szkodniki
truskawek, grochu, fasoli, ogórków, ziemniaków, touraków cukrowych i drzewek w szkółkach. Ponieważ zjadają tylko gnijące części
uszkodzonych roślin, są raczej pożyteczne. Wiystępują pospolicie na całym obszarze Polski. [W.S.]
blaszkoskrzelne właściwe (Eu-lamellibranchia) — rząd mięczaków z gromady -^małżów. Obejmują znaczną większość małżów, w tym
wszystkie gatunki słodkowodne. Należy tu wiele form tak bardzo izmie-nionych (jak np. świdrak i po-kropinik), że trudno w nich w ogóle
rozpoznać małża. B.w. są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości, która oscyluje od 2 mm do 135 cm długości, i dochodzą nawet do
200 kg ciężaru ciała. ''Skrzela mają poszczególne mci skrze-Iowe tak gęsto połączone bele-czkami poprzecznymi, że przybierają postać 2
zwartych, jednolitych płatów i dopiero pod powiększeniem mikroskopowym widać ich siatkowatą strukturę. Obydwa płaty płaszcza często się
zrastają i tworzą syfony, nieraz znacznej długości. Zamek łączący obie połówki muszli może zanikać całkowicie, ale przeważnie jest dobrze
wykształcony w postaci kilku 'dużych i silnych zębów i listew. Układ zębów i listew zamka jest ważną cechą rozpoznawczą. Obydwa mięśnie
zwieracze muszli są .na ogół równie dobrze rozwinięte. Do b.w. należy m.in. rodzina skój-kowatych. [T.U.]
błędki ->-wieloszczety wędrujące.
25
blotniarkowate
błotniarka moczarowa -^bag-nica moczarowa.
błotniarka stawowa, nieruch (Lymnaea stagnalis) — gatunek mięczaka z rodziny ->ł>łot-niarkowaitych. Jej muszla wysokości
do 6 cm jest wieżycz-kowata, mia wysmukłą skrętkę i duży, .rozdęty, ostatni skręt BJS. wyglądem nie odbiega od wyglądu
typowego dla rodziny.
Muszla błotniarki stawowej
Zamieszkuje całą Europę, północne rejony Azji i Amerykę Północną. W Polsce jest pospolita w całym kraju z wyjątkiem gór,
częstsza w wodach stojących, ale nie unika spokojnych zakoli rzecznych. Jako największy i najbardziej żarłoczny z naszych
ślimaków wodnych, stanowi ważny składnik biocenozy wszędzie, gdzie występuje. Rybacy uważają b.s. za dobrą przynętę -na
“sznury" do połowu węgorza oraz łososia. [T.U.]
błotniarka wędrowna {Pseudo-succinea colzcmella) — gatunek mięczaka z rodziny .-^-błotniar-kowatych. Jen musela wysokości 10—ii 3 mm jest jajowata, z silnie rozszerzonym ostatnim skrętem i bardzo dużym otworem. W zarysie do złudzenia przypomina muszlę
-»tburszty-nek, stąd naukowa nazwa, znacząca dosłownie “nilbybmrsz-tynka". Odróżnić ją jednak można łaitwo po urzeźbieniu powierzchni.
Bursztynki mają na muszli delikatne, wypukłe prążki poprzeczne, b.w. zaś — prążki poprzeczne i spiralne, tworzące razem charakterystyczną
prawidłową kratkę. Żywe okazy 'ubarwione są ciemno, prawie czarno. Odznaczają się obyczajami na wpół ziemnowodnymi, podobnie do
—wbag-nicy. Ojczyzną ,b.w. jest Ameryka Północna, środkowa i północna część Ameryki Południowej. Zostały one zawleczone do Europy z
wodnymi roślinami ozdobnymi i rozpowszechniły się tutaj po ogrodach botanicznych, gdzie zasiedlają, nieraz licznie, baseny w cieplarniach.
Szkód nie wyrządzają, gdyż żywią się przede wszystkim martwymi szczątkami roślinnymi oraz zwierzęcymi. [T.U.]
błotniarkowate (Lymnaeidae)
— rodzina mięczaków z rzędu
—-nasadoocznych. Ich muszle są zwykle mniej lub 'bardzie] wieżyczkowate, wysokości od kilku milimetrów do kilku centymetrów, stosunkowo
cienkościenne. Na dosyć dużej głowie mają iparę szerokich, płatowatych, niewciagałnych czuł-ków. Maleńfcie oczy leżą na przednim końcu
podstawy czułków. Noga jest szeroka i mocna. B. zamieszkują wody słodkie całego świata. Żyją zwykle w niegłęibofldch wodach stojących lub
leniwie płynących. Tylko niektóre gatunki bytują w jeziorach na głębokości wielu dziesiątków me-
błyszczotka
26
trów. B. są żarłoczne. Na ich pokarm składają się najróżniejsze rośliny żywe i martwe, a także padlina. Ponieważ występują
zwykle masowo, są ważnym ogniwem w przepływie materii i energii przez biocenozy wodne. Służą za ipo-karm ptakom
wodnym, np. wielu gatunkom 'kaczek, a także ptakom mniej związanym z wodą, jak 'nip. •wrony. Stanowią poważmy składnik
pożywienia ryb. Służą też jako żywiciele pośredni dziesiątkom gatunków przywr pasożytujących w rożnych kręgowcach. Pod tym
względem zajmują pierwsze miejsce wśród wszystkich innych rodzin ślimaków. W Polsce żyje około 8 gatunków b. Należą do
inich m.in. błotniarka stawowa i otułka. [T.U.]
błyszczotka (Cochlicopa) —rodzaj mięczaków z rodziny Co-chlicopidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla b. ma około
błyszcząca. B. są pospolite w całej Polsce. Żyją w najróżniejszych środowiskach lądowych — suchych i wilgotnych, leśnych i
łąkowych, w górach wśród skał i na niżu. Żywią się pokarmem roślinnym zarówno żywym, jak i martwym. Stosunkowo często
jiadają niższe grzyby. [T.U.]
bodo (Bodo) — rodzaj wolno żyjących pierwotniaków z rzędu -»-Kźnetopiasttda. Jego przedstawiciele mają rozmiary 10—20
urn, groszkowaty kształt ciała oraz 2 wici, przy czym jedna skierowana jest do przodu, a druga —i ku tyłowi. Na
Muszla blyszczotki
5 mm wysokości, wyjątkowo do 7 mm. Jest kształtu jajowato--wrzecłonowatego, barwy żół-tobrązowej, bardzo gładka i
Bodo l —jądro; 2—klnetoplast; 3—wić
przedzie ciała obok podstawy wici znajduje się fcinetoplast. Różne gatunUd b. są bardzo rozpowszechnione w środowiskach
zawierających duże ilości amoniaku, np. w wodach ściekowych i rozkładających ®ię odchodach 'zwierzęcych. [A.J.K.]
bokochód (Xysticus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (Thwnisidae), z pod-rzędu ->-pa jaków wyższych.
Obejmuje gatunki pająków o
27
bosmina
długości ciała 5—10 mm, które kształtem przypominają małe kraby i podobnie jaik one mogą chodzić w bok lub ido tyłu. B. mają
zwykle szarobrunatne ubarwienie, czasem, zwłaszcza u samców, żółto-czamobrunat-ne, bardzo kontrastowe. Żyją w różnych
środowiskach, polując aktywnie w idzień na powierzchni gleby lub na- roślinach (nawet wysoko w koronach drzew). Z około 100
gatunków b. (znanych z całego świata na terenie Polski występuje 14. [W.S.]
bonella (Bonellia) — rodzaj pierścienicy ,z gromady -»szcze-tnic. Obejmuje gatunki odznaczające się toardzo silnym dymorfizmem płciowym. Samice dochodzą do około 15 cm, samBonella A — samica; B — samiec, na 'rysunku nieproporcjonalnie duży w stosunku do wielkości samicy (l — zbiornik nasienia; 2 — jądro);
strzałka wskazuje samca na ciele
samicy
ce natomiast osiągają wielkość 1—3 moim. Te ostatnie pokryte są rzęskami, brak im układu krwionośnego, a ich przewód
pokarmowy pozbawiony jest otworu gębowego i odbytowego. Samce przenikają do jelita przedniego sannacy, a 'następnie
przedostają się do jej metane-frydiów, gdzie zapładniają przechodzące ,tą drogą jaja. Larwa b. nie ma zdeterminowanej płci.
Gdy pływa swobodnie, wówczas powstaje z niej samica, a jeżeli przyczepi się do wyrostka głowowego samicy — wówczas
rozwija się w samca. B. zamieszkują A-tlantyk oraz Morze Śródziemne. [M.G.]
bosmina, słoniczka (Bosmina)
— rodzaj stawonogów z rzędu
-i-wioślarek. Długość samic nie przeferacza l mm, samce natomiast są 'nieco mniejsze. Skorupka owalna, wydłużona teu tyłowi ii
zaostrzona, okrywa cały tułów wraz z 6 parami odnóży jednakowej budowy. Nie wyodrębniona wyraźnie od tułowia głowa ma
charakterystyczny podwójny 'dziób, utworzony z długich czułkow I pary, u samiczki nieruchomych, obejmujących z 'boków
krótki dziób czołowy. Postać zewnętrzna ulega daleko idącym zmianom sezonowym. Zmienia się ona także silnie 'w zależności
od rodzaju wód, w których żyją b. 'Większość należących tu gatunków cna znaczny zasięg geograficzny. B. występują w
najrozmaitszych zbiornikach wodnych, nie wyłączając słonawych mórz (jak Bałtyk)! jezior tatrzańskich. Bytują za-rówino w
strefie przybrzeżnej, jak i w toni wodnej. Są zwierzętami ciepłolubnymi, rozwijają się najliczniej w powierzchniowej warstwie
wody, zwła-
brachionus
28
Bosmina Bosmina coregoni
szcza w okresie lata. W Polsce występuje pospolicie kilka gatunków b. [L.Z.1
brachionus (Brachionus) — jeden z częściej występujących w 'wodach śródlądowych rodzajów •olbleńców z gromady
-a-wrotków. W toni wodnej utrzymuje go silny aparat wrotkowy. Z tego rodzaju najczęściej w polskich wodach spotykane są gatunki: Brachionus
angularis i Brachionus calycifiorus. Pierwszy z nich żyje głównie w strefie (przybrzeżnej idrobnych zbiorników wodnych. Długość jego ciała
wynosi 0,1—0,2 mim. Drugi występuj e w strefie (przybrzeżnej oraz IŁmnetycznej jezior. Gatunek ten wykazuje znaczną zmienność. Długość
jego ciała wynosi 0,1—0,4 mm. [M.S.]
brodawnik (Holocyłithża) — rodzaj strunowców z gromady
-*żachw. Obejmuje gatunki mające kszrtałt przysadzistej lub wzniesionej beczułki i
twardą, iskórzastą, często chropowatą powłokę ciała. Wysokość b. przekracza 10 cm. Wyróżniają się one jaskrawym, pomarańczowym lub
czerwonym zabarwieniem. Otwory wlotowy i wylotowy oddalone są od siebie najwyżej o 1/3 długości ciała i umieszczone na krótkich,
cylindrycznych syfonach. B. reprezentują gatunki żyjące pojedynczo, 'rozprzestrzenione w płytkich morzach wszystkich stref geograficznych.
(Tabl. XX). [L.Z.]
bruzdnice (Difioflagellata) — rząd pierwotniaków z podgro-mady ->wiciowców roiśltonych. Osiągają rozmiary 40—150 [wa. Ciało ich otacza
gruby, celulozowy pancerzyfe, złożony z wielu maleńkich płytek. Kształt pancerzyka, choć zbliżony do kulistego, jest zawsze asymetryczny. W
pancerzyku wyróżnia się dwie półkule, pnzedzie-lone równikowo przefbiegającą bruzdą. W części tylnej prostopadle d'o niej przebiega 'południkowa bruzda, zwana bruzdą tylną. W miejscu połąPokrój bruzdnic l — bruzda tylna; 2 — bruzda równikowa wraz z wicią olorężną; 3 — ciałko podstawowe wici osiowej
29
bruzdobrzuchy
czenia obu bruzd znajduje się cialiko podstawowe wici biegnącej okrężnie w bruździe równikowej. Wlić ta przez zrośnie-' de się na całej swej
długości z wstęgowatą wypustką cyto-plazmatyczną tworzy tzw. błonikę falującą, zdobią ido nadawania ikioimórce ' b. iriuchu obrotowego.
Druga wić, tzw. osiowa, osadzona na ciałku podstawiowym -w .bruździe tylnej, Biega poza obręb ciała, nie ma błoniki falującej i spełnia funkcję
lokomotoryczną. Ciało b. bywa taikźe zaopatrzone w celulozowe kolce i wyrostki. B. asymilują dwutlenek węgla dzięki obecności chloroplastów
zawierających obok chlorofilu również inne barwniki z grupy ksantofilu (peridininę, diadi-noksantynę, diksantynę). Istnieją jednak także gatunki
cu-dzożywne, pozbawione chloroplastów. Substancjami zapasowymi są skrobia i tłuszcze. Wszystkie b. mają swoistą budowę jądra. W jądrze tym
występują pęczki skręconych, nagich nici tewasu dezoksyrybonukleinowego, pozbawionych histonów i białek kwaśnych, charafcterystycznych
dla struktury chromosomów. Te skręcone pęczki mci DNA stale podlegają ruchom -na terenie jądra. B. rozmnażają się we-getatywnie przez
podział. W trakcie podziału jądra nie wykryto dotychczas wrzeciona mitotycznego, nie jest również znany mechanizm segregacji nici DNA. U
niektórych gatunków opisano także proces płciowy z kopulacją faogamet. W cyklu życiowym pewnych gatunków distnieją stadia cyst
proetrw.aanikowych. B. występują masowo w planitatonie w wodach morskich i słodkich. Niektóre gatunki tworzą kolonie. Pewna grupa b.
morskich pasożytuje w różnych organizmach roślinnych i zwierzęcych, np. w piesze glonów, w przewodzie pokarmowym skorupia-
ków, żachw i wielosaczetów, a także ma skrzelach ryb. 0-librzy-mie piog'awy wolno żyjących 'b. z rodzaju Amphidinium. spotykane na (zachodnich wybrzeżach Afflanitylku, noszą nazwę czerwonego przypływu lub czerwone') wody. Mogą one prowadzić
do masowego ginięcia ryb i skorupiaków na skutek wydzielania przez b. do wody substancji trujących. Jednym z bardziej
znanych przedstawicieli to. jest morski noooświetlik. [A.J.K.]
bruzdobrzuchy, beztarczowe (Solenogastres, Aplacophma) — gromada mięczaklów z (podtypu
-wobunerwców. Są idwubooznie symetryczne, o ciele cylindrycznym, robakowatym, całkowicie otulonym płaszczem. Muszli
brak. W płaszczu fkwią liczne igły wapienne — spiku-le. B. mają głowę i nogę silnie uwistecznioae. Ich jama płaszczowa jest
zredukowana do tzw. kloaki, leżącej na tylnym końcu ciała i zawierającej parę skrzel. W bardzo uproszczonym układzie
pokarmowym wątrobę stanowią 2 pola nabłonka gruczołowego na ścianie jelita. Tarka bywa różnorodna
— składa się z kilku odrębnych ząbków bądź 2 2 bocznych “szczęk" albo całkowicie zanika. B. są wyłącznie morskie, denne, na
ogół przebywają w obrębie szelfu, wyjątkowo do 20.00 m głębokości. Poruszają się ruchem robakowatym. Część z nich żyje
w mule, żywiąc się jego organicznymi składnikami. Inne wspinają się po koloniach stullbiopławów i koralowców, pożerając ich
polipy. Należy tu około 140 gatunków. W stanie kopalnym nie są znaine. (T.U.]
bruzdoglowiec szeroki
30
bruzdoglowiec szeroki (Diphyl-lobothrium latum) — gatunek płazińca z rzędu PseudophylU-dea, s. podgromady -^tasiemców
właściwych, występujący w stadium dojrzałym w jelicie cienkim wielu ssaków odżywiających się rybami (u człowieka, fohi, lisa,
kota iłd.). Długość jego steobili może 'dochodzić do 20 m. Skoleks zaopatrzony jest w 2 szerokie bruzdy 'przyssawkowe (stąd
nazwa). Za skoteksem znajduje się cienka szyjka, przechodząca w łańcuch członów, których szerokiość jest większa od długości.
Liczba członów u jednego osobnika może przeBruzdogiowiec szeroki A — skoleks; B — człon płciowy
kraczać 3000. Środkową i tylną część strobili tworzą człony zawierające macicę wypełnioną -dojrzałymi gajami. Jaga wydostają
się z członu iprzez otwór maciczny (znadujący się po jego brzusznej stronie) do światła jelita żywiciela ostatecznego, a stamtąd
wraz z kałem — na zewnątrz. Aby nastąpił dalszy rozwój, jaja b.sz, muszą się dostać do wody, gdzie wylęgają się z nich
-»ko-racidia o średnicy 'około 50 (im. Koracidia, gdy zostaną połknięte przez różne gatunki skorupiaków planktonowych (z
wyjątkiem -yoczlika), bywają całkowicie strawione. Natomiast w jelicie tego ostatniego strawieniu ulega jedynie mrzę-siona
otoczlka, a oswobodzona
-^•onkosfera za pomocą haków oraz prawdopodobnie gruczołów penetracyjnych przedostaje się przez tkankę jelita do jamy ciała,
gdzie przekształca eię w
->priocerkoid długości 500—
-6W [im. Na tym etapie rozwój pasożyta w oczliku kończy się. Ażeby mógł odbywać się jego dalszy rozwój, oczlik musi być
zjedzony (przez określone gatunki ryb. W przewodzie pokarmowym ryby procerkoid traci cerkomer (niekiedy odpada on już w
jamie ciała oczli-ka). Taki procerfeoid pozostaje jakaś czas w jelicie ryby, a następnie przebija jego ścianki i umiejscawia się
ostatecznie w mięśniach, śledzionie, wątrobie luib w gruczołach płciowych gospodarza. Tam przekształca się w następną postać
larwalną, zwykle otorbiającą się, zwaną -»plerocerkoidem. Larwa ta u b.sz. dochodzi do około 3 om długości i do 3 mm
szerokoścL Na jej przednim końcu wytwarzają się dwie bruzdy przyssawkowe, podobne do tych, jakie występują u dorosłych
osobników. Ryba jest drugim żywicielem b.sz-, a ponieważ pasożyt nie dojrzewa w niej płciowo, nazywamy ją, podobnie jak
oczlika, żywicielem (pośrednim. Z ryb żywi- » cielami pośrednimi b.sz. mogą być m.in. szczupak, jazgarz, okoń, miętus, pstrąg
jeziorowy,
31
brzegulica
Stadia rozwojowe bruzdoglowoa szerokiego
• koracidium; B — onkosfera wyjęta z oczlika 5 dni po zarażeniu;
• miody procerkoid; D — oczlik z 2 onkosf erami l l procerkoidem;
E—w pełni ukształtowany procerkaild; r — plerocerkoid
M1
sieja, sielawa, sandacz i styn-ka. Kyby drapieżne zarażają się, zjadając inne ryby, zarażone plerocerkoidami. Po strawieniu ryby,
plerocerkoidy ponownie otorbiają się, tym razem w tkankach ryby drapieżnej. Plerocerkoidy mogą w ciele ryby przebywać
prawdopodobnie przez kilka lat. Żywiciel ostateczny earaża się zjadając ryby zawierające plerocerkoidy (w przypadku człowieka
— ryby niedogotowane lub niedosmażone). W żywicielu ostatecznym larwy przyczepiają się do ścianek jelita, rosną,
wytwarzając około 30 członów dziennie, i po 'upływie 3—5 tygodni przekształcają się w dojrzałą płciowo postać pasożyta. BJSZ.
na skutek pochłaniania części pokarmu spożywanego przez gospodarza, 'wydalania i wydzielania substancji trujących oraz 'czysto
mechanicznego oddziaływania może doprowadzić do 'znacznych zaburzeń w organizmie, {kończących się nawet zejściem
śmiertelnym z .powodu imedokr.wistości. Według niektórych badaczy anemia tego typu wywołana jest niedoborem witaminy
Bia, która pochłaniana jest w dużych ilościach przez bJsz. Rozpoznanie zarażenia tym tasiemcem polega na stwierdzeniu w kale
żywiciela ostatecznego jaj albo dojrzałych członów pasożyta. [M.S.]
brzegówka ->pobrzeżka.
brzegulica, ośmiornica piżmowa (Eledone) — rodzaj mięczaków z podrzędu ->-ośmior-nic właściwych. Obejmuje gatunki
podobne z wyglądu do
brzeżnice
32
33
Caligoida
-ośmiornic. Są one jednak •od tych ostatnich mniejsze i różnią się też lukładem przyssawek lezących fu b. na każdym ramieniu w
l szeregu. W pełni wyrośnięte osobmiki imają nieco ponad 50 cm (z iramiionami) długości. W morzach europejskich żyją 2
gatunki b. Przebywają ina idinie. W chłodnych' wodach wybrzeży Atlantytou odbywają wędrówki sezonowe. Latem spotyka się
je ca głębokości około 15 m, jesienią — 50—60 m, a zumą jeszcze głębiej. Swymi obyczajami przypominają ośmiornice. Poławia
się je w celach konsumpcyjnych. [T..U.]
brzeżnice (Marginellidae) — redauta mięczaków, z rzędu
->.jednoprzedsionkowców. Są to małe ślimaki, mające muszle wysokości l—3 cm, w kształcie pośrednie między muszlami
-»porcelanek i ->oliwek. Otwór muszli jest podobny jśk u oliwek, ale na jego przyśrodko-wym, wrzecionowym . brzegu widnieje
szereg wyraźnych, spiralnych listewek, wybiegających z wnętrza muszli. Liczne gatunki b. zamieszkują morza strefy tropikalnej i
subtropikalnej. Żyją ina płytkim dmie, głównie skalistym, .rzadziej piaszczystym. Ze względu na żywe 'kolory i pięknie błyszczącą powierzchnię muszli są one używane na rozmaite ozdoby. [T.U.]
brzuchatek -^.ergasilus.
brzuchorzęski (Gastrotricha) — gromada z typu -»obleńców. Długość ich ciała waha się w granicach 0,05—'1,5 mm. Są
wydłużone, kształtem przypominające butelkę, wrzecionowate lub cylindryczne. Zwykle wyróżnia się u nich część głowową,
szyjną, tułowiową i ogon. Wszystkie b. pokryte są na stronie brzusznej rzęskami, które służą do pływania lub pełzania. Pozostałą
część ciała pokrywa oskórek, mający charakterystyczne 'dla ikażdego gatunku urzeźbienie, oraz wytwory oskórka, jak np. tarczki,
szczecimiki, listewki. Otwór gębowy znajduje się zwykle na szczycie głowy i prowadzi do krótkiej, cewkowatej jamy gębowej,
biorącej czynny udział wprzyjmiowamiiu pokarmu. Następne części przewodu pokarSchemat budowy brzuchorzęska
1 — rurka z gruczołem kleistym;
2 — jajnik; 3 — jajo; 4 — proto-nefrydrum; 5 — nerw boczny; 6 — zwój nerwowy; 7 — otwór gębowy; 8 — gardziel; 9 — jelito; 10— .odbyt
mowego to gardziel, jelito środkowe i jelito tylne. Do gardzieli przylegaiją gruczoły ślinowe. Otwór •odbytowy jest umieszczony
(między rozwidleniem ogonowym, po stronie brzusznej lub grzbietowej.
Układ nerwowy stanowi parzysty zwój głowowy, połączony spoidłem poprzecznym, oraz 2 pnie biegnące wydłuż ciała.
Narządami zmysłów są różnego rodzaju włoski, wici i jamki rzęskowe. B. odżywiają się glonami, wiciowcami, okrzemkami,
pływkami zielenic itp. B. słodkowodne mają 2 protone-frydia. Przypuszcza się jednak, że spełniają one główną rolę w procesie
regulacji ciśnienia osmotycznego, a nie w .procesie wydalania. U form morskich (mniej licznych) protonefrydia nie występują. W
przeciwieństwie do obleńców większość stanowią obcinaki. Niektóre gatunki są partenogenełyczne, u innych zaś spotyka się zarówno samce, jak i samice. Ciekawostką jest tafet, że samice składają jaja, których długość może dochodzić do połowy długości
ciała samicy. B. trzymają się dna wód, które zamieszkują. Należy do nich około 200 gatunków. Zdaniem
wielu autorów są grupą obleńców najbardziej zbliżoną do płazińców. [M.S.]
bursztynka {Succinea) — rodzą} mięczaków z rodziny bursztyn-kowatych (Succineidae), z rzędu -»-trzonkoocznych. Muszla b.
wysokości ok. 1,5 cm, wyjątkowo do 2 cm, jest bardzo cienka, prześwitująca, najczęściej barwy bursztynu. Polskę zamieszkują 4
gatunki b. Żyją one w środowiskach wilgotnych. Można je spotkać w nadwodnych zaroślach, pełzające po liściach i gałęziach
krzewów, po ziołach i po ziemi. Niektóre znajduje się masowo na brzegach jezior, na wyrzuconych przea fale szczątkach trzcin i
innych roślin wodnych. B. są wszystkożerne. Zjadają świeże liście roślin, a także martwe szczątki roślinne i zwierzęce. Trafiają
się jednak wśród nich również przypadki kanibalizmu. (Tabl. XVII). [T/U.]
C
Caligoida — rząd stawonogów z podgromady ->widłonogów. Rozmiary samic wahają się zazwyczaj w granicach 5—50 mm;
samce są zwykle mniejsze, występują W postaci karzełkowa-tych pasożytów samic. Ciało C. jest silnie spłaszczone, złożone z
tarczy głowowej, z kilku wolnych segmentów tułowiowych z 4 parami odnóży oraz z nie-segmentowanego, częste szczątkowego
odwłoka. Należą tu. pasożyty zewnętrzne, żywiące się krwią zwłaszcza ryb, a także wielorybów i niektórych bezkręgowców. Żyją
zwykle na
3 Bezkręgowce
powierzchni ciała tych zwierząt, a niekiedy wnikają do ich jamy skrzelowej i gębowej. Wiele gatunków może się dość swobodnie
poruszać po.. ciele gospodarza, łażąc na podobieństwo wszy. Niektóre gatunki. wwiercają się w ciało gospodarzą, wystawiając na
zewnątrz tylko tylną część ciała, zawierającą m.in, narządy rozrodcze. Samice noszą jaja w 2 bardzo riługifh, kiełbasfcowa-tych
woreczkach. Larwy są grzbietowo-brzusznie spłaszczone, mają duży segment ge-nitalny, ssącą rurkę gębową,
Carchesium
34
kłującą żuwaczkę oraz czołową nitkę, służącą do przyczepiania się do gospodarza. Rząd C. jest bardzo bogaty w gatunki szeroko
irozprzestrzenilone w wodach morskich i słodkowod-nyoh. Reprezentują go min. kaliguisy. [L.2.]
Carchesium — rodzaj pierwotniaków z podgromady ->wień-corzęsych. Obejmuje gatunki żyjące koloniijnie. Wielkość kolonii dochodzi do 4
mm, a wielkość poszczególnych osobników osiąga 100—150 y.m. Kolonie składają się z licznych osobników osadzonych na gałązkach nóżki
kolonii. Nóżka jest tworem plazmowym, produkowanym przez tylny biegun ciała poszczególnych okazów kolonii. Założyciel kolonii wytwarza
najprzód nóżkę przytwierdzającą się do podłoża, a następnie 'dzieli się wegeta-tywnie na 2 komórki potomne. 2 kolei dochodzi do ich dalszych
podziałów, przy czym każdy osobnik potomny wytwarza pewien odcinek nóżki dobudowywanej do pierwotnego wspólnego (pnia, wytworzonego
przez komórkę założyciela. Wewnątrz każdej nóżki przebiega osobne włókienko kurczliwe i dlatego poszczególne okazy mogą się kurczyć
niezależnie od siebie. Po osiąg-nięcilu pełnego wzrostu kolonu tworzą się na niej zmodyfikowane komórki, nie wytwarzające nóżek, 'które
odrywają się od zespołu, przez jakiś czas swobodnie pływają, a następnie osiadają jako komórki założycielskie nowych kolonii. C. są pospolitym
.składnikiem fauny pierwotniaków w bogatych w związki organiczne -środowiskach słonych i słodkich wód. Przytwierdzają się do powierzchni
zwierząt lub też roślin. [A.J.K.]
cetal<»karydy(Cepha!ocartda) — niedawno odkryta podgromada bardzo prymitywnych, obojna-czych form stawonogów z gromady
-skorupiaków. Ciało ich jest robakowato wydłużone, długości 2—3 .mm. Składa się z podkowiastej igłowy oraz 19 segmentów, niezbyt wyraźnie
.zróżnicowanych na krótki tułów i wydłużony odwłok, zakończony długimi widełkami ogonowymi. Na głowie widnieją 2 pary stosunkowo
krótkich, członowanych czułków. Oczy całkowicie zanikły. Z boków krótkich nóg wyrastają po 2 listkowate gałązki. Odnóża poruszając się
rytmicznie uderzają silnie do tyłu, a następnie wracają ośmiokrotnie wolniej ku przodowi. W ten sposób skorupiaki te pełzaiją powoli naprzód,
podrywając jednocześnie z podłoża cząstki mułu, które wraz z prądem wody zostaj ą Skierowane rynienką brzuszną do gęby. C. są mieszkańcami płytkiego, piaszczystego i mulistego dna morskiego, na głębokości 1—300 m. W ich rozwoju występuje ->pływik. Dotychczas poznano
zaledwie kilka gatunków c., znalezionych "jak dotąd tylko w niewielu miejscach północnego Atlantyku (w pobliżu Wysp Antylskich, Nowego
Jorku i Bostonu) oraz północnego Pacyfiku (u wybrzeży Japonii, a także Ameryki Północnej). [L.Ż.]
cenenchyma (coenenchyma) — tkanka
mezenchymatyczna, która otacza wewnątrz —»ceno-sarku układ kanalików łączących jamy gastralne
poszczególnych polipów kolonii parzy-dełkowców. Niekiedy, zwłaszcza w odniesieniu do koralowców, nazwa c. używana bywa w tym samym
znaczeniu co cenosark. [Z.S.]
35
cerkaria
cenosark, kora (coenosarc) — warstwa żywej tkanki, pokrywająca osiowy szkielet kolonii niektórych koralowców i łącząca
między sobą poszczególne polipy. Przyczyniać się może do pogrubiania szkieletu przez odkładanie na .nim ze swej strony złogów
wapiennych. Niektórzy autorzy w tym samym znaczeniu używają nazwy
-»-cenenchyma. W odniesieniu do grupy stułbiowców c. oznacza wierzchnią warstwę łodygi kolonii polipów. Wewnątrz tego c.
biegną kanały łączące jamy chłonąco-trawiące polipów, natomiast z zewnątrz o-bejmuje go -^.periderma. [Z.S.]
cenurus, cenur (coenurus) — larwa niektórych -^.tasiemców właściwych z rzędu Cyclo-phyllidea, rozwijająca się z
->-onkosfery w żywicielu pośrednim. Jest to larwa w kształcie pęcherzyka sięgającego rozmiarami wielkości kurzego jaja. Ściany
jego stanowią 2 warstwy. Z wewnętrznej warstwy mezenchymatycznej do światła pęcherzyka odpącz-kowują setki główek. Z
każdej takiej główki ;w żywicielu ostatecznym możć powstać dorosła postać tasiemca. C. występuje m.in. w cyklu rozwojowym
->.tasiemca kręćkowego. [M.S.]
ceramaster (Ceramaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->łar-czogwiazd. Obejmuje gatunki barwy czerwonej, mające kształt
pięciokąta, z nieznacznie zaznaczonymi, zbliżonymi do tosatałtu trógkąta ramionami, zadaa-tyimi często ku górze. Grzibietowa
strona ciała pokryta jest" regularnymi, płaskimi płytkami wapiennymi. C. reprezentują liczne gatiuniki, rozsiedlone we
wszystkich petoo-słonych morzach. [L.2.]
cerkaria (cercarźa) — wolno żyjąca larwa -*przywr digene-tycznych, rozwijająca się w -»-sporocyście lub redii i mająca zdolność
do poruszania się za pomocą ogonka, stanowiące-" go narząd larwalny. W zależności od kształtu i budowy ogonka oraz ciała
właściwego larwy wyróżnia się rozmaite grupy c.: furcocercariae (o ogonku rozwidlonym), xiphi-diocercariae (uzbrojone w
sztylecik znajdujący się w przedzie ciała), cystocercariae (o ciele otoczonym rozszerzoną częścią ogonka) itd. Układ pokarmowy
c. w wielu przypadkach przybiera taki kształt, jaki istnieje' u dorosłej przywry, w innych zaś jest znacznie prostszy. Układ
wydalniczy występuje w postaci komórek płomykowych, których może być u niektórych gatunków nawet ponad 100. Liczba
komórek pro-tonefrydialnych, ich rozmieszczenie, przebieg kanalików wydalniczych oraz typ budowy pęcherzyka wydalniczego
ma znaczenie systematyczne. C. są wyposażone w gruczoły cysto-genne tworzące cystę, śluzowe i penetracyjne ułatwiające przenikanie 'do drugiego żywiciela pośredniego. Układ nerwowy występuje w postaci parzystego zwoju mózgowego, położonego w
przedzie ciała, na wysokości gardzieli. Od zwoju odchodzi 6 pni nerwowych ikiu tyłowi ciała. W tylnej części c. rozwija się układ
rozrodiczy, który u nietotórych gatunków bywa ukształtowany prawie tak jak u dorosłego osobnika. C. mimo posiadania
przewodu pokarmowego nie pobierają pokarmu, a energię -czerpią z substancji zapasowych (z gli-kogenu lub tłuszczu) zgromadzonych w swoim ciele podczas pobytu w żywicielu pośrednim. Po wydostaniu się z
cerkopaglą____________
żywiciela pośredniego mogą incystować się (przekształcać w metacerkarię) w środowisku zewnętrznym (w oczekiwaniu na
zjedzenie przez żywiciela ostatecznego) lub w drugim żywicielu ipośrednim. Przed in-cystowaniem się odrzucany jest ogonek. U
niektórych gatunków przywr c. nie tworzą cyst nawet w drugim żywicielu pośrednim. Znane są też gatunki przywr incystujące się
w pierwszym żywicielu pośrednim. tM.S.]
cerkopagis (Cercopagis) — rodzaj stawonogów z rzędu
->wioślarek. Długość jego przedstawicieli (bez igiełki ogonowej) dochodzi •do 2 mm. Wysmukłe ciało zbudowane jest z
dużej głowy, stosunkowo drobnego tułowia oraz odwłoka zakończonego niezwykle długą igiełką ogonową, 'przy końcu
charakterystycznie wygiętą. Skorupka jest silnie zredukowana i tworzy u samic owalną komorę lęgową, mieszczącą nieliczne jaja.
C. rozmnażają się wyłącznie dziewo-rodnie. Ogromne oko, zajmujące całą przednią część głowy, świadczy o ich drapieżnym trybie życia. Do rodzaju C. należy 8 planktonowych gatunków, zamieszkujących Morze Kaspijskie. [L.Z.]
Charybdoidea -f-Cubomedusae.
chelura, rozgłówika (Chelura)
- rodzaj stawonogów z rzędu
-».obunogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do długości 8 mm, barwy jasnobru-natnej, które po wyjęciu z wody
różowieje. Czułki I pary są o połowę krótsze od czułków II pary. Obie 'pary czułków, podobnie jak większość pozostałych
odnóży, pokrywają liczne szczecinki. III segment
___________________36
odwłoka jest wyciągnięty w duży grzbietowy ząb. 3 następne (ostatnie) segmenty od^ włoka zlewają się w jedną całość.
Przedostatnia para odnóży odwłokowych jest skrzy-dełkowato rozszerzona. Gałązka zewnętrzna ostatniej pary odnóży
odwłokowych osiąga ogromne rozmiary, przewyższając zmącanie pod względem wielkości wszystkie pozostałe odnóża. Ch.
drążą chodniki w drewnie, wyrządzając przy tym szkody gospodarcze. Należą tu 2 gatunki iszeroko.rozprzestrze-nione w strefie
tropikalnej i
•umiarkowanej. Spotykane są w pływających 'w morzu palach, które mogą opuszczać i wyszukiwać następne. W morzach
europejskich (poza Bałtykiem) występuje Chelura te-rebrans. Gatunek ten wraz z drewnem został zawleczony m.in. nawet .do
wód Nowej Zelandii. [L.2.]
chelbia modra (Aurelia owita)
— gatunek jamochłona z rzędu ->Semaeostomeae. Występuje w postaci szkliście różo-wawej meduzy o średnicy zwykle do 15
cm, wyjątkowo do 40 cm. 4 podkowiaste gonady u .samców bywają mleczne, u samic żółtopomarańczowe. Po-liip jest
kiliklumiHmetrowej wysokości. Ch.m. przechodzą typową 'przemianę pokoleń, w której meduza jest formą płciową, a polip
mnoży się bezpłciowo,. odipączkowując małe meduzy (-»-efira) przez strobi-lacje. Żyją w planktonie przybrzeżnym wielu mórz.
Występują licznie w Bałtyku, tworząc czasem gęste chmary. Żywią się drobnymi organizmami planktonowymi. Jad ich parzydełek dla człowieka nie jest niebezpieczny. W niektórych rejonach świata bywają jadane. [Z.S.]
37
chitony
lach ryb słodkowodnych) lub pędzą swobodny tryb życia w wodach słodkich, zasobnych w związki organiczne. Często są
składnikiem zespołów organizmów występujących w biologicznych oczyszczalniach ścieków. [A.J.K.]
Chełbia
A — swobodnie pływająca planula;
B — planula po osadzeniu się na podłożu; C — scytopollp; D — stroblla; E — efira; F — dorosła meduza
chilodonella (Chilodonella) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady
-»równorzęsych. Obejmuje gatunki długości 30—150
(im, orzęsione jedynie na stronie brzusznej, całkowicie .płaskiej. Strona grzbietowa jest nieco wypukła. Komórkowy “otwór
gębowy" leży po stronie brzusznej i jest wzmocniony wieńcem cytosakieletal-nych pałeczek białkowych, zagłębionych w
cytoplazmie. Cy-tostom nie występuje w zagłębieniu, lecz bezpośrednio na powierzchni ciała. Na brzusznej stronie ciała znajdują
się otworki wodniczek tętniących. Ch. pasożytują (np. na skrzeChżlodonella cucullulus l — makronukleus; 2 — mikronu-kleus; 3 — komórkowy otwór gębowy wraz z wtókienkanii wzmacniającymi; 4 —
orzęsienie dogę-bowe; s — btworek wodniczki tętniącej; 6 — rzędy rzęsek
chitony, wielotarczowce (Lon-cata, Placophora) — gromada mięczaków z podtypu ->obu-nerwców. Ciało ich, długości 1—20
cm, jest dwubocznie symetryczne, złożone z głowy, silnej, mięsistej • nogi i słabo wyróżniającego się worka trzewiowego,
okrytego płaszczem (perinotum) oraz muszlą złożoną z 8 płytek. Głowa nie ma czułków ani oczu. Muszla o strukturze odmiennej
niż u -^-muszlowców zbudowana jest z 2 warstw — zewnętrznej (teg-mentum) o przewadze substancji organicznej i wewnętrznej
(artźculdTOerituTO) z przewagą substancji wapiennej. Muszlę przebija na wylot wielka liczba cienkich kanalików, aawie-
chlamydomonas
38
rających narządy zmysłowe. Perinotum jest okryte grubym oskórkiem^ zawierającym liczne igły i łuski wapienne. Niekiedy może
ono okrywać muszlę od góry, częściowo lub całkowicie. Jama płaszczowa w postaci''bruzdy okalającej •ciało między perinotum a
nogą zawierać rząd skrzel. Odbyt znajduge się •na brodawce nad tylnym końcem nogi. W skład układu pokarmowego wchodzi
gardziel opatrzona tarką, para gruczołów ślinowych, para gruczołów amylolityoznych (trawiących skrobię, niewłaściwie zwanych
niekiedy •cukrowymi), przełyk, żołądek, dwupłatowa wątroba i jelito. Serce leży w tyle ciała i składa się z 2 przedsionków i l
komory. Krew płynie długą 'aortą z komory .ku przodowi ciała. Układ nerwowy jest zbudowany z pasm tkanki nerwowej,
tworzących obrączkę otoołoprzełykową i 2 pary pasm wzdłużnych, oraz z 3 'par niewielkich zwojów nerwowych. Funkcje
wydalnicze spełnia para nerek. Ch. są roz-dzietoopłciowe. Zamieszkują morza. Przeważająca większość żyje na skalistych
wybrzeżach w strefie pływów. Przywierają bardzo silnie do skal umięśnioną mogą. Poruszają się niezmiernie wolno, zwykle tylko
nocą. Żywią się najdrobniejszymi glonami i osiadłymi zwierzętami, które zeskrobują z powierzchni skał za pomocą tarki.
Oderwane od podłoża zginają się w kabłąk, a niektóre .nawet zwijają się w bulkę osłoniętą wokoło .płytkami muszli. Do ch.
zalicza się około 1000 gatunków współczesnych. (Tabl. XV). [T.U.]
chlamydomonas (Chlamydomonas) — rodzaj pierwotniaków. z rzędu -f-Phytornonadida. Obejmuje gatunki długości
około 15—25 p,m, zaopatrzone w 2 równej długości wici, osadzone na przednim końcu ciała. Ch. imają po l chloroplaście. Na
terenie chloroplastu, wokół ziaren skrobioitwórczych, magazynowana jest skrobia. Na chloroplaście występuje czerwona plamka
(taka sama jak u --^.Euglenida). Wobec tego ch.
Chlamydomonas l — ziarna skrobi; 2 — chloroplast;
3 — jądro; 4 — otoczka celulozowa; S — czerwona plamka; 8 — cialko podstawowe wici; 7 — wić
są zdolne do reakcji ruchowych na bodźce świetlne. Ich podziały wegetatywne odbywają się w fazie haploidatoej, a wegetatywne
komórki należą do jednej z dwóch płci fizjologicznych (+ lub —). Kopulacja ma charakter izogamii i bywa indukowana
odpowiednimi Zimianaitni w środowisku. Pierwszy podział postzygotycz-ny jest podziałem redukcyjnym. Ch. są obiektem
licznych badań genetycznych i biochemicznych. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.]
38
chydorus
choanocyty, komórki kołnie-rzykowate — komórki występujące u -»gąbek, o wydłużonym, cylindrycznym kształcie,
zaopatrzone w wić otoczoną u nasady wysokim kołnierzykiem plazmowym w postaci lejka. Zadaniem ich jest pobieranie
pokarmu. Ch. wyściełają komorę ciała gąbek o typie budowy askona, a w typie sy-kona i leukona — jedynie kanaliki i komory
wewnątrz ścianki ciała. Swą budową i funkcjami wyraźnie przypominają wiciowce kołnierzykowate (Choanoflagellata). [J.M.R.]
cbodaczki (Reptantia) — pod-rząd stawonogów z rzędu ->-dziesięcionogów. Mają ciało zwykle długości kilku do kilkunastu
centymetrów, u niektórych gatunków do 80 cm, okryte schitynizowanym, mniej lub bardziej zwapniałym pancerzem. Jest ono
lekko grzbie-towo-brausznie spłaszczone ii zróżnicowane na zwarty gło-wotułów oraz rozmaicie wy-ikształcony odwłok. U
-części przedstawicieli odwłok bywa wyraźnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, u innych lulega dość
znacznej redukcji, przekształcając się w listek .podwinięty pod głowotułów, bądź też ma (postać miękkiego i zazwyczaj spiralnie
skręconego worka. I parę odnóży tułowiowych wieńczą masywne kleszcze. Niektóre gatunki 'mają także drobne szczypce na
dalszych odnóżach. Odnóża odwłokowe u ch. uległy redukcji i nie są przystosowane do pływania. U samic przytrzymują one jaja
do czasu wylęgu larw (-»-zywi-ków), a u niektórych gatunków — także larwy aż do momentu ich przekształcenia się w osobniki
młodociane. Olbrzymia większość przedstawicieli
ch. chodzi po dnie lub wspina się na rośliny albo inne przedmioty 'podwodne. Nieliczne tylteo gatunki izidolne są do pływania,
jednak i te nie 'oddalają isię 'zbytnio od stałych przedmiotów. Należy tu około 6500 gatunków szeroko rozprzestrzenionych, z
których większość bytuje w środowisku morskim, szczególnie na płytkim idnie mórz tropikalnych. Ch. dzieli się na 4 sekcje:
lan-gustowce, rakowce, pustelni-kowce i kraby. [L.Ż.]
Chrysomonadida — rząd pierwotniaków z ipodgromady ->wiciowców roślinnych. Charakteryzuje je posiadanie l lub 2
chloroplastów w kolorze żółtym, pomarańczowym lub zielonożółtym^ w których chlorofil jest maiskowany przez żółty,
specyficzny dla Ch. barwnik chryzochrom. Ch. mają l—3 wici nierównej długości. Niektóre gatunki są zdolne do wytwarzania
inibynóżek. Ch. gromadzą 'substancje zapasowe w postaci tłuszczy i węglowodanu leukozyny. Żyją w wodach słodkich i słonych.
Niektóre są kolonijne. Pospolitym przedstawicielem Ch. w Polsce jest krzewek. [A.J.K.]
chybotka -M-óznonogi.
chydorus (Chydorus) — rodzaj stawonogów z rzędu —^-wiosla-rek. Długość samic nie przekracza l mm, samce są tylko
nieznacznie mniejsze. Dobrze rozwinięta, w zarysie kulistawa skorupa 'okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży i częścią
'krępego odwłoka. Charakterystycznie zaostrzona 'głowa nie jest oddzielona od tułowia. Czulki służą do pływania, lecz są słabo
'rozwinięte, co wiąże się ze stosunkowo mało ruchliwym trybem życia, ch. (bowiem
ciałko brzeżne
40
41
cypris
chętnie przytwierdzają się do glonów, zwłaszcza nitkowatych, lub też osiadają 'na dnie. W komorze lęgowej rozwijają się
równocześnie tylho 2 stosunkowo ogromne jaja. Należy tu około 20 nierzadko kosmopolitycznych gatunków, zasiedlających
głównie wody silnie zarośnięte, nie wyłączając torfia-nek i pól ryżowych. Ch. są bardzo pospolitymi mieszkańcami naszych wód
stojących. Występują w Tatrach do 2200 m n.ip.m,, tj. najwyżej ze wszystkich wioślarek. [L.2.]
ciałko brzeżne -»-ropalium.
CUiophora — podtyp -^pierwo-tniaików. Są reprezentowane przez jedyną gromadę orzęs-ków. [A.J.K.]
Coriarachne depressa — gatunek stawonoga z rodziny ukoś-n-ikowatych (.Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych. Osiąga
długość do 6 mm. Ma ciało charakterystycznie spłaszczone, jakby sprasowane, co w połączeniu z ochronnym, brunatnożółtawym
ubarwieniem czyni ją praktycznie niewidoczną w szczelinach kory sosen, gdzie kryje się i poluje. Wydaje się być ważnym niszczycielem podkorowych szkodników sosny, ale nie jest to jeszcze udowodnione. Jest pospolita w całej Polsce. [W.S.]
Coronata, Peromedusida — rząd jamochłonów z gromady
->.krażkopławów. Wysoko wy-.klepiony klosz tych meduz
•biega bruzda, poniżej której zwieszają się płaty Brzeżne. 4, '• lub 8 -».ropaliów leży na »rzegu klosza w międzypro-dieniach
(miejscach wyznaczo-i.ych przegrodami jamy ga-. tralnej). C. są szeroko rozprze-trzenione. Często cytowanym
przedstawicielem rzędu C. jest głębinowy gatunek Periphylla hyacinthina z Oceanu Indyjskiego. [Z.S.]
Ctenoplana kowalewskii — gatunek jamochłona z gromady
-^Tentaculifera. Jej tarczowa-te ciało ma średnicę około 6 mm, jest przejrzyste i zabarwione zielono bądź różowo. Na jej górnej
powierzchni widnieją czułki i kilka szeregów blaszek pływoych, których uderzenia powodują pełzanie zwierzęcia, a niekiedy
umożliwiają także oderwanie się od podłoża. W tym ostatnim wypadku listkowate ciało zgina się wzdłuż Unii środkowej, a jego
połowy, zwrócone ku dołowi, uderzają o siebie jak klapki. C.fc. może również pełzać po błonce powierzchniowej wody,
zwrócona stroną grzbietową ku dołowi. Pośrodku grzbietowej strony ciała leży narząd zmysłowy, a naprzeciw niego, po stronie
brzusznej — otwór gębowy, prowadzący do żołądka rozgałęziającego się w nieregularny układ kanałów. C.k. występuje w
pobliżu Sumatry, została odkryta w 1885, a jej zidentyfikowanie jako żebropława stało się wydarzeniem w zoologii ze względu
na nietypową strukturę. Blisko z nią spokrewnione są nieco większe gatunki z rodzaju Coeloplana. [Z.S.]
Cubomedusae, Charybdqidea — rząd jamochłonów z gromady
-><krążikopław6w. Ich meduzy mają wysoki czworoboczny klosz (stąd łacińska nazwa wskazująca na podobieństwo do
sześcianu). Płaty brzeżne zrośnięte są w fałd brzeżny welarium). 4 -t-ropalia lezą w promieniach, wyznaczonych Kieszeniami
jamy gastralnej, a czułki wyrastają w między promieniach, wyznaczonych przez przegrody między tymi Kieszeniami. C. to formy pełnomorskie, szeroko rozprzestrzenione.
Do najbardziej znanych ich gatunków należą Charybdea marsupialis z Morza Śródziemnego i Chirodro-pus palmatw z
południowego Atlantyku. [Z.S.]
Cyclosa — rodzaj stawonogów z .rodziny -^-krzyźakowatych. Pająki te charakteryzuje obecność garbków na cylindrycznym
odwłoku. Sieci C. można rozpoznać po pionowym szlaczku biegnącym przez środek sieci, składającym się głównie ze spowitych
w pajęczynę resztek owadów. Szlaczek ten ma odwrócić uwagę ewentualnych wrogów od samego pająka, który zwykle tkwi
nieruchomo w środku sieci. W lasach sosnowych Polski występują 2 gatunki C. Żyją one poza tym w całym regionie
palearktycz-nym, a C. conica również w Ameryce Północnej i Środkowej. [J.P.]
cyfonautes (cyphonautes) — swobodnie pływająca w toni wodnej larwa niektórych gatunków -».mszywiołów. Kształt ciała c. jest
bardzo zróżnicowany w zależności od gatunku, natomiast ich budowa wewnętrzna przypomina ->-tro-choforę. Ciało obejmuje
o-słonka (skorupka) złożona z 2 często trójkątnych klapek z rogopodobnej substancji organicznej. Narządami ruchu są rzęski.
Planktonowy tryb życia (zawieszenie w toni wodnej) umożliwia parasolowaty kształt ciała. Przewód pokarmowy funkcjonuje.
Pokarm składa się z jednokomórkowców i drobnych szczątków organicznych. Faza życia swobodnego trwa zwykle kilka
godzin, po czym c. osiada na podłożu, przytwierdzając się narządem czepnym, i rozpoczyna przeobrażenie, czyli metamorfozę,
opartą na fagocytozie i histolizie wszystkiego, co jest
Cyfonautes
wewnątrz; pozostaje jedynie ektoderma oraz nieco elementów mezenchymy. Ta właśnie ektoderma i szczątki mezen-chymy dają
początek młodemu osobnikowi — zooidowi. Stadium c. jako swobodnie pływającej larwy zwierząt o-siadłych przynosi
gatunkowi trojaką korzyść: gromadzi po- • karm w późniejszym życiu niedostępny, zapewnia równomierne rozsiedlenie na
dostępnym terytorium i daje szansę rozszerzenia zasięgu występowania gatunku. [J.M.R.]
cyklop -*oczlik.
cypris, małżoraczek (Cypris) — rodzaj stawonogów z podgro-mady -*łnałżoraćzków. Długość ciała dochodzi do 3 mm. Skorupka brązowawa, owalna luib nieznacznie trójkątna, usiana jest drobnymi brodaweczkami. Widełki ogonowe są dobrze
rozwinięte. Należy tu szereg gatunków szeroko rozprzestrzenionych w wodach słodkich. W Polsce c. należą do najliczniejszych
inałżoraczków w drobnych, nawet okresowo wysy-
cypris
42
•chających zbiornikach wodnych. Zasiedlają też strefę brzegową jezior. Najpospolitszy krajowy gatunek Cypris pu-bera rozradza
się wyłącznie dzieworodme. [L.Z.]
cypris, larwa cyprysoidalna (cypns) — starsze stadium larwalne -^.wąsonogów. Rozwija się z pływika. Ma budowę dtość
.podobną do budowy
-xmałżoraczków, ico wskazuje na bliskie pokrewieństwo tych ostatnich e waśonogami. Ciało c. .otacza dwusteoruipkowa muszelka. Czułki zakończone są tzw. gruczołem oemenitowym wytwarzającym wydzielinę, którą larwa przytwierdza się do
podłoża przed rozpoczęciem przeobrażenia w postać dorosłą. [L.Z.1
cysta pierwotnl&cza — pierwotniak otoczony osłoniła, zwaną ścianką, otoczką lub kapsułką c.p. Osłontea taka (powstaje w
wyniku wydzielenia na zewnątrz ciała komórki pewnych substancji białkowych, które początkowo mają zwykle galaretowatą
konsystencję, a później w środowisku zewnętrznym ulegają stwardnieniu, a niekiedy nawet częściowej mineralizacji, tworząc
sztywną powłokę. Pierwotniaki znajdujące się w stanie c.p. (encysto-wane) są więc oddzielone od środowiska zewnętrznego dodatkową, mało przepuszczalną barierą. Otoczka chroni zwierzę, ale jednocześnie uniemożliwia pobieranie pokarmu. U wielu
encystowanych pierwotniaków obserwuje się obniżenie tempa przemiany materii. Mogą one w stanie c.p. łatwiej przetrwać
wysychanie, przemarzanie i głodzenie. C.p., które są tworzone w odpowiedzi na złe warunki środowiska, noszą nazwę cyst
przetrwalnikowych. Inny typ c.p. stanowią cysty rozwojowe, które są koniecznym etapem w rozwoju wielu pierwotniaków. Ich najczęstszym
rodzajem są cysty podziałowe, tworzone po okresie wzmożonego wzrostu i odżywiania się komórki, W cystach tych zachodzą
podziały komórkowe ł dopiero komórki potomne opuszczają kapsułkę c-p. Periodyczne tworzenie cyst po stadium intensywnego
odżywiania się komórki spotyka się szczególnie często u pierwotniaków
pasożytniczych, które tworzą tzw. cysty
propa-gacyjne (inwazyjne). Służą one do zarażania kolejnego organizmu żywicielskiego (-*lam-blie, -^-ziarniaki, ->-hurmaczki,
-popalmy). Cysty te, przystosowane również do przetrwania niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego, są jednocześnie cystami rozwojowymi i przetrwalnikowymi. Wewnątrz cyst propagacyjnych zachodzą często podziały komórkowe
(ziarniaki, hurmacz-ki). Cysty propagacyjne ziarniaków i hurmaczków noszą nazwę spór, a proces ich wytwarzania —
->-sporogonii. U tych ostatnich występuje również inny rodzaj cyst, zwanych gamełocystami. Gametocystę tworzą 2 osobniki,
gamonty, które wytwarzają liczne gamety. Gamety te następnie kopu-lują wewnątrz kapsułki c.p., co zwiększa szansę ich kontaktu. Proces uwalniania się pierwotniaka z c.p. nosi nazwę ekscystacji. [A.J.K.1
cysticerkoid Ccysticercoidus) — larwa niektórych -^tasiemców właściwych, m.in. z rzędu Cy-clophyllidea, rozwijająca się z
-4-onkosfery. Składa się z szerszej, pęcherzykowatej części, do której wpuklony jest sko-leks z wierzchołkiem skiero43
czarna wdowa
wanym ku przodowi, oraz z węższego wyrostka ogonowego, na którym zachowują się przez pewien czas 3 pary haików
emibrioinalnych. Wielkość c. .nie przekracza l mm długości. Larwa -ta najczęściej spotykana jest u stawonogów będących
żywicielami pośrednimi w cyklu rozwojowym wielu gatunków tasiemców. C. występuje m.in. w cyklu -».tasiemca karłowatego
oraz ->.tasiemca psiego. (Tabl. VIII). [M.S.]
cy»ticerkus -(.wągier.
cytera (Cythere) — rodzaj stawonogów z podgromady -*mał-źoraczków. Ma brązową skorupkę do l mm długości, owalną, lekko
nerkowatą, usianą drobnymi brodawecakami. Posiada 2 oczka. Należą tu liczne gatunki rozsiedlone gromadnie na niegłębokim
dnie wszystkich mórz świata, nie wyłączając Bałtyku. [L.Ż.]
cyterura (Cytherwa) — rodzaj stawonogów z ;oodgromady ->małż'oraczków. Długość ciała nie przekracza l mm. Skorupka jest
ciemno zabarwiona i ma diość wyraźny tylny występ. Istnieją 2 wyraźne oczka. Widełki ogonowe są drobne i pozbawione
szczecinek. Rodzaj c. obejmuje liczne gatunki, spotykane nierzadko w ogromnych ilościach na dnie morskim w płytkich
miejscach, w rejonie zarośniętych zatok, nie wyłączając Zatoki Puckiej. Znane są one ze wszystkich niegłębokich obszarów morskich. [L.Ż.]
cytopyge -^komórka pierwo-tniacza.
cytostom ->fagocytoza.
czapeczka (Patella) — rodzaj mięczaków z podrzędu ->dwu-przedsionkowców. Muszla cz. nie jest skręcona i ma kształt
odwróconej, dość głębokiej miseczki lub" stożkowatej czapeczki długości kilku centymetrów. Wraz z 'pokrewnym i bardzo
podobnym rodzajem Acmea różne gatunki cz. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz pełnosłonych. Żyją w strefie
pływów na skałach, do których przyczepiają się mocno swoją szeroką nogą. Aby dużą cz. oderwać od podłoża, 'trzeba 'nieraz
użyć siły do 15 kG. Podczas odpływu cz. siedzą na iskalach, nie zmieniając mieijsca. Muszla jest dopasowana do lokalnych
nierówności skały tak dokładnie i przywiera taik szczelnie, że zwierzęta zatrzymują przy sobie odrobinę wody i nie zagraża im
wyschnięcie. Gdy przypływ zalewa skały, cz. wędrują 'powoli dokoła stałego miejsca swego pobytu i żerują, zdrapując tarką ze
skały glony i gąbki. W wielu krajach cz. jada się powszechnie, a także karmi się nimi kury i świnie. Podobno najsmaczniejsze są
w postaci surowej. fT.U.]
czarna wdowa (Lcrtrodecfus moctans mactares) — podgatu-nek stawonoga e ro<lzaju -wdowa. Jest pająkiem o długości ciała
około 13 mm, czarnym, z charakterystyczną czerwoną plamą w kształcie klepsydry na brzusznej powierzchni odwłoka i czasem z
czerwonymi plamkami na jego grzbietowej powierzchni. Występuje w południowej Kanadzie, w Stanach Zjednoczonych oraz w
Ameryce Środkowej i Południowej. Cz.w. należy do najbardziej jadowitych zwierząt. Znane są dość liczne wypadki
czarne korale
44
Czarna wdowa
śmierci ukąszonych przez nią ludzi. Bardzo bliskim krewnym cz.w. jest -».karakurt, w niektórych krajach również nazywany
cz.w. [W.S.]
czarne korale—nazwa potoczna, obejmująca koralowce z rzędu -f-Antipatharia, zwane też cz. k. rzekomymi, oraz koralowca
->Euplexawra anttpa-thes należącego do rzędu gor-gonii, zwanego także cz. k. właściwym. [Z.S.]
czepnia (Cephea) — rodzaj jamochłonów z rzędu -*imedu2 kanalikowych. Meduzy reprezentujących ją gatunków mają płaskie
klosze, na których wierzchu wznoszą się rozgałęzione wyrostki. Przemiana pokoleń występuje. Cz. zamieszkują Pacyfik oraz
Ocean Indyjski. [Z.S.]
czerpiotka (Calyptraea) — rodzaj mięczaków z rodziny Ca-lyptraeidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Muszla cz. ma kształt
regularnego, szerokiego stożka o średnicy do 5 cm, bez skrętów, i stąd na pierwszy rzut oka przypomina nieco czareczkę.
Wewnątrz muszli można jednak dostrzec szczątkowe skręty, niekiedy
zredukowane do wyrostka w kształcie łyżeczki. Cz. żyją w przybrzeżnych wodach wszystkich mórz pełnosłonych, siedząc bez
ruchu na kamieniach lub muszlach innych mięczaków. IT.U.]
członowce, raki niższe, skorupiaki niższe (Entomostraca) — według nieaktualnej już dziś systematyki podgromada stawonogów z
gromady -»skoru-piaków, przeciwstawiana pan-cerzowcom. Należały do nich liścionogi (w szerokim tego słowa znaczeniu),
malżoraczki, widłonogi, śpiewki oraz wąso-nogi. Obecnie wszystkim tym grupom nadaje się rangę pod-gromad równorzędnych
pance-rzowcom. Nazwa cz. bywa jeszcze używana jako robocze określenie zbiorcze, nie zaś jako nazwa jednostki systematycznej. [L.Ż.]
czteroskrzelne, zewnętrznomu-szlowe (Tetrabranchtd, Ectoco-chlia) — podgromada mięczaków z gromady -».głowonogów, Są
grupą niezmiernie starą, znaną już od kambru, która przeżyła okres wielkiego rozkwitu w erach paleozoicznej i mezozoicznej, do
dzisiaj zaś zachowała się tylko w liczbie około 6 gatunków z l rodzaju łodzika. Muszla cz. jest dwu-bocznie symetryczna,
spiralnie skręcona, wewnątrz podzielona poprzecznymi przegrodami na komory. U współczesnych cz. zwierzę przebywa w
ostatniej, największej komorze, a poprzednie są wypełnione gazem i służą jako pływak. Środek każdej przegrody jest przebity
małym otworkiem. Przez wszystkie kolejne otworki aż do pierwszej komory ciągnie się przedłużenie ciała w postaci cienkiej
rurki, zwanej syfonem, z licznymi zatokami krwionoś45
czworak
nymi. W jamie płaszczowej leżą 4 pierzaste skrzela. [T.U.]
czułkowce (Tentaculata) — typ -^bezkręgowców. Należą do nich wodne zwierzęta osiadłe lub żyjące w wytwarzanych przez
siebie rurkach. U większości cz. wyróżnią się 3 odcinki ciała: lofofor, epistom ł tułów. Lofofor, zazwyczaj kolistego lub
podkówkowatego kształtu, jest przednim, początkowym odcinkiem ciała z osadzanym na nim wieńcem czuł-ków służących jako
narząd do napędzania pokarmu i jako narząd oddechowy. Epistom stanowi przedgębowy odcinek ciała, występuje nie zawsze,
brak go np. u krężelnic. Tułów obejmuje pozostałą część ciała, w której mieszczą się wszystkie narządy wewnętrzne. Cz. mają
układ krwionośny. W rozwoju przechodzą przez stadium larwy typu -»-trochofory. Położenie ca. w systemie zwierząt nie jest do
tej pory dostatecznie wyjaśnione, co odzwierciedla się w nadawanych im nazwach — robakopodob-n e (Vermidea), mięczak o-p
o d o b n e (Molluscoidea) itd. Biorąc pod uwagę zasadniczy typ organizacji cz., należą one do wielkiego szeregu rozwojowego
-».robaków (Vermes), jednak wielkie różnice, które dzielą wchodzące w ich obręb gromady, świadczą, że drogi rozwoju tych
gromad rozeszły się bardzo dawno. Większość przedstawicieli cz. żyje w morzach, a stosunkowo nieliczne przystosowały się
do życia w wodach słodkich. Cz. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej kuli ziemskiej. Obejmują 3 gromady: foronidy,
ramie-nionogi i mszywioły. [J.M.B.]
czuprynka (Comatula) — rodzaj szkarłupni z .podrzędu
-^•liliowców pierzastych. Obejmuje formy o jaskrawym zabarwieniu, przeważnie czerwone. Pośrodku górnej, oralnej strony
niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju
— odbyt. Cz. pełzają po dnie za pomocą 10 ramion zróżnicowanych na dłuższe (do 25 cm), którymi posuwają się;
zwykle do przodu i łowią pokarm, oraz- krótsze, pozostające w tyle i przytrzymujące często produkty płciowe. Do podłoża
przyczepiają się 10 krótkimi wąsami. Należy tu szereg gatunków rozsiedlonych w płytkich morzach strefy tropikalnej. [L.2.1
czworak (Homola barbata) — gatunek stawonoga z sekcji
-^-krabów. Ma głowotułów długości do 3 cm, niemal prostokątny, z zaokrągloną krawędzią czołową, uzbrojoną w parzyste ząbki.
Podobne ząbki rozrzucone są na wierzchu przedniej części pancerza. Oczy znajdują się na smukłych u nasady, długich
słupkach. Wszystkie kończyny są obficie owłosione. Odnóża kroczne mają spłaszczony człon końcowy i szereg cierni
brzeżnych. Ostatnia, znacznie mniejsza od pozostałych para odnóży uniesiona jest do góry i zakończona pazurkiem chwytnym,
służącym do przytrzymywania na grzbiecie ciał obcych, służących do maskowania. Cz. występują na głębokości 50—
—700 m w całym tropikalnym oraz subtropikalnym Atlantyku do Morza Śródziemnego włącznie. [L.Ż.]
dafnia
46
D
dafnia, rozwielitka (Daphnia)
— rodzaj stawonogów z rzędu
->wioślarek. Długość ciała samic wynosi l—6 mm, a pojawiające się tylko okresowo samce są z reguły o połowę mniejsze.
Skorupka otecywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży, z których 2 przednie pary są wyraźnie większe oraz odmiennie
zbudowane. W zarysie owalna skorupka kończy się z tyłu długim, zaostrzonym wyrostkiem, zwanym igiełką ogonową. Głowa
duża, zaokrąglona, rzadziej zaostrzona, jest słabo 'oddzielona od tułowia. Samice rozradzają się przeważnie dzieworodnie,
składając jednorazowo 10—100 jaj. U d. występuje bardzo wyraźne zjawisko sezonowej zmienności kształtów, polegające
głównie na tym, że okazy wiosenne mają głowę zaokrągloną, a letnie — silnie wydłużoną i zaostrzoną. Do rodzaju d. należy
ponad 25 gatunków szeroko rozsiedlonych na wszystkich kontynentach. D. należą do najpospolitszych mieszkańców naszych
drobnych, wysychających okresowo zbiorników
Dafnia
wodnych. Spotkać je można także w stawach i dużych jeziorach, w wodach zakwaszonych i słonawych, a w Tatrach do wysokość
2000 m n.p.m. [L.2.]
daktylogyrus (Dactylogyrus) — rodzaj płazińców z gromady
->'przywr monogenetycznych, charakteryzujący się tarczą czepną z 14 hakami brzeżnymi i 2 środkowymi, przednim końcem ciała
zakończonym 4 płatowatymi wyrostkami, 'obecnością 4 gruczołów głowowych oraz 2 par plamek ocznych. Jednym z gatunków
tego rodzaju jest Dactylogyrus vasta-tor, który pasożytuje na sfcrze-lach i skórze karpia i karasia, głównie (narybku. Długość jego
ciała wynosi 0,7—l mm. Przyczepiając się na przemian tarczą ezepną oraz wyrostkami w przodizie ciała, może poruszać się,
krocząc podobnie jak pijawka. Ma żółtniiki dobrze rozwinięte, a jajnik i jądro pojedyncze. Z jaja rozwija się
-yonkomiracidium, które pływa przez pewien czas w wodzie. Następnie razem z wodą dostaje się przez otwór gębowy do jamy
skrzelowej ryby, gdzie przyczepia się do skrzeli. Tarcza czapna, początkowo mała i bez 2 środkowych haków, rozrasta się wtedy i
pasożyt przybiera formę ostateczną. D. powodują wzmożone wydzielanie śluzu przez skrze-la, przerastanie ich tkanką łą-oziną,
martwicę i nierzadko śmierć narybku.'[M.S.]
dendronotus (Dendronotiłs) — rodzaj mięczaków z rzędu
-*nagoskrzelnych. Obejmuje
47
Dermanyssidae
gatunki mające ciało długości kilku centymetrów, o dość typowym kształcie wysmukłego, nagiego ślimaka, ale z grzbietu wyrasta
im 5—6 par skrzeli skórnych, które isą tak rozgałęzione, że d. wyglądają jakby niosły na sobie gęste zarośla krzaków (stąd nazwa
znacząca dosłownie “drzewogrzibiety").
Dendronotus
Podobnie rozgałęzione są też czułki i płaty przygębowe. D. na swej powierzchni są różowe lub czerwone, usiane brązowymi i
żółtawymi kropkami. Zamieszkują pełnosłone morza całej Ziemi. Żyją płytko przy brzegu na skałach i wśród łąk podwodnych,
wszędzie tam, gdzie rosną kolonie stułbiopła-wów (zwłaszcza z rodzaju -»-rurkowca), którymi się żywią, obgryzając ich polipy.
[T.U.]
Dendryphantes — rodzaj stawonogów z rodziny -*skahuno-watych, reprezentowany w Po'lsce przez 2 gatunki należące do
największych przedstawicieli tej rodziny w naszej faunie. Pająki te żyją przede wszystkim na gałęziach sosen, przy czym D.
hastatus występuje raczej na młodych sosen-kach, a D. rudis — w koronach
starszych sosen. Oba gatunki budują w czerwcu i lipcu duże (do 4 cm średnicy), białe oprzę-dy, w których samice składają jaja, a
następnie troskliwie pilnują ich aż do czasu, gdy młode pajączki staną się samodzielne. Przedstawiciele D. odgrywaj ą ważną rolę
w zwalczaniu szkodników sosny, zwla-szcza zwójki sosnóweczki. [J.P.l
denk&wce (Tabulata, Favositi-da) — rząd jamochłonów z podgromady
-^koralowców sześciopromiennych. Należą d& nich
formy wyłącznie kopalne, których większość żyła od górnego kambru do końca paleo-zoiku, a niektóre tylko występowały
jeszcze w mezozoiku. Tworzyły kolonie. Miały równolegle wobec siebie ustawione rurki szildeletowę, na przekroju koliste bądź
pryzmatyczne,'
•których nie oddzielała -».ce-nenchyma. W miarę wza-ostu ich wysokości (wskutek nieprzerwanego odkładania przez polipy
złogów wapiennych) polipy oddzielały się od ich dolnych, opuszczonych przez nie odcinków poprzecznymi denkami, czym
przypominają niektóre dziś- żyjące koralowce ośmiopromienne (np. organ-kowca). Septy d. przypominają wyglądem ikolce.
Jednym z pospolitszych przedstawicieli d. był palisadnik. [Z.S.]
Dermanyssidae — rodzina stawonogów z podrzędu ->-Para-sitiformes, obejmująca m.in. szereg ważnych gatunków pasożytujących na gryzoniach i ptakach oraz (przypadkowo) na ludziach. Jednym z jej przedstawicieli jest Dermanys-sus gallinae,
pasożyt ptaków, występujący licznie zwłaszcza w kurnikach. Nocami ssie krew, powodując anemię i przy masowym
występowaniu
Oitflugia
48
padanie ptaków, a w dzień kryje się w szczelinach kurników i gniazd. Głodny atakuje także ssaki i ludzi i może zakażać ich
wirusem jednej z odmian zapalenia mózgu. Pokrewne gatunki przenoszą na gospodarzy również riketsje i mikroskopijne nicienie
-»-fi-larie. Gatunki z rodzaju Omi-thonyssus pasożytujące na pta- « kach i gryzoniach przenoszą -rickełtsje i różne wirusy.
Przedstawiciele kilku rodzajów żyją na błonach śluzowych jamy nosowej i płuc różnych kręgowców. [J.P.]
Diffiugia — rodzaj pierwotniaków z rzędu -»pełzaków skorupkowych. Obejmuje gatunki mające skorupki kształtu ba-nieczki,
gruszki lub wazonika, o długości 80—300 (HM, z jednym otworkiem, przez który wysuwa się pęk płatowatych • mbynóżek.
Otwór skorupki położony jest symetrycznie i czasami otoczony •zgrubieniem bądź osłonięty z jednej' strony wystającym
dziobem. D. tworzą swoją skorupkę przez doklej ainie do organicznej otoczki ziaren piasku, okrzemek itp. Młoda skorupka, 'która
poDlffiugta oblonga
wstaje podczas podziału komórki macierzystej, jest bardziej przejrzysta od starej, ponieważ proces doklejania cząstek ze
środowiska nie dobiegł do końca. Do rodzaju D. należy wiele gatunków. Stanowią one charakterystyczny składnik fauny dennej
rozmaitych drobnych, śródlądowych zbiorników wodnych. [A.J.K.]
Diplomonadida — rząd pierwotniaków z podgromady
->wiciowców zwierzęcych. Mają ciało o symetrii dwubocznej. 2 symetrycznie położonym jądrom towarzyszą również
sy-rneitryczne komplety organelli, a mianowicie 2 pałeczki osiowe przebiegające wzdłuż komórki oraz 6—8 wici: przednie, boczne, środkowe i tylne. U D. nie wykryto procesów płciowych. Sposobem rozmnażania jest wegetatywny podział podłużny na 2
osobniki potomne. Większość D. stanowią gatunki pasożytnicze, występujące w jelitach i gruczołach trawiennych bezkręgowców
i kręgowców. W cyklu życiowym tworzą cysty inwazyjne wydalane wraz z kałem gospodarza. Jeden z gatunków D. —• Lamblia
intesti-nalis — jest groźnym pasożytem człowieka. [A.J.K.]
diplozoon (Diplozoon •parado-xum) — gatunek płazińca z gromady -^przywr monogene-tycznych. Długość jego ciała wynosi
4—11 mm. Pasożytuje na skrzelach ryb, głównie kar-piowatych. Ma prostokątną tarczę czepną z 4 parami klamer czepnych, bez
haków bocznych. Na przedzie znajdują się 2 małe przyssawki. Rozwijające się z zapłodnionego jaja
-»onkomiracidium jest równomiernie pokryte rzęskami i posiada wyodrębnioną tarczę czepną na końcu ciała. Po
49
dolarek piaskowy
pewnym czasie przyczepia się do skrzeli ryby, przekształcając się w larwę, zwaną dipor-pa. Diporpę charakteryzuje posiadanie
przyssawki znajdującej się pośrodku brzusznej strony ciała i niewielkich rozmiarów brodawki po grzbietowej stronie ciała. Tak
wykształcone larwy łączą się parami w ten sposób, że przyssawka jednego osobnika obejmuje brodawkę drugiegol Po jakimś
czasie połączenie staje się tak trwałe, że otwór płciowy otoczony przyssawką zrasta się z grzbietową brodawką, w której znaj duje
się otwór płciowy drugiego osobnika. Zrośnięcie się przewodów rozrodczych zapewnia krzyżowe zapłodnienie przez całe życie d.
Młody osobnik tylko wtedy rozwija się dalej, jeżeli połączy się z innym. D. jest pasożytem o niewielkiej chorobotwórczości.
[M.S.1
dłoń topielca -^korkowiec. długokleszcz -»-munida.
diugoodwlokowce (Macrura) — dawna jednostka systematyczna w obrębie skorupiaków, do której zaliczano ->.rakowce łącznie
z -^-krewetkami. [L.Ż.]
dłużlik (Cyathura) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do 3 cm długości,
barwy bladoźółtej z brunatnym rysunkiem. Mają one odwłok zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym, a głowę w
zarysie niemal prostokątną, z falistą krawędzią przednią i ze szczątkowymi oczami. Obie pary czuł-ków są krótkie. Rodzaj obejmuje nieliczne gatunki, zasiedlające płytkie dno wszystkich niemal mórz. W zatokach
< Bezkręgowce
bałtyckich występuje Cyathwa carinata. [L.Ż.]
dodebardie (Daudebardwdae) — rodzina mięczaków z rzędu ->trzonkooc2)nych. Mają muszlę cienką, prześwitującą (u gatunków krajowych), o średnicy 3—4 mm, bardzo małą w stosunku do całego ślimaka, który może 'mieć do 15 mm długości. Poza
Polską spotyka się d. dwukrotnie większe. D. wyglądają jak ślimaki nagie, którym na, końcu ciała przyczepiono muszlę jakiegoś
innego ślimaka, czterokrotnie mniejszego. Centrum rozmieszczenia tej rodziny leży w Karpatach. W Polsce żyją 3 gatunki d.,
wszystkie bardzo rzadkie, występujące wyłącznie w górach i na podgórzu. W dzień przebywają one w miejscach wilgotnych i
zacienionych, zagrzebane głęboko pod butwiejący-mi szczątkami roślinnymi, w rumowiskach skalnych lub w szczelinach skał. W
porze nocnej wychodzą na żer, na który składają się rozmaite niewielkie zwierzęta, jak dżdżownice, larwy owadów, a zwłaszcza
inne ślimaki włącznie z drapieżnymi szklarkami i mniejszymi okazami własnego gatunku. [T.U.]
dolarek piaskowy (Echinarachnius panna) — gatunek szkar-łupnia z rzędu -*pieniążkow-ców. Ma bardzo płaską, w zarysie kolistą skorupę, średnicy do 8 cm.
Jest pokryty delikatnymi, włoskowatymi kolcami, przypominającymi futerko, ponad które wysuwa nóżki am-bulakralne. Gęba
mieści się w centrum dolnej strony ciała, odbyt zaś na skraju skorupy. D. p. zamieszkują piaszczyste l muliste dno, gdzie
zagrzebują się za pomocą swych licznych nóżek. Zasiedlają chłodne wody północnego Oceanu Atlantyc-
doryda
60
kiego oraz Oceanu Spokojnego. [L.2.]
doryda (Archtdons tubercula-ta) — gatunek mięczaka z rzędu -»nagostorzetoych. Osiąga 11 cm długości, a kształtem
przypomina nieforemny kotlet. Jest 'konsystencji skórzastoga-laretowatej, barwy żółtawej w czerwonawe plamki. Na przednim
końcu ciała, na głowie, występują 2 czułki, w tyle zaś, na .grzbiecie, znajduje się odDoryda
byt otoczony rozetą z 9 pierzastych sfcrzeli skórnych. D. zamieszfcują .pełnosłone morza europejskie, od Morza Śródziemnego
do brzegów Norwegii. Żyją do głębokości kiltal metrów na dnie ska^stym. Żywią się nieoskorupionymi zwierzętami osiadłymi,
takimi jak gąbki, mszywioły oraz żachwy. [T.U.]
drakunkulus, robak medyński (Dracunculus medinensts) — gatunek obleńca z rodziny Dracunculidae, z gromady ->-ni-cieni,
umiejscawiający się w tkance podskórnej człowieka, małp, bydła, konia, psa l innych sisalków. Samiec długości 22—W mm,
samica — 320—
—1200 mm. Żywicielami pośrednimi są —>-oczliki. W jamie ciała tych organizmów larwy osiągają stadium inwazyjne.
Człowiek i zwierzęta zarażają się iprzez picie wody z pływającymi w niej zarażonymi ocz-likami. W żywicielu ostatecznym larwa
dostaje się do układu krwionośnego lub chłonnego, a następnie przedostaje się do tkanki podskórnej. Przez powstały w miejscu
obecności pasożyta wrzód samica wysuwa na zewnątrz .przedni koniec , ciała. Po pewnym czasie oskó-rete pasożyta rozrywa się,
a przez powstający otwór wydostaje się macica, która przy zetknięciu się z wodą pęka, co powoduje wydostawanie się larw.
Trafiające do wody larwy (połykane są przez oczlikŁ D. występugą w krajach tropikalnych Afryki oraz Ameryki. [M.S.]
drewniaki (Lithobiomorpha) — rząd stawonogów z gromady
-»iparec'zni!ków. Mają ciało złożone z 18 segmentów, dość krótkie i zwarte, długości do 45 mam, a nogi średniej długości w
liczbie 15 par. Dzięki charakterystycznemu przemiennemu ułożeniu szerokich i wąskich segmentów ciało tych
Drewniak z rodzaju Utliobim
51
dwuskrzelne
wijów jest •dość sztywne, co zapewnia im znaczną szybkość biegu. Mimo jadowitości d. ich ukąszenie jest niegroźne dla
człowieka, gdyż wydzielają niewielką ilość jadu, a przy tym większość gatunków nie może przebić skóry ludzkiej swymi
szczęfconóżami. Spośród około 1100 znanych gatunków d. mniej więcej 25 występuje w Polsce. Spotkać je można w ściółce
suchszych lasów, pod korą drzew, w próchniejących pniakach oraz pod kamieniami. [W.S.1
drucieniec -^gordius.
dwoibka {Diphyes) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->rurko-pławów. Kolonia odznacza się parą wielkich dzwonów pływ-nych,
ustawionych naprzeciw siebie ipo obu stronach szczytu pnia. U gatunku Diphyes acu-minata gonofory żeńskie i męs-sfkie
występują w oddzielnych koloniach, u innych gatunków — w tych samych. [Z.S.]
dwuklapowce (Tamanovalva-cea) — rząd mięczaków z pod-gromady -^tyłosfcrzelnych. Dorosłe mają muszle z 2 połówek,
połączonych " zawiasowo jak muszla małżów. Muszla ta jest zamykana za pomocą mięśnia zwieracza łączącego obie połówki. D.
zamieszkują przybrzeżne wody ciepłych mórz. Żyją na dużych glonach lub na trawie morskiej, których sokami lub tkankami się
żywią. Zostały odkryte 'dopiero w 1959. Należy do nich m.in. Tn-manoualua limax z Morza Japońskiego. [T.U.]
dwuparce -»fcpocionogi.
dwuprzedsionkowce (Diotocar-dta) — rząd mięczaków z pod-gromady -^iprzodoskrzelnych.
W jamie płaszczowej mają 2 lub l skrzele, w sercu zaś 2 przedsionki. Jeżeli występuje tylko l sikrzele, to przedsionek serca ipo
przeciwnej stronie jest szczątkowy. D. są prawie wyłącznie morskie, rzadko słodikowodne. Te ostatnie reprezentuje m.in.
rozdepka rzeczna. IT.U.]
dwurzęsica (bipinnaria) — forma larwalna -^-rozgwiazd. Powstaje z gastruli. Jest dwubo-oznie symetryczna z .zaznaczonymi
zawiązkami ramion. U jednych gatunków przekształca się w stadium larwalne zwane -^ramienicą, u innych — beapośrednio w
ostatecznie ukształtowaną, małą rozgwiazdę. [T.S.]
dwuskrzelne,
wewnętrzno-muszlowe (Dtbranchtd, Endo-cochlia) — podgromada mięczaków z gromady -»-głowono-gów.
Należą tu zwierzęta wysoko uorganizowane, pod wieloma względami górujące nad wszystkimi bezkręgowcami. Mają one
muszlę całkowicie obrośniętą płaszczem, silnie uwstecznioną, niekiedy szczątkową. Na głowie występuje 8—10 ramion
opatrzonyci przyssawkami. Lejek tworzy silnie umięśnioną rurkę, dzięki czemu d. mogą wystrzykiwać wodę z dużą siłą i,
wykorzystując odrzut, wykonywać nawet bardzo gwałtowne skoki. Oczy d. są duże i wysoce sprawne, podobne w szczegółach
budowy do oczu kręgowców. W gardzieli znajdują sit 2 konchiolinowe szczęki c kształcie papuziego dzioba oraz język pokryty
tarką z nielicznych, stosunkowo dużych zębów. Gruczoły ślinowe wydzielają jad służący do zabijania zdobyczy. W pobliżu
odbytu znajduje się ujście worka czer-
dziesięcionogi
52
nidłowego, w którym gromadzi się wydzielina gruczołu czerni-dłowego — ciemny barwnik, wystrzykiwany przez zwierzę w
razie zagrożenia. Obłok wy-strzykniętego czernidła może przypuszczalnie odstraszyć lub zmylić napastnika. D. są bardzo szybkie
i zręczne, co wiąże się z ich drapieżnym trybem życia. Niektóre wykazują wysoki stopień inteligencji. Wiele gatunków d. jest
poławianych, a niemal wszystkie uważa się za bardzo smakowite. W skład d. wchodzi rząd dziesięciornic oraz ośmiornic. [T.U.]
dziesięcionogi (Decapoda) — rząd stawonogów z podgroma-dy -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o różnorodnych
kształtach. Poza licznymi drobnymi przedstawicielami, których rozmiary nie przekraczają kilku centymetrów, należą tu
największe współcześnie żyjące stawonogi, o długości ciała dochodzącej prawie do l m oraz o ciężarze do 20 kg. Dz. są zwykle
koloru szarawego lub brunatnego bądź też mniej lub bardziej przeźroczyste. Szereg gatunków jest jednak niezwykle pięknie
ubarwionych. Ciało dz. składa się ze zwartego głowofrulowia, pokrytego jednolitym pancerzem, oraz rozmaicie wykształconego
odwłoka, który bywa wydłużony i zakończony wachlarzem ogonowym, miewa postać zwężającego się worka, ukrytego zazwyczaj w muszli ślimaczej, bądź też ulega redukcji do niewielkiej płytki, podwiniętej pod głowotułów. 3 przednie pary
odnóży tułowiowych zmienione są w dwugałęziste szczękonóżą( a 5 pozostałych par stanowią jednogałęziste odnóża kroczne, z
których część zakończona jest szczypcami. I para szczypiec (kleszczy)
osiąga często znaczne rozmiary. Odnóża odwłokowe u prymitywnych form służą do pływania, jednak u większości
przedstawicieli są one mniej lub bardziej uwstecznione, u samic przystosowane do noszenia jaj do czasu wylęgu larw. U
samców I para odnóży odwłokowych .wyróżnia się budową, stanowiąc narząd kopulacyjny. Rząd dz. obejmuje około 10 000
gatunków żyjących w większości na dnie mórz, zasiedlających zarówno strefę brzegową, jak też wielkie głębiny Oceaniczne.
Tylko niewielka liczba gatunków przystosowała się do środowiska słodkowodnego, a jeszcze mniejsza — do lądowego. Dz.
występują głównie w strefie tropikalnej, liczba zaś mieszkańców krain polarnych jest znikoma i brak w nich całkowicie gatunków
lądowych. W obrębie rzędu dz. wyodrębnia się 2 podrzędy: krewetki i cho-daczfai. Dz. mają doniosłe znaczenie użytkowe.
Spożywane były od zamierzchłych czasów. Obecne ich polowy światowe wynoszą około 3 min ton rocznie. Najwięks2e
znaczenie mają krewety, stanowiące ponad 50°/o światowych połowów skorupiaków. [L.2.1
dziesięciornice (Decabrachia) — rząd mięczaków z podgromady -»-dwuskrzelnych. Muszla, aczkolwiek całkowicie obrośnięta
płaszczem, zachowuje jeszcze u niektórych d. pewne cechy muszli czteroskrzelnych. D. mają 10 ramion (stąd ich nazwa), w tym
8 ramion krótkich, pokrytych przyssawkami na całej swej długości i nie-wciągalnych, oraz 2 bardzo długie ramiona chwytne,
które mogą być- całkowicie wciągane do pochewek i mają przyssawki tylko na swych łyżkowate
53
dżdżownice
rozszerzonych zakończeniach. Przyssawki są osadzone na krótkich trzonkach, a ich krawędzie wzmocnione konchio-linowymi
pierścieniami, nieraz ostrymi, zębatymi lub wręcz przekształconymi w haki czy pazury. Worek trzewiowy jest obrzeżony mniej
lub bardziej rozwiniętymi płetwami. D. doskonale pływają. Przy ruchu powolnym używają płetw, do gwałtownych przyspieszeń
służy im odrzut strumienia wody wystrzykniętego przez lejek. Ponieważ wylot lejka mogą skierować w dowolną stronę, pływają
odrzutowo równie sprawnie do przodu i do tyłu. Zamieszkują wszystkie pełno-słone morza i wszystkie oceany świata. Niektóre
żyją przy dnie, inne zaś pelagicznie, w toni wodnej, nieraz na głębokości kilku tysięcy metrów. Niektóre gatunki głębinowe
odznaczają się niezwykłymi kształtami. Wiele z nich ma narządy świetlne (fotofory), niekiedy rozmaitych rodzajów, które świecą
różnymi barwami. [T.U.]
dziobosznik (Lynceus brachy-urus) — gatunek stawonoga z rzędu -ł-muszelkowców. Ma niemal kolistą muszelkę długości do 4
mm, pozbawioną pierścieni przyrostowych. Bar-dao charakterystyczna głowa tworzy u samicy rodzaj potężnego dzioba,
wychylającego się spod muszelki (stąd nazwa). Samica ma 12 par odnóży tułowiowych, samiec — tylko 10 par. Odwłok jest
silnie skrócony i pozbawiony odnóży. W przeciwieństwie do większości muszelkowców dz. żyje przeważnie w toni wodnej,
pływając stroną brzuszną ku górze. Rozchyla przy tym szeroko muszelkę, w związku z czym odnóża tułowiowe mogą być
pomocne przy pływaniu. Dz. zasiedla drobne zbiorniki wodne, zwłaszcza kałuże śródłąko-we, rozlewiska rzeczne itp. Rozwija się
wiosną, przeważnie w okresie od kwietnia do czerwca, żywiąc się mikro-planktonem oraz martwą materią organiczną. Jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji. W Polsce należy do pospolitszych liścio-nogów.
IL.Ż.]
dziwoglówka (Siphonophanes grubii) — gatunek stawonoga z podgromady -»-skrzełonogów. Skorupiak ten dorasta zwykle do 4
cm (niekiedy do 10 cm) długości. Jest barwy subtelnie pomarańczowoczerwonej. Ciało dz. jest bocznie ścieśnione i ma 11 par
trójgałązkowych odnóży pływnych. Na czole samca sterczy charakterystyczny guz. Dz. jest szeroko rozsiedlona w chłodnych,
okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych Eurazji. W Polsce środkowej i północnej należy do dość pospolitych
mieszkańców rowów i kałuż śródleśnych, rzadziej śródłąkowych lub śródpolnych. Długość życia osobniczego zależy w
znacznym stopniu od temperatury środowiska. W wodzie o temperaturze 5°C dz. żyją ponad 3 miesiące, natomiast w temperaturze kilkunastu stopni — niespełna 2 miesiące. W naszym klimacie dz. wykluwają się wczesną wiosną, a giną już w maju,
składając uprzednio grubo otorbione jaja na dnie zbiornika. [L.Ż.]
dżdżownice (Lumbricidae) — rodzina pierścienic z gromady -ł-skąposzczetów. Są wydłużonego kształtu i mają wyraźnie
zaznaczającą się segmentację. Zabarwienie ciała bywa różne,
dżdżownice
84
55
dżdżownice
od żółtawego iprzez czerwono-bruinatne do zielonkawego, a nawet (niemal czarnego. Barwa zmienna jest także w obrębie
poszczególnych gatunków. Niektóre gatunki wydzielają fosforyzujący śluz, dzięki czemu świecą w ciemności. Długość ciała dź.
waha się od 2 do 30 om (największa w Polsce i najpowszechniej znana dż. Lumbrictis terrestris osiąga 20—30 cm długości).
Na każdym pierścieniu ciała dż. znajduje się 8 krótkich szczecinek, umiejscowionych parami blisko siebie. Siodełko 'ma czasem
po stronie brzusznej żeberka lub gruczołowate zgrubienia. Płat czołowy (pokrywa [pierwszy pierścień całkowicie lub tylko
częściowo. Uwidaczniające się na poszczególnych pierścieniach po stronie brzusznej parzyste otworki są ujściami narządów
wydalniczych. Po stronie brzusznej znajdują
się także, na określonych dla danego gatunku pierścieniach, 2 pary otworków prowadzących do zbiorników nasiennych, para
otworów jajowodów i para otworów nasieniowo-dów. W systemie krwionośnym dż. naczynia okrężne występujące w przednim
odcinku ciała maiją umięśnione, pulsujące ścianki i stąd nazywane są “sercami". Krew jest najczęściej czerwona i nadaje zabarwienie ciału dż. Metamerycz-nie, parami rozmieszczone ne-frydlia składają się z orzęsio-nego lejka, przewodu i ujścia na 'boku
ciała. Narządy rozrodcze skupione są w określonych dla danego gatunku pierścieniach .przedniej połowy ciała. Narządy płciowe
męskie składają się z 2 par jąder, pęcherzyków nasiennych oraz z kanalików wyprowadzających, rozpoczynających się lejkiem i
przechodzących w parzysty naKopulaeja l powstawanie kokonu u dżdżownic
A — kopulujace dżdżownice; B — tworząca się na siodełku “mufka", z której powstanie kpkon; C — przesuwanie się “mufki" ku przodowi ciała;
D — powstały z “mufki" kokon
sieniowód. Narządy płciowe żeńskie' składają się z pary jajników oraz z 2 par zbiorników nasiennych. Jak wszystkie
skąposzczety, dż. są obojnaka-mi i rozmnażają się przez zapłodnienie krzyżowe (większość gatunków z rodzaju Allolobo-phora i
Lumbricus) lub także albo wyłącznie partenogene-tycznie (Allolobophora rosey, l gatunki z rodzaju Dendrobae-na, Octolasium i
Eiseniella). Kokony zawierają po kilka jaj, ale zwykle tylko z jednego z nich wylęga się młoda dż. Na ogół dż. penetrujące
głębsze warstwy gleby składają mniej kokonów niż żyjące w warstwach powierzchniowych. Jaja dż. mogą przebywać w glebie
nawet dłuższy okres, nie podlegając rozkładowi, gdyż kokony zaopatrzone są w substancje balkteriostatyczne lub bakteriobójcze.
Rozwój dż. do stadium dojrzałego do rozrodu trwa zależnie od gatunku I warunków środowiska od kilkunastu do ponad 40
tygodni. W warunkach środkowej Europy dż. wydają zwykle potomstwo raz do roku, ale np. kompostowy gatunek dż. Etse-nia
foetida ze względu na krótki rozwój (12-tygodniowy) rozmnaża się 3—4 razy w roku. Dojrzałe dż. żyją na ogół do kilkunastu
miesięcy. Dż. są niemal wyłącznie formami lądowymi. Przebywają w glebie lub środowiskach glebopodo-hnych — w stosach
kompostu, w próchnicy, nawozie. Gatunkiem annfibiotycznym jest Eiseniella tetraedra. Niektóre gatunki, np. Lumbricus
terrestris, Octolasium lacteum, Ei-senia rosea i Dendrobaena ru-btda, jeśli dostaną się do wody słodkiej, mogą w niej przebywać
nawet przez dłuższy czas, nie znoszą jednak wód słonych. Optymalnym środowiskiem dż.
są gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowego, o dużej ilości szczątków organicznych, odpowiednim
składzie mechanicznym (niewiele twardych części szkieletowych, niezbyt duża zwięzłość i niezbyt duża syp-kość) oraz
stosunkowo wilgotne. Stąd najwięcej dż. spotyka się w glebach ogrodów, żyznych łąte, lasów z .próchnicą muli, natomiast
znacznie mniej — w kwaśnych .glebach borów iglastych i w glebach torfowych. W warunkach optymalnych liczba okazów może
dochodzić do 400 na l .m2. Wśród dż. istnieją zarówno gatunki stenotopowe, jak i eury topowe. Niektóre z tych ostatnich szeroko
się rozprzestrzeniły dzięki , stosunkowo niewielkim rozmiarom, obojnactwu i stosunkowo wysokiej zdolności regeneracji. Jedne
gatunki dż. budują pionowe, inne — poziome chodniiki w glebie i w zależności od stadium rozwojowego oraz od pory roku
zakładają je płycej lub głębiej. Poziome chodniki w .powierzchniowych warstwach gleby tworzą zwykle mniejsze dż., z czerwoną
pig-mentacją, dzięki której są mniej wrażliwe na działanie światła. Dż. żyjące głębiej w glebie, a pobierające jedynie z jej
powierzchni pokarm, są jaśniej zabarwione, zwykle z przewagą koloru jasnoszarego. W dzień dż. przebywają w glebie, a w nocy
oraz w dni wilgotne i pochmurne wychodzą na powierzchnię i wciągają do norek cząstki roślinne. Pobierają pokarm wraz z całym
substratem glebowym. W procesie trawienia, przy udziale bogatej mikroflory przewodu pokarmowego, następuje mechaniczne
wymieszanie i chemiczne związanie niezresorbo-wanego, koloidalnego, argani-
dżdżowniczka
56
canego i mineralnego materiału glebowego, a z kolei wydalenie gruzełek prochniczno-mineral-nych. Składane na powierzchni
gleby wydaliny zapobiegają sklejaniu się ściółki, a zawarte w nich czynne substancje biologiczne sprzyjają rozkładowi resztek
organicznych. Tylko nieliczne gatunki europejskie odkładają wydaliny wyłącznie na powierzchni, większość pozostawia je także
w glebie. Dż. przepuszczają przez przewód pokarmowy średnio około 1000 kg gleby na l ha w ciągu 6 miesięcy. Dzięki temu
partycypują w przemieszaniu i spulchnieniu gleby, w jej na-wilgacaniu, wietrzeniu i alka-lizacji. Przez swoją działalność dż.
przyczyniają się do tworzenia struktury gruzełkowej gleby, do jej wzbogacenia w saprofityczne mikroorganizmy, do
przyśpieszenia mineralizacji próchnicy i do akumulacji w glebie witaminy Big, sprzyjającej rozwojowi roślin. Znaczenie dż. dla
żyzności gleby pierwszy opisał Darwin (1881). Dotąd poznano około 220 gatunków, a w Polsce stwierdzono występowanie 28
gatunków dż. [M.G.]
dżdżowniczka (Lumbriculus variegatus) — gatunek pierścienicy z rodziny -».dżdżowni-czek. Ma ciało wydłużone, podobne
do dżdżownic, o zabarwieniu czerwonym do czarno-brunataego, często z zielonym połyskiem metalicznym. Doecbinokok -»ibąblowiec.
echinopluteus — larwa ->-je-żowców. Ma on 4—6 par dłuchodzi do 80 mm długości. Rozmnaża się najczęściej bezpłciowo, przez podział osobników. Porusza się wykonując szybkie
wijące ruchy. Żyje w mule i wśród roślinności u wybrzeży wód śródlądowych oraz mórz, rzadziej w wilgotnej ściółce leśnej.
Żywi się resztkami organicznymi. Jest gatunkiem pospolitym, eurytopowym, znanym z całej niemal Europy i Ameryki Północnej.
W Polsce .bywa spotykana od wybrzeży Bałtyku po Tatry. [M.G.]
dżdżowniczki (Lumbriculidae) — rodzina pierścienic z gromady ->skąposzczetów. Mają ciało wydłużone, o budowie bardzo
podobnej do dżdżownic,. lecz są zwykle mniejszych od nich rozmiarów (stąd nazwa). Zabarwienie bywa zwykle czerwonawe
lub brunatnawe. Szczecinki występują co najmniej po 2 w pęczkach. Obok rozmnażania płciowego często spotykane jest
rozmnażanie bezpłciowe przez podział osobników na części, z których regenerują nowe okazy. Dż. są szeroko rozprzestrzenione.
2 Europy znane są stosunkowo nieliczne gatunki, z terenu Polski zaledwie około 10, w tym większość z gór. Dż. żyją najczęściej
w przybrzeżnej strefie śródlądowych zbiorników wodnych oraz mórz, w-wilgotnej ściółce i glebie. Większość gatunków jest
de-trytusożerna. [M.G.)
gich -wyrostków (ramion) oraz szkielecik wapienny, składający się z wydłużonych pałeczek. Ciało jego jest początkowo
57
ega
dwubocznie symetryczne. W czasie rozwoju przecnodzi sfeomipliikowane przeobrażenia, przekształcając się stopniowo W
postać dorosłą o symetrii promienistej. [T.S.]
echlurus (Echiurus echiurus} — gatunek pierścienicy z gromady -4-szczetaic. Jest kształtu walcowatego, zwężającego się nieco
ku tyłowi. Stosunkowo krótki i rynienkowaty płat przedgębowy rozszerza się w przedniej części. Ciało ma zabarwienie
szarożółte, z pomarańczowym, zdobnym w poschemat budowy echlurusa l — grzbietowe naczynie krwionośne; 2 — kieszonki ze szczecinkami brzusznymi; 3 — metanetrydia;
4 — brzuszne naczynie krwionośne; 5 — brzuszny pień nerwowy;
6 — jelito tylne; 7 — gonada;
8 — odbyt
dłużne brunatne pasy płatem przedgębowym. Długość ciała wynosi 7—15 cm. W jego przedniej części, po stronie brzusznej,
znajdują się 2 duże, złocistożółte, hakowate szczecinki, a na tylnym końcu — 2 wieńce szczecinek. Brodawki ułożone są
pierścieniowato. Między 21 a 23 pierścieniem większych brodawek występuje 4—5 pierścieni drobnych bro-daweczefe. E. żywią
się detry-tusem. Żyją na plażach w strefie pływów, pojedynczo, w kanalikach (.w kształcie litery U) o głębokości do 30 cm, na
wybrzeżach północnego Atlantyku, Oceanu Spokojnego i Morza Północnego ipo Kattegat. Są używane jako przynęta dla ryb.
[M.G.]
efira, efyra ^ephyra) — młodociana postać meduzy ->krążko-pławów, powstająca wskutek strobilacji scyfopolipa albo
bezpośrednio z larwy -»,pla-nuli. Ma średnicę niewielu milimetrów (np. e. chełbi około 3 mm) i kształt ośmioramien-nej
gwiazdy.. Na każdym z jel ramion w małym brzeżnym wcięciu znajduje się ->ropa-Uum. Z biegiem czasu kąty między
ramionami wypełniają się i zaokrąglają, co nadaje e. postać formy dorosłej. [Z.S.]
ega (Aega) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-równonogów. Obejmuje gatunki długości do 7 cm, o ciele spłaszczonym, w zarysie
owalnym. Duża płytka ogonowa jest na końcu płasko ścięta lub zakończona l, rzadziej 2 albo 3 wyrostkami. Znaczną część głowy
zajmują ogromne oczy (niekiedy zlewające się pośrodku), świadczące o drapieżnym trybie życia. E. przytwierdzają się mniej luł>
bardziej trwale do rozmaitych ryb i żywią się ich krwią, któ-
T
x
eleuterozoa
58
89
epitokla
rą wysysają przez utworzone w skórze ranki. Obejmują kilkadziesiąt gatun&ów występujących we wszystkich pełno-słonych
morzach. Wiele z nich pasożytuje na rybach użytkowych, zwłaszcza na dorszu. ilL.Z.]
eleuterozoa (Eleutherozoa) — podtyp z typu ->szkarłupni. Obejmuje wolno żyjące zwierzęta, należące do 4 gromad:
strzykw, rozgwiazd, jeżowców i wężowideł. [L.Ż.]
elpidia (Elpidia) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»straszy-kowców. Obejmuje formy mające ciało długości 2—5 cm, lekko
spłaszczone, w zarysie owalne. E. zaopatrzone są w bardzo nieliczne (zwykle tylko 4 w jednym rzędzie), lecz ogromne nóżki
ambulakralne:
brzuszne (kroczne) i grzbietowe (brodawkowate). Skierowaną ku •dołowi gębę otacza 10 pal-cowatych czułków o kilku maleńkich wierzchołkach. E. reprezentują gatunki będące typowymi imieszikańcami wielkich głębin 'oceanicznych, bytującymi ma
głębokościach 4000'— 9500 m. [L.Z.]
embletonia blada (Embletonia pallida) — gatunek mięczaków z rzędu -»nagosterzetoych. Ma ciało wysmukłe, 'długości 7 mm.
Na głowie znajdują się 2 długie, nitkowate czułki. Wzdłuż boków grzbietu są osadzone skrzela, tworzące. 5 par pęczków, po 2—3
listków w każdym pęczku. Barwa ciała jest białawożółtawa. E.b. zamieszkują morza europejskie, od Morza Śródziemnego do
brzegów Anglii. Jako niewrażliwe na niskie zasolenie, zasiedlają też Bałtyk. Najczęściej przebywają wśród roślin wodnych,
zwłaszcza morszczynów, a w wodach silnie wyśledzonych —
wśród (rdestelic. Żywią się po-liipanu stułbiopławów kolonialnych, głównie z rodzaju ->-ga-lęzatki i -»obeliL Występują, zdaje
się, wzdłuż całego naszego wybrzeża. [T<U.]
Entodiniomorpba — rząd pierwotniaków z podgromady ->Spirotricha. Wymiary ich w zależności od gatunku wahają się w
granicach 30—100 (im. Orzęsienie ciała jest zredukowane do przygębowego wieńca błonek, a u większości gatunków — do 2
wieńców błonek zbudowanych ze zlepionych rzęsek. Drugi wieniec znajduje się na stronie grzbietowej za wieńcem gębowym.
PrzygęboSchemat budowy Entodłnitwnorpha l — mafcronuMeus; 2 — miteonu-kleus; 3 — wodmczka tętniąca; 4 — rzęskowe btonki przygębowe; f —
cytostom; 6 — wloklenka kurczliwe; 7 —• wodiniczki pokarmowe;
8 — kolce
wy wieniec błonek prowadzi do komórkowego ,/rtworu gębowego" i opasuje tzw. dysk, stano. wiący przednie uwypuklenie ciała.
Zarówno dysk, jak i wieniec błonek mogą być wciągane w głąb feomórki E. przez skomplikowany system włókienek
kurczliwych. Pokarm dostaje się do wnętrza cytoplazmy trawiennej, oddzielonej systemem błon cytoplazmatycznych od
pozostałej cytopilazmy. Błona komórkowa jest uszitywniona przez podłużne płytki szkieletowe. W tyle ciała występują
charakterystyczne dla 'poszczególnych rodzajów czy gatunków usztywnione wyrostki ciała w postaci kolców. Znaczna większość
gatunków to symbionty występujące w żwa-czu zwierząt przeżuwających, a tylko niektóre gatunki żyją w odbytnicy małp. E.
stanowią jedną z najbardziej wyspecjalizowanych grup orzęsków. W ł cm» żwacza bydła znajduje się l—2 000 000 okazów E.
Rola E. w żwaczu jest dyskusyjna. Z jednej strony stwierdzono, że mają one zdolność rozkładania błonnika zawartego w paszy
roślinnej spożywanej przez przeżuwacze, które nie wytwarzają enzymów do jego trawienia. Wydawałoby się więc, że obecność
E. w żwaczu jest koniecznym warunkiem odżywiania się pokarmem celulozowym. Zwacz stanowiłby ogromną hodowlę E.,' które
z kolei trawione w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego byłyby głównym źródłem pokarmu dla organizmu
żywi-cielskiego. Inne doświadczenia wykazały jednak, że wbrew oczekiwaniom zwierzęta po-zibawione E. rozwijają się normalnie, a więc że faktyczna rola E. jest znikoma. Fakt ten tłumaczy się zdolnościami ce-lulolitycznymi bakterii również
występujących w żwaczu. Co więcej, nie wyklucza się, że owe bakterie znajdują się na terenie cytoplazmy E., a więc, być może,
pierwotniaki te nie wytwarzają same enzymów ce-lulolitycznych i zdolność tę
mają jedynie bakterie znajdujące się w ich organizmie. (Tabl. I). [A.J.K.1
eoUdia -».wełpa.
EpistyUs — rodzaj pierwotniaków z podgromady -»-wieńco-rzęsych. Obejmuje gatunki kolonijne. Budowa poszczególnych
osobników, jak i kolonii, oraz ich wymiary są zbliżone do budowy i wymiarów gatunków ->Carchesiwn. E. różnią się jednak od
tych ostatnich tym, że w ich nóżkach nie występują włókienka kurczliwe. Liczne gatunki E., przytwierdzone na ogół do drobnych
zwierząt, występują w wodach słonych i słodkich. Spotyka się je także masowo w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Często
służą jako organizmy wskaźnikowe do oznaczania stopnia zanieczyszczenia wody. Są znane z Eurazji, Australii i z obu Ameryk.
[A.J.K.]
epitokia — zjawisko rozrodu występujące u licznych ->-wie-1'oszczetów. Polega ono na odrywaniu się od 'dojrzałego płciowo
osobnika przednich lub (częściej) tylnych segmentów, zawierających jaja i plemniki. Ta część ciała, zwana epitokal-ną, odtwarza
czasem pierścień gębowy i ipo podpłynięciu pod powierzchnię morza rozpada się, uwalniając gamety, tak że do ich połączenia
dochodzi w środowtefcu
zewnętrznym. Część epitokalna przed oderwaniem się od reszty ciała ulega zmianie zabarwienia
oraz zmianom strukturalnym, jak zwiększenie parapodiów, poszerzenie i spłaszczenie eegmen-tów, uwstecznienie jelita i mięśni.
U niektórych gatunków (np. z rodzaju Autolytus) już wówczas 'odtwarza l lub kilka
epHokia______________
pierścieni gębowych i następnie zwierzę rocpada się na 2 lub większą liczbę osobników.
____________60
Pozostała część ciała, zwana atokalną, regeneruje utracone segmenty. [T.S.]
61
erpobdeUa
ergasilus, brzuchatek, wesz rybia {Ergasilus sieboldi) — gatunek stawonoga z podrzędu
->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do 1,3 mm, samca — do 1,1 mm. Ciało o gruszkowa-tym kształcie, z tyłu klinowato
zwężone, zakończone jest szczątkowym odwłokiem. Larwy i stadia młodociane prowadzą swobodny tryb życia w toni wodnej. Po
upływie 2—3 miesięcy od momentu porzucenia osłonek jajowych następuje zapłodnienie, po czym samce giną, a samice osiadają
na skrzelach ryb słodkowod-nych, przytrzymując się czuł-kami II pary, wykształconymi w postaci potężnych haków. Ranią one
rybę, po czym w rankach rozwija się często pleśniawka, dla gospodarzy o wiele groźniejsza od samego skorupiaka. E. jest
pospolitym mieszkańcem naszych stojących i wolno płynących wód słodkich, a także słonawowod-nyeh zalewów i jezior przymorskich. Pasożytuje przede wszystkim na mało ruchliwych rybach słodkowodnych, np. na szczupaku, linie itp., powodując
chorobę zwaną ergazy-lozą. [L.2.].
ero (Ero) — rodzaj stawonogów z rodziny Mimetidae, z podrzędu -^pająków wyższych. Obejmuje gatunki niewielkie, długości
ciała 2,5—
—ł mm, o odwłoku pokrytym kilkoma parami garbków, wyspecjalizowane w łowach na inne pająki. Na przykład powolny ł
niezdarny z pozoru Ero furcata w trakcie łowów naśladuje zaloty samców pająka Meta segmentata, polegające na wprawianiu w
rytmiczne drgania sieci samicy i trwające przez kilka godzin. Wkroczenie Ero furcata. na sieć samicy Meta segmentata płoszy natychmiast zalecające się samce. Drapieżca wprawia sieć ofiary w identyczne drgania jak za-lotnicy i całkowicie wprowadza tym
w błąd ofiarę. Po trwających przez 3 godziny zalotach drapieżca zbliża się na dostateczną odległość do mię przeczuwającej
zagrożenia samicy Meta segmentata. Jeden cios szczękoczułków, połączony z wstrzyknięciem jadu, kończy łowy. E.
reprezentowany jest na terenie Polski przez 4 gatunki. [J.P.]
erpobdeUa (Erpobdella) — rodzaj pierścienic z rzędu -wpija-wek gardzielowych. Reprezentujące ją gatuniki mają ciało
wydłużone, na ogół smukłe, mniej lub więcej grzbietowo--brzusznie spłaszczone, muskularne, twarde i stosunkowo szorstkie,
pokryte licznymi drobnymi gruczołami. Zabarwienie bywa zmienne także w obrębie gatunku, zwykle brunatne lub szare, rzadziej
jaskrawe, z charakterystycznym deseniem na grzbiecie. Spód ciała jaśniejszy, zwykle jednostajnie zabarwiony, pozbawiony jest
plam. Długość ciała leży najczęściej -w granicach 4—6 cm. Występują 3—4 par oczu. Na ogół dość drobne, wyodrębniające się
siodełko obejmuje XV i XVI pierścień. Kokony składane są na roślinach, kamieniach i innych obiektach znajdujących się w
wodzie. Młode pijawki opuszczają kokon przez otwór powstały po odpadnięciu jednego z dwu “koreczków". Gatunki z rodzaju e.
żyją w wodach śródlądowych całej Palearkty-ki, prawdopodobnie także w Ameryce Środkowej i Północnej. Większość gatunków
jest eurytopowych, kosmopolitycznych. W Polsce występują 4-gatunki: JSrpobdeHa monostria-
esteria
ta, jedyny u nas gatunek pijawki występującej w potokach górskich, Erpobdella nigricol' lis, pospolita, rzadka jedynie na pogórzu
i w górach, Erpob-della octoculata, jeden z najpospolitszych w Polsce gatunków pijawek, oraz Erpobdella testacea, występująca
głównie w jeziorach nizinnych. E. są w zasadzie pasożytami lub drapieżnikami. Żywią się wodnymi bezkręgowcami, rybami, żabami, a sporadycznie atakują także człowieka. Okresowo odżywiają się także resztkami organicznymi. Gatunki krajowe, ze
względu na niewielkie rozmiary, zjadają przede wszystkim drobne pierścienice, owady, a także skorupiaki wodne. [M.G.]
esteria (Estheria) — rodzaj prymitywnych stawonogów z rzędu -»-muszelkowców. Należą tu licane gatunki zasiedlające głównie
słonowodne stawy oraz jeziorka strefy tropikalnej, a także częściowo umiarkowanej. [L.Ż.]
eufauzje, szczętki (Euphausia-cea) — rząd stawonogów z podgromady —»ipancerzowc&w. Mają ciało długości l—5 cm,
wydłużone, przypominające do złudzenia -»-garnele, od których różnią się rorzede wszystkim budową odnóży tułowiowych.
Odnóża te są dwugałę-ziste w przeciwieństwie do je-dnogalęzistych odnóży tułowiowych garnęli i innych dziesię-cionogów.
Ciało e. zróżnicowane jest na zwarty głowotułów, okryty jednolitym, schitynłzo-wanymn (pancerzem, oraz znacznie dłuższy
odwłok, zakończony szeroką płytką ogonową. E. świetnie pływają, wiosłując głównie za pomocą zewnętrznych gałązek odnóży
odwłokowych. U samic gałązki wewnęEufauzja Thysanoessa inermis
trzne tych odnóży przytrzymują jaja na spodzie odwłoka. E. występują nierzadko w ogromnych stadach, ciągnących się
kilometrami, widocznych z pokładu sitatku 'dzięki czerwonawemu zabarwieniu ich ciała. Tafcie skupiska e. zwane są w gwarze
marynarskiej zupą (pomidorową. Największe masy tych skorupiaków spotykane są 'w zimnych wodach antarte-tycznych.
Stanowią one pokarm wielorybów fiszbinowych
1 innych zwierząt morskich. Nocą e. zdradzają swą obecność świeceniem, dobrze widocznym szczególnie za płynącym statkiem.
E. reprezentuje niespełna 100 gatunków za-mieszkuijących toń wodną oceanów i otwartych mórz. Do najpospolitszych
gatunków omawianego rzędu należy kryl antarktyczny oraz kryl północny. [L.2.]
euglena, klejnotka (Euglena) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —^Euglenida. Obejmuje gatunki wrzecionowatego kształtu,
długości 20—200 (im. Na przednim końcu ich ciała wyrastają
2 wici: długa, poruszająca się śrubowo do przodu, i krótka, nie wychodząca poza obręb wgłębienia na przedzie ciała, tzw.
ampułki. Obok znajduje się plamka barwna (plamka oczna, stigma). Komórki zawierają liczne chloroplasty. Podział komórek,
poprzedza podwojenie cialekpodstawowych, wici, ampułek i plamek barwnych. Podziałowi jądra-towarzyszy podwojenie
włókienek
03
Euglenida
białkowych, występujących pod błoną komórkową. E. występują w wodach bogatych w substancje organiczne, tworząc na
powierzchni zielony, połyskliEuglena l — ]adro; 2 — ziarna pairamylo-nu; 3 — chloroplast; 4 — stigma;
S — wić; 8 — wodniczka tętniąca
wy nalot. Podczas wysychania wody tracą wici, kurczą się i tworzą cysty. W warunkach laboratoryjnych dają się hodować na
pożywkach syntetycznych. Stanowią obiekt licznych badań biochemicznych i ekologicznych. [A.J.K.]
Euglenida — rząd pierwotniaków z podgromady -»wiciow-ców rośMnnych. Są zaopatrzone w l lub 2 wici osadzone w
zagłębieniu na przedniŁm końcu ciała, zwanym ampułką albo rezerwuarem. Jeżeli istnieją 2 wici, to l z nifch jest bardzo
krótka i nie wystaje poza obręb ampułki. U większości E. występują chloroplasty. Niektóre E. są bezziele-niowe, ale zdolne do
syntezy
węglowodanów z; nieorganicznych soli octanowych, pobieranych ze środowiska zewnętrznego. Ta zdolność różni je od
-a-wiciowców zwierzęcych. Specyficzną substancją zapasową E. jest paramylon. Pod błoną komórkową wzdłuż ciała przebiegają
białkowe włókienka usztywniające {podporowe), niemnie') jednak wiele E. wykazuje zdolność do zmiany kształtu dzięki
skurczom i rozkurczam ciała. Zjawisko to nosi nazwę ruchów metabolicznych, powodowanych przez włókienika kurczliwe.
Przeciw-stawma akcja skurczu włókienek kurczliwych i elastycznych włókienek
usztywniających stwarza możliwość rytmicznych skurczów i rozkurczów ciała. E. wykazują dodatnią reakcję na światło. Reakcja ta jest związana z wrażliwością błony wici
oraz z obecnością czerwonej plamki, położonej w okolicy rezerwuaru i zawierającej barwnik karoten. Okazy sztucznie pozbawione czerwonej plamki (przez wypalanie promieniami ultrafioletowymi) uciekają 'od światła. Oznacza to, że nadal wykazują
-one wrażliwość na światło, ale reakcja ma przeciwny charakter. Czerwona plamka (stigma) działa jak ekran, który selektywnie
odbija promienie określonej długości fali (czerwone) .padające na podstawę wici, co pobudza E. do ruchu w kierunku światła.
Wić jest więc wrażliwa na bodźce świeitlne, a stigma tylko pośrednio wpływa na kierunek ruchu. U E. nie wykryto procesów
płciowych. W ich cyklu życiowym obok wegetatywnych podziałów podłużnych znane jest również tworzenie cyst
przetrwalnikowych. E. występują .w planktonie wód słodkich i słonawych. Niektóre
Eugłypha
64
formy bezzieleniowe są pasożytami .drobnych bezkręgowców wodnych. Pospolitym przedstawicielem rzędu E. jest euglena,
Jak również perane-ma. [A.J.K.]
Eugłypha — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^.pełzaików skorupkowych. Obejmuje gatunki o skorupce zbudowanej z
niewielkich, całkowicie przezroczystych płytek krzemionkowych, ułożonych w podłużne szeregi. Skorupki E. owalne, nieco
wydłużone, w kształcie symetrycznych banieczek lub
Euglypha strigosa
odwróconych wazoników, mają długość 50—100 p,m. Przez okrągły otwór skorupki wysuwane są nieliczne, długie, proste nibynózkl. E.
występują w wodach torfowych, stawowych i w kwaśnych glebach. Służą jako wskaźniki do oznaczania stopnia kwasowości środowiska
wodnego. [A.J.K.]
eunice, rozwątrzyca (Eunice)
— rodzaj pierścienicy z rodziny Eunicidae, z podgromady
->-wieloszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, złożone z podobnych pierścieni. Charakterystyczny dla rodzaju jest
aparat
szczękowy o skomplikowanej budowie. Gatunki e. są bardzo różnej wielkości — od drobnych o długości kilku centymetrów do
olbrzymów o długości do 3 m (jak np. Eunice gigantea, najdłuższy ze znanych obecnie wieloszczetów). Na głowie e. znajduje się
5 czułków i para oczu. Na l i 2 pierścieniu brak parapodiów i szczecinek. Skrzela występują w różnych miejscach ciała. E.
rozmnażają się płciowo. Do rodzaju tego należą gatunki morskie, niektóre osiadłe, wiercące jednak co pewien czas nowe
tunele w dnie morskim. Pewne gatunki są pasożytami zwierząt morskich. Powszechnie znaną epitokal-ną formą (-»-epitokia)
e. jest
-^-palolo. [M.G.]
Euplexaura antipathes — gatunek jamochłona z rzędu
-i-gorgonii. Tworzy krzaczaste kolonie wysokości do 35 cm. Ma czarny, niekolczasty, nieomal pozbawiony węglanu wapnia
szkielet, używany na Wschodzie do wyrobu amuletów, talizmanów, różańców i ozdób. E.a. zamieszkuje Ocean Indyjski oraz
Morze Czerwone. [Z.S.]
eurydyka, żwawik i(Eurydice)
- rodzaj stawonogów z rzędu
-.Jównonogów. Długość reprezentujących ją gatunków dochodzi do 7 mm. Mają one owalnie rozszerzony tułów oraz nieznacznie
zwężony odwłok zakończony szeroko zaokrągloną płytką ogonową. Czułki przylegają 'do boków. Na tle żółtcpopielatego ciała
występują ciemne plamki w kształcie rozgałęzionych gwiazdek. E. są bardzo ruchliwe, podpływają niekiedy nocą ku powierzchni
morza. Zamieszkują płytkie dno piaszczyste, szczefagocytoza
Eurydlce Ewydtce pulchra
gólnie w obrębie strefy kipieli morskiej. Potrafią w mgnieniu oka zagrzebywać się w sypkim piasku, zwinnie przebierając pokrytymi
szczecinkami, masywnymi i spłaszczonymi odnóżami. Rodzaj ten obejmuje około 20 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, z których większość
zasiedla ciepłe wody wschodniego Atlantyku z Morzem Śródziemnym i Czarnym włącznie. W. morzu Północnym występuje tylko l gatunek —
Eurydice pulchra — spotykany także w Bałtyku. [L.Z.]
ewadna (Evadne) — rodzaj stawonogów a rzędu -»-wioślarek.
Długrść samic dochodzi do 1,5 mm, samce są nieco mniejsze. Skorupka tworzy u tych pierwszych obszerną komorę lęgową,
przeważnie silnie wzniesioną i zaostrzoną na końcu. Ogromne oko, wypełniające przednią część ruchliwej głowy, świadczy o
drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów z 4 parami krótkich odnóży zakończony jest szczątkowym odwłokiem. Samce pojawiają
się tylko jesienią, a u niektórych gatunków brak ich zupełnie. Rodzaj e. obejmuje 8 gatunków zamieszkujących powierzchniowe
warstwy wszystkich niemal mórz tropikalnych i iklimatu .umiankowa-nego. W Bałtyku żyje Evadne nordmanii. [L.Z.]
Ewadna
fagocytoza — proces pożerania stałych cząstek pokarmu przez ikomónkę. Cząstki te dostają się do wgłębienia zewnętrznej błony komórkowej
wraz z pewną ilością wody pocho5 Bezkręgowce
dzącej ze środowiska zewnętrznego. Wipuklenie to następnie odcina się, tworząc na terenie cytoplazmy zamknięty pęcherzyk z
zawartą w nim treścią, zwany wodniczką po-
fawites______________
karmową lub fagocytalną. Do wnętrza wodniczki dostają się następnie z terenu cytoplazmy enzymy trawienne, które powodują
rozkład pokarmu. Uzyskane w -ten sposób proste związki, jak cukry proste i aminokwasy, są wchłaniane do cytoplazmy przez
błonę wodniczki. W&dniczka pokarmowa po zakończeniu procesu trawienia i wchłaniania pokarmu podpływa do zewnętrznej
błony komónkowej, zostaje do niej ponownie włączona, a jednocześnie otwiera się do środowiska zewnętrznego, do którego
wydala zawarte w niej, nie ^strawione cząstki. .Zjawisko f. jest bardzo rozpowszechnione wśród pierwor tniaków, a także w
'komórkach wielu zwierząt tkankowych. F. u pełzaków (-»-pełzaki nagie, -»-pełzaki skorupkowe) i w białych ciałkach krwi wiąże
się z wysuwaniem szerokich niby-nóżek, które oblewają napotkany pokarm i zamykają go w swym wnętrzu, (tworząc wo-dniczkę
pokarmową. U ->-orzęs-ków w&dnicziki takie powstają zawsze w tym samym miejscu komórki, btóre nosi nazwę c y t o s t o m
u, czyli gęby komórkowej. Cytostom znajduje się najczęściej na 'dnie zagłębienia błony komórkowej, zwanego kieszonką gębową
lub peristomem. Pokarm jest napędzany do cytostomu przez ruch rzęsek orzęsienia ciała bądź przez rzędy rzęsek dogę-bowych,
które często zlepiają się, tworząc tzw. błonki dogę-bowe. Również wypróżnianie się wodniczki pokarmowej -u orzęsków odbywa
się jedynie w jednym miejscu błony komórkowej, zwanym odbytem komórkowym (cytopyge). 0-kreślone umiejscowienie tworzenia się oraz wypróżniania wodniczek pokarmowych u orzęsków wynika z tego faktu, że cytostom i cytopyge są jedynymi rejonami powierzchni ich ciała pokrytymi pojedynczą błoną
komórkową. Pozostałą powierzchnię pokrywa system podwójnych błon, pod którymi znajduje się warstewka silnie zgęstniałej
cytoplazmy, a także układy włókien wzmacniających, co uniemożliwia proces f. [A.J.K.]
fawites (Favites) — rodzaj jamochłonów z rzędu —^korali madreporowych. Jego przedstawiciele wytwarzają mocne rurowate
szkielety, w których głąb polipy wciągają się podczas odpływu morza, chroniąc się w ten sposób przed wysychaniem. Kolonie są
masywne, bułowate, brunatno-zielonawe. F. zamieszkują ciepłe wody morskie. [Z.S.]
figa morska {Ficus) — rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -^ednoprzedsionkow-ców. Obejmuje gatunki, których
muszla wysokości 10— —25 .cm ma kształt świeżego owocu figi albo gruszki. Wszystkie skręty muszli są zawarte :X J®J
górnej, kulistawej czę--"'sci. Cała wysmukła część dolna stanowi ścianę otaczającą silnie rozwinięty otwór. Muszla jest 'bardzo
cienka, a delikatne, pastelowe barwy pięknie harmonizują z wykwintnym kształtem. Za życia ślimaka większą część muszli
okrywają silnie rozwinięte fałdy płaszcza. F.m. zamieszteują morza pełno-słone strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na dnie
piaszczystym, na głębokościach kilkunastu do stukilkudzliesię-ciu metrów. Poruszają się szybko i sprawnie. Żywią się pokarmem
zwierzęcym. Ich muszle bywają używane do ozdabiania mieszkań. [T.U.l
67
foronidy
filaria Bankrofta (Wuchereria
bancrofti) — gatunek obleńca z rodziny -Milarii, którego formy dorosłe pasożytują w naczyniach chłonnych człowieka. Samiec
ma długość około 40 -mm l szerokość 0,1 mm, a samica — 80—100 mm długości i 0,2—0,3 mm szerokości. Samica jest
jajożyworodna. Rozwój przebiega z udziałem żywiciela pośredniego — różnych komarów (głównie Culex ąuinąuefasciatus i
Aedes pseu-doscutellaris). W ciele komarów wyssane z krwią larwy, tzw. -^-mikrofilarie, osiągają stadium inwazyjne; ostatecznie
gromadzą się •u podstawy kłującego ryjka owada. W trakcie ssania brwi przez owada mikrofilarie dostają się do układu
krwionośnego człowieka. Po dojrzeniu i kopulacji samice produkują ogromną liczbę larw, które w nocy przemieszczają się do
krwi obwodowej. Okresowość występowania larw we krwi obwodowej (w dzień pozostają prawdopodobnie w naczyniach płuc)
wiąże się z tym, że żywiciele pośredni dla tego gatunku żerują w nocy. Prawdopodobnie na skutek stanów zapalnych naczyń
limfatycz-nych oraz ich zaczopowania przez pasożyty tworzą się silne obrzęki i przerost tkanek różnych części ciała, objętych
procesem chorobowym, zwane słoniowaoizną. F.B. występuje w krajach tropikalnych. [M.S.]
filarie (Filariidae) — rodzina obleńców z gromady -^nicieni. Charakteryzuje je nitkowaty kształt ciała i silni® uwstecz-nione
narządy gębowe. Otwór gębowy bywa ograniczony 2—4 bardzo słabo wykształconymi wargami. Otwór płciowy samicy znajduje
się w okolicy gardzieli. Samice rodzą żywe
larwy, tzw. -^mikrofilarie. F. są pasożytami tkanek (szczególnie łącznej) wielu ssaików, a w tym człowieka. Wywołują schorzenie
zwane filariozą. Fi-lariozy są szeroko rozprzestrzenione w krajach tropikalnych i subtropikalnych. F. reprezentują m.ta. loa-loa i
filaria Ban-hrofta. [M.S.1
filomenes (Philomenes) — rodzaj stawonogów z podgroma-dy -».małżoraczków. Obejmuje gatunki o skorupce do 2,5 mm
długości, z wąską wnęką na przedzie. U samic ma ona zarys niemal kulisty, natomiast u samców jest bardziej wydłużona i raczej
prostokątna. Słabo rozwinięte oczy pozbawione są barwnika. Gatunki f. zasiedlają wszystkie .niemal pełno-słoine morza w
niezbyt głębokich miejscach. W okresie rozrodu, przypadającym na miesiące wiosenne, f. podpływają ku powierzchniowym warstwom wody. Po kopulacji samice tracą szczecinki pływne i opadają ponownie na dno morskie, gdzie następuje dalszy rozwój jaj.
[L.2.]
foronidy (Phoronidea) — gromada z typu -»czułkowców. Mają kształt wydłużonego wałeczka, na którego szczycie znajduje się
otwór gębowy, otoczony wieńcem czułków osadzonych na lofoforze. Czuł-ki te u wielu, zwłaszcza większych gatunteów
rozmieszczone są spinalnie. F. mają zamknięty układ krwionośny, składający się z brzusznego (bocznego) i grzbietowego
(środkowego) naczynia, totóre łączą się ze sobą w dolnej i górnej części wałeczka. Krwinki zawierają hemoglobinę. Oddychanie
odbywa się w caułkach, do których uchodzą od głównych naczyń krwionośnych liczne
frędzllkowce
ślepe kanaliki. Najmniejsze gatunki f. osiągają wielkość kilku milimetrów, największe — kilkunastu centymetrów. F. są
zwierzętami morskimi, bytującymi jako formy dorosłe na dnie. Żyją w wytwarzanych przez siebie z materii organicznej rurkach
przyklejanych do podłoża, nie zrośniętych z ciałem, w których mogą się swobodnie .przesuwać. Żywią się drobnym planktonem.
Są obojForonidy z rodzaju Phoronis A — fragment kolonii; B — larwa;
C — postać dorosła bez rurki
nakami. Komórki rozrodcze wydostają się na zewnątrz ciała do wody, gdzie następuje zapłodnienie. Z jaj wylęgają się larwy,
zwane aktinotro-chami. Pływają one .początkowo swobodnie w toni wodnej, przechodząc stopniowo skomplikowane
przeobrażenia. Larwy osiadają następnie na dnie, gdzie podlegają gwałtownej
metamorfozie i przyjmują postać dorosłego zwierzęcia. Dzięki wysoko rozwiniętym zdolnościom regeneracji f. mogą także
rozmnażać się wegeta-tywnie, przez podział poprzeczny. Występują niezbyt licznie we wszystkich morzach, brak ich tylko w
morzach polarnych. Z reguły żyją w koloniach. Ulubionym miejscem budowy ich domków (rurek) są puste muszle ślimaków, ale
budują je także na skałach, w piasku i mule. Przebywają zazwyczaj w strefie (przybrzeżnej do głębokości 50 m. Stopień zasolenia
wody nie odgrywa, jak się •zdaje, większej roli w ich rozsiedleniu, gdyż spotykano kolonie f. także na silnie wyśledzonych
obszarach. F. mają niewielkie znaczenie gospodarcze. Większe osobniki mogą stanowić 'pokarm dila ryb wiodących denny tryb
życia, a larwy, tworzące nieraz skupienia w tani wodnej, bywają zjadane przez pelagiczne gatunki ryb. F. obejmują 2 rodzaje i
około 20 gatunków. [J.M.B.]
frędzlikowce (Cirrata) — pod-rząd mięczaków z rzędu ->o-śmiornic. Mają ramiona u-zbrogone w przyssawki, ułożone jednym
szeregiem wzdłuż każdego ramienia, oraz we frę-dziiki — drobne i cienkie wyrostki, obejmujące 2 szeregami rząd przyssawek.
Funkcja frę-dziików nie jest znana. Ramiona są spięte błoną sięgającą niemal do samych ich wierzchołków, w stosunku do ciała
bardzo długie i wysmukłe. Po bokach worka trzewiowego leżą dwie płetwy. Ciało ma konsystencję galaretowatą. W
przeciwieństwie do innych gło-wonogów dwuskrzelnych brak worka czernidłowego. F. w nieznanej, ale zapewne niewielkiej
liczbie gatunków zafyzofora
mieszkują morza pełnosłone. Żyją na głębokości 1000— —5000 m, prawdopodobnie w w odległości kilku metrów od dna,
pływając swobodnie w toni wodnej. Ze względu na środowisko bytowania i delikatną konsystencję ciał, połów ich i konserwacja
są nader trudne, dlatego rzadko spotyka
Frędzlikowiec
się je w muzeach. Ostatnio zgromadzono nieco wiadomości na temat tej interesującej grupy za pomocą zdalnie sterowanych, głębinowych aparatów fotograficznych. Stąd wiadomo np., że f. często unoszą się w wodzie z szeroko rozpostartymi ramionami. Przypominają wtedy do złudzenia
rozpięty parasol. Rekordowy okaz (do 1972 r.) miał 170 cm średnicy “parasola", zwykle jednak średnica ta wynosi około 30 cm. [T.U.]
fronima —Aeczułnik.
frustulacja — szczególny typ pączkowania ipolipów niektórych —»-stułbiopławów (np. -»kraspedakusty). Od ciała polipa oddziela się z
boku wa-łeczkowaty fragment (frustu-la), który następnie rozwija się w nowego, w pełni ukształtowanego osobnika. Zob. też:
rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. [Z.S.]
fyliroe (Phyllirhoe) — rodzaj mięczaków z rzędu -»nago-skraelnych. Obejmuje gatunki mające ciało długości 3 cm, z wyglądu zupełnie nie przypominające ślimaka, jest ono bowiem konsystencji i przejrzystości meduzy, a kształtu ryby. W dodatku f. pływają tak jak ryba, faliście wyginając
się na boki. Z przydatków ciała właściwych ślimakom została im tylko l para czułków. Za młodu są bardziej podobne do ślimaków i. żyją wtedy
na koloniach stułbiopławów jako na wpół drapieżniki, na wpół pasożyty, stopniowo po kawałku pożerając i wysysając swoją żywą ofiarę.
Dojrzałe unoszą się swobodnie w toni morskiej, gdzie napastują i zjadają niewielkie meduzy i rurkopła-wy. Podobnie do wielu zwierząt morskich
mają zdolność świecenia. Najmocniej świecą wówczas, gdy zostaną czymś zaniepokojone. F. w liczbie kilku gatunków zasiedlają wody
powierzchniowe wszystkich pełnosłonych mórz. [T.U.]
fyzofwa {Physophora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -4-rurkopławow. Kolonie osiągają długość 8 cm. Górna część pnia rozszerza się w
zbiornik z gazem — pneumatofor. F. miewają barwę żółtawą lub różową aż do czerwieni. Pod wpływem podrażnienia polipy przekształcone w
długie nici z parzydełkami kurczą się i u-krywają się wśród polipów karmicieli i gonoforów. F. zamieszkują ciepłe rejony Atlantyku i Morza
Śródziemnego, ale prądy morskie niekiedy przenoszą je daleko na północ. (Z.S.]
galązwa
70
G
gałązwa (Cotylmhiza tubercu-lata) — gatunek jamochłona z rzędu -»-meduz kanalikowych. Jej meduza, osiągająca niekiedy
wielkość ludzkiej głowy, ma klosz (dziwem) z wierzchu spłaszczony, z garbkowatą naroślą pośrodku. Jest on żółfobrunat-ny,
podczas gdy ramiona przy-ustoe imają odcień białawy z niebieskimi 'brzegami. Brzegi ramion isą postrzępione. Liczne, drobne,
czułkopodobne przy-dałtki kończą niebieskie zgrubienia. G.C.t. ma 8 rozwidlonych ramion przyustaych. Roz-.wój jej przebiega z
przemianą pokoleń. Zamieszkuje Morze Śródziemne. Niekiedy opisywano ten gatunek pod nazwą Cassźopea borbonźca
(-?-kasjo-pea). [Z.S.]
galeczka {Sphaerium) — rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeri' idaę, z rzędu -^.blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszle g. są
kształtem zbliżone do kuli, długości 8—24 mm, barwy żół-tawolbruinatnej. G. -mają długą, językowatą nogę, która służy im
równie dobrze do zagrzeby-wania się w dnie, jak i do pełzania po rozmaitym podłożu. Brzegi .płaszcza zrastają się, pozostawiając
otwór dla nogi i tworząc 2 długie, wysuwalnez muszli syfony. Całkowicie wyciągnięte syfony mogą przekraczać długość muszli.
Liczne gatunki g. zamieszikują wody słodkie Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. Żyją przeważnie w większych rzekach, a także w strefie przybrzeżnej dużych jezior. W Polsce występują 3 gatunki rozpowszechnione na całym obszarze nizinnym.
[T.U.]
gałęzatka (Cordylophora)—rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Przedstawiciele tego rodzaju tworzą silnie
roz-krzewione kolanie, przypominające mech, wyrastające na zanurzonych obiektach ina wysokość do 8 om. Występują tylko w
postaci polipów. Komórki jajowe i plemniki powstają w gonoforach, w oddzielnych koloniach męskich ł żeńskich (diocja). Po
zapłodnieniu, z zygpty rozwija się larwa -»-planula. G. żyją w wodach słonawych i słodkich Eurazji i Ameryki; najbardziej znany
gatunek Cordylophora lacustris zasiedla wody europejskie. Przed nastaniem zimy kolonie obumierają, a przyszłoroczne wyrastają
z pozostałości ->-stolonów. [Z.S.]
gametogeneza -*gamogonia.
gamogonia, gametogeneza — proces wytwarzania gamet. Osobnik rodzicielski wytwarzający gamety nosi nazwę gamonia. W
przypadku wyraźnej anizogamii wyróżnia się maikrogamonta, który wytwarza l dużą makrogametę, i mi-krogamonta
produkującego przeważnie wiele drobnych mikrogamet. Mikrogamonty i makrogamonty spotykane są m.in. u -otoczka oraz u
—>-spo-rowców właściwych. Zob. też:
procesy płciowe u pierwotniaków. [A.J.K.]
garnęła {Crcmgon} — rodzaj stawonogów z sekcji -»garne-Iowców. .Obejmuje gatunki o długości samic do 9 cm, a samców —
do 5 cm. Mają one ciało półprzeźroczyste, często żół71
garnelowce
tawo naikrapiane. Niemal całkowicie-gładki pancerzyk gło-wotułowia jest wysunięty ku przodowi w bardzo krótki, zbliżony
kształtem do trójkąta imię ząbkowany dziob czołowy. Odnóża tułowiowe I pary wieńczy (podłużny, spłaszczony człon z
ruchomym pazurkiem. Znacznie smuklejsze odnóża tułowiowe II pary są na 'końcu zaostrzone łub mają mikroskopijne szczypce.
Rodzaj jest reprezentowany przez około 40 gatunków. Żyją one w morzach klimatu umiarkowanego, ciepłego i gorącego.
Większość zamieszkuje północny Pacyfik, występując gromadnie, szczególnie na płytkim dnie. Pewne gatunki bytują także w
głębinach oceanicznych do głębokości przekraczającej 3000 m. Na płytkim dnie wszystkich nieomal mórz europejskich
występuje g. pospolita (Cran-.oon crangon), która w morzach pełnoslonych rośnie
Garnęła pospolita
do 9 cm. a w Bałtyku — do 5 cm. W Morzu Bałtyckim odbywa regularne wędrówki sezonowe, przemieszczając się na okres zimy
na głębokość kilkudziesięciu metrów. Na południowych płyciznach Morza Północnego łowi się ją w ilości około 40 000 ton
rocznie. W rejonie Bałtyku służy pospolicie wędkarzom jako przynęta do połowu ryb. [L.Ż.]
garnelowce (Caridea) — sekcja stawonogów z podrzędu -*kre-wetek. Obejmują półprzeźroczyste dziesięcionogi, które noszą jaja
pod odwłokiem, przytrzymując je odnóżami odwłokowymi <co dość znacznie utrudnia pływanie). Z jaj lęgną się larwy w stadium
->-żywika. G. osiągają zwykle kilka, rzadziej — kilkanaście centymetrów , długości. U dorosłych osobników szczypce występują
przeważnie tylko na 2 przednich parach odnóży tułowiowych. Tarcza II segmentu odwłokowego zakrywa częściowo tarcze obu
przyległych segmentów. Odwłok począwszy od III segmentu zgina się zwykle dość znacznie w dół. Niektóre gatunki rozwijają
się najpierw jako samce, a po odbyciu kopulacji i dalszym wzroście przemieniają się w samice, wydając następnie potomstwo.
Wiele gatunków g. związanych jest dość ścisłe z zaroślami podwodnymi. Za .pomocą długich, szczudłow.atych odnóży łażą po
roślinach i polują na mniejsze zwierzęta, chwytając je wysmukłymi szczypcami. Szereg .gatunków (np. ponto-nia) to komensale
niektórych większych zwierząt, osiadłych lub mało ruchliwych. Znane są też gaituntei zajmujące się “kosmetyką" wielkich ryb,
polegającą na usuwaniu z powierzchni ich ciała pasożytów
Gasteracanthinae
72
zewnętrznych. Niektóre g. wyciąga najrozmaitsze .dźwięki, przypominające
zgrzytanie, chrobot czy też cykanie, albo
donośnie “strzelają", kłapiąc potężnymi kleszczami. Do sekcji g. 'należy ponad il600 gatunków. Większość 2 nich zasiedla płytkie
dno morskie stref subtropikalnych i tropikalnej, znane są także liczne gatunki polarne, a także głębokomorskie, występujące <?:)
głębokości 5000 im. Szereg przedstawicieli g. zamieszkuje morza wysło" dzone, a tylko nieliczni (jaik rap. makrobrachium)
przystosowali się 'do środowiska słod-kowodinego. Niektóre gromadnie 'występujące g. (jak np. garnęła pospolita) .maga znaczenie .użytkowe. Ogólnoświatowe połowy tych skorupiaków są jednak ponad dwudziestokrotnie niższe od połowów krewet i
wynoszą około 60 000 ton rocznie. Głównie poławia się je w chłodnych wodach północnego Atlantyku. [L.Z.]
Gasteracanthinae — podrodzi-na stawonogów z rodziny ->krzyżakowatych. Pająki te, o długości ciała 5—15 mm, mają bardzo
rozrośnięty, spłaszczony odwłok, pokryty nadzwyczaj twardym pancerzem. Pancerz ten jest zwykle bardzo żywo ubarwiony
(przeważają kolory czerwony i żółty) i zaopatrzony w dość duże, symetrycznie rozmieszczone ciem-mniejsze dołki oraz w
umieszczone w określonych miejscach na obrzeżu długie kolce, skierowane promieniście na boki lub skośnie ku górze. G. budują
koliste sieci, podobne do sieci naszych krzyżaków. Z kilkuset należących tu gatunków olbrzymia większość zamieszkuje kraje
tropikalne, a tylko niektóre występują wzdłuż wybrzeży Pacyfiku prawie po
Cieśninę Beringa. G. stanowią w tropikach odpowiednik naszych krzyżaków i są tam równie pospolite, a dzięki swym
dziwacznym kształtom i żywemu ubarwieniu często bywają opisywane (podobnie jak prządki i ptasznik!) w reportażach oraz w
książkach podróżniczych. [W.S.]
gąbki (Porifera, Spongia) — typ -^bezkręgowców, którego przedstawiciele swym wyglą. Typy budowy gąbek A — askon; B — sykon; C — leu-kon; strzałki wskazują kierunek prądu wody
73
gąbki
dem zewnętrznym upodobniają się raczej do roślin niż do zwierząt. Tworzą formy krzaczaste, bryłowate, rozrastają się na
podobieństwo glonów w płaskie, plechowate powłoki, są stale przytwierdzone do podłoża, miewają (zwłaszcza gatunki 'osiadłe w
mieoscach nasłonecznionych) barwę zieloną, nie wykazują samodzielnych, widocznych ruchów. Mogą żyć pojedynczo, ale z
reguły tworzą bardzo zwarte 'kolonie, w których trudno wyodrębnić poszczególne osobniki. G. są najbardziej
prymitywnymi
zwierzętami wielokomórkowymi. Poszczególne .komórki ich ciała pełnią w organizmie funkcje tkanek i organów wyżej
wyspecjalizowanych zwierząt, jak np. funkcje oddechowe, pokarmowe i wydalnicze, ale mają już także tendencję do tworzenia
tkanek. Powierzchnia ciała g. jest zwykle nierówna, szczeciniasta, rzadziej — równa i gładka. Wiele gatunków ma ciało miękkie i
elastyczne, niektóre — wręcz twarde. Całe ciało pokryte jest licznymi maleńkimi otworka-mi — porami — i stąd ich nazwa
naukowa Porifera. Przy całej różnorodności wyglądu zewnętrznego g. budowę dch ciała można odnieść -do jednego z 3
zasadniczych typów:
askonu, sykonu lub leukonu (nazwy te pochodzą od 3 nazw rodzajowych gąbek). Najprostszy jest typ asibon, według którego
zbudowany pojedynczy osobnik g. ma kształt worka lub szklanki z otworem wyciekowym (oskulum) na górnym biegunie ciała.
Wypełniona wodą jama paragastralna łączy się z powierzchnią ciała wieloma kanalikami, biegnącymi między -»-choanocytami, a
dalej — przez mezogleę i porocy-ty. Ścianki ciała składają się
z 2 warstw komórek — zewnętrznej i wewnętrznej —między którymi znajduje się bezpostaciowa, śluzowata masa zwana
mezogleą, w .której przebywają luźno rozrzucone komórki 'najczęściej postaci (pełzakowatej, zwane -^archeocytami. Warstwa
.zewnętrzna składa się z płaskich komórek okrywających, czyli —^pinakocytów, z komórek wydzielających śluz oraz z dużych
komórek, zwanych porocytami, zaopatrzonych w otworki (pory), przez które woda wnika d'o kanalików, przepływa z nich do jamy paragastralnej i uchodzi przez oskulum na zewnątrz. Woda t'a niesie ze sdbą pokarm i tlen. Warstwę wewnętrzną tworzą
choanoeyty. Typ askon
Schemat budowy gąbki l — otwór wyciekowy; 2 — pory;
3 — igły; 4 — choanoeyty; S — archeocyty; 6 — pinakocyty; 1 — porocyty
gąbki
spotykany jest jedynie u bardzo inieKcznych g. Częściej występuje 'typ sykon mający nieco bardziej złożoną budowę, która
•związana jest z rozrastaniem isię mezoglei, a co za tym idzie — grubieniem ścianek g. Różnica w budowie między askonem i
sykonem polega 'na tym, że w tym ostatnim typie budowy choanocyty wyściełaj-ą jamę paragastralną jedynie w' stadiach
młodocianych, przechodząc .później do przestrzeni wewnątrz ścianki ciała, gdzie okalają jej szerokie kanały, a komora ciała,
podobnie jak powierzchnia zewnętrzna, wyścielona jest pinakocytami. Najczęściej spotykanym i najbardziej złożonym typem budowy jest typ leufcon. Następuje tu jeszcze silniejszy rozrost mezoglei. Choanocyty grupują isię jedynie w licznych okrągła
wych jamkach, które nie łączą się bezpośrednio z jamą paragastralną, a jedynie za pomocą kanalików. "W typie leukona wnętrze
jamy paragastralnej i ścianki kanalików -wysłane są pinakocy-tami. Większość g. tworzy ze;
-*.skleroblastów szkielet zbudowany z igieł krzemionkowych lub wapiennych. Jest to szkielet mineralny. Oprócz
->sklerytów w budowie szkieletu często biorą 'udział elastyczne włókna substancji organicznej, zwanej sponginą, dzięki której
pojedyncze igły mogą sklejać się ze sobą. Niektóre ig. mają tylko szkielet sponginowy. Charakter szkieletu i budowa jego
elementów stanowią najważniejsze kryterium systematyczne g., podstawę 'do ich podziału ima gromady i rzędy. Istotną cechą
wyróżniającą g. spośród innych zwierząt jest brak u nich jakichkolwiek elementów mięśniowych i nerwowych, co z kolei
sprawia, że g. są organizmami pozbawionymi zdolności ruchu (poza ruchem iniekitórych komórek). G. to 'organizmy
roz-dzielnopłciowe lub 'obojmacze. Mogą też rozmnażać isię bezpłciowo. Komórki płciowe powstają s. archeocytów. Jaj a pozostają zazwyczaj wcielę organizmu macierzystego, natomiast plemniki wydostają się na zewnątrz i zapładrriają jaja innego
osobnika w jego ciele. Z 'zapłodnionego jaja powstaje larwa, zwana celoblastulą, a z niej -i-amfiblastula lub ->-pa-renchymula,
która pływa przez jakiś czas swobodnie w wodzie, po czym osiada na dnie, rozwija się i daje początek nowemu osobnikowi. W
przypadku gatunków obojnaczych okres dojrzewania komórek płciowych męskich i żeńefeich .w tych samych okazach jest różny,
dzięki czemu gatunki te unikają samozapłodnienia. Proces rozrodu bezpłciowego u g.
•polega na pączkowaniu. Pączkująca wypuklina otrzymuje od organizmu macierzystego części wszysitkich warstw komórek,
iktóre stopniowo rosną, tworząc z czasem w pełni ukształtowanego osobnika. U niektórych gatunków nowy
•osobnik wytworzony zostaje wewnątrz organizmu macierzystego na skutek [przekształcenia się grupy archeocytów. W
zależności od gatunku może on pozostawać stale w kontakcie z organizmem rodzicielskim (tak tworzą się kolonie) bądź też może
oddzielić się, osiąść obok i wieść samodzielne życie. Innym specyficznym sposobem rozmnażania bezpłciowego 'u g. jest
wytwarzanie
•»fgemmul i ~*sorytów. Barwa ciała g. 'bywa często bardzo jaskrawa — żółta, ciemnobrązowa, pomarańczowa, zielona,
czerwona, fioletowa. Gatunki
grabki
pozbawione pigmentu (z reguły g. głębinowe) mają barwę białą lub szarą. G. rosną bardzo wolno. Na przykład długowieczna g.
końska (żyjąca co najmniej 50 lat i osiągająca maksymalną średnicę około l m) uzyskuje średnicę 30 cm wciągu 4—7 lat.
Najszybciej rosną gatunki drobne, których długość życia nie przekracza 2 lat. Osiągają one w ciągu 14 dni wysokość do 3,5 cm, a
więc prawie maksymalną. Najkrócej żyją g. słodkowodne, bo tylko kilka miesięcy. Wielkość poszczególnych gatunków g. waha
się w bardzo szerokich granicach i wynosi od kilku milimetrów do ponad l m. G. mają
Przedstawiciel gąbek głębinowych Hyalostylus dives
stosunkowo niewielu wrogów, głównie dzięki posiadaniu twardego szkieletu. Resztki g. znajdowano co prawda w żołądkach
ryb i fok, ale był to dla nŁch raczej pokarm przypadkowy. Częściej g. odżywiają TSię zwierzęta drobna jak np. inagosfcrzelne
ślimaki,
strzyfcwy i larwy wodnych owadów. Wiele gatunków zwierząt spotkać można na powierzchni lub wewnątrz ciała g. Są to
fcomensale lub sym-bionty. Do teomensali g., wykorzystujących ich ciało jako schronienie przed wrogami, należą rozmaite
skorupiaki — widlohogi. równonogi, krewetki. Syimbi'ontami g. jest wiele gatunków krabów, polipów, a także roślin, jak np.
jednokomórkowe Zoochlorel-la. 'G. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej 'kuli ziemskiej, a zwłasizcza w wodach
oceanicznych. Najliczniej, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, występują w morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej.
Żyją .przeważnie na dnie twardym, kamienistym, 'od strefy pływów do 500 m głębokości, rzadziej głębiej, a wyjątkowo powyżej
6000 m. G. przebywające na znacznych głębokościach mają wydłużone ciało i często osadzone są na długich nóżkach. G. pełnią
w przyrodzie Istotną rolę jako biofiltry, .przepuszczając przez swoje ciało znaczne ilości wody (średnio około 5 l na dobę na gram
masy ciała), z której wychwytują rozkładające się szczątki organiczne. Gospodarcze znaczenie g. polega przede wszystkim na
użytkowaniu
sponginowego szkieletu niektórych gatunków do celów higienicznych i gospodarczych {znaczenie to w dużym
stopniu zmalało od czasu wprowadzenia tworzyw sztucznych). Niegdyś stosowano je w lecznictwie i kosmetyce. Na przykład
alkoholowy wyciąg z g., zawierający znaczne ilości jodu, podawano chorym na tarczycę; popiół z g., zawierający ikrzemionkowe
igiełki, zmieszany e tłuszczem i wcierany w 'bolesne miejsca,
gąbki citeroosiowe
76
powodował miejscowo silne przekrwienie, nagrzanie i przynosił anaczną ulgę przy chorobach reumatycznych, a
sproszkowanych igieł g. używano 'jako kosmetyku na wywołanie rumieńców na policzkach. G. obejmują 3 gromady
— g. wapienne, g. szkliste i g. zwyczajne — 6 rzędów oraz ponad 50,00 gatunków. (Tabl. II, III). [J.M.R.]
gąbki czteroosiowe (,Tetraxoni-da) — rząd z gromady ->.g-ąbek zwyczajnych. Ciało ich jest z reguły szorstkie i ma liczne,
sterczące na zewnątrz igły o wyglądzie gęstej szczeciny. Szkielet składa się zasadniczo z igieł czteroosiowych, jednak często 3
osie u nich zanikają i powstają 'igły wtórnie jednoosiowe. Sponginy w szkielecie brak. Wiele gatunków -ma piękne, jaskrawe
ubarwienie
— czerwone, pomarańczowe, zielone, niebieskie lub też fioletowe. Rozmiary g. cz. są bardzo zróżnicowane, wynoszą od kilku
milimetrów do 1,5 m. Należy tu m.in. puchar Neptuna oraz morska pomarańcza. [J.M.R.]
gąbki krzemorogowe (Corna-cuTOSpongźa) — rząd z gromady
—»-gąbek zwyczajnych. Obejmują głównie organizmy koloni j-' ne. Kształt ich ciała jest ogromnie zróżnicowany. Wygląd
zewnętrzny, kontury i struktura ciała są bardzo zmienne mawet 'u przedstawicieli tego samego gatunku. O przynależności
gatunkowej można sądzić jedynie na podstawie szkieletu i budowy igieł. Kolonie imają najczęściej wygląd poduszkowatych
narośli, nieforemnych, nierównomiernie rozrastających się brył z odrostami rozmaitej wielkości. G.k. są z reguły miękkie, elastyczne. Ich szkielet składa się z drobnych, jednoosiowych igieł, sklejających się ze sobą w pęczki za pomocą sponginy i
tworzących siatkę. Przy większej ilości sponginy pojawiają się włókna isponginowe, wewnątrz iktórych tkwią pojedyncze
krzemionkowe igły. U niektórych przedstawicieli g.k. igły nie występują, a ich szkielet tworzą jedynie włókna sponginowe.
Substancja spon-ginowa zawiera znaczne ilości jodu, 'niekiedy 'do 14°/o masy szkieletu. G-k. tworzą najliczniejszą grupę gąbek.
Są szeroko rozprzestrzenione w wodach słonych i słodkich całej kuli ziemskiej. Należy do nich wiele gatunków, które znajdują
zastosowanie w zabiegach higienicznych, w medycynie, a także bywają używane w gospodarstwie domowym (-»gąbki
toaletowe). [J.M.R.]
gąbki pospolite ->,gąbki zwyczajne.
gąbki szkliste (Hyalospongia) — gromada z łypu —xgąbek. Obejmują organizmy żyjące na ogół (pojedynczo, rzadziej kolonijne.
Kształt ich ciała jest radialnosymetryczny, workowaty, pucharowaty lub trąb-kowaty, a typ budowy leuko-nidalny, z rozszerzoną
jamą paragastralną. G. sz. osiągają wysokość l m. Są przeważnie białe, 'brązowe, szare lub żółtawe. Żyją w oceanach, głównie w
Spokojnym i Indyjskim, na znacznych głębokościach, często na grząskim, mulistym dnie. Ich piękne szikielety służą j alko
dekoracje i upominki. Dzieli się je na 2 rzędy:
Hexasterophora, którego przedstawiciele mają szkielet zbudowany ze sklerytów sześcio-osiowych, oraz Amphidiscopho-ra, o
sklerytach w postaci dwu77
gąbki zwyczajne
dysków. Do najbardziej znanych przedstawicieli g.sz. należy koronkowiec, monorafis oraz włosieniowiec. (Tabl. III). [J.M.R.1
gąbki toaletowe — handlowa nazwa ikilteu form g. z rzędu
->-gąbek krzemorogowych (gąbki lewantyńskiej, greckiej, dal-matyńskiej i fcońskieB), których szkielet zbudowany jest z gęstej
sieci rogowych (spongino-• wych) włókien. G.t. mają kształt bryłowaty, osiągają wielkość 20—60 cm i są zabarwione żółto,
ciemnobrązowe, szaro, a nawet czarno. Ich bardzo elastyczne szkielety po oczyszczeniu z miękkich cząstek ciała znajdują
rozmaite zastosowanie. Na przykład szkielet gąbki lewantyńskiej, miękki i lekki, służy z dawien dawna człowiekowi do mycia
ciała. Przez. pewien czas w medycynie stosowano g.t. jako tampony łatwo nasiakalne, tamujące ikrew; jeszcze dzisiaj
sproszkowanych g.t. używa się jako leku doustnego przy niedoborach jodu w organizmie. Ich szkielety znajdują zastosowanie w
jiutoilerstwie, w 'optyce i w przemyśle porcelanowym jafco nadzwyczaj delikatny materiał szlifierski, W przemyśle chemicznym
służą jako filtry. G.t. poławia się w dużych ilościach u wybrzeży krajów leżących nad Morzem Śródziemnym, Morzem Czerwonym, Zatoką Meksykańską, Morzem Karaibskim, Oceanem Indyjskim oraz w (pobliżu Filipin. {J.M.R.]
gąbki wapienne (Calcispongia. Calcarea) — gromada z typu
->-gąbek. Ich przedstawiciele żyją pojedynczo lub w koloniach. Maja 'kształt ciała z reguły cylindryczny, beczułko-waty.
Niektóre (gatunki wyposażone są w nóżkę, którą przytwierdzają się 'do podłoża. Powierzchnia ciała g.w. bywa gładka lub sterczą
z niej pęczki igieł. Często wokół otworu wyciekowego znajduje się wieniec długich, jednoosiowych igieł. G.w. są 'jedyną grupą
gąbek, gdzie spotyka się wszystkie 3 typy budowy (askon, sy-kon i leukon). Ich szkielet zbudowany jest z wapiennych igieł
jedno-, trój- i czteroosiowych. Igły te z reguły leżą luźno w ciele, są bardzo drobne i rzadko przekraczają długość 0,3 mim, a
jedynie igły jednoosiowe osiągają długość 3 'cm. GJW. rzadko (przekraczają wysokość 7 cm, są bardzo często pozbawione
pigmentu l mają barwę ibiałą lub szarą. Są organizmami wyłącznie morskimi, żyjącyimi 'na niewielkich głębokościach. Obejmują
2 rzędy: Homocoela, mające asko-nidalny typ budowy, oraz He-terocoela, gdzie występuje typ budowy zwany sykonem i
leu-konem. [J.M.R.]
gąbki zwyczajne, gąbki pospolite (.Demospongia} — gromada z typu ->gąbek. Należy 'do nich większość obecnie żyjących gąbek. Są to na ogół organizmy kolonijne. Mają kolonie tak zwarte, że zanika w nich prawie zupełnie indywidualność
poszczególnych osobników. Reprezentują leukonidalny typ budowy. Jama paragastralną jest mała, zwykle okrągława,
przypominająca ikształt gruszki, czasem nieco wydłużona. Szkielet tworzą jedno- i czteroosiowe igły krzemionkowe, często
powiązane z organiczną substancją — spooginą. U niektórych gatunków szkieletu brak. Gsz. są bardzo-zróżnicowane pod
względem rozmiarów i barwy. Zasiedlają wody oce-
gąścioły
78
śnieżne i słodkie całej kuli ziemskiej. Obejmują 2 rzędy:
gąbki czteroosiowe i gąbki krzemorogowe. [J.M.R.]
gąścioły -»,gorgonie.
gemmula — forma przetrwał* nikowa słodkowadnych gąbek będąca formą rozmnażania bezpłciowego. Podobnie jak -»isoryt
powstaje wewnątrz dojrzałego organizmu gąbki ze skupienia pewnej liczby arche-ocytów. Ten zespół -»-archeo-cytów wytwarza
ina zewnątrz mocną, schitynizowaną 'otoczkę, zawierającą elementy szkieletowe. Powstałe w ten apos&b g. mogą przetrwać
warunki zabójcze dla organizmu macierzystego (np. zamarznięcie do dna zbiornika wodnego). G.
Gemmula l — otw&r gemuli; 2 — Igly
mierzą około 0,3 mm średnicy i występują nieraz w bardzo dużej liczbie. Przy sprzyjających warunkach wewnątrz g. zaczyna się
proces różnicowania (komórek, które w postaci nieforemnej masy wydostają się na zewnątrz przez otworek w chitynowej
osłonce, 'tworząc stopniowo młoda gąbkę. G. spotyka się także u niektórych gatunków gąbek morskich, ale są one mnich prościej
zbudowane, m.in. nie mają elementów szkieletowych. [J.M.R.]
gibula (Gżbbula) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwuprzed-sionikowiców. Obejmuj e gatunki blisko spokrewnione z
->tro-chusami i do nich podobne. Muszla g. ma kształt dość prawidłowego stożka wysokości do 2 cm i jest wewnątrz wysłana
piękną masą perłową. Otwór muszli zamyka wieczko z konchiolioy. G. zamieszkują wody przybrzeżne wielu mórz pelnosłonylch.
Brak ich w morzach podbiegunowych. Są li- -czne u .brzegów Europy. Żyją na dnie skalistym i wśród łąk podwodnych, na
głębokości od kilku metrów do około 100 m. IT.U.]
gigantocypris (Gigantocypris) — rodzaj stawonogów z pod-gromady ->małżoraczk6w. Ma skorupę kulistawą, o średnicy do 23
mm, 'barwy wiśniowo-czerwonej. Ozułki wykształcone są w postaci wiosełek pływ-nych. Oprócz oczka pływiko-wego istnieją
także 2 drobne oczka złożone. U g. (w przeciwieństwie do większości mał-żoraczków) występuje serce. Mają one narządy
świetlne. RodzaJ obejmuje nieliczne gatunki rozsiedlone w głębszych warstwach toni oceanicznej, pomiędzy 200 i 4000 m. Są to
gatunki drapieżne, które żywią się strzałkami, widłonogami, a nawet niewielkim narybkiem. [L.Z.]
glista bydlęca (Weoascans. vl-tulorum) — gatunek obleńca z grupy -»glist pasożytujący w jelicie cienkim bydła. Zaraża s^ę nią
również bawół i zebu. Długość samców dochodzi do około 190 mm, samic — do około 256 mm. Jaja, prawie kuliste, pokryte są
otoczką z drobnymi'wgłębieniami. Zarażenie cieląt następuje najczęściej jeszcze w okresie pło79
glista ludzka
dowym przez wędrujące w ciele matki larwy pasożyta. Rozwój g.b. przebiega jak u -mglisty ludzkiej. Na terenie Polski g.b.
spotykana jest dość rzadko. [M.S.]
glista kocia (Toxocara cati) — gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim przedstawicieli rodziny kotów, lisa
i wyjątkowo człowieka. Samiec osiąga 'do 70 mm 'długości, samica — do 100 mm. Jaja wydostają się z kałem żywiciela.
Drapieżniki zarażają .się przez połknięcie jag zawierających inwazyjne larwy. Większość 1'a'rw migruje podobnie jak; u glisty
ludzkiej, a część (przenika do mięśni i tkanki łącznej. Niektóre z tych ostatnich docierają stąd 2 powrotem do jelita. Jajami g.k.
mogą się zarażać również myszy, u których larwy po wylęgnięciu się z jaj wędrują do wątroby i płuc, ale nie osiągają tam
'dojrzałości płciowej i w końcu otorbiają eię w mięśniach i tkance łącznej. Po zjedzeniu zarażonej myszy przez kota larwy
uwalniają się, wnikają do ścianki jego żołądka, gdzie dwukrotnie linieją, po czym wracają do światła żołądka, a dostawszy się do
jelita, dojrzewają i rozpoczynają produkcję jaj. G.k. jest dość pospolita w Polsce. [M.S.]
glista końska (Parascarte equ-orum) — gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim konia, osła, muła, zebu i
zebry. Długość samców wynosi 150—280 mm, samic — 180—<370 mm. Wędrówka larw odbywa się podobnie jaku-»g.
ludzkiej. Najbardziej wrażliwe na inwazję są zwierzęta młode, w wiefeu 5—7 miesięcy, wśród których mogą wystąpić zejścia
śmiertelne. W
Polsce g.k. należy do pospolitych pasożytów k'oni. Całkowity rozwój igJk. do dojrzałości płciowej trwa 44—77 dni. [M.S.]
glista ludzka (Ascaris lumbri-coides) — gatunek obleńca z grupy -4-gli.st pasożytujący w jelicie cienkim człowieka. Jest to
nicień silnie wydłużony (samiec do 14 om, samica do 25 cm długości), zwężony na obu końcach, przyżyciowe barwy bladoróżowej. Martwy robak przybiera kolor szarotriały. Otwór gębowy 'znajdujący się w przedzie ciała otaczają 3 wargi:
grzbietowa i 2 brzuszne. Nad wargami umieszczone są brodawki. Koniec ciała samca jest zagięty na stronę brzuszną.
Zapłodniona samica składa na dobę około 200000 jaj. Jaja są 'owalne, otoczone z zewnątrz sfałdowaną osłonką białkową.
Wydostają się przez szparę sromową samicy do wnętrza jelita żywiciela, a stąd wraz z kałem na zewnątrz. W środowisku
zewnętrznym (przy odpowiedniej temperaturze, wilgotności i dostępie tlenu) rozwija się w jaju larwa, która wewnątrz jaja linieje
po raz pierwszy, osiągając stadium inwazyjne. Dopiero jaja zawierające taką larwę, przełknięte przez odpowiedniego żywiciela,
są zdolne do zarażenia. W jego jelicie larwy wydostają się z jaj i przenikają do naczyń krwionośnych, którymi dostają się do
wątroby, skąd również z krwią do prawej komory serca, a dalej przez tętnicę płucną do płuc. Wl płucach larwy czynnie opuszczają naczynia (przerywając je) i przedostają się do światła pęcherzyków płucnych. Dalsza wędrówka larw prowadzi przez
oekrzelilki, oskrzela, tchawicę i gardziel, a następnie przełyk do przewodu pokarmowego. W
glista psia
80
trakcie migracji larwy linieją dwukrotnie w płucach, następnie zachodzi jeszcze jedno linienie i pasożyty dojrzewają. Kopulacja
odbywa się w jelicie. Pierwsze jaja pojawiają się w kale 60—70 dni ipo zarażeniu. Inwazja g.l. i choroba przez nie wywoływana
zwie się gli-stmcą. [M.S.l
glista psia (Toa:ocara canis) — gatunek obleńca z grupy -».glist pasożytujący w jelicie cienkim psa, szakala, lisa i innych mięsożernych. Długość samców wynosi 99—177 mm, samic 126—198 mm. U szczeniąt rozwój g.p. przebiega podobnie jak u
-mglisty ludzkiej (wędrówka przez wątrobę i płuca do przewodu pokarmowego), natomiast u starszych zwierząt część larw
zostaje zaniesiona wraz z (krwią do różnych narządów wewnętrznych, gdzie ulega otorbieniu, zachowując przez 'długi czas
żywotność. Larwy g.p. mogą występować i otorbiać 'się również u gryzoni. Po zjedzeniu przez lisy lub psy zarażonego gryzonia
następuje dalszy rozwój pasożyta już bez migracji. Znane są również liczne przypadki zarażenia płodu wędrującymi w
terwiobiegu larwami glisty (zarażenia śródmaciczne). Najbardziej wrażliwe na infekcję są szczenięta w wieku 3—10 tygodni.
[M.S.]
glista świńska (Ascaris suwn)
— gatunek obleńca z grupy
-a-glist pasożytujący w jelicie cienkim świni. Dotychczas nie wyjaśniono ostatecznie, czy g.ś. ł -mglista ludzka to odrębne
gatunki czy też nie. Główną cechą odróżniającą je jest to, że wiele prób zarażenia świń jajami glisty ludzkiej i ludzi jajami g.ś. nie
powiodło się. Różnice morfologiczne w budowie, a również badania serologiczne przemawiają za pokrewieństwem obu form.
Niektórzy uważają, że są to tzw. rasy fizjologiczne w obrębie l gatunku. (Tabl. IX). [M.S.]
glisty — nazwa zbiorcza obejmująca przedstawicieli obleń-ców z rodziny Ascarididae i Anisakidae, z gromady -^-nicieni. Należą
do nich m.in.: g. ludzka, g. końska, g. psia, g. bydlęca i Ascandża galli (występująca u kurcząt). G. wywołują schorzenie zwane
glis-tnicą. [M.S.]
globigeryna (Globłgerina) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki, których .pancerzyk składa się z kilku
kulistych komór, ułożonych względem siebie spiralnie. Kolejno powstające komory mają coraz większe rozmiary. Są one
poprzebijane licznymi otworkami, prz&z które wychodzą cienkie, nitkowate mibynóżki. Opadające na dno pancerzyiki martwych
g. stanowią główny składnik tzw. iłów globigerynowych, tworzących ogromne złoża na dnie mórz i oceanów. G. występują masowo w morzach i oceanach z
Pancerzyk globigeryny l — pory
wyjątkiem ®tref chłodniejszych, Ibrafe ich mp. w Bałtyku, natomiast spotyka się w dużych ilościach w Morzu Śródziemnym. [A.J.K.1
TABLICA I. PIERWOTNIAKI
Entodinwmorpha. V góry Entodmmm, u dołu - Epidmium
TABLICA l. PIERWOTNIAKI (c.d.)
Pantofelek. Widoczny układ ciałek podstawowych rzęsek
Wirczyki
TABLICA II. GĄBKI SŁODKOWODNĘ
Nadęczatk stawowy
TABLICA 111. GĄBKI MORSKIE
TABLICA 111. <
Szkielety gąbek morskich
TABLICA III. GĄBKI MORSKIE (c.d.)
Szkielety gąbek morskich
81
gordius
glowa Gorgony -^gorgona.
Stawonogi (Cepbalopoda) — gromada mięczaków z podtypu —>imusztowiców. Postacią zewnętrzną różnią się iznacznie od
'innych mięczaków. Ich noga przeobraziła się w ramiona osadzone na głowie (stąd nazwa) oraz w lejek — narząd
Schemat budowy wewnętrzne] glo-wonoga
l — muszla; 2 — nerka; 3 — wątroba; 4 — żołądek; 5 — serce;
6 — gonada; 7 — serce shrzelowe;
8 — skrzele; 9 — lejek
służący do wyprowadzania wody z jamy płaszczowej — o kształcie zgodnym z nazwą. Skurcz mięśni płaszcza może
wysitrzyknąć wodę z jamy płaszczowej z taką siłą, że zwierzę uzyiskuje napęd odrzutowy. Jama płaszczowa ma postać obszernej
kieszeni, zajmującej całą brzuszną stronę worka trzewiowego. Muszla bywa rozmaicie zbudowana u różnych grup. Do g. należą
największe
6 Bezkręgowce
mięczaki i w ogolę największe bezkręgowce. Niektóre mają długość IkUku metrów i ważą wiele ton, a rozmiary pospolicie
spotykanych wynoszą około pół metra długości ciała (bez ramion) i kilka kilogramów ciężaru. G. wyróżniają się znaczną
aktywnością ruchową i — co z tego wynika — sprawnym układem oddechowym i krwionośnym, wysokim rozwojem narządów
zmysłów (przede wszystkim 'oczu) i w ogóle układu nerwowego oraz wyższych czynności psychicznych. G. dzieli się na 2
podgromady:
czteroskrzelne oraz dwuskrzel-ne. [T.U.]
gniazdówka (Lima) — rodzaj mięczaków •2 rzędu ->nierów-nomięśniowych. Muszle g. ociągają zwykle długość 2—5 cm,
wyjątkowo 'do 10 cm, i przypominają trochę zwężonego i nie-kolorowego —>przegrzebtea. Za to płaszcz i ciało zwierzęcia są
bajecznie kolorowe, najczęściej ognistoczerwone. Babek płaszcza m'a kilkadziesiąt czułków, które długością mogą dorównywać
średnicy muszli. Noga jest stosunkowo duża i długa oraz ruchliwa. G. pływają wy-strzykując z muszli wodę oraz skaczą za
pomocą nogi. Ich nazwa pochodzi stąd, że potrafią budować gniazda z kawałków kamieni, muszli, korali i patyków, połączonych
nićmi bisioru w jedną konstrukcję. (Tabl. XVI): fT.U.]
gordius, drucieniec (GorcMus aguatźcMS) — gatunek obleńca z gromady -^nitaikowców. Osiąga długość ponad 70 cm. Jest
pospolitym pasożytem owadów. Poza żywicielem nie pobiera pokarmu. Ze złożonych w wodzie jaj wylęgają się larwy uzbrojone
w kolczasty ryjek, które po pewnym okresie
gorgona
82
życia swobodnego przedostają się do ciała larw owadów wodnych (czynnie przez powłoki ciała albo są zjadane). Drapieżne
owady zarażają się, 'pożerając •zarażone larwy innych owadów. Jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości płciowej pasożyt
wydostaje się z jamy ciała owada do wody, -gdzie dojrzewa. Larwy g., fetóre me znajdują właściwego żywiciela, otorbiają się. W
takim przypadku przyczepione do roślin mogą być zjadane przez owady wraz z roślinami, co zdarza się stosunkowo często wtedy,
kiedy zlbiornilk wysycha. G. występują w zbiornikach wód słodkich. [M.S.]
gorgona., głowa Gorgony (Gor-gonocephalus) — rodzaj szkar-łupni z rzędu ->lkędzierzawcow. Obejmuje formy 'o średnicy
tarczy centralneij do 10 cm i silnie rozgałęzionych ramionach. Nazwa rodzaju wywodzi się od mitologicznej Gorgony,
Gorgona Gorgonocephalus caryi
która zamiast włosów miała na głowie wijące się żmije. Należy tu kilkanaście gatunków (rozsiedlonych w polarnej,
umiarkowanej, subtropikalnej i częściowo tropikalnej strefie północnych obszarów Atlantyku i Pacyfiku, na' głębokości od fcilku
do 2000 m. [L.Ż.]
gorgonie, roakrzewy, gąścioły {Gorgonaria) — rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców ośmiopromiennych. Są to
osiadłe formy, tworzące przeważnie rozgałęzione kolonie o twardych bąidż giętkich, biczo-watych odrostkach. Szkielet osiowy
składa się albo z wapiennych sklerytow, .mniej lub bardziej mocno ze sobą zespolonych, albo z rogopodobnej suihstaincoi
organicznej (stąd dawniejsza nazwa rzędu: korale rogowe), 'zwanej gorgoni-ną, w różnym stopniu przesyconej węglanem wapnia.
Jest on pokryty żywą korą, z .której sterczą polipy. Rozgałęzienia kolonii u nietetórych gatunków łączą się ze solbą wtórnie w
jednej płaszczyźnie, tworząc w ten sposób giętką sieć, szczególnie sposobną do odcedzainia pokarmu z ruchliwej wody. Kolonie
takie sięgają niekiedy 3 m wysokości. Do rzędu g. należy ok. 1200 gatunków, m.in. • wachlarz'Wenery i czarny koral właściwy.
[Z.S.]
goździcznik, kariofyleus (.Cary-ophyllaeus laticeps) — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyl-lidea, z podgromady -^-tasiemców
właściwych. Jest to jedno-członowy tasiemiec, .pasożytujący w stadium dojrzałym w jelicie ryb kaTipiowatych. Jajnik u tego
gatunku ma 'kształt litery H i leży w tyle. Jądra znajdmją się wzdłuż linii środkowej ciała. Żywicielami pośrednimi g. są
skąposzczety (->rurecznihi z rodzaju Tubi-fex i Limnodrilus), gdzie rozwija się —iprocerkoid. Ryby zarażają się, zjadając zarażonego żywiciela pośredniego. Najsilniej zarażają się młode karpie (do l roku życia). Silna
83
gromadnica
Gożdziczraiik
inwazja powoduje podrażnienie jelit, co obniża wyraźnie kondycję ryb. G. jest obecnie uważany za neoteniczny -».plero-cerkoid.
[M.S.]
goździen {Caryophyllaeus} — rodzaij [ptaizińców •z rzędu Pseu-dophyllidea, z podgromady
—.-tasiemców właściwych. Obejmuje stosunkowo niewielkie, mieczłonowane pasożyty ze sfco-leksem płatowatym,
pozbawio-inym bruzd przyssawkowych. Otwory płciowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a ujście prącia w płytkiej zatoce.
Jednym z pospolitszych przedstawicieli rodzaju g. jest goź-dzicznik. [M.S.]
graptolity (Graptolithina) — wymarła grupa zbliżona do
->ipióroskrzelnych. Występowały ikolonijnie (od kambru do łkanbonu) w rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. Rozmiary
poszczególnych osobników wynosiły około l mm.
G. prowadziły życie osiadłe lub pływały w morzu na podobieństwo -^ruricopławów. W tym ostatnim przypadku kolonie unosiły
się w wodzie za pomocą pęcherza pławnego wypełnionego gazem. [L.Ż.]
gregaryny -yhurmaczki.
gromadnica (Pandonna) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->Phytomonadida. Obejmuje gatunki kolonijne. Każda kolonia
składa się z 16 ściśle przylegających do siebie, idwu-wiciowych osobników i osiąga średnicę od 40—250 ^m. Rozmnażanie
wegetatywne kolonii polega na czterokrotnym, równoczesnym podziale wszystkich 16 'osobników kolonii macierzystej.
Następnie kolonia macierzysta rozpada się na kolonie potomne, które powiękiszają swoje rozmiary, nie 'zwiększając liczby
osobników, aż do 'następnej fazy czterokrotnego podziału. Cyfel takiego rozmnaGromadntea
l — żelowata otoczka kolonii; 2 — poszczególne osobniki kolonii
żania wegetatywnego powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas zachodzi proces płciowy, polegający na kopulacji
dwu-wiciowych gamet, nie różniących się od siebie morfologicznie. Gamety wytwarzane są
groszkówka
84
przez trzykrotny podział podłużny każdej komórki kolonii. Z jednego osobnika kolonii tworzy się -wobec tego 8 gamet.
Diploidalna zygota, powstała po kopulacji 2 gamet niesiostnzanych, tworzy cystę. Po okresie spoczynkowym ulega ona
podziałowi redulacyjne-mu. Komórki haploidalne powstałe w wyniku tego podziału dają początek nowym koloniom. G. stanowią
pospolity składnik planktonu wód słodkich w klimacie umiarkowanym. [A.J.K.1
groszkówka (Pisidium) — rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeriidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Muszle g. są
owalne, długości 2—5 mm, wyjątkowo do l cm. Z powodu mało .uchwytnych'cech gatunkowych i dużej zmienności postaci g. ich
gatunki są trudne do odróżnienia. G. — najmniejsze spośród krajowych małżów — mają stosunkowo długą, języfcowatą nogę, za
pomocą której mogą zagrzebywać się w podłożu i pełzać po dnie, po roślinach i kamieniach, a nawet po btonce
powierzchnio-weg wody. Brzegi płaszcza zrastają się, pozostawiając 3 otwory: duży otwór dla nogi i 2 syfony, z których
wypustowy wydłuża się w rurkę, nieco wystającą z muszli. Liczne gatunki g. •zamieszlaują -wody słodkie Europy, północnej Azji
i Ameryki Północneo. Żyją. w rozmaitych środowiskach — zarówno w małych zbiornikach, gęsto zarośniętych, jak a •okresowo
•wysychających, a nawet w mule dennym w największych głębinach jezior. W Polsce występuje około 15 gatunków g., które
można spotkać we wszelkich zbiornikach wód słodkich. [T.U.]
gryziel (Atl/pus affinis) — gatunek stawonoga, jeden z 3 krajowych przedstawicieli rodziny Atypidae, z podrzędu ->• ptaszników.
Pająk ten ma ciało krępe, o długości do 15 mm. Występuje w środowiskach silnie nasłonecznionych i ciepłych, jednakże prawie
całe życie spędza, w riorze-stuidni o głębokości do 50 om, zakończonej na' powierzchni ziemi rodzajem zamkniętego rękawa z
pajęczyny,. zamaskowanego okruchami ściółki. Owad zabłąkany na powierzchnię takiego rękawa zaczepia się o przędzę
pazurkami, a próbując uwolnić się, zwraca szarpaniną uwagę pająka. Nie wychodząc z wnętrza “rękawa", poprzez jego ściankę g.
zabija ofiarę uderzeniem szczękoczułków, po czym na chwilę rozrywa “rękaw", żeby wciągnąć ofiarę do środka, i natychmiast
naprawia
•uszkodzenie. Jedynie w okresie godowym samce opuszczają swe nory i wędrują w poszukiwaniu samic. W Polsce spotykano
dotąd tylko pojedyncze okazy g., w innych krajach natomiast wysitępują one. w dużych koloniach, liczących do 200 osobników.
Niekiedy na powierzchni l m2 znajdowano do 20 nor tych zwierząt. G. żyją aż do 8 lat, co jest rzadkością wśród pająków. (Tabl.
XII). [J.P.]
grzebiolinek (Glycymeris) — rodzaj mięczaków z rzędu
-»-taksodontowych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2—10 cm, prawie idealnie kolistą. Powierzchnia muszli, zależnie
od gatunku, jest gładka lub zdobna promienistymi albo koncentrycznymi żeberkami. Nieraz naśladuje dość wiernie muszle innych
małżów, np. sercówki albo wenus, i dopiero widok zamka typu taksodon85
grzybinka
Muszla grzeblolinka
towego rozstrzyga wątpliwości. Liczne gatunki g. zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją
niegłęboko na dnie mu-listym lub piaszczystym. Są spożywane przez ludzi. Muszle służą za materiał do rznięcia kamei. [T.U.]
grzybinka,
grzybowieniec (Fungia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madrepo-rowych. Jej przedstawiciele stanowią
największe pojedynczo żyjące formy korali ma-dreporowych. Polipy mogą osiągać do 30 cm średnicy. Są jaskrawo zielono
ubarwione, a -ich długie czułki mają białe czubki. W cyklu życiowym g. występuje swoista przemiana pokoleń: ze swobodnie
pływającej larwy powstaje po jej przytwierdzeniu się do podłoża mały, kielichowaty polip, który po pewnym czasie przez boczne
pączkowanie tworzy nieliczną kolonię, złożoną z podobnych kielichowatych osobników. Potem każdy 2 nich rozszerza się i
rozpłaszcza, wytwarzając poniżej wieńca czuł-ków płytkę bazataą, i oddziela się wreszcie od nóżki. Oddzielone w ten sposób
fragmenty kolonii stanowią płciowe postacie g., przenoszone w tym stadium ruchami wody. Pozostające na kolonii kikuty nóżek
polipów wytwarzają na swym wolnym zakończeniu ponownie płytkę bazalną, ciało i czułki nowego osobnika. Tak •zatem
kielichowaty polip odbywa proces podobny do strobilacji. Polipy oddzielone od kolonii rozmnażają się płciowo, a ponadto przez
boczne pączkowanie. Szkieletowe płytki bazalne mają bardzo liczne septy, między które zwierzę chowa się w razie zagrożenia,
tak że na powierzchni pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Po śmierci polipa płytki z septami pozostają jako trwały
składnik raf koralowych. G. 'zamieszkują płytkie wody (do 80 m głęGrzybinka A — kielichowata postać [rozmnażająca się przez pączkowanie szczytowe (l — “blizna" po oddzieleniu się pączka; 2 — bruzda, w
której nastąpi oddzielenie się pączka od organizmu macierzystego);
B — postać rozmnażająca się płciowo. Przez ciało polipa prześwituje wapienna płytka podstawowa o licznych, promieniście biegnących
przegrodach
grzybowieniec
86
boteości) tropikalnych części Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. (Tabl. VI). [Z.S.]
grzybowieniec -»-grzybinka.
gwiazdnica, rozgwiazda słoneczna, rozgwiazda purpurowa (Solaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»gwiazdnic. Obejmuje formy
o średnicy do 50 cm. Z dużej tarczy centralnej wyrasta 7—16 ramion (liczba ich zwiększa się e wiekiem zwierząt). Zabarwienie
ciała (w zależności od gatunku) bywa czerwonawofioletowe lub żół-toponBarańczowe. G. prowadzą
Gwiazdnica Solaster papposus
dość ruchliwy, drapieżny tryb życia. Żywią się rozmaitymi szkarłupniami, niekiedy większymi od nich samych. Są ja-jorodne,
przy czym z jaj wylęgają się (przeobrażone już młode osobniki. Do g. należy blisko 20 gatunków rozsiedlonych szeroko we
wszystkich morzach o zasoleniu powyżej 25%B. [L.Ż.]
gwiawtnice (Spinulosa) — rząd szkarłulpni z gromady -rozgwiazd. Obegmuaą gatunki różnorodnego kształtu, od mniej
, ięcej pięciokątnego z nieznacznie zaznaczającymi się narożnikami do wyraźnie gwiaździstego, o 5 ramionach lub wieksizej ich
liczbie. Płytki brzezinę są z reguły słabo rozwinięte i nie tworzą wyraźnej granicy pomiędzy górną i dolną stroną ciała. Nóżki
ambula-kralne, ustawione zwykle w 2 rzędach, wieńczą przyssawki. Pedicellarii ibrak lub występują nielicznie, przy czym ich
końcowe człony nie krzyżują się. Do g. należą liczne żywo-rodme gatunki, rozsiedlone we wszystkich pełnosłonych morzach.
Większość g. zamieszkuje morza arktyczne, a także morza klimatu umiarkowanego północnej półkuli. Niektóre gatunki
tropikalne (jak np. pospolita korona cierniowa) niszczą rafy koralowe, wyrządzając tym poważne szkody. [L.Ż.]
gyrodaktylus {Gyrodactylus) — rodzaj płazińców z gromady
-^przywr monogenetycznych. Obejmuje gatunki mające tarczę czepną w kształcie krążka z 16 hakami brzeznymi i 2 środkowymi,
2 pnie jelita kończące się ślepo, jajnik w kształcie litery V i kuliste jądro. Żółtniki i pochwa nie występują. Należący do tego
rodzaju Gyrodactylus elegans pasożytuje na skórze ryb karpiowa-tych. Ma on ciało długości 0,5
—0,8 mm, z 2 kurczliwymi wy'-rostkami na przedzie. Plamek ocznych brak. Z jaj tego gatunku już w macicy rozwijają się
zarodki, które po wydostaniu się z niej przyczepiają się do skory żywiciela. W wyniku działalności Gyrodactylus elegans mogą
wystąpić u ryb zmiany w skórze pod postacią martwicy skóry bądź też o-wrzodzeń. [M.S.]
87
henrycja
H
harpaktikoidy (Harpactżcoźda)
— podrząd stawonogów z rzędu
—»-widło,nogokształtnych. Mają ciało kształtu robakowa-tego, o słabo wyodrębnionej głowie, tułowiu i
odwłoku, a czulki I pary bardzo krótkie, kilkuczłonowe. Odnóża tułowiowe w liczbie 5 par są jednakowe. Samica nosi jaja w l, rzadziej w 2
pakietach przytwierdzonych do spodniej strony seigmentu genitalnego. Niemal wszystkie gatunki h. wiodą denny i swobodny tryb życia, pełzając
po dnie lub roślinach bądź też wijąc się wśród ziarenek piasku. Należy tu ikilfea tysięcy gatunków szeroko roasiedlonych w wodach słodkich i
morskich. [L.2.]
Helioporida — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromiennych. Polipy należących ido nich gatunków tworzyły 'osiadłe
kolonie. Miały twardy ektodermahiy szkielet wapienny, przypominający szkielety korali madreporo-wych. Polipy tkwiły w rurkach połączonych
-»cenenchymą złożoną z sieci ->-stolonów, a poprzedzielanych w poprzek denkami, czym przypominały or-gankowca i denkowce. H. występowały w kredzie i trzeciorzędzie. Obecnie żyje tylko l gatunek z tej grupy, Heliopora coerulea, mieszkaniec raf koralowych Pacyfiku i
Oceanu Indyjskiego. [Z.S.l
hebnka (Waldheirma cranium)
— gatunek czułkowca z podgromady -*-zawiasowców. Ma skorupki .białe lub jasnożółte, rzadziej
ciemnobrunatne. Dziób (występ tylnej
części
brzusznej skorupki) jest krótki i tępy oraz wyposażony w duży, okrągły otwór. H. żyją na głębokości 35—400 m. Są rozprzestrzenione w morzach strefy borealnej, a także arktycz-nej. [J.M.R.]
hernonchus (Haemonchus con-tortus) — gatunek obleńca z rodziny Trichostrongylidae, z gromady -»inicieni. Długość samca
dochodzi do około 21 mm, samicy — do około 34 mm. Jest pasożytem przeżuwaczy. Z jaj wydalonych wraz z kałem zarażonych
zwierząt rozwijają się -»iarwy rato-ditoidahie. Po dwóch linieniach przetoształcasją się one w —••larwy filarioidalne, które są
adol-ne do zarażenia zwierząt. Takie larwy zjedzone wraz z trawą dostają 'się do trawieńca i przedniej części jelita cienkiego
gospodarza, gdzie po dalszych z kolei 2 linieniach dojrzewają. [M.S.]
henrycja (Henrycia) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->-gwiazdnic. Obejmuje formy o średnicy do 15 cm, z 5 długimi, cylindrycznymi ramionami. Zabarwienie ich w zależności od gatunku bywa
żółtopomarańczowe, krwistoczerwone lub o kolorach
pośrednich między tymi dwoma. H. są żyworodne. Inkubacja ich jag przebiega w wokółgębowej kieszeni lęgowej. Należą do nich
liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione 'w morzach obu stref polarnych i umiarkowanych, o zasoleniu powyżej 25%o. H. żywią
się gąbkami i innymi bezkręgowcami. [L.2.]
Heterocorallia
88
Heterocorallia — 'rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromiennych. Należą do mich formy wyłącznie
kopalne, z paleozoifeu. W rozwoju osobniczym ich pierwsze septy tworzyły krzyż, a powstające później — układ dwuboczny, ale
zarazem promienny. Najbardziej znanym rodzajem H. jest Heferophyllia z dolnego karbanu. [Z.S.]
heteronereis — epitokalna -»epitokia), dojrzała płciowo część dimorficznego osobnika nieteitórych gatunków pierścienic z
podgromady ->-wieloszcze-tów wędrujących. H. pływa wolno pod powierzchnią wody i różni się wyraźnie kształtem i
zabarwieniem od żyjącej na dnie formy niedojrzałej płciowo, tzw. aiłokalnej. [M.G.]
hias (Hyas) — rodzaj stawonogów z sekcji -»krabów. Obejmuje gatunki mające głowo-tułów długości do 10 cm, z tyłu szeroki i
zaokrąglony, a z przodu ze zbliżonym do kształtu trójkąta dziobem czołowym i bocznymi narożnikami u nasady oczu. H. żyją
przeważnie wśród wodorostów, maskując swe ciało fragmentami glonów, gąbek itp. Obejmują 'kilka gatunków rozsiedlonych na
płytkim dnie mórz arktycznyeh i klimatu umiarkowanego. [L.2.]
Holopeltidia — podrząd stawonogów z rzędu ->Uropygi, zaliczany dawniej do zbiorczego rzędu ->-nogogłaszczkowców,
obejmujący tylko l rodzinę Thelyphonidae liczącą 75 gatunków. Osiągają do 8 cm długości. Odznaczają się potężnymi
nogogłaszczkami, bardzo wydłużoną i cienką I parą nóg pełniących funkcję narządu dotyku oraz bardzo długim i cienkim
“ogonem", wyrastającym z ostatniego segmentu odwłoka. Głowotułów pokrywa jednolity pancerz, VII segment ciała tworzy
cienki łącznik między głowotułowiem a odwłokiem, a ten ostatni ma zewnętrzną segmentację. H. prowadzą nocny tryb życia,
chowając się w dzień pod kamieniami, pod korą drzew, w ściółce lub w norach wykopanych w ziemi. Drapieżne, żywią się
owadami i innymi bezkręgowcami, mogą pożerać również mate płazy. Żyją w wilgotnych okolicach, strefy tropikalnej, a w
rejonach suchych pojawiają się jedynie podczas okresów deszczowych. Występują w południowej i wschodniej Azji, w Ameryce
Południowej i w południowej części Ameryki Północnej. (Tabl. XII). [J.P.]
homar amerykański (Howiarus aTnericanus) — gatunek stawonoga z sekcji ->rakowców. Rośnie do 75 cm długości i o-siąga
wagę do 20 kg. Ma ubarwienie ciemnoniebieskie. Samice są mniejsze od samców, linieją co 2 lata, a samce linieją corocznie. H.
a. są uzbrojone w potężne kleszcze. Dojrzałość płciową osiągają po upływie 8 do 14 lat. W 'lecie co 2 lata samice składają do 80
000 ziaren ikry, nosząc je przez 11 miesięcy na odnóżach. H. a. żywią się rozmaitymi zwierzętami, jak mięczaki, kraby,
jeżówce, oraz padliną. Są mieszkańcami kamienistego lub skalistego dna, rozciągającego się wzdłuż wybrzeży północnego
Atlantyku, mniej więcej od okolic Nowego Jorku po Laibrador. Szczególnie licznie zasiedlają strefę płytkowodną, jakkolwiek
spotkać je można także na dnie podmorskich kanionów, tj. na głębokości co najmniej 1000 m. Wykonują
89
wędrówki sezonowe, przemieszczając się na zimę w nieco głębsze miejsca, oddalone do kilkunastu kilometrów od letnich
żerowisk. H. a. poławiane są rocznie w ilości około 50 000 ton. Mięso ich jest słodkawe, a więc wymaga pikantnej przyprawy.
[L.Ż.]
homar europejski (Homarus gammarus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 65 cm długości, a samice
— do 40 cm, osiągając przy tym wagę,do 11 kg. Samice składają do 3(0000 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. H. e.
zamieszkują wody morskie wzdłuż zachodnich i południowych brzegów Europy, od północnej Norwegii oraz Islandii aż po
Morze Czarne włącznie. Poławia się je głównie wokół Wysp Brytyjskich w ilości niespełna 2000 ton rocznie. [L.2.]
homarzec, nerczan (Nephrops noTvegicus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 22 cm długości, samice
— do 18 cm. Ich ciało jest wysmukłe, barwy bladoczerwonej. Wzdłuż przedniej części ciała oraz kleszczy występują rzędy cierni
tworzących ząbkowane krawędzie. W początku lata samice składają 1500—4000 jaj, z których wiosną roku następnego wylęgają
się larwy ->lasonóżiki, wiodące przez kilka miesięcy planktonowy tryb żyda. Larwy te różnią się wyraźnie od larw homara, gdyż
na grzbiecie odwłoka sterczy u nich kilika długich, zaostrzonych cierni. H. przebywają na miękkim, przeważnie mulistym dnie, w
którym się chętnie zagrzebują. Występują na głębokościach 30—300 m, rzadziej do 800 m. Żyją w morzu wzdłuż wybrzeHomar europejski
Homarzec
hurmaczki
90
ży całej zachodniej Europy (po Maroko), wkraczając także częściowo do Morza ^arentsa oraz Morza Śródziemnego. Odznaczają się bardzo
smacznym mięsem, w związku z czyim stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Rocznie wydobywa się około 50 000 ton h. [L.Ż.1
hurmaczki, gregaryny (Grega-rina) — gromada pierwotniaków z podtypu -rtsporowców właściwych. Pasożytują u bezkręgowców, najczęściej w
wi-jach i owadach lądowych, rzadziej — w owadach wodnych, wieloszczetach, szczecioszczę-kich, osłonicach i w mięczakach. Występują w
tkankach, jamach ciała, a 'wiele z nich, (przynajmniej w pewnych stadiach rozwojowych, w świetle jelita gospodarza. Typowy organizm h.,
żyjący jako stadium troficzne w świetle jelita bezkręgowca, jest komórką 'długości do 1,5 mm. Taki osobnik wegetatywny (frofont) składa się z 3
części: przedniej, czeipnej, zwanej epimeritem, środkowej, zwanej protomeri-tem, oraz tylnej, zawierającej jądro komórkowe, określanej mianem
deutomeritu. Epimerit ma postać ryjka zaopatrzonego w haczylki, przyssawki i tarczę czepną bądź główki z wyrostkami zakotwiczającymi się w
ściankach jelita gospodarza albo banieczki wydzielającej śluz. Poszczególne części ciała oddzielone są od siebie przegrodą z ektoplazmy. Dorosły
osobnik wegetatywny odżywia się intensywnie całą powierzchnią ciała i rośnie, natomiast nie ulega podziałom. Komórki wegetatywne pozbawione epimeritów (które łatwo odpadają) poruszają się w świetle jelita na zasadzie odrzutu, wyrzucając ku tyłowi przez
pory w ciele substancję śluzowatą. Przy spotkaniu się ze sobą 2 “dojrzałych komórek otaczają się one wspólnie otoczką, tworząc tzw.
gameto-cystę. Wewnątrz cysty zachodzą wielokrotne podziały mi-totyczne jąder partnerów. Liczne potomne jądra w każCykl rozwojowy hurmaczków A — sporozoit; B — trofont (l — epimerit; 2 — protomeri't; 3 — deu-tomerit; 4 — jądro); C — zespolone ze sobą
2 osobniki; D — ga-metocysta; E — powstawanie gamet; F — kopulacja gamet w cyście; G — spora; H — spora ze sporozoitami
dej z obu komórek 'przyporządkowują sobie część cyto-plazmy oraz błony komórkowej i każdy z osobników zamkniętych w cyście rozpada się na
szereg drobnych komórek potomnych. Te komórki są gametami. Wewnątrz cysty gamety 'kopulują ze sobą. W rezultacie tego .procesu na terenie
cysty powstaje wiele zygot, a z kolei zygoty przekształcają się w spory. W .każdej sporze wytwarzają się mniej lub bardziej liczne sporozoity.
Spory ze sporozoitami, wydalane na ze91
hyperia
wnątrz z kałem, stanowią źródło zarażenia dla następnych żywicieli. Pożarte przez nowego żywiciela spory są trawione w jelicie, a uwolnione
sporo-zoity wnikają do nabłonka jelita i albo tam pozostają, albo penetrują w głąb ciała, wnikając do odpowiednich narządów. U typowych h.
jelitowych .nie występuje w cyklu schizo-gonia i sporozoity w nabłonku jelita gospodarza zaczynają intensywnie rosnąć i odżywiać się bez
żadnych podziałów. Takie osobniki powoli przekształcają się w dorosłe postacie wegetatywne. Początkowo występują one wewnątrz komórek
nabłonka, ale wkrótce rozsadzają te ikomórki, jednocześnie różnicując się na epi'merit,pro-tomerit i ideutomerit. Epimerit pozostaje nadal
zanurzony w tkance nabłonkowej, podczas gdy reszta ciała znajduje się w świetle jelita. H. rozwijające się poza jelitem, w. rozmaitych narządach
czy w jamie ciała gospodarza, różnią się budową i cyklem życiowym od typowych h. jelitowych, ponieważ ich osobniki troficzne nie są
podzielone na części. Niekiedy sporozoity po wniknięciu do ciała żywiciela przechodzą schizogonię i dopiero po niej przekształcają się w dorosłe
osobniki wegetatywne, co przypomina proces występujący u -^•ziarniaków. U poszczególnych gatunków h. istnieją różne odmiany przebiegu
cyklu życiowego i różne sposoby uwalniania się spór z organizmu żywicielskiego. H. nie mają znaczenia' gospodarczego. (Tabl. I). [A.J.K.]
Hydatina senta — gatunek obleńców z gromady —>-wrot-ków. Składa się zawsze z 959 komórek,, z których 80 tworzy • przewód pokarmowy,
8 żółtniki, 14 narządy wydalnicze itd. Jest kształtu eliptycznego, z krótką nogą. Występuje w małych stawach i jeziorach. Samce cechuj e uwisteczniony
aparat wrotkowy oraz brak przewodu pokarmowego. [M.S.]
hydra -^stułbia.
hydrant — nazwa używana w różnych znaczeniach w odniesieniu do polipów -»-parzydeł-kowców. Mianem h. oznacza się: l. trofozoida (syfona,
czyli polipa odżywczego) w koloniach -^-rurkopławów; 2. hy-droida — typowego polipa w kolonii -^-stułbiopławów; 3. główkowate, szczytowe
rozszerzenie ciała polipa -»stułbiow-ców z otworem gębowym i z jednym bądź z większą liczbą wieńców czułków. [Z.S.l
hydrokorale (Hydrocorallidae)
— nazwa, pod którą dawniej łączono dwie obecnie .niezależnie traktowane rodziny jamochłonów z rzędu -»istułbiow-ców. Ich wspćtliną cechą
jest produkowanie kutiteularnego szkieletu, silnie nasyconego złogami węglanu wapnia. Kolonie h. ze względu na tę cechę i na często
rozgałęzione formy bardzo przypominają kolonie
—>-korali madreporowych. Należące tu gatunki zalicza się o-becnie do rodzin Stylasteridae i Milleporidae. Do tej ostatniej rodziny należy
szeroko rozprzestrzeniony w morzach na-kłutek. [Z.S.]
hydromeduzy ->stułbiopławy.
hyperia (Hypena galba) — gatunek stawonoga z rzędu
—*obu;nogów. Samce dochodzą do długości 12 mm, a samice— do 20 mm. Ciało ich jest bardzo zwarte i stosunkowo wy-
igielnik
92
Hyperia
sokie. Niemal cala powierzchnię głowy zajmują ogromne, czerwonawe oczy. H. żyją przeważnie w jamie gastralnej meduz,
zwłaszcza -»chełbi modrej i ->bełtwy. Zimą spotyka się je wśród planktonu lub na
igielnik (Diadema) — rodzaj sztearłupni z rzędu ->.igielni-kowców. Obejmuje gatunki o kształcie spłaszczonej kuli, mające
średnicę do 10 cm, wyposażone w liczne, cienkie,
Igielnik
igiełkowato zaostrzone kolce •długości do 30 cm. Zabarwienie ciała jest ciemnobrunatne, a kolców — fioletowo-białe, często z
poprzecznym paskowadnie morskim. Stanowią one gatunek arktyczny, szeroko rozprzestrzeniony w północnym Atlantyku i Pacyfiku. W Europie znane
są ze wszystkich mórz, z wyjątkiem Morza Czarnego oraz Azowskiego. [L.Z.]
niem. I. są jadowite. Występują ma płytkim skalistym i kamienistym dnie Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku i izachodniego
Atlantyku. [L.Z.]
igielnikowce (Aulodonta) — rząd szkarłupni z podgromady -yjeżowców regularnych. Obejmują postacie najeżone igiełkowato
zaostrzonymi kolcami o długości przewyższającej znacznie średnicę ich ciała. Kolce te są bardzo ruchliwe i błyskawicznie
reagują na podrażnienie, skierowując się w stronę ewentualnego wroga, przy czym składają się po kilka sztuk, tworząc ostry
szpikulec. Powierzchnię kolców pokrywają drobne zadziorki, utrudniające znacznie cofanie się kolca w przypadku ukłucia.
Zwykle czubki kolców obłamują się wtedy, powodując długo ropiejącą ranę. Przy ukłuciu dostaje się do rany jad, który jeszcze
bardziej nasila ból. Ząbki
93
iglik
aparatu żującego są w przekroju półkoliste. Do i. należą nieliczne gatunki, rozsiedlone w tropikalnych i subtropikalnych
pełnosłonych morzach. [L.2.]
igliczek (Acźcula) — lądowy rodzaj mięczaków z rodziny Igliczkowatych (Aciculidae), z rzędu-».jednoprzedsionkowców.
Muszla i. jest wałeczkowata, wysokości dochodzącej do 3 mm, cienka i lśniąca. Otwór jej zamyka wieczko. I. zamieszMuszla igliczka
kują środkową i południową Europę, sięgając ku .wschodowi do Kaukazu, a ku południowi — do północno-zachodniej
Afryki. Żyją w ściółce cienistych lasów, zwłaszcza podgórskich. Żywią się strzępkami grzybni, a także jajami różnych ślimaków.
Ze względu na nikłe rozmiary i miejsce występowania są trudne do znalezienia. W Polsce spotyka się 2 gatunki l., bardzo
podobne do siebie. (T.U.]
iglik (Bytotrephes longimanus)
— gatunek stawonoga z rzędu
-^-wioślarek. Długość ciała bez igiełki ogonowej dochodzi u samicy do 5 mm, a u pojawiających się tylko jesienią samców — do
4 mm. Duża, ruchliwa głowa łączy się z krótkim tułowiem, zaopatrzonym w 4 pary dwugałęzistych odnóży, z których I para jest
silnie wydłużona. Wysmukły odwłok, o wyraźnej segmentacji, wyciągnięty jest w niezwykle długą igiełkę ogonową. Zredukowana skorupka u samicy tworzy owalną komorę lęgową, do której składane są nieliczne jaja. Ogromne oko, zajmujące przednią
część głowy, świadczy o drapieżnym trybie życia. I. zasiedlają północną Eurazję. Występują także miejscami w górskich
jeziorach południowej Europy, np. w rejonie Kaukazu.
Iglik
ignik
94
W Polsce zamieszkują toń wodną otwartych przestrzeni jezior, natomiast na dalekiej północy występują głównie w strefie
przybrzeżnej. Znane są też z wód słonawych. [L.Ż.]
Ignik ->ofeogłów.
maczek {Inachus) — rodzaj stawonogów z sekcji ->.krabów. Obejmuje gatunki imające gło-wotułów długości do 3 cm, kształtu
zaokrąglonego trójkąta. Są one pokryte na grzbiecie oraz u nasady oczu nielicznymi cierniami. I. przebywają wśród podmorskich
zarośli, kolonialnych hydropolipów itp., po których łażą za pomocą swych szczudłowatych odnóży. Występują od strefy
brzegowej do głębokości kilkuset metrów. Należy do nich szereg gatunków rozprzestrzenionych w strefie klimatu tropikalnego,
subtropikalnego i umiarkowanego, głównie wzdłuż wschodnich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego. [L.2.1
inwazja — 'stan zarażenia organizmu lub wielu organizmów pasożytami. Intensywność i. oznacza liczbę pasożytów danego
gatunku w jednym żywicielu. Ekstensywność i. to odsetek zarażonych żywicieli. Superinwazja, czyli i. dopełniająca, [polega na
tym, że do istniejącej i. dołącza się nowa. Reinwazja oznacza inaczej inwazję powtórną. Dział parazytologii zajmujący się
drogami i warunkami i. pasożytniczych zwie się inwazjologią. Nazwy chorób inwazyjnych, tj. chorób wywołanych .przez
pasożyty ze świata 'zwierzęcego, tworzy się od nazw rodzajowych poszczególnych pasożytów lub nazw wyższych jednostek
systematycznych przez dodanie zwykle końcówki -oza (łac. -osis), np. fascioloza, cestodoza. [M.S.]
Jamochłony (Coelenterata) — tradycyjna nazwa, 'którą się obejmuje typ -»parzydełkow-ców i -róebropławów. Mają prosty,
promienisty (niekiedy dwulpłaszczyznowy) podstawowy schemat budowy ciała, zbliżony do schematu budowy dwuwarstwowego
zarodka, gastruli (-^rozwój zarodkowy). Odpowiednio do tego jedyną jamę ich organizmu (homologa prajelita gastruli), czyli
jamę gastralną (chłonąco-trawiącą), wyścieła warstwa komórek, zwana entodermą, od zewnątrz natomiast ciało pokrywa również
cienka warstwa, zwana ektodermą. Między nimi zawarta jest cieńsza lub grubsza,
zasadniczo bezkomórkowa warstwa wspierająca — mezoglea — niekiedy o galaretowatej konsystencji i znacznej miąższości (u dużych meduz),
czasem w postaci cienkiej błony podstawowej (u polipów stuł-biopławów). W licznych wypadkach komórki ekto- i ento-dermy wnikają do
mezoglei, zwiększając jej miąższość i przekształcając się w komórki szkieletotwórcze, czyli sklero-blasty (u koralowców), bądź w pewnym
stopniu upodobniając się do mezodermy (u żebrepła-wów). Pojedynczy z reguły otwór gębowy jest odpowiednikiem pragęby gastruli. Jama
gastralną może być'nie podzie95
jednotarczowce
łona (u polipów 'stułbiopła-wów), podzielona promieniście na komory (u polipów krążko-pławów i koralowców) bądź rozgałęziać
się promieniście w kanały (u meduz stułbio- i krążkopławów oraz u żebropła-wów), tworząc łącznie z nimi ulkład
pokarmowo-naczyniowy
Schemat ukazujący strukturalne podobieństwo między meduzą (A) i polipem (B).. Linią czarną zaznaczono entodermę, kreskami — ektoderme;
pomiędzy nimi leży mezoglea
(gastrowaskularny). Rozród bywa u j. .bezpłciowy (pączkowanie, ->.strobilacja, podział,
-••frustulacja) i płciowy (u że-bropławów wyłącznie). Rozwój bywa pośredni (larwa zwykle typu ->planuli, niekiedy —rSk-tinuli) bądź
bezpośredni. J. żywią się w sposób drapieżniczy
— zatruwając lub omotując swe ofiary -^parzydełkami bądź lepiącymi komórkami (kolloblastami), osadzonymi na niciach — albo odcedzają zawiesinę i pochłaniają szczątki organiczne. Są wyłącznie wodne, przeważnie morskie, rozprzestrzenione we wszystkich strefach mórz, znan-e już
;z osadów paleozoicznych. [Z.S.]
jantina, tratewnik (Janthina) — rodzaj mięczaków z rodziny Janthinidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Ich muszle, dochodzące do 3 'cm
długości. mają (kształt zbliżony do kuli i charakterystyczną barwę błękitną lub fiołkową. J. żyją planktonicznie, unosząc się na powierzchni
wód na pełnym morzu za pomocą 'kilkucentymetrowej tarczki ze stosunkowo sztywnej piany. Celem jej uformowania j. chwytają nogą pęcherzyki
powietrza, otaczają je wydzielanym przez nogę śluzem i sklejają razem. Owa “tratwa" służy nie tylko samemu ślimakowi. J. przyczepiają do niej
również swoje jaga, które tutaj odbywają rozwój. J. są drapieżcami. Żywią się niemal wyłącznie rur-kopławami, przede wszystkim z rodzaju
->-welelli, będąc zapewne niewrażliwe na jad ich parzydełek. J. w liczbie kilku gatunków zamieszkują strefę tropikalną wszystkich oceanów na
Ziemi. [T.U.]
jednoprzedsioiikowce (Monoto-cardia) — rząd mięczaków z podgromady ->-przodoskrzel-nych. Mają l skrzele i l przedsionek serca. Należy
do nich ogromna większość współczesnych przodoskrzelnych. J. żyją przeważnie w morzach, rzadziej w wodach słodkich, a jeszcze rzadziej na
lądzie. Są reprezentowane przez wiele rodzin, m.in. przez wodożytko-wate, porcelanki, brzeżnice i rozkolcowate. [T.U.]
jednotarczowce (Monoplaco-phora) — prymitywna gromada mięczaków z podtypu -»mu-szlowców, znana do niedawna tylko w stanie
kopalnym z ery paleozoicznej. Muszle kopalnych j. mają kształt symetrycznych czapeczek frygijs-
jelitodyszne
98
97
jeżówce
kich. Na ich wewnętrznej powierzchni widnieje po kilka par odcisków mięśni, ułożonych symetrycznie, a .ponadto
meta-merycznie. Jedynym egzystującym współcześnie przedstawicielem gromady j. jest neopilina. [T.U.l
jelitodyszne (Enteropneusta) — gromada z typu -»półsitrunow-ców. Obejmują formy robako-kształtae długości przeważnie kUku
centymetrów, a tylko nietotóre gatunki rosną do długości 250 cm. Ciało j. zróżnicowane jest ina wydłużony, mięsisty ryjek
(zwany niekiedy żołędzia) i krótki kołnierz (na których pograniczu mieści się otwór gębowy) oraz silnie wydłużony tułów. Ten
ostaitai podzielić można na część przednią z parzystymi otworkami sterzelowymi (łączącymi przewód pokarmowy ze środowiskiem zewnętrznym), środkową z licznymi ślepymi 'kieszonkami wątrobowymi, widocznymi często z zewnątrz w postaci
wypukłości, oraz część tylną z jelitem prostym, zaikończonym odbytem. Od gardzieli wybiega ku przodowi, tj. w głąb ryjka,
wyrostek ślepy (notochorda) wykazujący pod względem rozwoju i budowy znaczne podobieństwo do struny grzbietowej
-^strunowców. Układ krwionośny składa się z 2 podłużnych naczyń: brzusznego i grzbietowego zakończonego z przodu zatoką
sercową. Głównymi elementami układu nerwowego są 2 podłużne pnie — brzuszny i grzebietowy — połączone pierścieniem
kołnierzowym. J. żyją przeważnie na płytkim dnie morskim, w którym ryją mięsistym ryjkiem, żywiąc się materią organiczną
zawartą w osadach dennych. Utworzone przez nie kanaliki mają zazwyczaj kształt litery
U. W rozwoju występuje larwa tornaria z 3, wieńcami rzęskowymi o zawiłym przebiegu, bardzo podobna do larw szkar-łupni, a
zwłaszcza rozgwiazd. Tornaria posiada parę oczu, ulegających z czasem zanikowi. Około 75 współcześnie żyjących gatunków j.
zamieszkuje pełnosłone morza wszystkich stref geograficznych Ziemi. [L.2.]
jera (Jaera) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równonogów. Obejmuje gatunki mające ciało długości około 5 mm, owalnie
rozszerzone i spłaszczone. Ich barwa bywa bardzo zmienna, mniej więcej jednorodna lub z poprzecznymi jasnymi pasami. Duża
płytka ogonowa ma drobne wycięcie na końcu, z którego wystają odnóża ogonowe. Dotychczas poznano 7 gatunków j.
występujących w przybrzeżnych wodach północnego Atlantyku wraz ze wszystkimi morzami europejskimi. Zamieszkują one
skaliste i •kamieniste dno o czystej wodzie. Część gatunków wytrzymuje znaczne wysiedzenie wody morskiej, a niektóre z
nich przystosowały się nawet 'do środowiska zupełnie słodko-wodnego. [L.2.]
jesiostrzeń (Dichelestium ob-longum) — gatunek stawonoga z rzędu ->CaUgoida. Długość samca dochodzi do 13 mm, samicy
— do 17 mm. Zabarwienie ciała jest bladożółte, a woreczków jajowych — brązowe. J. pasożytują u jesiotrów europejskich oraz
północnoamerykańskich, przytwierdzając się mocno do skrzel swoich żywicieli. p-i.z.]
jeżafe brzegowy (PsaTOTOechtnus miliaris) — gatunek szkar-łupnia z rzędu -MiajeżykowJeżak brzegowy
ców. Ma kształt półkuli o średnicy do 4 om. Jest usiany gęsto krótkimi, krępymi kolcami długości do l cm. Zabarwienie jego
bywa przeważnie zielonkawe, z fioletowymi czubkami kolców. Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek
amibulakralnych. J. b. żywią eię polipami i drobnymi mięczakami. Maskują się czasami fragmentami wodorostów. Bytują na
obszarze od strefy pływów morskilchf 'do głębokości 100 m, na skalistym dnie północno-^achodniego Atlantyku, od rejonu
Zielonego Przylądka aż po wody Islandii i Norwegii, a także w cieśninach duńskich i w Zatoce Ki-lońskiej. Nadają się doskonale
do hodowli akwaryjnej. Drobne rozmiary j. b. umożliwiają zjadanie ich przez ryby denne, np. płastugi. [L.Ż.]
jeżokrab (Lithodes maia) — gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Ma ciało o długości do 15 cm, barwy
ce-glastoczerwonej. Jest podobny do krabów, od których różni się przede wszystkim obecnością jedynie 4 par dobrze rozwiniętych odnóży tułowiowych (V para jest bardzo drobna i zazwyczaj ukryta) oraz asymetrią odwłoka występującą u samic. Te
ostatnie mają z wyjątkiem I (pary tylko lewostronne odnóża odwłokowe. U samców odnóży odwłokowych brak. Silnie zwapniały
pancerz głowotułowia kształtu stylizowanego serca .pokrywają liczne kolce. Dziób czołowy jest z boków ząbkowany. Na wszystkich odnóżach występują liczne kolce. I parę odnóży tułowiowych wieńczą niejednakowo rozwinięte szczypce. J. występują na
twardym podłożu na głębokości 20—200 m, rzadziej do 550 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Atlantyku z częścią
Morza Ba-rentsa włącznie. [L.2.]
jeżówce (Echinoidea) — gromada z typu ->-szkarłupnł. Obejmują wolno'żyjące i różnorodnie 'zabarwione zwierzęta, uzbrogone
w liczne, ruchomo osadzone kolce. Ciało ich ma kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli, rzadziej dysku, jaja lub serca o
średnicy l do 25 'cm. Szkielet większości gatunków stanowi twarda skorupa, utworzona 'z licznych, wzajemnie zrośniętych
płytek. wapiennych, rozmieszczonych w 20 południkowych rzędach, biegnących od gęby znajdującej się na spodzie do odbytu.
zlokalizowanego przeważnie na wierzchu ciała. 5 par rzędów płytek (tzw. ambulakralnych) ma maleńkie otworki, przez które
wysuwane są niezwykle rozciągliwe nóżki, zakończone przyssawką przywierającą bardzo silnie do podłoża. Pomiędzy nimi
występuje 5 par rzędów większych płytek (między -ambulakrailnych), pozbawionych nóżek. Szkielet wytwarza guzki
stanowiące podstawy kolców. Każdy kolec ima wklęsłą panewkę połączoną ruchomo z guzikiem i objętą silnie umięśnioną
tordbką stawową. Kolce te bywają •cienkie lub grubsze, niekiedy nawet ma-czugowate, o powierzchni gładkiej lub delikatnie
ząbkowanej,
jeżówce niercgularke
98
chropowatej albo żeberkowa-nej. Szkielet pokrywa skóra. Wśród kolców rozrzucone są maleńkie, kilkumilimetrowe pedicellaria, złożone z
główiki w postaci 4, rzadziej 3 wapiennych ząbków chwyt-nych oraz trzoneczka osadzonego 'na szczycie maleńkiego guzka. Służą one do
oczyszczania powierzchni ciała lub do obrony j. przed wrogami. Często zawierają gruczoły jadowe, niekiedy o bardzo silnym działaniu
paraliżującym przejściowo nawet dorosłego człowieka. Gęba j. (z wyjątkiem serdusz-kowców) uzbrojona jest w cha-raicterystycany aparat
żujący, zwany latarnią Arystotelesa. Składa się on z 25 ruchomo połączonych beleczek i płytek wapiennych, zakończonych 5 'dłutowatymi
ząbkami, widocznymi częściowo na zewnątrz otworu gębowego. Roztarty przez latarnię Arystotelesa pokarm 'przesuwa się następnie wzdłuż
'jelita tworzącego dużą, podwójną, równoleżnikową pętlę i biegnącego ku biegunowi przeciwgębowe-mu. J. są przeważnie wszyst-kożeme; żywią
się zarówno pokarmem zwierzęcym, a nierzadko także roślinnym, jak i martwymi szczątkami organicznymi. Większe ofiary przytrzymują
kolcami, odgryzając ząbkami drobne kęsy. Pewne gatunki kryją się w ciągu dnia pod kamieniami, wychodząc na żer tylko nocą. J. są mało ruchliwe. Łażą na ogół z szybkością 2—20 cm na minutę. Tylko nieliczne gatunki zdolne są pokonać odległość l do 2 m w ciągu mtouty. J. chodzą
na kolcach oraz wysuniętych między nimi nóżkach amtoulakral-nych. Są 'zwierzętami rozdziel-nopłciowymi. Wyrzucają miliony
mikroskopijnych jajeczefe i plemników do otaczającej
wody, w której następuje zapłodnienie oraz rozwój plank-tonowych larw. Typową larwą j. jest przezroczysty -i-echino-pluteus. J. żyją do kilku
lat, osiągając dojrzałość płciową nierzadko już w l roku życia. Obejmują około 1000 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza o •zasoleniu powyżej
20%o. Występują przeważnie na dnie płytkich mórz, rzadziej w głębinach oceanicznych. W morzach pełnosłonych tworzą często ilościowo
pokaźny składnik fauny dennej, a szereg 'większych gatunków poławianych jest przez człowieka dla celów konsumpcyjnych. Ich globalne
wydobycie roczne sięga około 50000 ton. J. dzielimy na 2 podgromady: j. regularne oraz j. nieregularne. [L.2.]
jeżówce nieregularne (Irregu-laria) — podgromada szkarłup-ni z gromady -^jeżowców. 0-beamują formy o .mniej lub bardziej spłaszczonym i
zazwyczaj owalnie wydłużonym ciele. Biegun gębowy bywa u nich na ogół przesunięty w kierunku brzegu pancerza, natomiast odbyt znajduje się
na biegunie przeciwległym, przy czym leży on nie u zbiegu wszystkich rzędów płytek, lecz w obrębie tylnego rzędu płytek
międzypromieniowych. Wynikiem tego jest zatracenie promienistej symetrii ciała, tak charakterystycznej dla większości szkarłupni. J. n. są
dwu-bocznie symetryczne, w związku z .czym można u nich wyróżnić grzbietową, brzuszną, przednią i tylną część ciała. U większości gatunków
rzędy płytek ambulakralnych rozszerzają się płatkowate na grzbietowej stronie ciała, tworząc na powierzchni szkieletu charakterystyczny obraz
pięcio-płatkowego kwiatu lub liścia
99
joldia
kasztanowca położonego nierzadko w zagłębieniach szkieletu. J. n. zasiedlają na ogół miękkie grunty. Szereg przedstawicieli zagrzebuje się w
podłożu lub nawet ryje jak krety poziome chodniki w dnie. J. in. odżywiają się drobnym pokarmem zwierzęcym i roślinnym, a niektóre gatunki
należą nawet do typowych mułoja-dów. Zamieszkują wszelkie peł-nosłone morza. W isikład podgromady j. n. wchodzi kilka rzędów, m. •in.
pieniążkowce oraz serduszkowce. [L.Ż.]
jeżówce regularne {Regularia}
— podgromada szkarłupni z gromady ~»-jeżowców. Mają kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli lub dysku. Gęba umieszczona jest pośrodku
spodniej, czyli gębowej strony ciała, natomiast odbyt
— w centrum górnej,' czyli przeciwgębowej strony, w związku z 'czym wszystkie rzędy płytek ambulakralnych są jednakowo grube i długie.
Do usuwania odchodów gromadzących się na wierzchu ciała oraz innych zanieczyszczeń służą pedicellaria wyrastające pomiędzy 'kolcami. J. r.
zamieszkują dno wszystkich pełnosło-nych mórz, przy czym większość gatunków występuje na twardych gruntach, np. na skałkach, kamieniach,
rafach koralowych oraz na zbitym żwirze muszlowym, Najmując chętnie wszelkie naturalne zagłębienia. Żywią się głownie glonami. Należy tu
'kilka rzędów, m.in. turbańce, igielni-kowce oraz najeżykowce. IL.2.1
jeżowiee jadalny (Echinus es-culentus) — gatunek szkarłup-nia z rzędu -wnajeżykowców. Ma kształt kuli spłaszczonej nieco od apodiu, o
średnicy do 16 cm. Jest barwy białawej lub
Jeźowiec jadalny. Usunięto większość kolców i nabłonek dla pokazania płytek ambulakralnych i międzyambulakralnych
czerwonawofioletowej. Pokrywają go krótkie, masywne kolce, z których najdłuższe są mniej więcej sześciokrotnie krótsze od średnicy ciała. Pomiędzy nimi znajduje się mnóstwo maleńkich pediicel-larii oraz nóżki ambulakralne, które w stanie rozkurczu sięgają ponad wierzchołki kolców.
Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek ambulakralnych. J. j. żywią się zarówno pokarmem Toślinnym, jak i zwierzęcym, np.
mszy-wiołami, hydropolapami, a nawet mniejszymi od siebie jeżowcami. Są pospolitymi mieszkańcami płytkiego, zarośniętego dna
Atlantyku wzdłuż zachodnich brzegów Europy, spotykanymi zazwyczaj na głębokości 5—40 m, jakkolwiek trafiają się też sporadycznie znacznie
głębiej, 'do głębokości 1200 m. Dojrzałe gonady 'j. j. uważane są za wielki przysmak, w związku z czym zwierzęta te odławia się lokalnie,
zwłaszcza wzdłuż wybrzeży Portugalii. Nadają się do hodowli akwaryjnej. [L.Z.]
Joldia (Yoidźa) — rodzaj mięczaków z rzędu —^takisodonto-wych. Obejmuje gatunki, których muszla ma długość 2— —8 'cm i dość rozmaity
kształt.
julusy______________
-Niektóre gatunki żywo przypominają ->-ledę, inne ->-arkę. Jak na małże, j. są dosyć ruchliwe, mogą pływać i podskakiwać.
Zamieszkują morza stref polarnych i chłodniejszej części stref umiarkowanych. Żyją na dnie piaszczystym lub mulisitym, od
'brzegu do głębokości kilkudziesięciu metrów. Bywają często łupem ryb. Jeden z gatunków j. upamiętnił się w historii
geologicznej Bałtyku. Kiedy mianowicie około 10 000 lat temu Bałtyk łączył się z Morzem Północnym przez zalane południowe
regiony obecnej Szwecji i na tym terenie panował .klimat arktyczny, zasiedliła go licznie Yoldia arc-tica. Ponieważ ten małż, dziś
żyjący bardziej na północy, dopiero w Morzu Arktycznym, był bardzo charakterystycznym składnikiem ówczesnej fauny Bałtyku,
nazwano ten etap historycznego 'rozwoju Morza Bałtyckiego okresem Morza Joldiowego. [T.U.]
julusy (Julida) — rząd stawonogów z gromady -*ikrociono-gów. Mają ciało cylindryczne. V samców obie pary odnóży VII
segmentu przekształcone
__________________100
są w nóżki kopulacyjne. Liczba segmentów ciała jest duża i zmienna nawet w obrębie gatunku. Większość gatunków ma barwy
ochronne, u niektórych jednak, nawet krajowych, zdobią grzbiet silnie odbijające
Pokrój krocionoga z rzędu julu-sów
od tła podłużne pasy białe, czerwone lub żółte. J. wykazują zdolność do zwijania się w spiralę, co jest odruchem o-bronnym. Przebywają w glebie
i ściółce, przy czym wiele gatunków występuje w jaskiniach. W Polsce żyje 47 gatunków i podgatunków j., a jednym z pospolitszych przedstawicieli krajowych jest Blaniu-lus guttulatus. [W.S.]
K
kaczenica •(Lepas) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-toracz-kowców. Obejmuje gatunki uważane ongiś za jaja gęsi ber-nikli, a
później zaliczane <3o małży. Ciało ich, zwane “główką", długości l—5 cm otoczone jest 5 wapiennymi płytkami i •osadzone na
mięsistym trzonku. Długość .skurczonego trzonka niewiele przekracza długość “główki". Trzonek w stanie rożku rczu wydłuża
się wielokrotnie, osiągając w morzach tropikalnych niekiedy długość 75 cm (w wodach chłodnych jest 2—3 razy mniejszy). K. — to zwierzęta
wyłącznie oboj-nacze. Przyczepiają się do wszelkich stałych przedmiotów podmorskich, a zwłaszcza do rozmaitych przedmiotów pływających po
morzu, np. gałęzi, butelek itp. Należy tu wiele gatunków o nierzadko szerokim rozsiedleniu. [L.Ż.]
101
kalanus
Kaczenice Lepas anaWera
kalanoidy (Calanoida) — pod-rząd stawonogów z rzędu
—••widłonogokształtnych (uważany przez niektórych autorów z powodu obecności u jego przedstawicieli drobnego serca i
niektórych innych cech za odrębny rząd podgromady
->widłonogów). K. to niemal wyłącznie skorupiaki plankto-nowe o bardzo długich czuł-kach pływnych, składających się zwykle
z 20—25 członów. U -samców l człon prawego czułka pływnego jest zwykle zmieniony, wskutek czego czu-łek może się zginać,
służąc do obejmowania samicy w czasie kopulacji. Nogi V pary wykształcone są u samców w postaci szczypczyków, służących
do przyczepiania spenmatofo-rów do ciała samicy. Samica składa jaja do wody lub nosi je 'w pojedynczym pakiecie,
przyklejonym do brzusznej strony I segmentu odwłokowego (geinitalnego). Krótki i smukły odwłok zakończony jest długimi,
pierzastyinai szczecinkami, ułatwiającymi unoszenie się w wodzie. W ciele znajdują się często kropelki tłuszczu zmniejszające
ciężar właściwy ustroju. Do k. należy około 1200 gatunków 'morekich (kalanus, temora) oraz ponad 400 — slodkowodnych (widlatek).
Liczni przedstawiciele wykonują dobowe lub sezonowe wędrówki pionowe, nierzadko o amplitudzie 'kilkuset metrów. Niektóre gatunki
głębokomor-skie przemieszczają się nawet w granicach od 2000 do 3000 m. K. z uwagi na gromadne występowanie tworzą ważny składnik
pokarmu wielu ryb oraz wielorybów i innych zwierząt morskich. [L.2.]
kalanus (Calanus iinmarchi-cus} — gatunek stawonoga z podrzędu -rkalanoidów. Długość ciała samca dochodzi do 4 mm, samicy — do 5,5 mm.
Przednia część ciała jest owalna, odwłok wysmukły i krótki, zakończony widełkami z pierzastymi szczecinkami. Bardzo długie czułki mają przy
końcu 2 duże, pierzaste szczecinki. W
Kalanus
ciele występują często czerwone 'kropelki tłuszczu, nadające zwierzęciu charakterystyczny
kaletówka
102
odcień. K. wykonują wędrówki dobowe, nierzadko w granicach 300—500 m, podpływając nocą w kierunku powierzchni morza i
opuszczając się w dzień w nieco głębsze warstwy. Wiosną i latem młode osobniki żyją blisko powierzchni morza, jesienią zaś, w
miarę dorastania, przemieszczają się do głębszych warstw. K. to skorupiak jednoroczny, składający żółta-woczerwonawe
jajeczfca do wody. Jest najważniejszym składnikiem plantetoniu zwierzęcego mórz arktycznych i częściowo strefy umiarkowanej.
Występuje często w ogromnych masach, 'zabarwiających wodę na kolor czerwonawy. W Morzu Baremtsa stanowi nierzadko do
90YB planktonu. Ma poważne znaczenie jako główny składnik pokarmu 'wielu ryb przemysłowych, przede wszystkim śledzi.
[L.Ż.]
kaletówka (Anthura gracilis}
— gatunek .stawonoga z rzędu
-»-równonogów. Ma ciało długości do 11 'mim, .bardzo wydłużone i wysmukłe, barwy żółtawej z brunatnymi kropkami. Odwłok
jest zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym. Głowa 'w zarysie okrą-gława posiada parę dużych oczu i stosunkowo
'długie cz.uł-ki. K. występują w otaczającej Europę części Atlantyku, a także w Cieśninach Duń-skioh. Wymagają zasolenia wody
co najmniej kilkunastu promillle, w związku z czym do właściwego Bałtyku nie przenikają. [L.Z.]
kaligus (Caligus) — rodzaj stawonogów z rzędu —rCaligoida. Jego przedstawiciele mają ciało silnie spłaszczone. Przednie 3
segmenty tułowiowe zlewają się z głową, tworząc podkówkowaty głowotułów, okryty jednolitym, przesyconym chityną pancerzem. Niesegmentowany odwłok u dorosłej samicy jest
zaopatrzony w 2 długie, kieł-baskowate woreczki z licznymi, spłaszczonymi jajami. K. obejmują liczne gatunki szeroka
rozprzestrzenione w środowisku morskim i słonawowodnym. Ich larwy żyją swobodnie w wodzie, natomiast osobniki 'dorosłe są
pasożytami najrozmaitszych ryb, żerującymi na skórze, w jamie gębowej oraz na skrzelach żywicieli. Szczególnie często spotkać
je można aa wewnętrznej strome pokryw skrzelowych. Czasami spotyka się okazy dorosłe pływające swobodnie w przydennej
warstwie wody. [L.Ż.]
kalinek (Callinectes) — rodzaj stawonogów z sekcji -»-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 10 cm
długości, wyjątkowo szerokim, z 8 ząbkami wzdłuż bocznej krawędzi oraz z 9. znacznie dłuższym od pozostałych. Odwłok
samców ma silnie zwężone 2 końcowe segmenty. K. potrafią nieźle pływać, posługując się wiosełkowato spłaszczoną, ostatnią
parą odnóży krocznych. Zamieszkują płytkie dno morskie 'do głębokości kilkunastu, rzadziej do około 100 m. Nocą podpływają
(ku powierzchni morza. Chętnie przebywają w rejonie ujść rzecznych, wstępując tateże okresowo do wód słodkich. Należy tu
kilkadziesiąt gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej, subtropikalnej i częślciowo umiarkowanej. Niektóre
.gatunki k. mają poważne znaczenie użytkowe. Najważniejszym gatunkiem przemysłowym jest k. błękitny. [L.Ż..]
103
kałamarnica olbrzymia
kalinek blękitny, krab błękitny (Caliźnectes sapźdus) — gatunek stawonoga z rodzaju -^-kalinka. Ma głowotułów długości do 9
cm. Żyje w wodach morskich, słonawych, a nawet słodkich, na płytkim dnie, do głębokości około 35 m. Jest rozprzestrzeniony
wzdłuż amerykańskich wybrzeży Atlantyku, od Nowej Szkocji po Urugwaj. Ponad 70 lat temu został sprowadzony do Europy,
gdzie rozprzestrzenił się u wybrzeży Morza Śródziemnego oraz przyległego Atlantyku, dochodząc na północy po okolice
Kopenhagi. Jego roczne połowy wynoszą około 70 000 ton rocznie. Wydobywany jest przez rybaków Stanów Zjednoczonych, a
także Meksyku. [L.Z.]
kalmar, kałamarnica, płetwik, loligo <Lolźgo) — rodzaj mięczaków z rzędu -xiziesięcior-nic. Obejmuje gatunki mające ciało
wysmukłe, cylindryczne, na tylnym końcu zaostrzone na kształt torpedy, 'długości 20— —5.0 cm (bez ramion). Po bokach worka
trzewiowego znajduje się para trójkątnych płetw długości ^fs worka trzewiowego. Konchiolinowa muszla k. jest toardzo cienka,
ciemnobrązowa, lecz przejrzysta, kształtu wydłużonego ptasiego pióra. K. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone. Żyją w
strefie morza otwartego. Pływają niezwykle szybko i zręcznie, czego miarą może być fakt, że odżywiają się niemal wyłącznie
rybami, doganianymi ł chwytanymi w toni wodnej. Bardzo często wędrują dużymi ławicami i zachowują się wtedy tak samo jak
ryby ławicowe. Obserwatora zdumiewa taka płynąca ławica, w której wszystkie zwierzęta naraz przyspieszają, razem zwalniają,
wszystkie równocześnie
skręcają w tym samym kierunku, jakby zdalnie, precyzyjnie sterowane, tak że jedno na drugie nie wpada .ani żadnego nie potrąca.
K. są jadane na całym świecie, wszędzie wysoKalmar
ko cenione i poławiane w dużych ilościach. Na przykład w pobliżu Kalifornii roczny połów k. kalifornijskiej (Loligo opalescens)
wynosi około 10 000 ton. Ostatnio nasze rybołówstwo zaczyna także dostarczać na rynek mrożone “tuszki kalmarów", czyli
płaszcze k. Można z nich przyrządzać znakomite potrawy. ,[T.U.]
kalmarzec -^kałamarnica olbrzymia.
kałamarnica -^kalmar.
kałamarnica olbrzymia, kalmarzec (Architheuthis) — rodzaj mięczaków z .rzędu -»-dziesię-
kaprella______________
ciernie obejmujący największe głowonogi i zarazem największe bezkręgowce świata. Ciało k.o. jest wydłużone, wrzecionowate i ma szczególnie
długie ramiona 'chwytne. Długość największego okazu, który w całości dostał isię w ręce badaczy, wynosiła 7 TO, nie licząc ramion chwytnych
długości 14 m. Ciężar jego ciała nie jest znany, a dane szacunkowe różnych autorów wahają się od 10 do 40 ton. K.o. żyją w strefie morza
otwartego na głębokości około 1000 m, gdzie żywią się prawdopodobnie rybami oraz własnymi współplemieńcami. Nie wiadomo, ile gatunków
k.o. żyje ,na świecie ani jakie jest ich rozmieszczenie geograficzne. Ubóstwo wiadomości wynika z tego, że zwierzęta te nader rzadko pojawiają
się na powierzchni, a na głębokościach, na których normalnie bytują, trudno je obserwować, złowić zaś ich nie sposób, bo są dość silne, aby
zniszczyć każdy sprzęt połowowy. W rezultacie cała nasza wiedza o k.o. pochodzi z przypadkowych, rzadkich spotkań z nimi na powierzchni
morza, z okazów martwych, wyrzucanych czasami przez morze na brzeg, oraz z zawartości żołądków ka-szalotów — potężnych 'wielorybów,
żywiących się głównie k.o., a będących obiektem stałych 'polowań. [T.U.]
kaprella -»kożlatka.
karakurt (.Latrodectus mac-tans tredecimguttatus) — pod-gatunek stawonoga z rodzaju ->-wdowa. Osiąga długość ciała do 15, a nawet czasem
do 20 mm. Ma barwę czarną, przy czym na brzusznej powierzchni odwłoka występuje charakterystyczna czerwona plama w kształcie klepsydry, a
na
_________________104
grzbietowej — 8 do 13 białawych, żółtych, pomarańczowych lub czerwonych plam albo kropek, czasem z jaśniejszą obwódką. U wielu osobników plamy te nie są wykształcone. Pająki te zamieszfcują Afrykę, południową Europę, Kaukaz oraz zachodnią i środkową Azję. Żyją w biotopach
suchych — na stepach, półpu-styniach, ugorach i polach uprawnych, ale osobniki migrujące można spotkać właściwie wszędzie. Sieć budują tuż
nad powierzchnią gleby, pod skarpami i nawisami przydrożnymi, ipod 'kawałkami drewna itp. K. 'należą do najbardziej jadowitych zwierząt. Z
całego zamieszkiwanego przez nie obszaru są dane o śmiertelnych
Karakurt
wypadkach ukąszeń ludzi, koni, krów i wielbłądów. U pająków tych stwierdzono cykliczne masowe pojawy co 10— —12 lub co 25 lat, trwające
4—8 lat. W okresach tych spotkać można w niektórych miejscach nawet po kilka k. na l m2. Szczególnie niebezpieczne są samice migrujące dwu-
105
keratella
krotnic w ciągu życia (po raz pierwszy w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do budowy sieci i po raz drugi — miejsca do złożenia kokonów) i
trafiające wówczas nierzadko do 'domostw oraz samice strzegące swych kokonów. Bardzo bliskim krewnym k. jest amerykańska ->-czarna
wdowa. Sam k. w niektórych krajach bywa również nazywany czarną wdową. Inną jego lokalną (włoską) nazwą jest malmi-gnatto. IW.S.]
kariofylleus -».,goździcznik.
kasjopea (Cassźopea) —rodzaj jamochłonów z rzędu -^.meduz kanalikowych. Meduzy najbardziej znanego gatunku Cossźo-pea xamachana
mają średnicę do 24 cm. Tylko w młodości pływają swobodnie, później osiadają na podłożu (nieraz masowo), przyczepiając się do niego jak
przyssawką spłaszczonym wierzchem klosza, z rzadka przepływając w inne miejsca; Pokarm w postaci planktcnu napędzają sobie rozgałęzionymi
obficie ramionami przyustnymi. Spotyka się je u wybrzeży Ameryki Północnej. Inne gatunki występują w większości mórz. K. reprezentują formę
łączącą w sobie cechy osiadłego -^polipa i typowej pływającej -^meduzy. Są blisko spokrewnione z ga-łazwą. (Tabl. V). [Z.S.j
batipo (Latrodectus hasseiti} — gatunek stawonoga z rodzaju -»-wdowa. Długość jego ciała wynosi około 10 mm, a więc jest pająkiem średniej
wielkości. Ma odwłok czarny z czer-wono-żółtym wzorem. Zamieszkuje obszar od Indii po Australię i Nową Zelandię oraz wyspy Oceanii.
Odznacza się silnym jadem, który może
spowodować śmierć człowieka. [W.S.]
kauri -wporcelanki. kądziolki przędne -^pajęczyna.
kątnik (Tegenaria) — rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -^pająków wyższych. Długość ciała
reprezentujących go gatunków wynosi 7—18 mm. Ubarwienie jest przeważnie szarobrunatne, nogi, zwłaszcza u samców, długie i kosmate. Kilka
gatunków zamieszkuje zabudowania. Można je rozpoznać po charakterystycznej sieci prawie poziomo rozpiętej w kątach, zakończonej krótkim
lejkiem lub skierowaną do dołu rurką, w której gnieździ się pająk. Ponieważ sieci k. wiszą przez długi czas, pokrywa je kurz, nadając im brudny
szary lub czarny kolor. Późnym latem i wczesną jesienią widuje się samce wędrujące w poszukiwaniu samic. Samice są mniej ruchliwe. Ze
względu na swą siłę k. kąsając jest w stanie przebić skórę człowieka, a ukąszenia, jakkolwiek nie niebezpieczne, są .przykre i powodują lokalny
obrzęk i lekki ból. Nie niepokojony pająk nie kąsa. Ukąszenia zdarzają się najczęściej w porze nocnej, gdy śpiący ludzie poruszając się
przypadkiem przygniotą wędrującego po posłaniu k. (Tabl. XII). [J.P.]
keratella (Keratella) — rodzaj obleńców z gromady -»-wrot-ków, jeden z najczęściej występujących w Polsce. Zaliczana do tego rodzaju K.
cochlea-ris występuje głównie w dużych zbiornikach wodnych w strefie wód otwartych. Długość jej ciała dochodzi do 0,2 mm. Znana jest jej
spora zmienność morfologiczna. [M.S.]
kędzierzawce
106
kędzierzawce (Euryalae) — rząd szkariupni z gromady —»wężowideł. Mają ciało pokryte dość grubą, często bro-dawkowatą skórą. Niekiedy
na tarczy centralnej występują duże, promieniste tarczki, sięgające od środka tarczy ku jej brzegowi. Średnica tarczy dochodzi niekiedy do 10 cm.
Przeważnie mniej lub bardziej rozgałęzione ramiona poruszają się głównie w płaszczyźnie pionowej, zawijając się nierzadko wokół rozmaitych
przedmiotów. Wyrastające z icb boków ciernie skierowane są • zawsze ku dołowi ramienia i mają często postać haczyków. Należą tu stosunkowo
nieliczne gatunki, bytujące zwykle na głębiej położonym dnie mórz pełnosłonych, t j. w granicach 20—2000 m. Niektóre formy spotykane są do
głębokości 5000 m. Gatunki o ramionach rozgałęzionych (np. głowa Gorgony) zasiedlają wszystkie strefy geograficzne, podczas gdy gatunki o
ramionach nie rozgałęzionych (np. kędzierza-wiec) związane są z morzami tropikalnymi, gdzie występują zwłaszcza wśród raf koralowych. [L.Ż.]
kędzierzawiec (,Asteronyx lo-veni) — gatunek szkarłupnia z rzędu -*kęd2ieTzawc6w. Jego tarcza centralna ma do 4 cm średnicy, a ramiona 'do
40 cm długości. Na wypukłej (prze-ciwustnej) stronie tarczy widnieje 5 par [promieniście rozmieszczonych płytek, które układają się w rysunek
przypominający rozpostarty kwiat o pięciu wydłużonych i wąskich płatkach. Ramiona są nie-rozgałęzione i bardzo wysmukłe. Mają one
niejednakową wielkość i są niezwykle giętkie oraz czepne. Zabarwienie ciała jest czerwone. K. .zamieszkują wody wszechoceanu stref
subtropikalnych i umiarkowanych. Występują w zakresie głębokości, od 100—3000 m. Młode k. pełzają ;po dnie morskim, żywiąc się
detrytusem. Po osiągnięciu średnicy tarczy około 5 mm zmieniają tryb życia, wspinają się na rozmaite korale lub pióra morskie i rozpoczynają się
odżywiać plank-tonem i zawiesiną organiczną, a prawdopodobnie także polipami jamochłonów przez nie zamieszkiwanych. [L.Ż.]
klelczak, zębik (Dentalium) — rodzaj mięczaków z gromady -»-walconogów. Jest to .najliczniejszy rodzaj, do którego należy większość żyjących
i wymarłych gatunków walcono-gów. Muszle k. znajdowano już w osadach pochodzących z ordowiku. Współcześnie k. zasiedlają wszystkie
.pełnosłone morza świata. Żyją na dnie piaszczystym ma głębokości od kilku •do kilku tysięcy metrów. (Tabl. XVIII). [T.U.l
kielż (Gammarus) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-obuno-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 3 cm, charakterystycznie łukowato
wygiętym, barwy przeważnie scarawo-brunatnej lub rdzawej. Obie pary czułków są prawie jednakowo silnie rozwinięte. 3 ostatnie segmenty
odwłokowe mają 'ciecnie na grzbiecie. Płytka ogonowa jest głęboko rozszczepiona i także usiana cierniami. K. obejmują liczne gatunki, szeroko
rozprzestrzenione w płytkich wodach słodkich i morskich. W Polsce żyje kilkanaście gatunków k., z czego 6 zamieszkuje Bałtyk. Najbardziej
pospolitym polskim siodkowodnym gatunkiem jest k. zdrojowy (Gammarus pulex). [L.2.]
107
kieszeniec europejski
Kopulujące kielże zdrojowe
kieszeniec, krab kieszeniec, krab szlachetny (Cancer) — rodzaj stawonogów z sekcji —..krabów. Maksymalna długość głowotułowia
reprezentujących go gatunków waha się w granicach 6—20 cm, przy czym samice są zwykle o jedną trzecią mniejsze. K. mają pancerz gładki,
owalny, zaopatrzony w 3—5 drobnych, zaokrąglonych ząbków czołowych oraz zwykle w 9 szerokich i niemal płasko ściętych ząbków bocznych.
Szczypce, szczególnie u samców, są silnie rozwinięte. Odwłok samców składa się z 5, a samic — z 7 segmentów. K. żyją przeważnie na dnie
skalistym i kamienistym, od strefy brzegowej do głębokości 750 m. Osobniki młodociane przebywają na płytkim dnie, natomiast dorosłe
osobniki, zwłaszcza samce, wędrują w rejony głębsze. K. są drapieżcami napadającymi na rozmaite mięczaki, szkarłupnie, skorupiaki, a nawet na
mniej ruchliwe ryby. Wyszukują sobie kryjówki
w szczelinach skalnych. Wydają często charakterysty-ne dźwięki, przypominające skrzypienie zardzewiałych zawiasów, wywołane
pocieraniem o siebie żuwaczek. Należy tu ponad 20 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach strefy klimatu umiarkowanego, zwłaszcza
w rejonie północnego Pacyfiku. K. poławiane są często dla celów konsumpcyjnych. Szczególnie ważne znaczenie użytkowe mają 2 gatunki: k.
europejski i k. magister. [L.2.]
kieszeniec europejski (Cancer pagurus) — gatunek stawonoga z rodzaju -Aieszeńcow. Szerokość głowotułowia u dorosłych osobników mieści
się na ogół w granicach 8—15 cm, a tylko u niektórych samców dochodzi do 20 cm. Boczne ząbki pancerza są płasko ścięte lub regularnie
zaokrąglone. K.e. występują wzdłuż wybrzeży zachodniej i południowej Europy, od rejonu Szetlandów i Lofotów po Morze SródziemKieszeniec europejski
ne. Są gatunkiem jadalnym, poławianym głównie u wybrzeży brytyjskich i norweskich. Roczne połowy k.e. wynoszą .globalnie 20—30000 ton.
Wydobywają go rybacy brytyjscy,
kieszeniec magister
108
norwescy, irlandzcy, francuscy i inni. [L.Z.]
kieszeniec magister (Cancer
magister) — gatunek stawonoga z rodzaju -?-kieszeńców. Ma boczne ząbki pancerza zaokrąglone. Zamieszkuje skaliste lub kamieniste dno
Pacyfiku u wybrzeży Ameryki Północnej. Odznacza się smacznym mięsem. W rejonie .swego występowania .stanowi ważny obiekt połowów
przemysłowych. Roczne wydobycie k.m. waha się w ostatnich latach w granicach od 10—25 000 ton rocznie. Pozyskiwany jest przez rybaków
Stanów Zjednoczonych oraz częściowo Kanady. [L.Ż.]
kikutnice (Pantopoda, Pycno-gonida} — gromada morskich -^stawonogów o nieustalonych pokrewieństwach. Najczęściej zalicza się je do
->-szczękoczuł-kowców. Większość z nich to zwierzęta niewielkie, o długości głowotułowia 0,2—1,5 cm. Długość ciała .największego przedstawiciela wynosi 6 cm, długość nóg — 24 cm. K. odznaczają się stosunkowo niewielkim głowotułowiem, szczątkowym odwłokiem oraz potężnymi długimi nogami, do których bioder wnikają częściowo niektóre organa wewnętrzne (uchyłki przewodu pokarmowego, uchyłki gonad i
pewne gruczoły). Przednia część głowotułowia wyodrębnia się w odcinek głowowy zaopatrzony w ryjek. Na części głowowej osadzone są
trójczłonowe szczękoczułki, delikatne, wieloczłonowe nogogłaszczki oraz I para nóg — delikatnych, wydłużonych, służących do przytrzymywania jaj, którymi samce opiekują się bardzo troskliwie, oraz do oczyszczania ciała. Na części tułowiowej znajdują się mocne nogi kroczne w liczbie 4—6 par w zależności od gatunku. K. stanowią więc wyjątek pomiędzy szczękocAlłkowcami, u których z reguły występują 4 pary
nóg krocznych (licząc ze szczęko-czutkami i nogogłaszczkami — 6 par odnóży). Larwy mają;
jednak tylko 3 pary odnóży, a
Kakutntea Nymphon distensum l — ryjek; 2 — szczękoczulki; 3 — nogoglaszczkt; 4 — odnóża jajo-nośne; 5 — odwłok
pozostałe rozwijają się stopniowo w czasie kolejnych procesów linienia. Otwór gębowy k. znajduje się na czubku ryjka. Narządów wydalniczych
brak. Układ 'krwionośny obejmuje rurkowate serce oraz jamę ciała, w której krąży krew. K. są rozdzielnopłciowe. Po kopulacji samce zbierają
jaja składane przez samice w liczbie do 1000 sztuk i noszą je zlepione wydzieliną gruczołów cementowych w wielką kulę;
opiekują isię również przez jakiś czas młodymi. K. żyją w morzach zarówno płytkich, jak i głębokich (aż do głębokości 6800 m). Żywią się
polipami, meduzami, mszywiołami i mięczakami, a .niektóre z nich, tak larwy jak i dorosłe, prowadzą życie pasożytnicze ,na dużych
bezkręgowcach. [J.P.]
109
kleszcze twarde
Kinetoplastida — rząd pierwotniaków z podgromady -i-wiciowców zwierzęcych. Mają l jądro, l—4 wici oraz swoistą
strukturę wewnątrzkomórkową, zwaną kinetopla-stem. Kinetoplast jest dużym mitochondrium, o znacznej zawartości
mitochondrialnego kwasu dezoksyrybonukleinowego, wykrywalnego nawet w mikroskopie świetlnym, oraz enzymów
oddechowych. K. rozmnażają się wyłącznie wege-tatywnie przez podział podłużny komórki. Zalicza się do nich zarówno wolno
żyjące (np. bodę), jak i pasożytnicze (np. świdrowce). [A.J.K.]
klawella {Clavella) — rodzaj stawonogów z rzędu —>.CaUgo-. »da. Długość samic dochodzi do 6 mm, samców — do 0,5 mm.
K. mają ciało teulistawe i nie-segmentowane. Ich samce są pasożytami samic; żyją uczepione do specjalnego wyrostka ciała tych
ostatnich, które z kolei pasożytują na rybach dorszowatych i morszczukowa-tych, przytwierdzając się w rozmaitych miejscach,
zarówno na powierzchni ciała (zwłaszcza u nasady płetwy ogonowej), jak i w jamie gębowej, a szczególnie na skrzelach. [L.Ż.]
klejnotka -^.euglena.
kleszcze (Ixodides) — grupa stawonogów z podrzędu ->Pa-rasitiformes. Żywią się krwią zwierząt, przede wszystkim ssaków i
ptaków. Wyróżnia się wśród nich te. twarde i obrzeż-ki. K. są niebezpieczne, gdyż często przenoszą zarazki chorób ludzi i
zwierząt. [J.P.]
kleszcze twarde (Ixodidae) — rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. U
samców 'cała strona grzbietowa pokryta jest twardym pancerzem, a u samic — tylko jej przednia część. Zarówno postacie dorosłe
k. t., jak i ich larwy żywią się płynem tkankowym i krwią zwierząt, głównie ssaków. Ciężar wessanej krwi przekraczać 'może do
200" razy wagę k. t. Większość gatunków iprzysysa się do żywiciela na 'kilka, 'kilkanaście lub kilkadziesiąt dni i po nassaniu się
spada w rejonie legowisk lub innych miejsc często odwiedzanych przez potencjalnych żywicieli (zwiększa to szansę ponownego
znalezienia żywiciela). Tamże opite krwią samice składają jaja, a larwy linieją. Zmiana żywicieli zwiększa zasięg geograficzny k.
t., a równocześnie ma duży wpływ na przenoszenie przez. nie chorób. Po spędzeniu pewnego czasu na ziemi te. t. wspina się na
wysokie trawy lub gałęzie krzewów i zawieszony na tylnych nogach, z daleko w przód wyciągniętymi iprzedni-mi, oczekuje na
nowego żywiciela. K. t. są bardzo wytrzymałe na głód, co zwiększa przeżywalność. Pomimo to tylko niewielka ich część osiąga dojrzałość. Olbrzymia rozrodczość (jedna samica składa wiele tysięcy jaj) zapewnia jednak istnienie gatunków. Dojrzałe
samce i samice spotykają się na ciele żywiciela, gdzie dochodzi do 'kopulacji. K. t. przysysają się do ciała żywiciela w miejscach,
gdzie skóra jest cienka i wilgotna. Skórę przecinają ostrymi szczękoczułfeami i w utworzoną szczelinę wciskają szczękoczułki
wraz z kolczastym wyrostkiem, zwanym hipostomem. Wyrostek ten ma zagięte ku tyłowi kolce, utrudniające oderwanie
kleszcza od żywiciela. W związku z tym oderwa-
knida
110
nie całego przyssanego zwierzęcia (łącznie z hipostomem) jest możliwe jedynie przez okręcanie go, przy czym wyrywa się pasożyta przeważnie
wraz z kawałkiem skóry. K. t. mogą .przenosić pierwotniaki .żyjące we Ikrwi, krętki, riket-sjp i wirusy. Mikroorganizmami tymi zarażają się
młode k. t. bądź od matki, bądź od któregoś z kolejnych żywicieli. W Polsce najpospolitszym przedstawicielem k. t. jest kleszcz pastwiskowy
(I-rodes ricinus— Tabl. XII). [J.P.]
knida -^parzydełko. koibka czuciowa -»-ropalium.
kolcoglowy (Acarathocephala)
— typ wyłącznie pasożytniczych -^.bezkręgowców, Których formy dojrzałe płciowo występują w jelicie kręgowców, larwy zaś umiejscowiają się
najczęściej w jamie ciała stawonogów. Długość ciała k. waha się od kilku milimetrów do około 50 cm, przy czym samice są większe od samców.
Ciało ich można podzielić na ryjek, szyję 'i tułów. Ryjek pokryty jest zagiętymi do tyłu kolcami i może być wciągany do wnętrza w pochewkę za
pomocą mięśni wciągaczy. Pełni on rolę narządu czepnego. W przedzie znajdują się lemnistei
— uchyłki hypodermy, które prawdopodobnie toiorą udział przy wysuwaniu ryjka. Ciało otacza 'wór skórno-mięśniowy, składający się z oskórka,
syn-cytialnej hypodermy oraz 2 warstw mięśni. Wnętrze wora skórno-mięśmiowego zajmuje jama ciała, mająca 'charakter jamy pierwotnej. K.
.brak przewodu pokarmowego. Układ wydalniczy w postaci nieco zmienionych protonefrydiów stwierdzono tylko u rzędu
Archiacahthocephala. Układ nerwowy składa się z nieparzystego zwoju mózgowego, umieszczonego w pochwie ryjka, oraz z 2 pni bocznych.
Od zwoju odchodzą drobne gałązki, unerwiające ryjek. K. są rozdzielnopłciowe. W skład układu rozrodczego męskiego wchodzą 2 owalne jądra.
Od każdego jądra odchodzi nasie-niowód. Obydwa nasieniowody łączą się w przewód wytryskowy, do którego wlewa się wydzielina gruczołów
.cementowych służąca do zamykania żeńskiego otworu płciowego po kopulacji. Przewód wytryskowy znajduje się w narządzie kopulacyjnym.
Narząd ten otacza torebka kopulacyjna, która obejmuje przy kopulacji tylny koniec samicy. Układ rozrodczy żeński u młodych okazów składa się
z l lub 2 jajników, rozwijających się podobnie jak układ rozrodczy męski w świetle więzadła, które rozciąga się aż do tylnego końca ciała. Jajniki
rozpadają się u starszych osobników na szereg pakieci-ków jajowych, które po pewnym czasie przerywają ścianki więaadła i wpadają do jamy
ciała. W niej następuje zapłodnienie jaj. Zapłodnione i nie-zapłodnione jaja wchodzą potem do tzw. dzwonu macicznego, mającego w tylnym
końcu 2 jajowody. Wąskie jajowody przepuszczają tylko jaja zapłodnione (o wrzecionowatym kształcie). Niezapłodnione pa-kieciki jaj, nie
mogąc przejść przez przewody jajowodów, uchodzą z powrotem do jamy ciała iprzez otwór na stronie grzbietowej, w tylnej części dzwonu.
Jajowody łączą się na swym drugim 'biegunie, tworząc nieparzystą macicę. Macica przechodzi w wąską pochwę, otwierającą się na zewnątrz w
tylnym końcu ciała.
111
komórka pierwotniacza
Rozwój k. odbywa się z udziałem żywicieli pośrednich, którymi najczęściej są skorupiaki i owady. W przewodzie pokarmowym tych stawonogów
larwa -»-akantor opuszcza skorupkę jajową i przebija się do jamy ciała, gdzie, przekształca się w postać bardziej podobną do dorosłego k., tzw.
-»-akan-tellę. Po zjedzeniu zarażonego żywiciela pośredniego przez kręgowca (rybę, płaza, ptaka, ssaka) pasożyt dojrzewa. Znanych jest przeszło
500 gatunków k. Należy tu m.in. kolcogłów szczupaczy i kolcogłów olbrzymi. [M.S.]
kolcogłów •Ibrzymi (Macra-canthorhynchus hirudinaceus)
— gatunek z typu -»kolcogło-wów. W stadium dojrzałym pasożytuje u świni domowej, dzika, kołowatych i naczelnych w dwunastnicy, jelicie
cienkim, rzadziej w jelicie grubym i żołądku. Samce mają długość 5—
—15 cm, samice 10—50 cm. Samica składa jaja do światła jelita żywiciela, skąd wraz z kałem wydostają się one na zewnątrz. Dalszy rozwój uzależniony jest od przełknięcia jaj przez żywicieli pośrednich, którymi najczęściej bywają pędraki chrabąszcza. Larwy zachowują inwazyjność również po przeobrażeniu pędraka w dorosłego chrabąszcza. W żywicielu pośrednim mogą żyć 2—3 lat. Dojrzałość płciową osiąga k.o. w żywicielu
ostatecznym po upływie 70—110 dni od chwili jego zarażenia. Ryjek, którym pasożyt przyczepia się do ścianki jelita, przenika często dość
głęboko, powodując mechaniczne jej uszkodzenia, a nawet perforację. [M.S.]
kolcogłów szczupaczy (Acan-thocephaius lucii) — gatunek z
typu ->kolcogłowów spotykany w postaci dojrzalej w przewodzie pokarmowym ryb słodko-wodnych. Samica osiąga 8—
- 21 mm długości, samiec natomiast 4-*-7,5 mm. Żywicielem pośrednim, w którym rozwija się larwa ->.akantella, jest
-^ośliczka pospolita. [M.S.]
kolpoda (Colpoda) — rodzaj pierwotniaków z podgromady
-^równorzęsych. Obejmuje gatunki o nerkowatyim kształcie i wymiarach 15—HO [wn. Całe ciało pokrywają równomiernie podłużne rzędy
rzęsek. Komórkowy “otwór gębowy" znajduje się w usztywnionej błonie komórkowej, na 'dnie niewielkiego zagłębienia w formie poprzecznego
rowka. W okolicy cytostomu znajdują się krótkie rzędy rzęsek napędzających pokarm do gęby. K. mają zdolność do wytwarzania cyst podziałowych (->-cysta pierwotniacza). Osobniki w cyście przestają się poruszać. W cyście zachodzi l—3 podziałów. Przez mechaniczne
rozerwanie jej ścianki uwalniają się potomne osobniki, które się intensywnie odżywiają, ale się nie dzielą. K. poza cystami podziałowymi tworzą
także cysty przetrwalnikowe. Należą do najpospolitszych pierwotniaków słodkowodnych. Służą jako organizmy •wskaźnikowe do biologicznego
oznaczania stopnia zanieczyszczenia wód. Znane są w Europie, Azji, Ameryce Północnej, jak również w Australii. [A.JJK.]
komórka pierwotniacza. Należy do kategorii komórek jądrowych. Oznacza to, że (w .przeciwieństwie do sinic i bakterii) na jej terenie znajduje
się wyodrębnione jądro, oddzielone od cy.toplazmy błoną jądrową. K.p. charakteryzuje często
T
komórka pierwotniacza
112
bardzo silna pobudliwość, równa pobudliwości wyspecjalizowanych komórek mięśniowych i nerwowych organizmów wielokomórkowych. Pierwotniaki mają zdolność •do reakcji na bodźce mechaniczne, chemiczne, elektryczne, a niektóre także i na
.bodźce świetlne. Be-atecje na bodźce przejawiają się ruchem, skurczami bądź zmianą kierunku i charakteru ruchu. K.p. zawierają
zarówno zespół składników charakterystycznych 'dla każdej komórki jądrowej, jak też i utwory specyficzne dla pierwotniaków.
Do struktur komórkowych spotykanych u -wszystkich typów komórek jądrowych należą:
cytoplazma, jądro, mitochon-dria (zespoły enzymów oddechowych oraz pewnej ilości mitochondrialnego DNA), lizo-somy
(zespoły enzymów hydro-litycznych) i błona cytopla-zmatyczna. U wiciowców roślinnych, podobnie jak w komórkach roślin
samożyw-nych, występują ponadto pla-stydy, a wśród nich chloropla-sty, służące do 'dokonywania fotosyntezy dwutlenku węgla.
Substancje zapasowe te.p. gromadzone są, podobnie jak w komórkach roślinnych, w postaci ziaren skrobi lub kropelek tłuszczu,
bądź — jak w komórkach zwierzęcych — w postaci ziaren glikogenu lub złogów substancji zapasowych, charakterystycznych
wyłącznie dla poszczególnych grup pierwotniaków (np. leukozynę magazynują ->Chrvsomonadida, a paramylon -->Euglenida).
W przeciwieństwie do komórek organizmów wielokomórkowych, a podobnie jak u pewnych jednokomórkowych (lub
złożonych zaledwie z paru komórek) glonów, niektóre pierwotniaki wydzielają na zewnątrz usztywniające struktury, tworzące
skorupki wapienne (u -potwornie), celulozowe pancerzyki (u -»bruzdnic) i skorupki o białkowo-mineral-nym składzie (u
-^-pełzaków skorupkowych). W k.p. spotyka się też szkielet wewnętrzny, zwany cytoszkieletem. Jest nim np. pałeczka osiowa
(axostyl), występująca w niektórych ->-wiciowcach zwierzęcych, bądź też mineralny szkielet złożony z igieł u niektórych
-opromienić. K.p. różni się zasadniczo od komórek organizmów wielokomórkowych tym, że jest zdolna do pełnienia wszystkich
niezbędnych funkcji życiowych, będąc całością organizmu, podczas gdy komórki organizmów wielokomórkowych są mniej lub
bardziej wyspecjalizowanymi, częściami składowymi ustroju. W związku z tym k.p. miewa wyspecjalizowane struktury, które
spełniają funkcje analogiczne do czynności wykonywanych przez narządy organizmu wielokomórkowego. Takie struktury
nazywają się organellami. Organella ruchu k.p. stanowią wici, rzęski lub kurczliwe nibynóżki. Zarówno wici, jak i rzęski osadzone są w cytoplazmie i biorą początek a. zespołu włókienek, zwanych ciałkiem podstawowym, bazalnym lub kmetoso-mem.
Pęczek wystających włókienek, wyrastających z ciałka bazalnego, otoczony błoną cy-toplazmatyczną, stanowi rzęskę lub wić.
Utwory te poruszają się dzięki ślizganiu się i przesuwaniu względem siebie włókienek składowych. Ciałko podstawowe wici i
rzęski ma identyczną budowę jak centriola i u niektórych wiciowców pełni jednocześnie jej funkcję. U ->nad-wiciowców,
-*-opalin i ->.orzęs-ków ciałka podstawowe rzęsek
113
koracidium
lub wici połączone są między sobą systemem włókien biegnących pod .błoną komórkową. Tworzą one sztywne struktury
podporowe, przebiegające jako podłużne lub spiralne pęczki wzdłuż rzędu rzęsek czy wici. Wbrew dawnym poglądom żadne
włókienka (podporowe nie przewodzą bodźców komórkowych, a więc nie są orga-nellum układu przewodzenia bodźców. U
wielu orzę&ków organellum pobierania pokarmu stanowi wyspecjalizowany teren błony komórkowej, służący 'do intensywnego
tworzenia wodniczek fagocytalnych (-^-fagocytoza). Organellum to jest zwane cytostomem, a dodatkowe orzęsienie napędzające
pokarm do gęby nosi nazwę orzęsienia gębowego. Okolica wokół cytostomu, na której u orzęsków leży orzęsienie gębowe, nosi
nazwę lejka gębowego (peristomu). U większości orzęsków istnieje też określone miejsce wydalania na zewnątrz nie strawionych
resztek wodniczek pokarmowych noszące nazwę cytopyge i odpowiadające swoją funkcją odbytowi organizmów wielokomórkowych. Organellami wydalania płynnych produktów przemiany materii oraz nadmiaru wody u niektórych pierwotniaków są
wodniczki tętniące. Wodniczka tętniąca kurcząc się wyrzuca swą zawartość na zewnątrz organizmu przez tworzące się połączenie z błoną cytoplazma-tyczną. Następnie na terenie cytoplazmy tworzy się wodni-czka ponownie. Jej tworzenie się i
zanikanie powtarza się cyklicznie. Do odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego służy błona komórkowa, która może być
światłoczuła. U niektórych wiciowców roślinnych (->Euglenida) orga» Bezkręgowce
nellum wrażliwe na światło może być bardzo złożone i jako dodatkowy selektor światła występuje na terenie cytoplazmy barwna
plamka, zwana s t i g m ą. [A.J.K.]
komórki
kolnierzykowate
-9-choanocyty.
konchecja (Conchoecia) — rodzaj stawonogów z podgroma-dy -^małżoraidzków. Obejmuje gatunki o skorupce do 8 mm
długości, z •charakterystycznymi wyrostkami w przedłużeniu krawędzi grzbietowej. K. pozbawione są oczu. W przeciwieństwie
ido większości mał-żoracżków mają serce. Niektóre gatunki — to kosmopolici wszechoceanu. K. wiodą plan-ktonowy tryto
życia, wykonując nierzadko imponujące wędrówki dobowe, podpływając nocą ku powierzchni morza i przemieszczając się •o
świcie do warstw głębszych. W Bałtyku nie występują. Żywią się wi-dłonogami oraz innymi drobnymi zwierzętami
planktono-wymi. [L.Z.]
kopepodit (copepodźt) — starsze stadium larwalne ->widło-nogów. Rozwija się z -»-pływi-ka. Ma już rozwinięte pierwsze pary
odnóży tułowiowych oraz wykształcony, lecz jeszcze niesegmentowany odwłok. W miarę wzrostu i kolejnych li-nień rozwijają
się pozostałe odnóża i tworzą się segmenty odwłokowe. Zwykle już po 5 linieniach k. przekształca się w dojrzałego widłonoga.
K. większości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. P.i.Ż.]
kora -^enosark.
koracidium (coractdiiim) — wolno żyjąca postać larwalna
koral czerwony
114
-^-tasiemców właściwych z rzędu Pseudophyllidea. Ciało larwy otacza warstwa dużych, przezroczystych komórek, gęsto
pokrytych rzęskami o mniej więcej jednakowej 'długości. K. porusza się w wodzie stosunkowo szybko, wykonując zarówno ruchy
postępowe, jak i obracając się dookoła swej osi. Nie pobiera pokarmu ze środowiska •zewnętrznego, lecz odżywia się kosztem
zapasowych materiałów embrionalnych. Żyje przez kilka dni. Zdolność poruszania się słabnie wraz z wiekiem larwy. Szybkie
ruchy k. zwracają uwagę zwierząt planktonowych, w tym rożnych gatunków widłono-gów, iktóre je zjadają. W przewodzie
pokarmowym wielu organizmów k. ulegają strawieniu. Nie są natomiast trawione przez żywicieli pośrednich. W tych ostatnich k.
tracą warstwę orzęsioną, uwalniając znajdującą się wewnątrz -»-on-kosferę, która przebija się przez jelito 'do jamy ciała, gdzie
rozwija się w tzw. ->procer-koid. [M.S.]
koral czerwony, koral szlachetny (CorallźuTO rubruTO) — gatunek jamochłona z rzędu
-»goreonli. Tworzy drzewko-wate kolonie •do 30 cm wysokości, których twarda, różowa ' bądź czerwonawa oś szkieletowa
pokryta jest żywą, miękką, jaskrawoczerwoną korą (-»<e-nosark), na której tle wyraźnie odcinają się białe polipy. W szkielecie
'poszczególne sklery-ty są uszeregowane dość luźno, ale w określony sposób, i zatopione w złogach węglanu wapniowego;
niektóre skleryty leżą ponadto luźno w korze. Ta mikrostruktura osi pozwala odróżnić w wyrobach zdobniczych materiał
naturalny od imitacji. Prócz wyraźnie widocznych polipów o pierzastych czułkach, w kolonii występują też osobniki innego typu: bez
czułteów, •drobne, przekształcone w pierścienie obejmujące otworki kory, którymi świeża woda z otoczenia może wnikać do systemu kanałów w
jej wnętrzu. K.cz. poławia się sieciami (włokami 'dennymi) opuszczanymi z powierzchni albo zbiera się podczas nurkowania.
Firagmeot kolonii korala czerwonego. Usunięta część cenosarku uwidocznia szkielet osiowy i przekroje kanałów
Następnie dokonuje się'selekcji, odrzucając stare części kolonii, które bywają zniszczone, oczyszcza się z żywej hory i polipów, a następnie tak
otrzymany surowiec szlifuje, poleruje i poddaje innym obróbkom. K.cz. występują przede wszystkim w Morzu Śródziemnym, gdzie poławia się je
i obrabia od czasów starożytnych. [Z.S.]
koral korkowiec -^korkowiec.
koral rogowy (EuniceUa verru-cosa) — gatunek jamochłona 2
115
korale madreporowe
rzędu ->-gorgonii. Tworzy wa-chlarzowate kolonie, rozgałęzione w jednej płaszczyźnie, rosnące do 50 .cm wysokości. Czarny, giętki szkielet
pokryty jest pomarańczową, żywą korą (->-cenosark), na której tle wyraźnie widać bardzo liczne, białe polipy. Zabarwienie szkieletu po
wypreparowaniu go 'dość szybko zanika. K.r. zamieszkuje europejskie morza szelfowe. [Z.S.]
koral szlachetny
wony.
»koral cżerkorale madreporowe, korale rafowe (Madreporarźa) — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromien-nych. Są to formy
zawsze wytwarzające szkielet wapienny, przeważnie kolonijne. Młody, rozwijający się z larwy polip odkłada najpierw szkieletową płytkę
podstawową, czyli ba-zalną, na której powstaje promieniście pierwszych 6 sklero-septów. Z czasem powstają dalsze ich okółki, przy czym każda
następna przegroda tworzy się pomiędzy poprzednio istniejącymi. Prócz tego tworzy się też okrężna ścianka (theca) łącząca między sobą
sklerosepty i rozdzielająca .jamę gastralną na część środkową i zewnętrzną; od zewnętrznej strony ściany 'ciała polipa również tworzy się (pokryte
korą) wapienne obwałowanie. Polipy tworzące kolonię łączą się między sobą zewnątrzteko-wymi częściami jam gastral-nych i żywą tkanką —
korą, czyli —..cenenchymą, pokrywającą wapienne złogi i pogrubiającą je odkładaniem nowych warstw węglanu wapniowego. Polipy
podwyższają septy i teki, a ponadto pionowe słupki (columellae) w ciągu całego swego życia, wobec czego zawarte między nimi przestrzenie
stają się zbyt głębokie, aby mogły być wypełnione ciałami poszczególnych osobników. Co pewien czas polipy oddzielają się więc od niższych,
opuszczonych przez siebie złogów 'denkami (dissepimentaimi), które służą im jako nowe płytki ba-zalne. Ponieważ tego rodzaju zjawisko
dotyczy wszystkich polipów w kolonii, rafy rosną wzwyż — zależnie od gatunków tworzących je koralowców — od 0,5 do 30 cm rocznie.
Szkielety wapienne dają polipom dobre schronienie w razie niebezpieczeństwa, w tym również w razie utraty wody podczas odpływu morza.
Wciągają się one pomiędzy septy i teki tak, że na zewnątrz całego szkieletu kolonii pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Polipy
kolonijnych k. m. mają średnicę l—30 mm, natomiast pojedynczo żyjące mogą osiągać ponad 25 om średnicy. Zapłodnienie u k.m. jest z reguły
wewnętrzne, zarówno u gatunków rozdzielnopłcio-wych, jak i 'u obupłciowych. Na zewnątrz .wydostaje się larwa ->"planula, osiedlająca się i
wydzielająca płytkę bazalną już po upływie doby od chwili zapłodnienia. Polipy rozmnażają się też przez pączkowanie, które może być
dwojakiego rodzaju, a mianowicie przez pączkowanie ekstratentaikular-ne i intratentakularne. To pierwsze (odbywające się poza koroną czułków)
'doprowadza do powstawania wokół krawędzi podstawy osobnika macierzystego 4 nowych polipów, z których każdy po wyrośnięciu też
odpączkowuje od siebie 4 osobniki potomne. Pączkowanie intratentakularne (przebiegające wewnątrz wieńca czułków) prowadzi 'do wydłużania
w owal tarczy oralnej i nastę-
korale rafowe
116
pnie przeważnie tylko do przedzielenia się otworu gębowego na 'dwa, przy nie podzielonej reszcie ciała. Po wielu takich
procesach 'dochodzi 'do powstania długich, meandrycz-nie wijących się ciągów tylko częściowo oddzielonych od siebie polipów.
W szeregach tych zarówno czułki, jak i septy każdego z polipów nie są już ustawione promieniście, ale równolegle do ciebie, po
obu stronach tych ciągów. Większość k-m. żyje 'w morzach ciepłych, gdzie głównie .dzięki ich aktywności szkłeletotwórczej
powstają rafy koralowe — mniej lub bardziej rozległe nagromadzenia martwych złogów szkieletowych i żyjących na powierzchni
raf różnokształt-nych i różnokolorowych kolonii. Na podstawie zlokalizowania i kształtu wyróżnia się raf y przybrzeżne,
barierowe i pierścieniowe. Największa znana na świecie rafa typu barierowego (Wielka Rafa Koralowa) ciągnie się na odcinku
2000 km u północno-wschodinich wybrzeży Australii, na skraju Morza Koralowego. Liczne zwłaszcza na Pacyfiku
pierś-cieniowate wyspy koralowe, czyli atole, powstają według interpretacji Karola Darwina następująco: Jakaś wyspa, wokół
której powstała pierście-niowata rafa barierowa najpierw zapada się; po tym obniżeniu się wyspy i otaczającego ją dna rafa rośnie
nadal w górę, a wskutek następującego z kolei wypiętrzenia się zapadniętego uprzednio dna wynurza się ponad powierzchnię
morza. Kruszenie się wapienia, rozkład substancji organicznych, a ponadto przybywanie z wiatrem i wodą zwierząt i nasion
umożliwiają rozwój szacie roślinnej i faunie. Rafy koralowe stwarzają niezwykle
urozmaicone środowisko dla wielkiej liczby gatunków roślin i zwierząt (ryb koralowych, szkarłupni, skorupiaków, gąbek,
pierścienic, jamochłonów itd.). Już od paleozoiku przyczyniały się do tworzenia wielkich masywów wapiennych. Opisano ok. 25
000 gatunków k.m. Należy do nich m.in.:
madrepora i wądolnica. (Tabl. VI). [Z.S.]
korale rafowe
porowe.
wkorale madrekoralowce (Anthozoa) — gromada jamochłonów z typu -^parzydełkowców. Występują wyłącznie w postaci -^polipów, żyjących
pojedynczo (niektóre z nich osiągają średnicę 1,5 m) bądź częściej w bardzo różno-kształtnych i różnobarwnych
Schemat budowy koralowca
1 — ektoderma; 2 — otwór gębowy; 3 — gardziel; 4 — pasma mięśniowe; 5 — jama gastralna; 6 — nić mezenteriataa
koloniach, zachowując wówczas drobne rozmiary (do ok.
2 cm) i na ogół nie wykazując zróżnicowań postaci. Wewnątry
117
koralowce
wieńca czułków polipa k. widnieje tarcza ustna (oralna), pośrodku której wgłębia się ektodermalna gardziel, wiodąca do jamy
gasitralnej. Ściana ciała uwypukla się ku środkowi tej jamy entoder-malnymi, przeważnie radial-nie ustawionymi fałdami —
zwanymi czasem sarkoseptami <mezent&riami), które w górnej swej części zrastają się ze ścianą gardzieli, a w dolnej na swych
wolnych brzegach mają wałeczkowate zgrubienia, których komórki wydzielają soki trawienne. Niekiedy zgrubienia te rozrastają
się i wydłużają, tworząc gruczołowate nici me-zenterialne (filamenty). Septy bywają wzmocnione wzdłużnymi pasmami
(chorągiewkami) włókien mięśniowych. W ba-zalnej części przegród powstają ' entodermalne gonady. Utworzone przez
zrośnięcie sept z gardzielą górne uchyłki jamy gastralnej sięgają tarczy oralnej i wnikają do wnętrza czułków. Przestrzeń między
ekto- i entodermą oraz między poszczególnymi polipami wypełnia mezoiglea. U wielu gatunków wnikające w nią komórki
ektodermy stają się komórkami szkieletotwórczymi — skleroblastami — wytwarzającymi elementy szkieletowe —
różnokształtne igiełki (spikule, skleryty), zespalające się często w lite złogi wapienne. U korali madreporowych ektodermalny
szkielet wapienny przegrodami (skleroseptami) wnika do każdej kieszeni gastralnej wpu-klając ektodermę i entodermę. Polipy k.
bywają zwykle roz-dzielnopłciowe, a komórki jajowe, wydostawszy się z ento-dermy .do uchyłków jamy gastralnej, ulegają tu
zapłodnieniu przez plemniki, wpływające z zewnątrz wraz z prądem wody. Tu także przebiega rozwój
do stadium larwy, która wydostaje się przez otwór gębowy na zewnątrz. K. zamieszkują wyłącznie morza, przeważnie ciepłe,
wiodąc z reguły życie osiadłe na podłożu twardym, mulistym .bądź piaszczystym. K. mają ogromne znaczenie jako organizmy
akaloSchematyczne przekroje przez polipy koralowców A — koralowiec ośmiopromlenny;
B — koralowiec sześciopromienny. Widać różnice w rozmieszczeniu przegród i w umiejscowieniu pasm
mięśniowych (l)
twórcze, występujące już w paleozoiku. Niektóre gatunki (korale madreporowe) służą jako pokarm rybom, rozgwiazdom i innym ibezkręgowcom,
inne dostarczają surowca do wyrobów zdobniczych (np. koral szlachetny, czarne korale). Należy tu 6500 gatunków, które grupują się w 2
podgroma-
koralowce czteropromienne
118
dach, a mianowicie w podgro-madzie k. sześciopromiennych i k. ośmiopromiemnych. [Z.S.]
koralowce
czterołpromienne
(Tetracorallia, Rugosa) — rząd jamochłonów, z Których powstały -^koralowce sześcio-promienne. Należą tu formy wyłącznie kopalne, które występowały w okresie od or-dowiku do permu, a największy rozwój osiągnęły w górnym sylurze i w dewonie. Ich polipy żyły pojedynczo bądź
kolonij-nie. Osłona pojedynczego polipa (polypdrium) jest ku dołowi zaostrzona. W czasie rozwoju osobniczego pierwsze przegrody pojawiały
się w liczbie 6, co wskazuje na przynależność k.cz. do koralowców sześcio-promiennych. Następne septy ustawiały się w 4 grupach. Do
najbardziej znanych rodzajów z tego rzędu należy Ptero-phyllum żyjące od dewonu do permu w morzach zalegających wówczas Europę, Azję i
Australię. [Z.S.]
koralowce
ośmiopromienne
(Octocorallźa) — podgromada jamochłonów z gromady -•-koralowców. Mają z reguły 8 przegród (sept) i odpowiednio do tego 8 komór (nisz)
jamy gastralnej, a ponadto 8 pierzastych czułków. Ich gonady mają kształt gron. Chorągiewki (pasma) mięśniowe na przegrodach są zwrócone
zawsze w jednym kierunku w stosunku do spłaszczenia gardzieli. Komórki, które wwędrowały z ektodermy do mezoglei, przekształcają się tu w
komórki szkieletotwórcze, odkładające substancję rogopodobną bądź węglan wapniowy w postaci różnokształtnych igiełek (spi-kul,sklerytów).
Te ostatnie pozostają oddzielne lub ulegają spojeniu w mniej lub bardziej
twardy bądź giętki szkielet. Większość gatunków żyje ko-lonijnie. Kolonie są rozgałęzione, drzewkowate, do 3 m wysokości. U niektórych gatunków występuje zjawisko bioluminescencji. K.o. dzieli się ma 4 rzędy: korkowce, gor-gonie, Helioporida i piórów-ki. .[Z.S.]
koralowce sześciopromienne
(Herracorallźa) — podgromada jamochłonów z gromady ^-koralowców. Przegrody (septy) podobnie jak i komory (riisze( jamy gastralnej
występują u nich w liczbie 6 bąidż jej wielokrotności. To samo w większości wypadków odnosi się do czulków, które tylko u nielicznych form
planktonowych wykazują ustawienie pięciopro-mienne bądź u innych — ośmiopromienne. Są one, w przeciwieństwie do czułków koralowców
ośmiopromien-nych, gładkie. Chorągiewki (pasma) mięśniowe na przegrodach nie ustawiają się w tym samym kierunku. Gonady bywają
wstęgowate bądź po-duszkowate. K.SZ. stanowią ok. '/s liczby gatunków wszystkich koralowców. Dzieli się je na 5 współczesnych i 3 wymarłe
rzędy: ukwiały, korale madre-porowe, Antipatharia, szorstni-ki, Zoantharia, koralowce czte-ropromienne, Heterocorallia i .denkowce. [Z.S.]
korecznik (Suberżtes domuncu-la) — gatunek gąbki z rzędu -•-gąbek czteroosiowych. Ma szkielet zbudowany z długich, krzemionkowych,
wtórnie jednoosiowych igieł. Często współżyje z krabami -^pustelnikami, które umieszczają go na muszli służącej im za schronienie. Spotykany
jest wzdłuż wybrzeży europejskich Morza Północ-119
koronka wlelorybia
nego, Atlantyku i w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.l
korkowce (Alcyonarźa) — rząd jamochłonów z podgromady
-^koralowców ośmiopromien-nych. Należą do nich formy kolonijne. Ich spikule, jeśli w ogóle istnieją, są luźno rozmieszczone w
(mezoglei, a tylko u niektórych gatunków bywają spojone w twardy rurkowaty szkielet. Koloniom brak szkieletu osiowego.
K. występują w wielu morzach. Należą tu m.in. korkowiec i organikowiec. [Z.S.]
korkowiec, koral korkowiec, dłoń topielca (Alcyonium) — rodzaj jamochłonów z rzędu
-••korkowców. Reprezentujące go gatunki tworzą zwykle krępe, drzewkowato bądź palcza-sto rozgałęzione kolonie, wysokości
do kilkudziesięciu centymetrów, o szkielecie złożonym .z nie spojonych ze sobą spikul, co nadaje im giętkość. Całość okrywa
gruba warstwa mięsistej, żywej kory (-».ceno-sark), z której sterczą polipy o krótkich czułkach. Najbardziej znany .gatunek
Alcyonium digi-tatum tworzy drzewkowate kolonie koloru szarego, w których skład wchodzą białe polipy. Zamieszkuje on morza
europejskie. (Tabl. VI). [Z.S.]
kornudiuni (cormidźum) — grupa polipów różnego typu, wyodrębniająca się na poli-morficznej kolonii (kormu-sie)
-*rurkopławów. K. łatwo oddziela się od macierzystej kolonii, dając początek nowym podobnym zespołom. [Z.S.l
koroflum -*.bełkaczek.
korona cierniowa (Acantfcaster
planci) — gatunek szkarłupma z rzędu -^gwiazdnic. Średnica
jej ciała .dochodzi do 60 cm. Młodociane osobniki mają 7 ramion. Liczba ta z biegiem czasu wzrasta, 'dochodząc do 18, a 'nawet
21. Barwa ciała jest ciemnofioletowa. K. c. ma tysiące bardzo ostrych i jadowitych kolców. Ukłuty nimi człowiek 'doznaje
chwilowo częściowego paraliżu, .a następnie torsji. K. c. jest pospolitym mieszkańcem raf koralowych Indopacyfiku. Pełzając po
rafie pożera miękkie polipy koralowe i pozostawia za sobą tylko białe szkielety wapienne. Od niedawna 'k. c. rozminożyły się
'katastrofalnie i ogołociły już kilkaset kilometrów kwadratowych raf koralowych. Rafa pozbawiona żywej otoczki ulega
gwałtownemu niszczeniu przez żywioł morski. W ten sposób kurczą się żerowiska i tarliska wielu gatunków ryb morskich, a
ponadto wiele wysp traci swe naturalne falochrony i zaciszne, wolne od retetaów kąpieliska. [L.Ż.]
koronka wielorybia (Coronula diadema) — gatunek stawonoga z rzędu ->-toraczkowców. Osiąga maksymalną wysokość 8 cm
przy średnicy 10 cm. Ma ciało ukryte w symetrycznej i masywnej skorupce, utworzonej z 6 regularnych płytek wapiennych,
połączonych wzajemnie za pomocą charakterystycznie urzeźbionych, poczwórnych listewek. Duży wierzchołkowy otwór
zakrywa skórzasta przepona z 2 szczątkowymi płytkami wieczka. K.w. jest komensalem wielkich wędrownych ssaków
morskich, zwłaszcza wielorybów fałdow-ców, osadzając się na ich chropowatej skórze. Podobnie jak wielu jej gospodarzy, k.w.
jest gatunkiem kosmopolitycznym, znanym ze wszystkich ocea-
koronkowiec
120
nów oraz stref geograficznych. [L.2.]
koronkowiec, '.koszyczek Weme-ry (Euplectella) — rodzaj gąbek z rzędu Hexasterophora, z gromady -wgąbek szklistych.
Reprezentujące go gatoniki mają cylindryczny kształt ciała; jego ścianki wzmocnione są licznymi,
'krzemionkowymi igłami.
Piękny kształt szkieletu spowodował, że k. nazywa się również koszyczkami WeKoron&owiec
hery. Ich komorę ciała często zamieszkują pary -^garnelow-ców z gatunku Spongicola ve-nusta. Skorupiaki te wnikają tu
prawdopodobnie jeszcze jako larwy, dorastają do długości około 2 om i pozostają u-więzione w komorze ciała k. przez całe swe
życie. K. osiągają wysokość 30—60 cm. Żyją w Oceanie Spokojnym i Indyjskim. (Tabl. III). [J.M.R.]
korzenionóżki {Rhizopoda) — podgromada pierwotniaków z gromady -^zarodziowych. Mają nilbynóżki płatowate, nitkowate
lub siateczkowate. Niekiedy te same gatunki mogą wytwarzać różne rodzaje niby-nożeik w zależności od jonowego składu
środowiska. U k. nie występują nibynóżki osiowe, co odróżnia je od —i-promienionó-żek. K. dzieli się na 4 rzędy:
pełzaki nagie, pełzaki skorupkowe, otwornice oraz śluzo-wce. [A.J.K.]
kosarz ścienny (Opilio parietinus) — gatunek stawonoga, najbardziej typowy krajowy przedstawiciel rzędu ->kosarzy. Ma ciało jajowate długości 5—8 mm,
nogi długie (do kilkunastu centymetrów rozpiętości) i cienkie; ubarwienie szare lub beżowoszare. K.ś. jest gatunkiem
synantropijnym, mieszkańcem drewnianych wiejskich (i nie tylko wiejskich) zabudowań. Prowadzi nocny tryb życia. Odżywia się
muchami, komarami itp., chociaż (podobnie jafe inne teosarze) nie ma gruczołów jadowych. Jest pospolity w całej Polsce. Zamieszkuje Europę, Kaukaz, środkową Azję, Amerykę Północną i Tasmanię. [W.S.]
kosarze (Opiliones) — rząd wysoko wyspecjalizowanych stawonogów z gromady -»paję-czaków. Są to zwierzęta niewielkie,
długości ciała do 22 mm, ale o znacznej 'rozpiętości nóg, dochodzącej u niektórych gatunków do 25 cm. Ciało ich sprawia
wrażenie, jakby składało się l tagmy, ale pod wspólnym pokryciem zachowuje się anatomiczny podział na głowotułów i odwłok.
Głowotułów jest zawsze okryty jednolitym pancerzem, odwłok miękki hub z wykształconymi
121
kosarze
Kosarz ścienny
twardymi lub skórzastymi tarczami, zlanymi u niektórych grup z pancerzem głowotuło-wia. Charakterystyczną cechą budowy k.
jest silna redukcja segmentów odwłoka (do najwyżej 10) i nierównomierne wykształcenie ich grzbietowych i brzusznych płytek
szkieletowych (tergitów i ster-nitów): w różnych grupach zachowuje się 8—10 tergitów i 7—9 stemitów, przy czym liczba
tergitów i sternitów nie jest nigdy równa. Szczękoczuł-ki są trzyczlonowe; 2 i 3 człon tworzą kleszcze. Gruczołów jadowych brak.
Nogogłaszczki pełnią funkcje narządu chwyt-nego lub czuciowego (u różnych grup rozmaicie). Odnóża kroczne, zwykle bardzo
'długie i cienkie, u form bardziej prymitywnych są dość krótkie i ma-sywne. Nogi II pary spełniają zwykle (u form długonogich)
rolę narządu dotyku. Odnóża odwłokowe są całkowicie
zredukowane. O wysokim stopniu rozwoju ewolucyjnego k. świadczy również bardzo silna koncentracja centralnego układu
nerwowego. Składa się on ze zlanych węzłów nad- i podiprzełykowego oraz jednej tylko pary małych węzłów odwłokowych.
Występuje zasadniczo l para oczu (u niektórych form, mp. jaskiniowych, oczu brak) osadzona na górnej powierzchni
głowotułowia, ina wspólnym wzgórku lub w pobliżu bocznych krawędzi. Specyficzny dla k. jest również układ oddechowy,
złożony z 2 głównych .pni tchawkowych, silnie rozgałęzionych i kończących się na 2 sternicie odwłoka; u podrzędu Eupnoi — w
związku ze znaczną długością nóg — występują po 2 dodatkowe przetchlinki na każdej goleni. K. są zwierzętami
wszystkożemyimi, z przewagą pokarmu mięsnego. Aktywne nocą, w dzień kryją się — •z.a-
koszyczek Wenery
122
leżinie od triotopu, w którym żyją — pod kamieniami lub kawałkami .drewna, w ściółce, na roślinach lub w szczelinach skał, murów i kory
drzew. Wiele gatunków żyje w jaskiniach. Rząd ik. obejmuje około 4000 gatunków z całego świata i jest podzielony na 5 podrzę-dów i około 20
rodzin. Większość form występuje w tropikach, w Polsce — zaledwie 31 gatunków. Najbardziej pospolitym przedstawicielem k. w faunie
krajowej jest kosarz ścienny. [W.S.]
koszyczek Wenery -^-koronkowi ec.
kotwicznik (Synapta) — rodzaj szkarłupnia z rzędu -Aotwicz-nikowców. Obejmuje formy o robaikowato wydłużonym i dość smukłym 'ciele. Na
powierzchni cienkiej sikory sterczą bardzo drobne, wapienne kotwiczki,
Kotwicznik Synapta inhaerens
pomagające przy pełzaniu. Nóżek ambulakralnych brak, a gęba otoczona jest zwykle 12 czułkami, lekko piórkowate rozgałęzionymi. K. żyją w
mule i w piasku, żywiąc się martwą materią organiczną. Są reprezentowane przez liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w
płytkich' morzach strefy gorącej oraz umiarkowanej. [L.Ż.]
kotwicznikowce (Apoda) — rząd szkarłupni z gromady
—>strzykw. Mają robakowatą postać i długość dochodzącą w skrajnych przypadkach do 2 m. Brak im nóżek ambulakralnych, a pełzają dzięki
skurczom elastycznego ciała, zapierając się przy tym licznymi, drobnymi kotwiczkami szkieletu, sterczącymi na powierzchni ciała (stąd.nazwa).
Gębę otacza 10—20 (lub nawet 'więcej) pal-cowatych lub pierzastych czuł-ków. K. bytują na głębokości od kilku do ponad 10 000 m. Są
mieszkańcami mulistego dna. Odżywiają się martwą materią organiczną. Niektóre gatunki tropikalne żyją w sło-nawowodnym środowisku zarośli
mangrowych. K. reprezentuje kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych w pelno-słonych morzach, zwłaszcza strefy tropikalnej. (L.2.1
koflatka, kaprella (CapreEla) — rodzaj stawonogów z rzędu
->-obunogów. Obejmuje gatunki dochodzące 'do długości 20 mm, o 'ciele 'wysmukłym i silnie wydłużonym. Mają one zdolność do upodobniania
się do koloru podłoża. Głowa ich jest ściśle połączona z I i II segmentem tułowia, .tułów złożony z 6 wolnych segmentów, a odwłok zredukowany
do maleńkiego,
mieczlonowanego przydatka. Wśród kończyn wyróżniają się rozmiarami czuł-ki, zwłaszcza I pary, oraz odnóża I wolnego
segmentu tułowia, silnie rozwinięte i uzbrojone pazurem chwytnym. Segmenty II i III są wolne i pozbawione odnóży, których miegsce zajmują
blaszkowate skrzela, a u samicy także ifco-mora lęgowa. Hakowate wy123
krab lunatyk
gięte ostatnie 3 pary odnóży tułowiowych służą do przyczepiania się 'do podłoża. K. żyją wśród roślin i hydropolipów w płytkich wodach
morskich. Poruszają się wysuwając przednią część ciała do 'przodu, a po przyczepieniu się do podłoża podciągają część tylną ku przodowi,
podobnie jak to czyni krocząca pijawka lub gąsienica miernikowca. Znanych jest około 90 gatunków k., szeroko rozprzestrzenionych we
wszystkich strefach klimatycznych, w morzach o zasoleniu powyżej 10%o. [L.Z.]
kóiccznik (Chmdota laeyis) — gatunek szkarłupnia z rzędu
—>kotwicznikowców. Ma przezroczyste ż odcieniem różowa-wym, robakowato wydłużone i dość smukłe ciało długości do 20 cm. Na
powierzchni skóry widoczne są liczne, drobne, wapienne ciałka, w kształcie charakterystycznych sześcioszpry•chowych kółeczek. Nóżek ambulakralnych brak, a gębę otacza 12 krótkich, krępych czuł-ków, zakończonych koroną niewielkich, palcowatych
wyrostków w liczbie 18. K. to subar-ktyczny,
północnoatlantycki gatunek, rozsiedlony głównie na płytkim dnie do głębokości 100 m. [L.2.]
krab amerykański -*krabik amerykańsiki.
krab Mękitny -^.kalinek błękitny.
krab kamczacki
lewiski.
».krabon krókrab kieszeniec -^kieszeniec.
hrab kokosowy -•-krab palmowy.
krab Kolumba ->-planus.
krab kosarz (Chionoecetes opi-lio) — gatunek stawonoga z sekcji —..krabów. Długość gło-wotułowia samców dochodzi do 15 cm; samice są
znacznie mniejsze. Pancerz ma kształt zbliżony w zarysie do trójkąta z dwupłatowym dziobem czołowym, a odnóża są długie i spłaszczone. K. ik.
należy do wybitnie eurybatycznych gatunków, występuje bowiem zarówno ina płytkim dnie na głębokości kilku metrów, jak też na głębokości do
2200 m. Wiosną k. k. zibliżają się ku brzegom, gdzie .kopulują. Z jaj zapłodnionych w roku ubiegłym i .noszonych przez samicę pod odwłokiem
wylęgają się larwy. Latem stada k. k. koczują wzdłuż .brzegów, przy czym samce trzymają się bliżej brzegu, co .pozwala ipoławiać je bez
niepokojenia samic. Połowy przekraczają .100'000 ton rocznie, wykazując tendencję wzrostową. K,ik. zasiedlają północny Pacyfik, od
wybrzeży koreańskich po Kalifornię. Występują też w Morzu Czukoc-kim oraz wzdłuż północnych wybrzeży Azji i Ameryki. [L.Z.]
krab lunatyk (Aratus pisani) — gatunek stawonoga z sekcji -Arabów. Ma głowotułów o długości około 3 cm, żywo ubarwiony. Szczypce
pokrywają czarne włoski. K. l. zamieszkują błotniste obszary strefy pływów, porosłe przez man-growce. Łażą tu po zaroślach i obgryzają liście.
Jaja noszone są przez samicę tylko nieco ponad 2 tygodnie, po czym wylęgają .się z nich żywtki, które samice wysypują do morza, same ledwo
muskając wodę. Lęgi te u większości samic odbywają się w okresie 'maksymalnych pływów morskich, zachodzących podczas pełni lub nowiu
księżyca. K. l. rozprzestrzenio-
krab mangrowy
124
ne są wzdłuż atlantyckich i pa-cyficznych brzegów tropikalnych rejonów obydwu Ameryk. [L.Ż.]
krab mangrowy -?-kwadratnik. krab mrugacz —^skrzypek. krab nawigator -^skrzypek.
krab palmowy, złodziej palmowy, krab kokosowy, krab rozbójnik (Birgus tatro) — gatunek stawonoga z sekcji —rpu-stelnikowców. Długość
jego głowotułowia sięga niekiedy ponad 30 cm. Ma on 4 pary dobrze rozwiniętych odnóży, z których I para 'uzbrojona jest w masywne kleszcze.
Spośród wszystkich
dziesięcionogów przystosował się w największym stopniu 'do życia lądowego. Dorosłe osobniki mogą występować nawet
w dość suchych miejscach i w dość znacznym oddaleniu od morza. Na lądzie też dochodzi do kopulacji oraz inkubacji jaj, które samica
przytwierdza do odnóży odwłokowych. Dopiero w okresie wylęgania się larw samica wchodzi do morza. Z jaj wyteluwają się plankto-nowe
larwy, zwane ->żywika-mi, przekształcające się następnie w —^lasonóżki. Te ostatnie osiadają z biegiem czasu na dnie, przekształcając się w
kolejne stadium larwalne, w tzw. pustelniczka, o długim workowatym i asymetrycznym odwłoku, chowanym do muszki ślimaczej. Mniej więcej
półroczna larwa opuszcza środowisko morskie, dźwigając jeszcze przez pewien czas muszlę. Dopiero przy długości powyżej l cm porzuca muszlę,
a jej odwłok w miarę kolejnych linień stopniowo maleje, podwijając się pod głowotułów. K. p. prowadzi nocny tryb życia, kryjąc
się na 'dzień w prowizorycznie wygrzebanej jamce ziemnej. O zmierzchu opuszcza kryjówkę, wyszukując najpierw wodę słodką, a dopiero
później rozpoczyna 'poszukiwanie pokarmu, zachowując przy tym wielką ostrożność. Nocny tryb życia wytworzył się u k.p. dopiero bardzo
niedawno, bowiem jeszcze w trzydziestych latach ubiegłego wieku opisany został przez Darwina jako typowo dzienne zwierzę. Co więcej,
zdołano ustalić, że na niektórych wyspach zmienił swój dobowy rytm w ciągu najwyżej kilkunastu lat, co wskazuje na ogromne zdolności
przystosowawcze do zmieniających się warunków związanych z rozwojem współczesnej cywilizacji. K. p. żywią się zarówno \ pokarmem
roślinnym, jak i zwierzęcym. Przepadają za orzechami kokosowymi, pan-danowymi i niektórymi innymi. Owoce te zbierają pod drzewami, radząc
sobie znako-* micie z ich twardymi skorupami za pomocą ostrych odnóży krocznych i potężnych kleszczy. K. p. są mieszkańcami tropikalnych
wysp Pacyfiku i O. Indyjskiego, pospolitymi w rejonie Archipelagu Sundajskie-go, zwłaszcza na małych wyspach koralowych (na większych
wyspach zostały mocno przetrzebione). Mają smaczne mięso, spożywane przez tubylców. [L.Ż.]
krab rozbójnik
wy.
Arab palmokrab sargassowy ->planus. krab szlachetny —••kieszeniec.
krab welnistoręki {Eriocheir sinensis) — gatunek stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 9 cm, ku125
krabik amerykański
listawy, lekko kanciasty, z 4 czołowymi i 4 bocznymi ząbkami, malejącymi ku tyłowi. U dorosłych okazów szczypce są silnie owłosione. K. w.
żyją w wodach słodkich, głównie w rzekach i kanałach o urwistych brzegach, w których ryją podziemne .chodniki. Często wyrządzają poważne
szkody w budownictwie wodnym, niszczą bowiem groble i tamy. Rozra-dzają się w ujściach rzek, w wodzie o zasoleniu 20—30%o. Tam też
pozostają osobniki młodociane w ciągu pierwszego roku życia, po czym rozpoczynają wędrówkę w górę rzek, skąd po upływie 4—5 lat powracają do morza. Młode k.w. wędrują z szybkością l—3 km na dzień, podczas gdy osobniki dorosłe przemierzają dziennie około 10 km.
Ojczyzną k. w. są wybrzeża chińskie, skąd na początku bieżącego stulecia zostały zawleczone do Europy, najprawdopodobniej w wodzie na 'dnie
statków. [L.2.]
krabi koń -^tułacz.
hrabianek (Gnathia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 8 cm długości. Samce wyróżniają się
szeroką i niemal prostokątną w zarysie głową oraz potężnymi żuwacz-kami, tworzącymi parę kleszczy o funkcjach obronnych. Różnią się one tak
dalece od samic, iż zaliczane były dawniej do odrębnej rodziny. Odwłok ik. jest smukły, odcinający się wyraźnie od reszty ciała. Larwy wiodą
pasożytniczy tryb życia, żywiąc się krwią płaszczek i rekinów. Dorosłe k. nie odżywiają się wcale, korzystając z zapasów zgromadzonych w ciele
"w okresie larwalnym. Spotyka się g e wśród raf koralowych, w jamie gastralnej
Krabian.ek~Gnathia dentata
gąbek," w szczelinach skalnych lub w pustych rurkach po wie-loszczetach. Są żyworodne. Należy tu szereg gatunków szeroko
rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych i klimatu umiarkowanego. [L.Ż.]
krabik amerykański, krab amerykański
(Rhithropanopeus harrisii) — gatunek stawonoga z sekcji -^krabów. Długość giowotułowia samca
dochodzi do 1,5 cm; samice są niemal dwukrotnie mniejsze. Lekko rozszerzony z przodu pancerz ma płasko ściętą krawędź czołową, nieznacznie
pośrodku rozciętą, oraz 3 tępe ząbki boczne. Szczypce, zwłaszcza u samców, są potężne, niejednakowo rozwinięte. K. a. zamieszkują silnie
wyśledzone wody morskie o optymalnym zasoleniu około 5%o, wytrzymują jednak dość duże wahania w zasoleniu wody, bytować bowiem
mogą. przejściowo nawet w środowisku całkowicie słodkowodnym, a z drugiej strony — wytrzymują okresowy wzrost zasolenia do 20 i więcej
promille. Żyją na płytkim dnie piaszczysto-mulistym, do głębokości 10 m. Zagrzebują
krabon królewski
126
Krabon królewski
się całkowicie w gruncie, kryjąc się chętnie pod muszlami i innymi iprzedmiotami. Z uwagi na małą ruchliwość obrastają dość łatwo
hydropolipami i innymi osiadłymi 'organizmami. K. a., 'zasiedlające pierwotnie ujścia rzek wzdłuż atlantyckich brzegów Ameryki od Kanady po
Brazylię, zostały zawleczone przez człowieka min. do zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej oraz 'do Europy. W Europie znane są obecnie z
mórz: Azowskiego, Kaspijskiego, Północnego i Bałtyckiego. W Polsce należą do pospolitych mieszkańców Zalewu Wiślanego i Martwej Wisły.
Utrzymują się także wzdłuż brzegów Zatoki Gdańskiej,
przede wszystkim w obrębie
portów. [L.2.]
krabon królewski, krab kam-czacki (Paralithodes camtscha-tica) — gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Samce rosną do 25 cm
długości, osiągając ciężar do 7 kg. Samice są znacznie mniejsze. K. k. żyją ponad 20 lat. Mają 4 pary bardzo długich odnóży tułowiowych (V para
jest szczątkowa), których 'długość u starszych
okazów dochodzi .do 150 cm. Silnie zwapniały i usiany cierniami głowotułów ma kształt niemal kolisty z wysuniętą lekko .ku przodowi przednią
krawędzią. Drobny i zaostrzony dziób .czołowy otoczony jest bocznymi kolcami. Odwłok u samic jest asymetryczny. K. k. odbywają wędrówki
sezonowe na odległość 50—200 'km. Zwykle zimują na głębokości 100—
—250 m, a rozradzają się na płytkim dnie na głębokości 10—50 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Pacyfiku, od Archipelagu
Aleucteiego po wybrzeża Korei 'oraz Stanów Zjednoczonych A.P. Mają doniosłe znaczenie użytkowe. Wydobycie ich w ostatnich latach oscyluje
w granicach 60 000—
—90 000 ton rocznie, wykazując przejściowo tendencję zniżkową. Największe ilości wyławiają USA, Związek Radziecki oraz Japonia. [L.Ż.1
kraby (Brachyura) — sekcja stawonogów z podrzędu -*cho-daczków. Obejmują formy o charakterystycznej,
bardzo zwartej budowie. Mają
pokryty litym pancerzem głowotułów oraz drobny, listkowaty
127
krasokrzewka
(u samców węższy niż u samic) odwłok, podwinięty pod głowo-tulów. Ciało szeregu gatunków usiane jest licznymi kolcami. Ozułlki są krótkie, a
oczy mieszczą się na słupkach, niekiedy znacznej długości. Pierwszą parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne
zwykle szczypce.
Pozostałe 4 pary odnóży służą do chodzenia. Niekiedy odnóża tułowiowe ostatniej pary są wiosełkowato spłaszczone i przystosowane do
pływania. U innych gatunków ostatnia para odnóży tułowiowych jest znacznie słabiej rozwinięta od pozostałych i uniesiona ku górze, służąc do
przytrzymywania na grzbiecie kolonii gąbek lub żachw, stanowiących ochronę przed napastnikami. Szereg gatunków maskuje .swe ciało
fragmentami glonów, osadzając je na grzbiecie za pomocą szczypców. Ubarwienie upodabnia się zazwyczaj do podłoża, przy czym szczególnie
wyraźną mimikrę obserwować można u mieszkańców zarośli (np. u inaczka). Larwy k. rozwijają się 'zwykle w środowisku morskim (rzadziej
słodkowodnym), w związku z czym gatunki lądowe w okresie wylęgania się larw wędrują na 'brzeg morza, gdzie wyrzucają je bezpośrednio do
wody. K. wiodą zwykle bardzo skryty tryb życia, przebywając za dnia w rozmaitych norkach, szczelinach, z których wychodzą przeważnie
dopiero o zmierzchu. Pewne gatunki żyją wewnątrz ciała dużych, osiadłych lub mało ruchliwych zwierząt morskich, opuszczając je tylko w czasie
rozrodu. Wśród k. 'znane są gatunki wydające rozmaite dźwięki. K. zasiedlają głównie płytkie morza tropikalne, rzadziej morza klimatu
umiarkowanego. Tylko bardzo nieliczne gatunki
występują w morzach polarnych lub w głębinach oceanicznych, nie przekraczając jednak w zasadzie głębokości 4000 m. Niektóre gatunki
opanowały środowisko słonawowodne i słodkowodne. Typowym mieszkańcem wód słodkich jest np. wałęsacz, a okresowo w środowisku
słodkowodnym pojawiają się np. kalinek oraz dwa zawleczone do Polski kraby — krabik amerykański i krab wełnistoręki. Ten ostatni spędza
zresztą w wodach słodkich znaczną część swego życia. Liczne k. zasiedlają zalewaną okresowo falami morskimi strefę pływów morskich lub
wilgotne brzegi 'morskie. Niektóre k. przystosowały się do życia lądowego, •zamieszkując wilgotne tropikalne lasy, nierzadko do 1000 m n.p.m.
Wiele k. ma poważne znaczenie użytkowe. Do najważniejszych gatunków przemysłowych należą kalinek błękitny, kiesze-niec magister i
kieszeniec europejski. Ogólne wydobycie k. wynosi 'około 300 000 ton rocznie. [L.Ż.]
krasokrzewka (Eudendrium) — rodzaj jamochłonów z rzędu -Mstułbiowców. Jej gatunki mają nitkowate, na wierzchołku zgrubiałe polipy z
wysuniętym, odcinającym się od pozostałej części ciała stożkiem gębowym (proboscźs) i pojedynczym wieńcem czułków. K. żyją w
drzewkowato rozgałęzionych koloniach. Każdy polip objęty jest szkieletową miseczką — teką (-^peridermą). Na kolonii pączkują
—umeduzoidy. Pień ma barwę 'brunatną, polipy — różową. K. przebywają na podłożu raczej kamienistym, ale również na obiektach drewnianych
i metalowych, w strefie przybrzeżnej (do 250 m głębo-
kraspedakusta
128
kości) mórz północnych, Morza Czarnego i Pacyfiku. [Z.S.]
kraspedakusta (Craspedacusta
sowerbyź) — gatunek jamochłona z rzędu -^stułbi owców. Jest to jeden z nielicznych gatunków isłodteowodnych jamochłonów,
w którego cyklu życiowym występuje w pełni ukształtowana, swobodnie pływająca meduza. Osiąga ona z czasem średnicę ponad
2 cm
Braspedakusta
A — dojrzała meduza (l — gonada); B — 3 rodzaje polipów wytwarzające różne typy pączków (l — pączek podobny do osobnika macierzystego;
2 — fiaustula; 3 — meduza)
i ma 614 czułków, -natomiast bezpośrednio po odpączkowa-niu od polipa ma ich tylko 8 i l mm średnicy. Polipy wielkości ok. 2
mm, o bardzo małych czułkach, zostały pierwotnie opisane jako odrębny gatunek, tzw. mikrohydra (Microhydra ryderi}.
Powstają one w trojaki sposób: przez pączkowanie meduz, przez pączkowanie polipów i przez ->-frustulację. K. zamieszkują
przeważnie zbiorniki o muli-stym 'dnie i o słabym przepływie wody. Występują w Europie, Ameryce Północnej i w Azji. [Z.S.1 •
kraśniak (Micarźa) — rodzaj stawonogów z rodziny ->wor-czakowatych. Obejmuje pająki mające ciało wydłużone, długości ok.
5 mm, z często przewężonym .odwłokiem i dość długimi nogami. Ubarwienie ich jest brunatne lub czarne, a u wielu gatunków z
pięknym metaUczlnym, połyskiem dzięki pokrywającym ciało drobniutkim łusecakOTO. K. żyją w ciepłych i suchych biotopach.
Polują aktywnie w dzień. Naśladują mrówki swym zachowaniem oraz 'kształtem i ubarwieniem dała. Uniesione do góry nogi I
pary imitują u k. czułki, a zwierzęta te poruszają się bardzo szybko i sprawnie na pozostałych 3 parach. Kilkadziesiąt- gatunków
k. znanych jest głównie z Europy, Azai i Ameryki Północnej. W Polsce stwierdzono do tej pory występowanie 9 gatunków.
[W.S.]
krawiec ->rak stawowy.
krągllk (Pomatios elegans) — lądowy gatunek mięczaków z rodziny Pomatźasźdae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Jego
muszla jest stożkowato-kulista-wa, stosunkowo smukła, wysokości około 1,5 cm. Otwór muszli zamyka' koliste wieczko. Skrzele
zanikło, a płaszcz z licznymi naczyniami krwionośnymi umożliwia oddychanie powietrzem atmosferycznym. K. zamieszkuje
tereny wokół Morza Śródziemnego. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodziny Pomatźastdae, rozpowszechnionej w
Ameryce Środkowej i w tropikalnych częściach Afryki. Żyje wśród obficie zarośniętych skał waTABLICA III. GĄBKI MORSKIE <c.d.)
Koronkowiec
TABLICA IV. STUŁBIOPŁAWY
Przekrój podłużny przez górną część ciała stułbi. Widoczne komórki ekto-i entodermy, a między nimi błona podstawowa
Naklutek Millepora alcicornis (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Invertebra-tes of the Worid)
TABLICA V. KRĄŻKOPŁAWł
Rozlistek (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Imertebrates of the Worid)
Kasjopea (R. Buchsbaum i L. J. Milne: Living Invertebrates of the Worid)
TABLICA VI. KORALOWCE (c.d.)
Szkielet korala madrepofowego Favia denticulata
129
krązkopławy
plennych, pod kamieniami i ściółką. Żywi się opadłymi, suchymi liśćmi. Może przeżyć do 8 miesięcy żywiony wyłącznie bibułą
filtracyjną, składającą się z czystej celulozy, a więc pokarmem absolutnie bezbiał-kowym, a ponadto niestrawnym i
nieprzyswajalnym dla większości zwierząt. Zawdzięcza to symbiotycznym mikroorganizmom, żyjącym w jego przewodzie
pokarmowym. Organizmy te wykorzystując dostarczoną przez gospodarza celulozę, stają się dlań następnie źródłem białka.
[T.U.]
krązalek (Discus) — rodzaj mięczaków z rodziny Endodołi-tidae, z rzędu -»-trzorikoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszle
kształtu krążków lekko wzniesionych u góry, wklęsłych od dołu, o średnicy 5—7 mm i matowej powierzchni. K. żyją w
cienistych, dość wilgotnych lasach w ściółce, próchniejących pniakach i pod kamieniami. W Polsce spotyka się 3 gatunki k. K.
obły (Dźs-cus ruderatus) odznacza się muszlą o zaokrąglanych brzegach, barwy jednolitej, rogo-wobrunatnej. W górach i na
podgórzu jest znacznie liczniejszy niż na pozostałych terenach kraju. K. plamisty (Discus ro-tundatus) ma muszlę o brzegach
lekko kanciastych, barwy ro-gowobruraatnej w regularnie rozmieszczone rudawe plamki. Jest pospolity w całej Polsce. K.
krawędzftsty (Dźscus pers-pectźuiłs) barwą muszli nie różni się od poprzedniego, ale muszla jego jest bardziej spłaszczona, a jej
brzeg ma postać ostrej krawędzi. Żyje na ogół nielicznie w górach i na podgórzu; .pospolity jest tylko -w Bieszczadach.
Wiadomości o odżywianiu się 'k. odnoszą się prawie wyłącznie do k.
plamistego. Pobiera on pokarm zróżnicowany: liście ziół (często pokrzywy), niższe grzyby, zbutwiałe drewno, jednokomórkowe
glony porastające korę drzew, a także martwe szczątki roślinne oraz zwierzęce. [T.U.]
krążkopławy (Scyphozoa) — gromada jamochłonów z typu -^parzydełkowcow. Występują zarówno pod postacią ->polipa, jak i
-^meduzy. Polipy (scyfo-stomy, scyfopolipy) są drobne (wielkości od l do 7 mm), nie tworzą kolonii (z wyjątkiem jedynego
rodzaju Nausithoe), mają początkowo po 4, a później po 16 czułków i wystający stożek gębowy (proboscźs). Polipy chwytają
ramionami (czuł-kami) drobne organizmy zwierzęce, a prócz tego pobierają pokarm dzięki ruchowi rzęsek pokrywających czułki,
rzęski bowiem przesuwają ku otworowi ustnemu opadłe na nie cząstki. Boczne pączkowanie prowadzi do powstawania nowych
scyfopolipów, a szczytowe — do powstawania scyfo-meduz. Te ostatnie mogą osiągać znaczne rozmiary (np. beł-twa dochodzi
do 2 m średnicy). Ich klosz (dzwon) składa się z części wierzchniej (eks-um!breHi) i spodniej (subum-brelli), przedzielonych
układem pokarmowo-naczyniowym (gastrowaskularnym). Brzeg podzielony jest na 8 płatów wcięciami, w których zlokalizowane są narządy zmysłów (-^-ropalium), złożone z organów zmysłu równowagi oraz foto- i chemoreceptorów. Pomiędzy
ropaliami krawędzie klosza przeważnie obsadzone są licznymi czułkami. Czworokątny otwór gębowy, leżący pośrodku
subumibrelli, wysunięty bywa niekiedy na krótszym lub dłuższym ryjku, zwa-
kreweta
130
nym rączką (manubrium). Obejmują go cztery, niekiedy dość duże płaty (ramiona przy-ustne), ułatwiające chwytanie zdobyczy (drobnych
zwierząt m.in. ryb). Obszerna jama ga-stralna wybiega u młodych meduz ku brzegom klosza 16 uchyłkami, które później rozgałęziają się w
zawiły system naczyń, tworząc łącznie z nią układ gastrowaskularny, o schemacie zasadniczo promienistym. Polipy i meduzy k. stanowią
naprzemienne generacje w przemianie pokoleń, przy czym polipy to pokolenie bezpłciowe, a meduzy — ipłcio-we. K. są rozdzielnopłciowe.
Zapłodnienie następuje w otaczającej wodzie. Z zygoty rozwija się swobodnie pływająca larwa typu -»-planuli. Poza przedstawicielami rzędu
Stau-romedusae k. wiodą planktono-wy tryb życia, przeważnie w górnych warstwach wody morskiej, występując nieraz w wielkich skupiskach
(do 50 km długości) o znacznym zagęszczeniu. Chmary te powstają wskutek ruchów wody bądź masowej w danym okresie strobilacji polipów w
jakimś szczególnie sprzyjającym bytowaniu k. rejonie. W strefie głębinowej spotyka się przedstawicieli rodzajów Stygióme-dusa, Atolla i
Nausithoe. Do k. należy około 200 gatunków, które grupuje się w 5 rzędach:
Stauromedusae, Cubomedusae, Coronata, Semaestomeae i meduzy kanalikowe. [Z.S.]
kreweta (Penaeus) — rodzą} stawonogów z sekcji -Arewet. Obejmuje gatunki osiągające kilkanaście i więcej centymetrów długości. Mają one
pancerz głowotułowia wydłużony ku przodowi w ostry' .dziób (ząbkowany wzdłuż grzbietowej i brzusznej krawędzi)
i zaopatrzony w kilka zaostrzonych wyrostków. Wzdłuż grzbietu odwłoka sterczy wyraźna listewka, tworząca rodzaj kilu grzbietowego.
Należy tu około 30 gatunków rozprzestrzenionych przeważnie w obrębie szelfu kontynentalnego strefy tropikalnej, rzadziej stref
subtropikalnych. Spośród 6 atlantyckich gatunków k. największe znaczenie użytkowe ma k. biała. W Pacyfiku szczególnie idużo poławia się ik.
wschodnich. Globalne odłowy k. dochodzą obecnie do l 000 000 ton rocznie. [L.2.]
kreweta biała (Penaeus seti-ferus) — gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Rośnie 'do długości 20 cm. Jest przezroczysta z nieco błękitnawym
odcieniem. Wyróżnia się wyjątkowo 'długimi czułkami, przekraczającymi •dwukrotną długość ciała, oraz 'długim dziobem czołowym,
przedłużonym ku tyłowi w postaci grzbietowego kilu, dochodzącego do 2!s długości pancerza głowotulowio-wego. Pancerz okrywa głowę wraz ze
wszystkimi segmentami tułowiowymi. K. b. zamieszkuje płytkie, muliste dno morskie, szczególnie licznie w pobliżu ujść rzecznych. Występuje
w Zatoce Meksykańskiej, w Morzu Karaibskim i sąsiednich rejonach Atlantyku, zwykle na głębokości do 30 m, rzadziej — do 80 m. Jest pod
względem użytkowym najważniejszym skorupiakom 'tworzącym podstawę amerykańskich połowów krewetek. Roczne światowe wydobycie k.
b. sięga kilkudziesięciu tysięcy ton. [L.Ż.]
kreweta plamista <Penaeus
duorarum) — gatunek stawonoga z sekcji ->krewet. Samice rosną do długości 21 cm, samce — do 17 cm. Ciało barwy
131
krewetniki
szarawej ma zwykle dość wyraźną, ciemną plamkę ina III lub IV segmencie odwłokowym. Niemal przezroczysty wachlarz ogonowy zdobi błękitne obrzeżenie. Czułki, jakkolwiek długie, nie przekraczają dwukrotnej długości ciała. Krótki i masywny dziób czo-Iowy przechodzi w
grzbietowy kil, sięgający aż do tylnej krawędzi pancerza głowotułowio-wego. Pancerz jest z tyłu .na grzbiecie głęboko wycięty i nie okrywa
ostatniego segmentu tułowiowego. K. p. zamieszkuje płytkie piaszczyste dno, zwłaszcza w pobliżu ujść rzecznych, na głębokości do 50 m,
jakkolwiek spotkać ją można niekiedy do głębokości 350 m. Jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem atlantyckim, znanym od wybrzeży
Mauretanii ipo Angolę oraz od wybrzeży Stanów Zjednoczonych po Brazylię. Bywa poławiana w dużych ilościach (około 5000 ton rocznie)
szczególnie w Zatoce Meksykańskiej i Gwinej-skiej. [L.2.]
kreweta wschodnia (Penaeus
orientalis) — gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Samice rosną do 'długości 17 'cm, samce — do 24 cm. K. w. ma bardzo 'długie ozułki,
przekraczające dwukrotną długość jej ciała, oraz wyjątkowo długi dziób czołowy, przechodzący ku tyłowi w postaci kilu grzbietowego,
osiągającego najKa-eweta wschodnia
wyżej długość pancerza gło-wotułowiowego. Jest mieszkańcem płytkich wód morskich wzdłuż wybrzeży wschodniej Azji. Ma poważne
znaczenie użytkowe. Jest odławiana w ilości kilkudziesięciu tysięcy ton rocznie. [L.Ż.]
krewetka (Palaemon) — rodzaj stawonogów z sekcji —»-game-Iowców. Reprezentujące ją gatunki rosną do długości 12 cm. Mają one
wydłużony dziób czołowy, z 'kilkoma ząbkami wzdłuż górnej i dolnej krawędzi oraz z dwuwierzchołkowym czubkiem. Czułki I ipary zaopatrzone są w 3 wici, częściowo u nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o dość długiej 'części
chwytnej. Do k. należy kilkadziesiąt gatunków. Większość z nich zamieszkuje płytkie i z reguły zaro$|tięte dno morskie w strefie tropikalnej i w
cieplejszych wodach strefy umiarkowanej, a niektóre występują w wodach .silnie wyśledzonych, a nawet w środowisku słodko-wodnym. Jeden
gatunek — Paiaemon adspersus — żyje w Bałtyku; bytując szczególnie licznie w obficie zarośniętej Zatoce Puckiej. [L.Ż.]
krewetniki, pływające (Natan-tia) —• podrząd stawonogów" z rzędu ->-dziesięcioinogów. Mają ciało mniej lub bardziej przezroczyste, wyraźnie
wydłużone i 'bocznie ścieśnione. Głowotu-łów tworzy często na przedzie charakterystycznie ząbkowany dziób czołowy (rostrim). Wydłużony ii
'silnie umięśniony odwłok jest zakończony szerokim wachlarzem ogonowym. U nasady czułków II pary wyrasta podłużna listkowata łuska. Odnóża 'tułowiowe są silnie wydłużone i wysmukłe. Ich 2—3
krewety______________
przednie pary zaopatrzone są w .delikatne szczypce. Na odwłoku występuje 5 par krępych odnóży pływnych, (które wraz z
wachlarzem ogonowym stanowią organ ruchu. K. są świetnymi pływakami, odbywając wędrówki sezonowe, a niekiedy też
dobowe. Obejmują ponad 2000 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w środowisku morskim i słona-wowodnym, a niektóre
zamieszkujące krainy subtropikalne i tropikalne spotyka się także W wodach słodkich. Większość gatunków bytuje w płytkich, a
zwłaszcza zarosłych rejonach morza. Ich odłowy przekraczają już l 500 000 ton rocznie i nadal wzrastają. K. dzieli się na dwie
sekcje: bardziej prymitywne krewety oraz garne-Iowce. [L.Ż.]
krewety (Penaeidea) — sekcja stawonogów z podrzędu -(jkre-wetete. Obejmują prymitywne dziesięoionogi, składające jaja do
otaczającej wody i nie opiekujące się nimi. Z jaj wy-kluwają się larwy z reguły w stadium ->.pływika, charakterystycznego dla
wielu niższych skorupiaków. Obok gatunków kilkucentymetrowych należy tu szereg większych, osiągających 20 i więcej
centymetrów długości. U 'dorosłych osobników 3 .przednie pary odnóży tułowiowych zakończone są szczypcami prawie
jednakowej długości, a tarcza boczna II segmentu odwłokowego nie zakrywa bocznej tarczy segmentu poprzedniego. Sekcja k.
obejmuje około-400 gatunków występujących wyłącznie w morzach tropikalnych i subtropikalnych. Odbywają one
sezonowe wędrówki rozrodcze do miejsc głębszych i wędrówki pokarmowe do miejsc płyt-szych i zarośniętych. Młode
___________________132
osobniki szeregu gatunków wstępują do wysłodzonych zatok, limanów i ujść rzecznych. Niektóre k. są mieszkańcami głębszego
'dna morskiego, występując do głębokości co najmniej 1000 m. Znane są też nieliczne gatunki słodkowodne. Gatunki fc., które
występują masowo, stanowią ważny obiekt połowów. Rocznie wydobywa się blisko 1,5 min ton tych skorupiaków, przy czym
połowy te wykazują tendencję zwyżkową. Najważniejsze łowiska k. znajdują się w płytkich rejonach Zatoki Meksykańskiej, w
pobliżu ujść wielkich rzek amerykańskich, jak Missisipi i Rio Grandę. Duże ilości k. wydobywa się także w zatokach:
Gwinejskiej, Ben-galskiej i Syjamskiej. [L.Ż.]
kręcone schodki -^skalana.
krężelnice (.Stelmatopoda, Gy•mnolaemata) — rząd czułkow-ców z gromady —-mszywiołów. Pojedyncze osobniki ich kolonii mają kształt rurek lub skrzyneczek i są wyraźnie od siebie oddzielone, nigdy nie zlewając się w jedną masę, jak niektóre
->-podkówczaki. Ciało ipokrywa chityna w różnym stopniu u-wapniona. Lofofor jest kolisty, epistomu brak. U wielu gatunków
występuje swobodnie pływająca larwa. Większość gatunków k. to zwierzęta morskie, bytujące wzdłuż wybrzeży Europy, Afryki,
Ameryki Północnej i Chin; nieliczne gatunki zamieszkują wyśledzone wody przybrzeżne oraz wody słodkie Europy, Azji,
Ameryki Północnej i Nowej Zelandii. K. obejmują 10 rodzin i blisko 4000 gatunków. [J.M.R.]
krocioaogi, dwuparce (Diplo-poda) — gromada stawonogów z podtypu ->wargowców. Mają
133
kneczek
po 2 pary odnóży krocznych na każdym segmencie ciała z wyjątkiem głowy, kilku pierwszych i ostatniego segmentu. Ciało o
długości od 3 mm do kilkunastu centymetrów pokryte jest łbardzo twardym pancerzem, złożonym z połączonych elastycznie
grubych pierścieni, chroniących' [poszczególne segmenty. Na segmentach tych widnieją otwonki gruczołów obronnych,
wydzielających żrącą ciecz o odstraszającym zapachu. Olbrzymia większość gatunków ma zdolność zwijania się w spiralę lub
kulkę. Zwijanie się i wydzielanie wyżej wymienionej cieczy są jedynymi formami obrony tych nieszkodliwych zwierząt, żywiących się butwiejącymi resztkami roślin, grzybami i glonami. Spośród znanych około 7000 gatunków większość żyje w
tropikach, a w Polsce
— łącznie 85 gatunków i pod-gatunków. Do k. zalicza się 10 rzędów, z 'których W faunie Polski występują przedstawiciele 6
rzędów, m.in. juluśy, rosochatki oraz skulice. (Tabl. XIV). [W.S.]
krwinkowce (Haełnosporidia)
— gromada pierwotniaków z podtypu -*sporowców właściwych. W stadium dojrzałym pasożytują w krwinkach różnych
(kręgowców. Ich sporozo-ity są wprowadzane do krwi gospodarza przez owady lub kleszcze. Wewnątrz krwinek tworzą się
-»-plazmodia podlegające podziałowi. Wraz z rozpadem zarażonych krwinek uwolnione k. dostają się do osocza i atakują
następne komórki krwi. Ostateczne różnicowanie się gamet i ich kopulacja zachodzi w jelicie owada lub kleszcza. Wytworzone w
wyniku kopulacji gamet ruchliwe zygoty [przenikają do ślinianek żywiciela, gdzie dzielą się, tworząc liczne sporozoity. Zarażenie k. powoduje objawy anemii i zatrucia. Do k. należą m.in.
zarodźce. [A.J.K.].
kryl ant&fktyozny (Euphausia superba) — gatunek stawonoga z rzędu -»eufauz3i. Rośnie do około 5 cm długości. Ma ciało
barwy czerwonawej. Samice k.a.. znoszą jaja w wodzie przypowierzchniowej, po czym jaja te pogrążają-się do głębokości
2—3000 m, gdzie wykluwają się larwy. W miarę wzrostu, larwy stopniowo wypływają ku powierzchni morza. K.a. zasiedlają
morza antarktyczne, występując w największych skupiskach w miejscach prądów wynoszących wody głębinowe (bogate w sole
odżywcze) na powierzchnię morza. Stanowią podstawowy pokarm wielorybów żyjących w rejonie antar-ktycznym. W ostatnich
latach podjęto ich eksploatację, która sięga już blisko 400 000 ton rocznie. Wydobywane są przez rybaków radzieckich, japońskich i polskich. [L.Ż.]
kryl północny (Meganyctiphanes noryegica) —'gatunek stawonoga z rzędu ->-eufauzji. Rośnie do 5 cm długości. Ma ciało barwy czerwonawej. Pancerz
głowotułowia tworzy z przodu krótki, zaokrąglony dziób czołowy oraz 2 boczne ząbki przy każdym oku. K.p. żyją w wodach
powierzchniowych o głębokości nie przekraczającej 100 m. Są mieszkańcami umiarkowanie ciepłych wód północnego Atlantyku;
' dostają się wraz z Prądem Zatokowym także do Morza Barentsa, gdzie jednak się nie rozmnażają. [L.Ż.]
krzeczek (Trochosa) — rodzaj stawonogów z rodziny ->po-gońcowatych. Obejmuje gatun-
krzewek
134
ki pająków o długości ciała do 15 mm i oliwfeowoszarym lub brunataolszarym ubarwieniu. K. 'kryją się zwykle pod kamieniami
na łąkach i polach. Prowadzą prawdopodobnie nocny tryb życia. Spośród kilkudziesięciu opisanych gatunków w Polsce
występują 4, trudne do rozróżnienia nawet dla specjalistów. [W.S.]
krzewek (Dinobrion) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —rChry-somonadida. Obejmuje gatunki kolonijne, których komórki
osiągają długość około 30— —50 ysn. Są one w zasadzie dwuwiciowe, przy czym jedna wić jest bardzo krótka. K. mogą
okresowo poruszać się za pomocą nibynóżek, co wskazuje na ich pokrewieństwo z peł-zakami, formami typowo zwierzęcymi.
Każdy osobnik kolonii ma zdolność do wytwarzania wokół siebie celulozowej torebki, do której dna przyczepiony jest tylnym
końcem ciała. W ikażddj komórce kolonii
Kolonia krzewka l — torebka opuszczona po podziale; 2 — chloroplast; 3 — jądro;
4— wić
k. znajduje się pojedynczy chloroplast koloru żołtawo-zielonego, zawierający barwniki chlorofil i chryzochrom. Substancje
zapasowe gromadzone są w postaci kropel tłuszczu, gliteogenu i węglowodanu zwanego leukozyną. Tworzenie się i rozrósł
kolonii odbywa się w następujący'sposób: komórka macierzysta dzieli się, a 2 komórki potomne częściowo wysuwają się z celulozowej torebki i d obudowuj ą własne 2 nowe, tkwiące częścią nasadową w starej torebce. Proces ten, powtarzając się
wielokrotnie, prowadzi do powstania wieloosobniczej kolonii, przy czym tylko w szczytowych torebkach tkwią pierwotniaki.
Nową kolonię k. zapoczątkowuje osobnik, który po podziale komórki nie odtworzył od razu własnej torebki, tylko odpłynął od
starej kolonii i dopiero po pewnym czasie wytworzył torebkę. Przez kolejne podziały tego osobnika tworzy się nowa kolonia.
K. występują we wszystkich typach wód: morzach, wodach słonawych i słodkich. W wodach słodkich spotyka się k. zarówno
jako formy plan-ktonowe, jak osiadłe na pływających liściach i glonach. W klimacie 'umiarkowanym masowo pojawiają się
jedynie w lecie. [A.J.K.]
krzyżak — nazwa obejmująca kilkadziesiąt krajowych gatunków pająków 2 rodziny —>krzy-żakowatych, zaliczanych . do
niedawna do wspólnego rodzaju Araneus. Rodzaj ten został podzielony ostatnio na kilka rodzajów. W znaczeniu węższym nazwa
k. oznacza 11 gatunków bardzo do siebie podobnych i zaliczanych do rodzaju Araneus sensu stricte. W znaczeniu najwęższym
na135
krzyżakowate
zwą ta oznacza k. ogrodowe-go. [J.P.]
krzyżak łąkowy <Araneus qua-dratus) — gatunek stawonoga z rodziny —>-krzyżakowatych. Osiąga długość^do 20 mm. Ma
żółtawy głowotułów, a odwłok zwykle zielony lub bladozielony, czasem prawie biały, żółty, czerwonawy albo fioletowo-ła-unatny. Duże białe plamy na barwnym tle odwłoka są ułożone w czworobok, a nie w kształt krzyża, jak u krzyżaka
ogrodowego. K. ł. rozpina zwykle swe duże sieci łowne, dochodzące do l m rozpiętości i około 40 cm średnicy, wśród kęp
krzewów rosnących na wilgotnych łąkach oraz wśród wysokich ziół. Występuje również, ale rzadziej, na polach uprawnych oraz
w lasach i młodnikach sosnowych. Jest gatunkiem znanym z całej Europy, środkowej Azji oraz z Grenlandii. Występuje pospolicie w całej Polsce. IW.S.]
krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus) — gatunek stawonoga z .rodziny —.krzyżakowa-tych. Ma dość duże jak na pająka
rozmiary, samice bowiem dochodzą prawie do 20 mm, a samce do 8 mm długości. Rozpina swe sieci wśród zabudowań
wiejskich, w ogrodach, młodnikach i lasach soKrzyżak ogrodowy
snowych. Odznacza się charakterystycznym 'układem białych plam, dających rysunek krzyża na ciemnym tle w kształcie
dębowego liścia, otoczonym z kolei jaśniejszym obrzeżeniem. To ubarwienie bywa zmienne w odcieniu od szarobrunatnego do
prawie czarnego. K.o. występuje w prawie całej Eurazji i w Ameryce Północnej. Jest pospolity w całej Polsce. [J.P.]
krzyżak zielony (Araniella cucwbitina) — gatunek stawonogów z rodziny -»krzyżakowa-tych. Osiąga długość 5—8 mm. Ma głowotułów żółty lub ró-żowawy
(zwłaszcza u samców) z czarnym brzegiem, odwłok żółtozielony lub , intensywnie zielony 2 6 parami czarnych kropek (2 pary z
iprzodu pośrodku l 4 z tyłu przy brzegach) i jaskrawoczerwoną okolicą kądziołków przędnych. K.z. w odróżnieniu od innych
krzyża-kowatych 'buduje często sieci poziome. Żyje wśród gałązek krzewów i drzew zarówno liś-ściastych, jak i iglastych. Jest
pospolity wszędzie w Polsce, znany z całej Europy, północnej Afryki, zachodniej, środkowej i wschodniej Azji aż po Kamczatkę i
Japonię. W Polsce występują jeszcze 3 gatunki z rodzaju Araniella, różniące się 'ubarwieniem (m.in. układem czarnych kropek) i
szczegółami budowy aparatów kopulacyjnych. Gatunki te są jednak rzadsze niż k.z. IW.S.]
krzyżakowate <Aranetdae) — rodzina stawonogów z ipodrzę-du -^pająków wyższych. Pająki te, zwykle o średniej wielkości lub
duże (krajowe gatunki maaą długość ciała 3—20 mm, niektóre egzotyczne bywają znacznie większe), wyróżniają się
masywnością od-
kubecznica
136
włoka, stosunkowo cienkimi i długimi nogami, a zwykle też charakterystycznym ubarwieniem. Ubarwienie odwłoka składa się
2 ciemnych, czarnych lub brunatnych plam o liścio-watym zarysie oraz z białych plam, układających się u niektórych gatunków,
np. 'u krzyżaka ogrodowego, w kształt krzyża. Liściasty deseń u młodych osobników bywa rozbity na segmentalne plamy i jest
jednym z ostatnich śladów za-nikłej segmen-tacji. K. rozpinają swoje sieci (jednopłasz-czyznowe, o spiralnej • nici łownej i
schodzących się w środku promieniach wzmacniających) w miejscach szczególnie uczęszczanych przez owady, przy czym
miegsca takie odnajdują metodą prób i błędów. Pomimo codziennego odnawiania sieci jej cechy charakterystyczne, takie jak
liczba promieni, skrętów lepkiej spirali łownej oraz ewentualne “ornamenty" czy wzmocnienia pozostają nie zmienione. K.
czyhają na zdobycz zawieszone w środku sieci hib w pobliskiej kryjówce połączone] z siecią nicią sygnalizacyjną, która przenosi
drgania spowodowane szarpaniną usiłującego wyswobodzić się owada. Biegnąc do zdobyczy k. orientują się zmysłem
wibracyjnym (-»-zmysly) ustalając kierunek, skąd rozchodzą się drgania sieci. Ich oczy w liczbie 8 są bardzo niedoskonałe i nie
dają wyraźnego obrazu przedmiotów, pozwalając jedynie odróżnić przedmioty jasne od ciemnych. Zdobycz jest paraliżowana
jadem wstrzykniętym ze “szponu" szczękoczułków, a następnie obwijana przędzą i zawieszana na sieci. Rzadko kiedy k. od razu
zabierają się do wysysania zdobyczy. Zaniepokojony pająk wprawia sieć w intensywne i szybkie drgania, huśtając się na niej.
Utrudnia tym atak ewentualnemu wrogowi. Przy poważniejszym zagrożeniu opuszcza się na nici wysnuwanej z kądziołków na
ziemię i kryje wśród ściółki i runa. Długość życia k. waha się w zależności od gatunku od l roku do kilku lat. W Polsce występuje
47 gatunków k., na świecie — około 2500. Szczególnie pięknymi przedstawicielami k. są w Polsce tygrzyk paskowany, a w
krajach tropikalnych podrodzina Gastera-canthinae i gatunki z rodzaju prządka. [J.P.]
kubecznica {Campanulana) — rodzaj jamochłonów z rzędu
-*&tułbiowców. Polipy należących tu gatunków żyją w koloniach przypominających mech. Każdy objęty jest kieli-chowatą
hydroteką (->-perider-ma) i tkwi na pierścieniowanej nóżce. Kolonie są albo stojące, krzaczkowate (np. u Campanu-laria
verticilliata), albo płozą się po podłożu (np. u Campa-nularia johnstoni). K. zasiedlają obficie przybrzeżną strefę mórz, w tym
Morza Północnego i częściowo Bałtyku (zwłaszcza jego zachodniego rejonu). [Z.S.]
hulanka (ArmadUlidium) — rodzaj stawonogów z rzędu
-wównonogów. Obejmuje gatunki długości do kilkunastu centymetrów, o wydłużonym, wąskim i stosunkowo wysoko
sklepionym ciele. Głowa ma trójkątnawy płat środkowy i trójkątnawe płaty boczne. Odwłok jest krótki i zaokrąglony. K.
obejmują ponad 100 gatunków występujących w krajach tropikalnych, subtropikalnych i częściowo klimatu umiarkowanego. W
Europie liczne gatunki zamieszikują kraje środkwadratolk
ziemnomorskię, zwłaszcza Półwyspu Bałkańskiego.'W Polsce występuje kilka gatunków k., z których najszerzej rozprzestrzeniona gest k. nadobna. (“Niektóre gatunki ciepłolubne S spotykane są u nas wyłą-i cznie w cieplarniach. (Tabl. l XIII). [L.Ż.1
I1
kulanka nadobna (ArmadiW-dium pulchellum) — gatunek stawonoga z rodzaju -».kulanki. Bośnie do 6 mm •długości. Ma ciało
lśniące, o zabarwieniu ciemnobrunatnym z jaśniejszymi plamkami. Zasiedla głównie lasy 'liściaste, rzadziej iglaste. Żyje zwykle
towarzysko pod odstającą korą oraz w ściółce leśnej pod kamieniami i opadłymi liśćmi lub we mchu. Zamieszkuje zachodnią i
środkową Europę, w tym prawie całą Polskę. [L.Ż.]
kulorzęsek (Ichthyophthirius multifiliis) — gatunek pierwotniaka z podgromady -M-ÓW-norzęsych. Pasożytuje w
łącz-notkankowej warstwie skóry ryb słodkowodnych. Dojrzałe osobniki maga kształt kulisty, a ich średnica •dochodzi do 1000
(im. Są one równomiernie pokryte gęstymi rzędami rzęsek, któr'B biegną południkowo. K. odżywiają się zarówno żywą tkanką
gospodarza, jak i obumarłymi fragmentami tkanek. Dzięki pęknięciu lub ropieniu tkanki łącznej uszkodzony zostaje nabłonek,
przez który pasożyty po osiągnięciu maksymalnego wzrostu ciała wydostają się na zewnątrz, a następnie tworzą cystę i opadają
na dno zbiornika. K. w cyście dzieli się kolejno na wiele komórek potomnych. W rezultacie tych podziałów powstaje około 1000
drobnych, wrzecionowatych pływek długości około 30—W yam. Powstawanie
pływek w cyście przypomina obraz bruzdkowama jaja zwierząt tkankowych. Oznacza to, że k. dzieli się zarówno na drodze
podziałów poprzecznych w stosunku do przebiegu kinet, jak też i podłużnie. Taki podłużny podział ciała orzęska spotykany gest
tylko u tego rodzaju. Po szeregu podziałów cysta pęka, a pływki aktywnie atakują ryby, wnikając do ich skóry, zwłaszcza w
miejscach zranionych. Inwazja k. objawia się wyraźnymi iguakami, które łatwo ropieją. K. powodują niekiedy poważne ttraty w
rybostanie, dziesiątkując głównie narybek. Mają bardzo szeroki zasięg geograficzny. IA.J.K.]
kwadratniak, krab mangrowy (Sesarma) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotu-łów
długości l—2 cm, niemal kwadratowy w zarysie. Ich oczy znajdują się na krótkich słupkach. Szczypce samców są kilkakrotnie
większe od szczypiec samic, a człony nasadowe odnóży rozszerzone, często z 2 przednimi ząbkami. Niektóre gatunki k. ryją
norki powyżej górnego zasięgu pływów, sięgające wód gruntowych. Ot-worki prowadzące do norek bywają często otoczone kopczykiem z urobku o wysokości do 20 cm. Pewne gatunki żyją wśród ściółki wilgotnych puszcz, porastających wyspy Pacyfiku,
dochodząc tu i ów-dzie do wysokości 1000 m n.pan. Do k. należy niemal 140 gatunków. Występują one głównie wzdłuż
wybrzeży ;on-tynentów i wysp rejonów tropikalnych oraz subtropikalnych. [L.2.]
kwadratnik (Tetragnatha) — rodzaj stawonogów z rodziny
lamblia_______________
kwadrataikowatych (Tetragna-thidae), z podrzędu -^-pająków wyższych. Obejmuje formy odznaczające się bardzo długim
cienkim odwłokiem, zwykle srebrzyście zabarwionym, oraz bardzo długimi, cienkimi nogami. Siedząc na sieci k. wyciągają 2
'przednie pary nóg daleko do przodu, a 2 tylne daleko do tyłu, równolegle do podłużnej osi ciała, co jeszcze bardziej wydłuża ich
sylwetkę. Szczękoczułki dojrzałych samców są bardzo wydłużone. K. budują niezwykle regularne, płaskie sieci, przypominające
siec -Arzyżakowatych. Najczęściej sieci takie można spotkać w miejscach wilgotnych, zwłaszcza nad brzegami wód, wśród
roślinności nadwodnej. W Polsce występuje 6 gatunków z rodzaju k. [J.P.]
________________138
kwietnik (Misumęna vatia) — gatunek stawonogów z rodziny ukośnikowatych {Thomisidae). z podrzędu -^pająków wyższych.
Samica osiąga długość do 8 mm, samiec — do 4 mm. K. żyją wśród roślin zielnych, krzewów l na gałęziach drzew. Bywają
często spotykane w kielichach lub na płatkach kwiatów, gd-zie czatuj ą na owady. Mają zdolność częściowej zmiany ubarwienia
ciała — od białawożółtego do zielonego lub różowego — w zależności od barwy podłoża, na którym przebywają. Znane są z siły
jadu, który błyskawicznie zabiją pszczoły. Dla człowieka nie stanowią * żadnego niebezpieczeństwa, z uwagi na delikatną
budowę szczękoczułków. K. zamieszkują Holarktykę. Są pospolite w całej Polsce. [J.P.]
lamblia {LambUa, Giardia) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•Diplomonadida. Obejmuje gatunki pasożytnicze długości
około 10—20 p.m. Mają one 2 jądra, 2 pałeczki osiowe i 8 wici. Uzasadnia to przypuszczenie, że podczas ewolucji l. powstały na
drodze nie ukończonego podziału komórkowego. Ich brzuszna powierzchnia ciała jest przekształcona w przyssawkę, za pomocą
której przyczepiają się do nabłonka wątroby, pęcherzyka żółciowego lub jelita żywiciela. Przez przyssawkę odbywa się najintensywniejsze wchłanianie awiązków białkowych i węglowodanów. Substancje odżywcze l. pobierają z nadtrawio-nych
lub rozpuszczonych komórek nabłonka albo z mleczka pokarmowego, jeśli pasoLamblia wici; 2 — pałeczki osiowe; 3
— jądra
139
langusty
żyłują w świetle jelita. Pasożyty te niszczą tkankę wątroby przez jej mechaniczne uszkodzenia. L. występują u człowieka i u
rozmaitych kręgowców, np. u płazów, świnek morskich, psów i szczurów. Zespół objawów chorobowych spowodowany przez l.
nazywany jest 'lambliozą. Lamblia intestinalis występuje w przewodzie pokarmowym człowieka, gdzie uszkadza ścianki
pęcherzyka żółciowego i miąższ wątroby. Leczenie jest długie, farmakologiozine i musi być przeprowadzane w szpitalu .pod
ścisłą opiefeą. [A.J.K.]
lambrus ->nasrożeń. lancctnik ->ibezczaszkowce.
langustowce (Palinura) — sekcja stawonogów z podrzędu ->-chodacaków. Obejmują duże skorupiaki morskie, przeważnie o
bardzo twardym, silnie zwapniałym pancerzu, okrywającym głowotułów, i o symetrycznym, wyraźnie segmentowanym odwłoku,
który wieńczy duży, szeroki wachlarz ogonowy. Zwykle pozbawione szczypców odnóża tułowiowe są mniej więcej jednakowo
silnie rozwinięte. Ich ostatnia para bywa jednak często u samic zakończona dwuwierzchołkowym członem. Ozułki mają postać
długich i grubych bi-czyków (u langust) lub mocno rozszerzonych, płytkowatych tworów (u łopaciarzy). Należy tu ponad 120
gatunków zamieszkujących głównie płytkie morza tropikalne i subtropikalne. Około 35 gatunków zaopatrzonych w smukłe,
szczypce u I pary odnóży tułowiowych żyje w głębinach oceanicznych, dochodząc do głębokości 4500 m. [L.2.]
langusty (Palinurus i Panuli-rus) — 2 objęte wspólną nazwą, rodzaje stawonogów z sekcji -»-lainigustowców. Ich samce rosną
do długości 45 cm, a samice — do 35 cm. Mają pancerz silnie zwapniały, z licznymi kolcami. Odnóża w liczbie 5 par są niemal j
ednaikowo wykształcone. Długie i dość sztywne czułki służą do obmacywania otoczenia. L. prowadzą skryty
Langusta Palinurus yulgaris
tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia w szczelinach skalnych. Żerują nocą, żywiąc się mniejszymi od siebie i niezbyt ruchliwymi
zwierzętami dennymi. Zaniepokojone wydają donośny dźwięk, pocierając zgrubiałą nasadą czułków o przednią krawędź
pancerza. Odbywają sezonowe wędrówki, przemieszczając się na zimę w głębsze miejsca. Trasa tych wędrówek przekracza
nierzadko 100 km. Do l. należy wiele gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, rzadziej
larwa cyprysoidalna
140
subtropikalnych. Z uwagi na gromadne występowanie oraz wysoko cenione mięso stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Roczne " ogólnoświatowe wydobycie l. wynosi około 70000 ton, wykazując obecnie tendencję wzrostową.
Największe ilości poławiane są w pobliżu Australii, Kuby i południowej Afryki. [L.Ż.]
larwa cyprysoidalna -^.cypris.
larwa filarioidalna — larwa wielu nicieni przypominająca swoją budową nicienie z rodzaju -*filarii. Gardziel l.f. jest długa,
cienka, a także pozbawiona wyraźniejszych wypukłości. [M.S.]
larwa rabditoidalna — stadium larwalne wielu nicieni .podobne do nicieni z rodzaju ->Rhabdi-tis. Larwę tę cechuje zwykle
dość krępa budowa ciała. Najbardziej charakterystyczna jest gardziel — 'krótka, dobrze umięśniona, z 2 zgrubieniami (przednim i
tylnym), przedzielonymi przewężeniem. L.r. przekształca się w -»-larwę filarioidalna. [M.S.]
lasonogi (Mysidacea) — rząd stawonogów z podgromady -^pancerzowców. Obejmują skorupiaki o wydłużonym i
przezroczystym ciele długości 5—30 mm. Głowę oraz większość segmentów tułowiowych okrywa schitynizowany pancerz,
przyrośnięty jednak tylko do głowy i 2—3 przednich segmentów tułowiowych. Oczy znajdują się na słupkach. Czuł-ki I pary
dzielą się na 2 biczykl, a czułki II pary — na biczyk oraz podłużną listkowatą łuskę, mającą duże znaczenie rozpoznawcze przy
oznaczaniu gatunków. Tułów składa się z 8 segmentów, z których każdy
zaopatrzony jest w parę dwu-gałęzistych odnóży. 2 przednie pary odnóży tułowiowych, nieco odmiennie zbudowanych od
pozostałych, pełnią funkcję szczękonóży. Odwłok jest silnie rozwinięty f przeważnie dłuższy od reszty ciała. Odnóża odwłokowe
są u samic szczątkowe, u samców — dobrze rozwinięte. Dwugałęziste odnóża ogonowe, wydłużone i spłaszczone, tworzą wraz z
listkowatą płytką ogonową szeroki wachlarz ogonowy. Wewnętrzna gałązka odnóży ogonowych zawiera z reguły statocystę (której brak u podobnych z pokroju krewetek). L. obejmują około 700 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza, a część przystosowała
się do życia w wodach słodkich. W Bałtyku żyje stale 5 gatunków l., a ponadto okresowo pojawiają się niektóre inne. Do
najpospolitszych mieszkańców naszego morza należy l. pospolity i l. wielki. [L.Ż.]
lasonóg pospolity (Neomysis integer) — gatunek stawonoga z rzędu ->lasonogów. Rośnie .do długości 17 mm. Ma charakterystycznie zaostrzoną łuskę czułków II pary i klinowato zwężającą .się płytkę ogonową. Jest bardzo pospolitym mieszkańcem
strefy płytkowodnej
Lasonóg pospolity
141
Leishmania donovani
Bałtyku. Wytrzymuje stężenie soli w wodzie nawet poniżej l%o, w związku z czym występuje gromadnie także w słona-wych
zalewach i jeziorach przybałtyckich. Jest rozprzestrzeniony od Zatoki Biskajskiej po Morze Białe. W związku z gromadnym
występowaniem ma duże znaczenie jako pokarm ryb, a także innych zwierząt. [L.Ż.]
^
lasonóg wielki (Mysis mixta)
— gatunek stawonoga z rzędu
—»-lasonogów. Osiąga ponad 30 mm długości. Ma długą, zaostrzoną łuskę czułków II pary i szeroką, na końcu głęboko wyciętą
płytkę ogonową. Występuje pospolicie w Bałtyku w głębszych, chłodniejszych wodach, na głębokościach 20i—
—2100 m. W zimnych porach roku podpływa nocą ku powierzchni morza. Zasiedla chłodne wody całego północnego
Atlantyku, od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po Spitsbergen i Morze Białe. Często bytuje w ogromnych skupieniach,
stanowiąc ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.]
lasonóżek (mysis) — najstarsze stadium larwalne -^krewetek. Rozwija się z ->-żywika. Wiedzie planktonowy tryb życia.
Odznacza się całkowicie segmentowanym ciałem i obecnością dwugałęzŁstych odnóży tułowiowych, jakkolwiek początkowo
jeszcze nie wszystkich. Odnóża odwłokowe występują w postaci zawiązków. W dalszym rozwoju l. przekształca się stopniowo w
osobnika młodocianego. Istnieje podobieństwo tej larwy do dojrzałych ->lasonogów, co ma doniosłe znaczenie w rozważaniach
nad filogenezą dziesięcio-nogów. [L.Ż.]
latarnia Arystotelesa -»-jeżow-ce.
leda (Leda) — rodzaj mięczaków z rzędu -^.taksodontowych. Obejmuje gatunki, których muszla rzadko sięga 2 cm długości, od
przodu jest półkolista, tylna zaś jej część — wydłużona i jakby lekko wygięta ku górze. Powierzchnię muszli o barwie zwykle
żółtawobrunat-nej pokrywają 'koncentryczne prążki, 'które są w zależności od gatunku bardziej lub mniea wypukłe. Płaszcz
tworzy 2 wyraźnie wyodrębnione syfony, a woda przez nie wciągana służy jedynie do wentylacji stazel. L. pobierają pokarm,
zbierając go z dna 2 parami wydłużonych, wystających z muszli ża-gietków. Występują we wszystkich morzach pełnosłonych, ale
najliczniej zasiedlają wody stref podbiegunowej i umiarkowanej. Żyją na wpół zagrzebane w dnie mulistym lub piaszczystym,
zwykle na głębokości kilkudziesięciu metrów, rzadziej na płyciznach. Często znajduje się je w żołądkach ryb dorszowatych.
[T.U.]
Leishmania donovani — gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-leiszmanii. Jest przenoszona przez niektóre gatunki komarów.
Wprowadzona przez komara do krwi człowieka wnika następnie do wnętrza leukocytów i komórek' układu
sia-teczkowo-sródtołonkowego, powodując chorobę kala azar manifestującą się m.in. ciężkim schorzeniem śledziony i wątroby, a
także krwotokami płucnymi. Kala azar nie leczona za pomocą środków farmakologicznych prowadzi do śmierci chorego w
ciągu 10—12 miesięcy. L.d. występuje w środkowej i południowej Azji
Leishmania tropica
142
oraz w basenie Morza Śródziemnego. [A.J.K.]
Leishmania tropica — gatunek pierwotniaka z rodzaju -^.leisz-manii, który powoduje chorobę, zwaną leiszmaniozą skórną. Pasożyty L.t.
wnikają do leukocytów i wywołują owrzodzenie skórne, które nie leczone po wygojeniu pozostawia widoczne blizny. LeŁszmanioza skórna jest
więc schorzeniem względnie łagodnym w porównaniu z kala azar wywoływaną przez -^Leishmania donovani. L.t. występuje w basenie Morza*
Sród-ziemnego, w środkowej i południowej Azji, a także na wyspach Oceanu Indyjskiego. [A.J.K.]
leiszmania (Leishmania) — rodzaj pierwotniaków z rodziny
->świdrowców. Obejmuje gatunki będące w stadium dojrzałym wewnątrzkomórkowymi pasożytami białych ciałek krwi oraz układu siateczkowo-śródbłonkowego zwierząt kręgowych i człowieka. W tym stadium l. są kulistymi, bez-wiciowymi komórkami. Zachowuje się jednak ciałko podstawowe wici, a u niektórych
Leiszmania
A — forma leishmanin; B — lep-tomonas (l — jądro; 2 — klneto-plast; 3 — wić)
gatunków — nawet fragment wici zagłębionej w kieszonce błony komórkowej. Zarażanie żywiciela odbywa się przez ukłucie zarażonego l.
owada. W jelicie owada l. występują w postaci uwicionej, zwane.i leptowołias. Po wtargnięciu l. do krwi kręgowca lub człowieka pasożyty
wnikają do komórek gospodarza i przechodzą znowu w postać zwaną leish-•mania. Choroby wywoływane przez l. noszą miano leiszma-nioz.
[A.J.K.]
lejkowiec (Agelena) — rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -i-pająków wyższych. Obejmuje gatunki
średniej wielkości, o 'długości ciała wynoszącej około 15 mm. L. budują głównie na łąkach charakterystyczne sieci w kształcie lejków o średnicy
do 30 cm, zawieszonych wśród ziół i niżej położonych gałęzi krzewów. Pod lejkiem znajduje się kuliste gniazdo, złożone z labiryntu skręconych
korytarzy, w których pająk kryje się oraz ukrywa swój kokon z jajami. Owad, który dostanie się na powierzchnię lejka, zaczepia pazurkami o
gęstą sieć pajęczyny i szarpiąc się, powoduje drgania sieci, wywabiające pająka z kryjówki. Uzyskując podobne drgania sieci za pomocą źdźbła
trawy, można łatwo wprowadzić l. w błąd i zaobserwować sposób podchodzenia 'do zaplątanej zdobyczy. Efektywność lejfcowato ukształtowanej
sieci zwiększają pojedyncze nici, rozpięte w różnych kierunkach nad lejkiem. Owad, który w locie uderzy o 'taką nić, traci równowagę i spada na
powierzchnię lejka, gdzie staje się ofiarą drapieżnika. W Polsce występują 2 gatunki l., w innych
143
ligula
częściach Europy oraz w Azji, Afryce i obu Amerykach — kilkadziesią't'gatun'ków. [J.P.l
leptodora (Leptodora) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-wiośla-rek. Długość samic 'dochodzi do 10 mm, samców — do 7 mm.
Szklisto-przezroczyste ciało składa 'się z podłużnej głowy oraz 4 silnie wydłużonych segmentów, z których jeden zaopatrzony jest w 6 par odnóży 'malejących znacznie 'ku tyłowi. Samice mają owalną komorę lęgową, utworzoną ze zredukowanej .skorupki. Duże oko oraz niezwykle
masywne czułki pływne świadczą o drapieżnym trybie życia. W rozwoju osobniczym występuje oryginalne odstępstwo od innych wioślarek.
Mianowicie z jaj letnich wylęgają się młode, podobne 'do rodziców, a z jaj zimowych lęgną się larwy typu
-».pływika. Rodzaj obejmuje l tylko gatunek Leptodora kin-dtii, szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej.
Występuje w powierzchniowych warstwach jezior, rzadziej stawów, wód słonawych lub zakwaszonych. [L.Ż.]
ligia, psotówka (Ligia} — rodzaj stawonogów z rzędu
-»-równonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 3 cm długości, o ciele spłaszczonym, w zarysie owalnym. Zaokrąglona głowa zaopatrzona jest
w duże oczy. Czułki II pary są silnie rozwinięte, a między nimi sterczą krótkie, najwyżej trójczło-nowe czułki I pary. Odnóża ogonowe mają
parzyste, wy-aniukłe odgałęzienia. Należą tu nieliczne ziemnowodne gatunki zamieszkujące skaliste i kamieniste, rzadziej muliste brzegi morskie, chroniące
się w razie niebezpieczeństwa w wodzie. L. są rozprzestrzenione szeroko wzdłuż .brzegów mórz tropikalnych i mórz klimatu umiarkowanego o
zasoleniu co najmniej 10%o. W zachodnim Bałtyku występuje l. oceaniczna. [L.2.]
ligia oceaniczna (Ligia oceani-ca) — gatunek stawonoga z rodzaju ->-ligii. Dorasta do 3 cm długości. Jest barwy szarej z niebieskawym lub
zielonkawym malotem i nieregularnymi, jaśniejszymi plamami. L.o. uwija się zwinnie na brzegu wśród wilgotnych kamieni oraz zwiędłych
wodorostów, wyrzuconych przez fale morskie. Szczególnie aktywna jest w nocy. (Tabl. XIII). [L.2.]
ligula, rzemieniec (Ligula in-testinalis) — gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady —>-tasiemców właściwych. Ma wydłużone,
taśmo-wate ciało o długości do 100 cm. Poza mało widoczną segmen-tacją zewnętrzną w przedniej połowie ciała charakteryzuje l. segmentacja
wewnętrzna, zaznaczona przez zwielokrotniony aparat płciowy. Słabo wyodrębniona główka zaopatrzona jest w 2 bruzdy przyssawkowe.
Dojrzałe formy l. występują w jelicie cienkim wielu rybożer-nych ptaków wodnych. Formy larwalne mają 2 kolejnych żywicieli pośrednich. Jaja
l. 2 kalem ptaka wydostają się na zewnątrz, w wodzie wychodzą z nich urzęsione larwy, zwane -Aoracidiami. Po zjedzeniu koracidiów przez
niektóre wi-dłonogi larwy przedostają się ^ przez ścianki ich jelita •do jamy ciała, gdzie przekształcają się w -^procerkoidy. Jeśli zarażone
widłonogi zostaną zjedzone przez rybę, to w jej jamie ciała procerkoidy przekształcają się w ->plerocerko-
liliowce
144
idy. W jamie ciała ryby plero-cerkoidy mogą osiągnąć długość do 80 cm. Tak duży pasożyt hamuge wzrost ryby, utrudnia
odżywianie, uszkadza naczynia, powodując zahamowanie wzrostu gonad. Ryby zarażone l. cechuje niekiedy bardzo znaczne
wzdęcie 'brzucha. Przy zarażeniu dużą liczbą (pasożytów może nawet na-stSipić przerwanie powłok ciała ryby. Liguloza —
choroba wywoływana .przez plerocerkoidy l. — jest czasami przyczyną dużej śmiertelności ryb, szczególnie wśród narybku.
Ugulo-za występuje najczęściej u leszcza. Ryby zarażone plerocer-koidami l. są mniej ruchliwe, często pływają pod powierzchnią
wody, stając się łatwym łupem ptaków rybożernych. W jelicie ptaka następuje dokończenie procesów dojrzewania pasożyta oraz
rozpoczyna się wytwarzanie jaj. (Tabl. VIII). [M.S.]
liliowce (Crinoidea) — gromada z typu ->-szkarłupnl. Obejmują zwierzęta przypominające kształtem i barwą jaskrawe kwiaty.
Ciało ich ma postać kielicha skierowanego rozszerzonym, gębowym biegunem ku górze. Na biegunie tym znajduje się otwór
gębowy oraz odbyt umieszczony zwykle nieco z boku. Z górnej krawędzi kielicha wyrasta 5 rozdwojonych i pierzaste rozgałęzionych ramion. Wzdłuż górnej części ramion i gałązek przebiegają bruzdy pokarmowe wysłane nabłonkiem migaw-• kowym,
napędzającym pokarm (schwytany nóżkami ambula-kralnymi) w kierunku gęby. L. odżywiają się mikroskopijnymi organizmami
oraz 'drobnymi cząstkami organicznymi, opadającymi z toni wodnej na rozłożone gałązki ramion.
Ogólna długość gałązek wszystkich ramion dochodzi do kilkudziesięciu metrów. L. mają dobrze rozwinięty wapienny szkielet,
złożony z licznych płytek oraz 2 tzw. kręgów. Prowadzą one, przynajmniej w. okresie młodocianym, osiadły tryb życia,
przytwierdzając się do podłoża trzonkiem wyrastającym z nasady kielicha. Większość współcześnie żyjących gatunków zatraca
(jednak w czasie rozwoju osobniczego trzonek, którego miejsce zajmują liczne wąsy chwytne. L. te łażą za pomocą swych długich ramion po rozmaitych przedmiotach podwodnych i mogą także pływać ślizgowo, stopniowo opadając z wyżej położonych
miejsc. Jednakże większość beztrzonkowych gatunków jest mało ruchliwa. Przyczepiając się wąsami do podłoża pozostają one w
bezruchu nierzadko przez wiele miesięcy. L. wykazują ogromną zdolność regeneracyjną. Zaatakowane odrzucają samorzutnie
ramiona pochwycone przez napastnika i uciekają na pozostałych, utracone zaś ramiona wkrótce im odrastają. Gromada l.
obejmuje około 5000 gatunków kopalnych oraz około 800 współcześnie żyjących. Zasiedlają one wszystkie •oełno-słone morza,
zwłaszcza w tropikalnych rejonach O. Spokojnego oraz O. Indyjskiego, od wybrzeży Afryki po morza wschodnioazjatydkie.
Wszystkie współczesne gatunki należą do jednego tylko rzędu — do liliowcokształtnych. L. doszły do największego rozkwitu w fearbonie. W permie większość ich wymiera. Pod koniec triasu pojawiają się l pierzaste. [L.Z.]
liliowce beztrzoneczkowe —
-^-liliowce pierzaste.
145
Uścionogi
liliowce pierzaste, czupryn-kowce (CoTOdtultda) — ipod-rząd 'szkarłupni z rzędu —>-li-liowcokształtnych. Grupa ta obejmuje
gatunki wiodące życie osiadłe tylko w okresie młodocianym. Dorosłe osobniki pozbawione są trzonka, mają natomiast liczne
wąsy chwytne, służące do chwilowego przytwierdzania się do podłoża. Należy tu znaczna większość współcześnie żyjących
liliowców (około 700 gatunków, m.in. z rodzaju czuprynki i rozwie-Tuchy),
rozprzestrzenionych głównie na płytkim dnie
mor-skSm, zwłaszcza strefy tropikalnej i subtropikalnej. [L.Ż.]
liliowce trzoneczkowe (Penta-crinoidea) — dawny podrząd ->-liliowcoksztaltnych, obecnie rozdzielony na trzy odrębne
podrzędy. Nazwa ta używana jest teraz tylko roboczo. Należą tu archaiczne i prymitywne gatunki, które zachowują trzonek przez
cale życie osobnicze, wiodąc zdecydowanie osiadły tryb życia L.t. rer prezentuje około 100 współczesnych gatunków, które do
obecnych czasów zachowały się niemal wyłącznie w głębszych 'częściach wszechoceanu, jak np. batykrinus, metakrinus i
rizokrinus. P-i.2.]
liliowcoksztaitne
(Articula-ta) — rząd szkarłupni z gromady -^-liliowców. Obejmują około 800 gatunków. Dzielą się na 4
podrzędy: Isocrinida, Mil-lericrinida, Cyrtocrmida oraz liliowce pierzaste. Trzy pierwsze podrzędy, łączone dawniej we wspólny
podrząd -»-Liliow-ców trzoneczkowych, zachowują •W ciągu całego życia osobniczego trzonek, którym przytwierdzają się na
stałe do podłoża morskiego, natomiast przedstawiciele podrzędu liliowców pierzastych wiodą osiadły tryb życia tylko w
o-kresie młodocianym. L.cz. występują głównie w morzach tropikalnych, a niektóre gatunki — w zimnych morzach półkuli
północnej. [L.Ż.]
limozella (Rhynehelmis Urno-sella) — gatunek pierścienicy z rodziny —^dżdżowniczek. Ma ciało wydłużone, o przekroju z
przodu kolistym, w środkowej części czworokanciastym, w tylnej spłaszczonym. Długość jej wynosi 80—180 mm. Zabarwienie
ciała jest różowe z fioletowym połyskiem. Płat głowowy wyciągnięty jest 'w wyrostek <czułek). Siodełko znajduje się między
VIII a XVI segmentem. L. rozmnaża się wyłącznie płciowo, składając jaja w kokonach. Żywi się detrytusem. Jest gatunkiem
pospolicie spotykanym w wielu krajach Europy, w przybrzeżnej strefie chłodnych wód stojących i bieżących. Przebywa wśród
roślinności wodnej oraz w mule. W Polsce występuje w nizinnych zbiornikach wodnych. [M.G.l
Liphistiomorpha -^Mesothelae.
Uścionogi (Phyllopoda) — pod-gromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Ciało ich okryte jest jedno- lub dwuczęściową
skorupą. W przeciwieństwie do większości skorupiaków mają czułki I pary słabo' rozwinięte, a funkcję ich przejmują potężne
czułki II pary lub nawet silnie wydłużone gałązki przednich odnóży tułowiowych (-».tarczowce). W skład tułowia wchodzi
10—30 segmentów zaopatrzonych w dwugałęziste, zmniejszające się ku tyłowi odnóża. Jedynie u wioślarek częściowo zanika
se-gmentacja ciała, a liczba od-
Htorina_____
noży tułowiowych wynosi tylko 4—6 par. Odnóża tułowiowe, a przynajmniej ich wewnętrzne gałązki, służą do oddychania oraz
chwytania albo napędzania pokarmu do gęby. IJ. żywią .się martwą 'materią organiczną oraz 'drobnymi organizmami
planktonowymi. Są Tozdzielnopłciowe, rozradzają się jednak bardzo często także dzieworodnie. Samce pojawiają się z reguły
'wyłącznie jesienią lub przed wyschnięciem wody, a zapłodnione, silnie •otorbione jaja opadają na dno, wytrzymując zazwyczaj
doskonale wysuszenie lub przemrożenie. Co więcej, niektóre gatunki l. wymagają nawet przemrożenia do dalszego rozwoju. Z
niektórych wyschniętych siedlisk jaja tych skorupiaków są roznoszone .przez wiatr i ptaki aa dalekie nieraz odległości. Tym
tłumaczy isię kosmopolityczne rozsiedlenie wielu gatunków l. U szeregu gatunków w wodach polarnych samce rozwijają się
bardzo rzadko, natomiast w niższych szerokościach geograficznych pojawiają się one częściej, przy czym w krainie
subtropikalnej i tropikalnelj .dorównują zazwyczaj liczbowo samicom. U wielu gatunków, jak np. u cerko-pagisa i małżynki,
samce nie występują w ogóle. Samice l. są z reguły wyraźnie większe od samców, a często różnią się od nich także kształtem. Jaja
noszą w specjalnej komorze lęgowej, mieszczącej się na grzbiecie pod skorupą lub na brzusznej stronie ciała. Należą tu w
ogromnej większości mieszkańcy wód słodkich, z których wiele zasiedla wyłącznie okresowo wysychające zbiorniki wodne.
Podgromada l. obejmuje kilkaset gatunków zgrupowanych w 3 rzędach: tar-czowców, muszelkowców oraz
___________________146
wioślarek. Niektórzy autorzy zaliczają do niej także skrze-lonogi. [L.Ż.]
Htorina -^ipobrzeżika.
loa-loa (Loa loa) — gatunek obleńca z rodziny -»-filarii pasożytujący głównie w tkance podskórnej człowieka. Długość samców
wynosi 30—35 mm, a samic 55—70 anm. Dorosłe okazy wykazują w ciele człowieka znaczną ruchliwość, przenosząc się z
jednego miejsca na drugie. L.-l. są jajożyworodne. Ich larwy, -^.mikrofilarie, pojawiają się we krwi obwodowej w dzień, a nie w
nocy, jak u
-i-filarii Bankrofta. Żywicielami pośrednimi, w których mi-krofilarie przechodzą szereg przemian i stają się inwazyjne, są
muchówki. Do żywiciela pośredniego larwy dostają się wraz z krwią w trakcie ssania. Inwazyjne larwy zarażają ludzi w trakcie
ponownego ssania krwi przez owada, który stał się nosicielem l.-l. Rozwój do stadium dorosłego jest długi i trwa 2—3 lat.
Chorobę loozę, zwaną też loa-loa, charakteryzuje powstawanie obrzęków w miejscach występowania pasożyta. L.-l. występuje w
tropikalnej zachodniej Afryce. [M. S.]
loligo -^-kalmar.
Lophornonas blattarnm — gatunek pierwotniaka z rzędu
-Miadwiciowców. Pasożytuje w jelicie karalucha. Ma ciało groszkowate, zawierające dużą pałeczkę osiową. W przedzie ciała jest
ona kielichowato rozszczepiona na liczne włókienka składowe. Wewnątrz tego kfie-licha znajduje się jądro komórki. Wici
zgrupowane są na przednim biegunie ciała. Ich ciałka podstawowe łączą się ze
147
łodzik
sobą za pomocą włókienek w ten sposób, że wici tworzą pojedynczy, otwarty z jednej strony pierścień. W czasie poI.ophowionas blattarum pałeczka osiowa; 2 — jądro:
3 — wici
działu komórki stara pałeczka osiowa i ciałka podstawowe wici zostają rozpuszczone w cytoplazmie, a po podziale jądra
odtwarzane są od nowa 2 komplety ciałek podstawowych z wiciami i 2 pałeczki osiowe, w które zostają wyposażone osobniki
potomne. L.b> jest jedynym przedstawicielem nadwiciowców spotykanym w Polsce. [A.J.K.]
lucerna.ria —oświetla.
lucyna (Ludna) — rodzaj mięczaków z rodziny Lucinidae,. z rzędu -Alaazkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające
muszlę średnicy l— —5 cm, w zarysie kolistą, spłaszczoną z boków, białą, czasem z lekkim nalotem żółtawym. L. zamieszkują
morza tropikalne i subtropikalne. Żyją na-dnie piaszczystym i mulistym, od brzegu do głębokości kilku metrów. [T.U.]
l&dyżnica (Rhizaxmella pyrife-i'a) — gatunek gąbki z rzędu
->-gąbek czteroosiowych. Jej żółtoszare ciało osadzone jest na długiej, szarej łodyżce i mierzy łącznie około 10 cm. Szkielet
składa się z wtórnie jednoosiowych, / krzemionkowych igieł. Ł. ispotyka się na głębokości 50—200 m w Morzu Śródziemnym.
[J.M.R.]
łodzik (Nautiius) — rodzaj mięczaków z podgromady
-»-czteroskrzelnych. Obejmuje gatunki mające mus.zlę o budowie typowej dla czteroskrzel-nych, barwy białawożółtawej, pokrytą
nieregularnymi, żółto-brązowymi pręgami.- Wewnątrz
muszla wysłana jest warstwą. pięknej substancji perłowej. We wszystkich cechach budowy ł. zaznacza się prymitywizm tych
zwierząt w porównaniu z resztą współczesnych głowonogów. Ramiona ł. w liczbie 82—90 nie mają przyssawek, oczy są typu
kubkowego i brak im soczewek. Lejek składa się z 2 nie zrośniętych płatów, wobec czego-ciśnienie wystrzykiwanej wody nie
może być duże. Ł. w liczbie kilku gatunków zamieszkują-niewielki obszar wód Pacyfiku, rozciągający się mniej więcej od
Moluków i Filipin do Wysp Fidżi. Li. żyją na głębokości 400—700 m, z rzadka tylko wą-
topaciarze
148
fiają się płycej. Korzystając ze swej muszli jak z pływaka, unoszą się tuż nad dnem i poruszają za pomocą odrzutu wody
wystrzykiwanej z lejka. Podobnie do innych głowono-gów ł. żywią się pokarmem zwierzęcym, ale wobec małej sprawności
ruchowej ograniczają się do chwytania zwierząt małych, słabych i powolnych, jak wieioszczeły, małże, i ślimaki i niektóre
skorupiaki. Prawdopodobnie jadają też padlinę, na co wskazuje częste chwytanie ich w pułapki z przynętą w postaci martwych
zwierząt. Ludność miejscowa jada mięso ł., muszli zaś używa jako naczyń i do wyrobu ozdób. (Tabl. XIX). [T.U.]
lopaciarze (Scyllarus i Scylla-roides) — 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»-lang'ustowców. Dorastają do 30
cm, rzadziej do 50 cm. Ich krępe, grzbietowo-brzusznie spłaszczone ciało okrywa masywny, silnie zwapniały pancerz toarwy brunatnej, pokryty licznymi kolcami. Czułki
przekształcone są w bardzo krótkie i niezwykle szerokie płytki z zątokowanymi krawędziami. Ł. żyją na skalistym gruncie
płytkich mórz tropikalnych, 'rzadko dochodząc 'do głębokości 400 im. Grupa ta reprezentowana jest przez około 40 gatunków.
Pomimo znacznych, jak na skorupiaki, rozmiarów mają znikome znaczenie gospodarcze, nie występują bowiem w większych
skupieniach. [L.2.]
łódkonogi ->-walconogi.
luskacz (Psolus) — rodzaj szkarłupni'z rzędu -»-ogórkow-ców. Obejmuje formy o wyraźnie dwubocznej symetrii ciała. Mają one
zabarwienie czerwone, różowe łub pomarańczowe, rzadziej brunatne.
Łopaciarz Sci/Zlarus latu*
Łuskacz Psolu* perony
Ciało długości do 13 <an zróżnicowane jest na stronę brzuszną, wykształconą w postaci cienkoskórej podeszwy z nielicznymi
nóżkami amibulakral-nymi, rozmieszczonymi wzdłuż jej brzegów (u niektórych gatunków także wzdłuż środka), oraz grzbietową
— silnie wypukłą, .pokrytą gęsto wapiennymi łuskami' i pozbawioną nóżek ambulakramych. Gębę ' otacza z reguły 10 silnie
roz149
maktra
gałęzionych czułków, z których 2 brzuszne są nieco mniejsze. Gęba i odbyt skierowane są do góry. Ł. występują na twardych
gruntach i skałach podwodnych na głębokości do
600 m. Należy do nich wiele gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosłonych morzach. [L.2.]
łuszczyn -»-racznica.
M
madrepora (Madrepora) — rodzaj jamochłonów z rzędu
-^-korali madreporowych. Reprezentujące ją gatunki tworzą bogato rozgałęzione kolonie, o ogólnym kształcie zależnym od
umiejscowienia na rafie: na jej szczycie są one spłaszczone, a po stronie osłoniętej od przyboju krzewiaste, mocniej rozgałęzione.
Drobne polipy, zwłaszcza na szczycie odgałęzień, mają jasikrawe i różnorodne ubarwienie, zależne od własnych barwników i
koloru symbiotycznych glonów. M. liczące przeszło 125 gatunków łącznie z pokrewnym rodzajem akroporą (Acropora) stanowią
główny składnik (ok. 25%) raf koralowych. Mnożą się głównie przez pączkowanie eksitraten-takularne. [Z.S.]
maja (Maja) — rodzaj stawonogów z sekcji -Arabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotulów długości ponad 10 cm, owalny,
gęsto usiany różnej wielkości kolcami, z których 2 duże tworzą rozwidlony dziób. Pierwsza para odnóży tułowiowych
(zaopatrzona w wysmukłe .szczypce) jest równie gruba^ jak długie odnóża kroczne, zwłaszcza przednie. Cały pancerz oraz
odnóża m. są obficie okryte włoskami i z reguły mniej lub bardziej fragmentami glonów lub nawet porosłe
-»pąklami. Należą tu 3 gatunki zamieszkujące przybrzeżne
obszary Morza Śródziemnego oraz zachodniej Afryki. Są one poławiane w celach konsumpcyjnych w ilości kilkunastu tysięcy
ton rocznie. [L.2.]
makrobracbium (Macrobrachium) — rodzaj stawonogów z sekcji ->garnelowców. Obejmuje gatunki o ciele długości kilku centymetrów, przezroczystym i
pięknie zabarwionym. Odnóża II pary są wydłużone, zakończone mocnymi szczypcami. M. zasiedlają ujścia rzek oraz wody
słodkie, zwłaszcza potoki górskie niemal do 1000 m 'n.p.m. Występują od USA do ' Brazylii, włąezinie z wyspami Morza
KararbsSkie-go. M. poławia się kilka tyś. tan rocznie. (L.2.J
maktra (Mactra) — rodzaj mięczaków z rodziny Mactridae, z rzędu ->iblaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające
muszlę cienkościenną, trójkątno-owalną, długości 5— —9 cm. Jej gładką powierzchnię o zmiennej barwie'— od białej do
brązowej z odcieniami fioletowymi lub czerwonawymi — zdobią często ciemniejsze pasemka promieniste i 'koncentryczne.
Wnętrze muszli bywa zwyikle białe, rzadziej różowe, czerwone lub fioletowe. Do m. należy kilka bardzo pospolitych gatunków
małżów z pełnosłonych mórz europejskich. 2yją one na dnie
malmignatto
150
piaszczystym lub mulistym, niektóre tuż przy brzegu, inne spotyka się głębiej, na głębokości 20—30 m. Większość gatunków m.
jest spożywana przez człowieka. [T.U.]
malmignatto -^karakurt.
malgiew, piaskołaz (Mya arę" naria) — gatunek mięczaka z rodziny Myidae, i rzędu —r -?-blaszkoskrzelnych właściwych. Ma
muszlę eliptyczną,
Małgiew
przy czym lewa połówka jest nieco mniejsza i opatrzona sterczącym prostopadle do wnętrza wyrostkiem w kształcie łyżki.
Obie połówki są wygięte tak, że przy zupełnie zamkniętej muszli tworzą się z przodu i z tyłu obszerne szczeliny, przez które
może się wysuwać noga i syfony. Warstwa konchiolinowa muszli jest brązowa, ale tak cienka, że sprawia wrażenie lekko
żółtawej. Muszle znajdowane na plaży, pozbawione warstwy konchiolino-wej, są kredowobiałe. M. zamieszkują atlantyckie
brzegi Europy, od Norwegii do Zatoki Biskajskiej, i Ameryki, od La-bradoru do Wirginii. Na tych terenach dochodzą muszle, do
15 cm długości. M., będąc odporne na obniżone zasolenie, zasiedlają również Bałtyk, ale są tu skarlałe, tak że rzadko osiągają 8
cm długości. Na naszych plażach ich muszle są jedynymi dużymi i zarazem białymi muszlami, stąd łatwo
je rozpoznać. M. mają małą nogę, a za to syfony (zrośnięte w jedną rurę) bardzo długie, mogące przy pełnym wyciągnięciu
trzykrotnie przekroczyć długość muszli. Żyją na dnie piaszczystym z drobną domieszką mułu, od strefy pły-wów do
kilkudziesięciu metrów głębokości. Na ogół całe życie spędzają na jednym miejscu, zagrzebane w piasku na całą długość
wyciągniętych syfonów i tylko ich otwory wystawiają na powierzchnię. Z niewiadomych przyczyn nie isą poławiane w Europie,
natomiast u wybrzeży Ameryki Północnej łowi się je w dość'dużych ilościach dla celów konsumpcyjnych. [T.U.]
malżak ->ponłonia.
małżanek tatrzański (Cyzicus tatraeus) — gatunek stawonoga z rzędu -^muszelkowców. Rośnie do długości kilku milimetrów.
Żywi się przeważnie osadami dennymi, których cząstki podrywa za pomocą prądu wodnego wytwarzanego przez liczne odnóża.
Jest mieszteańMalżanek tatrzański
cem górskich stawów i jeziorek środkowej Europy, m-in. w rejonie Tatr. Został opisany po raz pierwszy przez Kryniclde-go.
(L.Ż.]
151
małże
małże (Bwalma, Lamellibran-chia) — gromada mięczaków z podtypu -^rnuisalowców. Pod względem rozmiarów ciała są dość
-zróżnicowane, gdyż najmniejsze gatunki mają około 2 mm długości, największe zaś (przydawanie) osiągają długość 135 om i
ciężar 200 kg. Odznaczają się całkowitym zanikiem głowy, szczęki i' tarki oraz muszlą zbudowaną z dwu połówek, prawej i
lewej, połączonych konchiolinowym •więza-dłem. Dodatkowe połączenie obu połówek muszli stanowi zameik, czyli inaczej
zawiasa. Jest to układ wapiennych listew, ewentualnie również zębów, (które wchodzą między odpowiednie listwy i zęby drugiej
połówki. Noga m. bywa różnie rozwinięta, zależnie od trybu życia i środowiska. Pierwotne małże, np. nukula i jol-dia, podobnie
jak ślimaki mają nogę opatrzoną płaską podeszwą, 'u większości jednak noga jest klinowata i silnie umięśniona, a tylko u
niektórych gatunków osiadłych zupełnie zanika. U nasady nogi większości gatunków osiadłych leży gruczoł toisiorowy. Jego
lepka wydzielina krzepnie w wodzie, tworząc nici zwane b i sterem, służące do przytwierdzania się do .podłoża, np. u omułków.
Wewnątrz 'muszli pod płaszczem, 'który ściśle do niej przylega, znajduje się obszerna jama płaszczowa, a w niej para dużych
skrzel. Oba płaty płaszcza oraz obydwa skrzela są pokryte 'urzęsionym nabłonkiem. Ruch rzęsek powoduje wnikanie wody z
zewnątrz do jamy płaszczowej, omywanie skrzel i wypływanie jej na zewnątrz. Ten strumień wody zapewnia wentylację, a także
stały dowóz najdrobniejszych zawiesin organicznych żywych i martwych, służących m. za
pokarm. Obydwa płaty płaszcza mogą zrastać się ze sobą w różnym stopniu, tworząc osobną rurkę do wprowadzania wody (tzw.
isyfon wpustowy) i do jej wyrzucania (syfon wy-pustowy). Ponad nasadą nogi leży otwór gębowy, któremu towarzyszą 2 pary
listkowa-tych płatów przygębowych, czyli źagielków, silnie urzęsio-nych j aktywnie uczestniczących w przesuwaniu pokarmu do
gęby. Krótki przełyk wiedzie do żołądka, do którego uchodzi duży gruczoł trawienny, tradycyjnie zwany wątrobą. Z żołądka
wybiega długie jelito, tworzące zwykle pętlę w nodze, następnie przebijające toomorę serca i kończące się otworem odbytowym
na tylnym końcu 'ciała, w pobliżu syfonu wypustowego, jeżeli taki istnieje. Układ wydalniczy stanowi para nerek, zwanych
narządami Bojanusa, oraz para narządów Kebera, które są płatami tkanki gruczołowej ściany osierdzia. Układ
ikrwSonośny składa się z serca o l komorze i parze dużych, błoniastych przedsionków, zawartego w obszernym, błoniastym
osierdziu, oraz z szeregu naczyń i zatok krwionośnych. Układ nerwowy ma budowę dość swoistą, związaną z niskim poziomem
aktywności małżów. W jego skład wchodzą 3 główne pary zwojów: głowowych, nożnych i trzewiowych, htóre tworzą 3
równorzędne centra nerwowe o dużej autonomii. M. w liczbie około 20 000 gatunków zamieszkują wyłącznie środowisko wo->
dne. W wodach słodkich jest ich znacznie mniej niż w wodach morskich, gdzie zasiedlają przede wszystkim płycizny
przybrzeżne, jakkolwiek znane są nawet z największych głębin oceanu, przekraczających
małże
152
Schemat budowy wewnętrznej małża l — noga; 2 — gonada; 3 — otwór gębowy; 4 — mięsień zwieracz muszli; 5 — żołądek; 6 — wątroba; 7 —
nerka;
8 — serce; 9 — syfon wypustowy; lo — syfon wpustowy; 11 — sta-zele; 12 — płaszcz
10000 m głębokości. Wszystkie m. oraz niektóre ślimaki mogą wytwarzać perły. Zdarza się to wtedy, gdy jakiekolwiek ciało obce
dostanie się między muszlę a płaszcz i zostanie całkowicie przez płaszcz otoczone. Płaszcz wydziela wtedy substancję wapienną
dokoła ciała obcego l po pewnym czasie powstaje mniejsza lub większa bryłka substancji wapiennej — perła. Wartość handlowa
perły zależy od tego, czy została wytworzona z suto-' stancji porcelanowej czy perłowej i od gatunku m., a mówiąc ściślej — od
barwy i połysku jego substancji perłowej. Perły o wartości kamieni szlachetnych produkują wyłącznie perłopławy. Wiele
gatunków m. jest spożywanych na całym świecie. Niekiedy spożycie ich pociąga za sobą zatrucie pokarmowe, 'którego przyczyna
nie zawsze jest wyjaśniona. Wiadomo jednak, że m. bardzo łatwo ulegają rozkładowi i nawet trochę tylko nieświeże są już bardzo
szkodliwe, podobnie zresztą do ryb i skorupiaków. Stwierdzono też, że w razie masowego rozmnożenia się jednokomórkowych
glonów o właściwościach trujących m., żywiąc się nimi, mogą nagromadzić w ciele duże ilości trucizny. Ponadto, jeżeli woda
zostanie zanieczyszczona ściekami, m. mogą wychwytywać i zagęszczać w swoim ciele szkodliwe bakterie lub trucizny
pochodzące z tych ścieków. Podział systematyczny m. nastręcza wiele trudności i był przedmiotem długotrwałych sporów.
Dzielono je na podstawie budowy zawiasów muszli, budowy mięśni zwieraczy muszli bądź ze względu na budowę skrzeli.
Jak się wydaje, tylko niektóre z tych grup były naturalne, odzwier-ciadlały faktyczne pokrewieństwo, inne zaś były grupami
sztucznymi. Obecnie przyjmuje się system wyróżniający wśród m. 3 rzędy: taksodontowe, nie-równomięśniowe i
blaszko-skrzelne właściwe, przy czym każdy z nich odpowiada jednemu z rzędów wziętych z dawniejszych systemów. [T.U.]
153___________________
małżoraezek ->.cypris.
malżoraczki (Ostracoda) — podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Długość większości gatunków waha się w
granicach 0,3—3 mm. Największym gatunkiem jest gi-gamtocypris, który rośnie do 23 mm. Ciało na podobieństwo małży okryte
jest u m. w ca-łości dwuklapową skorupą. W czasie poruszania się z rozwartej skorupki wysuwają się 2 pary czułków oraz
widełki ogonowe i ewentualnie także końce innych odnóży. Ogólna liczba odnóży dochodzi zwykle do 7 par, z czego 4 wyrastają
z głowy, a 3 z tułowia. Głównym organem ruchu u gatunków pływających są zwykle czulki II pary, u gatunków zaś dennych
ponadto II para odnóży tułowiowych. Zuwaczki i szczęki zbudowane są najczęściej z nasady żującej oraz głaszczka pełniącego
niekiedy także funkcje ruchowe. M. to zwierzęta rozdzielnopłciowe o słabo na ogół wyrażonym dymorfizmie płciowym. Niektóre gatunki, zwłaszcza z krainy polarnej, raamnażają się wyłącznie dzieworod-nie. Samice składają na dnie lub roślinach
wodnych jaja, z których wylęgają się następnie larwy typu -»"pływika, mające dwuczęściową skorupkę. Znane są też gatunki
ży-worodne. M. żyją zwykle tylko kilka miesięcy, znacznie rzadziej do 3 lat. Występują we wszystkich typach wód, nie
wyłączając okresowo wysychających kałuż oraz największych głębin oceanicznych. Większość gatunków zamieszkuje dno
morskie w miejscach płytkich. Stosunkowo nieliczne m. bytują w toni morskiej bądź te7 zamieszkują wody słodkie, w których
wiodą denny tryb ży^__________małżynek
cia albo wspinają się po roślinach. Obok licznych drapieżników, żywiących się drobną fauną wodną, znani są wśród tej grupy
mułożercy i roślinożercy. Kilka gatunków żyje w wilgotnej ściółce leśnej. Do podgromady m. zalicza się kilka tysięcy
współcześnie żyjących gatunków. Niektórzy autorzy dzielą ją na 2 rzędy. Rząd Myodocopidd obejmuje gatunki wyłącznie
morskie, o skorupce zaokrąglonej z dołu i często wyciętej z przodu, przeważnie posiadające serce (tu .należy m.in. filomenes i
gigantocypris). Rząd Podocopi-da obejmuje obok morskich także formy słodkowodne, zawsze pozbawione serca, o wklęsłej lub
prostej brzusznej krawędzi skorupki, nigdy nie wyciętej z przodu (tu należy m.in, cypris). [L.Ż.]
małżynek, stylonychia (Stylo-nychia) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -*spodorzęsków. Obejmuje pospolite, drapieżne
Małżynek
l. 2, 3, 4, 5 — cirrri; 6 — makro-nukleus; 7 — cytostom; 8 — peri-stom; 9 — btonka falująca; 10 — blonki dogebowe
mangora
154
gatunki wi&lkości 300—400 p,m. Mają one orzęsienie złożone z systemu błonek dogębowych napędzających pokarm do gęby
oraz szereg oddzielnych szczecinek, zbudowanych ze zlepionych rzęsek (cirri). Liczba tych ostatnich (21) jest zawsze ta sama i
każda szczecinka ma stałe położenie na ciele pierwotniaka. M. były obiektem klasycznych prac nad regeneracją, prowadzonych
przez Wallengrena i . Dembowską. Badania te pozwoliły ustalić, że podczas podziału i regeneracji po uszkodzeniu Komórki m.
stare szczecinki zanikają, a nowe tworzą się jako małe zawiązki na polu rzęskowym, zwanym 'polem organizacyjnym. Zawiązki
te aktywnie przesuwają isię na odpowiednie miejsca w dalszych stadiach reorganizacji. M. wchodzą w skład fauny czynnego
osadu w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Znane są liczne gatunki m. z terenu Europy, Aziji i Ameryki. Większość z nich
występuje w wodach słodkich, a tylko niektóre w wodach słonawych oraz słonych. [A.J.K.]
mang&ra (Mangora acalypha)
— gatunek stawonoga z rodziny -»krzyżakowatych. Buduję małe sieci wśród roślin zielnych i młodych sosenek. Jest bardzo
pospolity w całej Polsce oraz w zachodniej części regionu palearktycznego. [J.P.]
mątewka (Sepiola) — rodzaj mięczaków z rzędu ->dziesię-ciornic. Obejmuje gatunki mające ciało krępe, wałeczkowate, lekko
spłaszczone grzbietowo-brziusznie, długości 2—3 cm ('bez ramion), przy czym głowa jest prawie tej samej wielkości co worek trzewiowy. Po bokach
worka trzewiowego wiMątewka
dnieje para płetw w kształcie kolistych łatek. Muszla m. jest silnie uwsteczniona, składa się tylko z konchioliny i ma postać
cienkiego listka. M. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone. Jako niezbyt sprawni pływacy żyją zawsze w pobliżu dna na
różnych głębokościach, sięgając w głąb do 700 m (pokrewne rodzaje żyją nawet znacznie głębiej). Wiele czasu spędzają leżąc na
dnie, często w dołkach samodzielnie i pracowicie wypłukanych lub wykopanych przez siebie. Polują głównie na skorupiaki i
mało ruchliwe ryby, chwytając je z zasadzki na dnie. M. są jadane przez lodzi. Niektóre gatunki poławia się na większą skalę.
[T.U.1
mątwa (Sepia) — rodzaj mięczaków z rzędu -*dziesięcior-nic. Obejmuje gatunki mające ciało spłaszczone
grzbietowo--brzusznie, w zarysie eliptyczne, długości do 30 cm (bez ramion). Worek . trzewiowy na całej długości obramowują 2
wąskie płetwy. Strona brzuszna jest biaława, a barwa grzbietu zmienna. Możliwy jest
1.55
mątwik burakowy
każdy kolor od żółtego ido czarnego, iprzy czym występują rozmaite desenie, najczęściej ciemne, poprzeczne pręgi, przypominające rysunek na skórze tygrysa. M. mogą dopasowywać kolor grzbietu do otoczenia. Są doskonale poznanymi
zwierzętami. Na przykład z m. zwyczajną (Sepia officinalis) zaznajomiono się już w starożytności i wszechstronnie ją
użytkowano. Była już wtedy i jest do dzisiaj .powszechnie jadana, przyrządzana w rozmaity sposób. Światowe jej wydobycie
wynosi obecnie około 50 000 ton rocznie. Z zawartości jej worka czernidłowego sporządzano ciemny barwnik, używany do
różnych celów. Kolor jego do dziś nosi nazwę sepii. Muszla m. jest wapienna, kształtu dość grubej, eliptycznej płytki, złożonej z
wielu cienkich, kruchych. blaszek.
Mątwa
Blaszki te są odpowiednikiem przegród między komorami w muszlach głowonogów cztero-skrzelnych. U m. komór nie ma, a
pozostały same przegrody ułożone w stos, jedna na drugiej. Muszla pod handlową nazwą os sepiae była niegdyś stosowana w
lecznictwie, używana do polerowania metali szlachetnych, a obecnie podaje się ją kanarkom w klatkach, jako źródło wapnia.
Szereg gatunków m. zamieszkuje wszystkie pełnosłone cieplejsze morza. Żyją one na niewielkiej głębokości. W dzień leżą na
dnie częściowo zagrzebane w piasku, a w nocy pływają tuż ponad dnem, polując głównie na kraby i krewetki. Zwykle
zbliżają się do upatrzonej ofiary powoli, ipłynąc za pomocą płetw, gdy zaś zbliżą się na dostateczną odległość, wyrzucają
gwałtownym ruchem ramiona chwytne i nader rzadko chybiają. Jeżeli ofiara ratuje się zakopywaniem w piasek, potrafią ją
stamtąd wypłukać odpowiednio
skierowanym strumieniem wody z lejka. W okresie godowym samce odbywają prawdziwe
toki, przypominające zaloty niektórych ptaków. W tym czasie zmieniają zabarwienie, staczają rytualne walki między sobą, a w
trakcie zalotów przybierają rozmaite rytualne pozy. [T.U..]
mątwik burakowy (Heterodera
schachtii) — gatunek obleńca z rodziny Heteroderidae, z gromady -^nicieni, będący groźnym szkodnikiem buraka cukrowego.
Gotowe do zapłodnienia samice umiejscowią j ą się pod osłoną korzonków buraka. Po pewnym czasie osłona pęka, a 'odsłonięte,
białawe, kulistego kształtu samice zostają zapłodnione przez samce znajdujące się w glebie. Następnie samce wracają do gleby,
a'w tylnej części ciała u wielu zapłodnionych samic tworzy się po pewnym czasie galaretowaty woreczek, do którego składane są
jaja. Z tych jaj wylęgają się larwy atakujące młode korzonki buraka. U innych samic woreczek nie tworzy się, a jaja zatrzymują
się w ciele samicy, tworząc cytrynowatego kształtu cystę długości 0,5—
—l mm i .szerokości 0,4—
—0,8 mm. Encystowane jaja zimują. Dopiero ina wiosnę, po przejściu l linienia wychodzą z cyst larwy wnikające do korzonków
buraków, gdzie dojrzewają. Dojrzałe samce uchodzą do gleby i przebywają w pobliżu rośliny, która je wy-
mątwik ziemniaczany
156
karmiła, samice 2aś pasożytują w tkankach korzenia. Larwy znajdujące się w cystach mogą być zdolne do zarażenia, jeszcze po
10 latach. M.b. występuje na terytorium Polski dość powszechnie. Straty przezeń wywoływane mogą sięgać nawet 50»/a plonów.
<Tabl. IX). [M.S.]
mątwik, ziemniaczany (Hetero-derą rostochiensis) — gatunek obleńca z rodziny Heteroderi-dae, z gromady -^-nicieni. Atakuje
korzenie pomidora i w znacznym stopniu niszczy bulwy ziemniaków. .Samica osiąga 0,5—0,8 mm długości, a samiec — około l
mm. Rozwój m.z. jest podobny jak u -»-mą-twika burakowego. Larwy znajdujące się w cystach mogą zachowywać zdolność
zarażania ponad 7 lat. Na silnie opanowanych roślinach stwierdzono występowanie cyst m.z. w liczbie przekraczającej 60000.
Obniżka plonów na skutek zarażenia może sięgać nawet W/o. (Tabl. IX). [M.S.]
meandrina ->wądolnica.
mech morski — potoczna nazwa runi porastającej podwodne przedmioty w strefie przybrzeżnej mórz, a składającej się z
rozgałęzionych, różno-kształtnych kolonii polipów jamochłonów z rzędu -»-stuł-biowców, przede wszystkim rozkrzelipki. Po
zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu m.m. używany bywa do dekoracji wnętrz. [Z.S.]
mechowce (Oribatei) — liczna grupa rodzin stawonogów, zaliczana przeważnie do podrzę-du —>.Sarcoptiformes, odznaczająca
się zwykle twardymi i zgrubiałymi, zesklerotyzowany-mi pancerzami. Larwy i -»-nimfy różnią się na ogół znacznie od osobników dojrzałych i mają często bardzo piękne kształty. M. występują w wielkiej liczbie w
glebie, ściółce i mchu. Na łąkach liczba ich osiąga 30 000—50 000 osobników na l m2, a w lasach może nawet dochodzić do 1000
000 na l m2, stanowiąc najliczniejszą grupę fauny glebowej. M. żywią się przede wszystkim szczątkami organicznymi. Odgrywają
poważną rolę w rozkładzie szczątków roślinnych i tworzeniu urodzajnej próchnicy w glebie. Niektóre m. są żywicielami pośrednimi larw tasiemców. Na terytorium Polski stwierdzono dotychczas występowanie około 5fli0 gatunków m. (Tabl. XII).
U.P.1
meduza — jedna z dwóch za-i sadniczych (obok -»polipa) form pokrojowych (postaci) -uparzydełkowców. Typowa m. pływa
swobodnie w toni, ma kształt parasolowaty o mniej lub bardziej wypukłym kloszu (dzwonie), złożonym z części wierzchniej,
zwanej eksumbrel-lą, i spodniej — subumbrellą, przedzielonych układem pokar-mowo-naczyniowym. Ogólny schemat
budowy, a zwłaszcza uwarstwienia ciała m. jest homologiczny jak u polipa. Ciało składa.się z 2 błonkopodobnych warstw
komórkowych: z obejmującej je z zewnątrz ektoder-myi wyścielającej jamę gast-rainą entodermy, między którymi leży gruba
warstwa pierwotnie bezkoroórkowej, galaretowatej mezoglei, do której jednak 'wnikają komórki obu pierwszych warstw. Brzeg
klosza wieńczą mniej lub bardziej liczne czułki. U meduz -Arąż-kopławów (tzw. scyfomeduz) jest on podzielony na 8 płatów
wcięciami, u których szczytu tkwią narządy zmysłowe (->.ro157
meduzoidy
palia), a u meduz ->.stułbio-pławów (tzw. hydromeduz) — uwypukla się ku środkowi, tworząc cienki, pierścieniowa-ty,
ektodermalny rąbek, zwany za g lelkiem •{velum, cras-pedon), usprawniający pływanie sposobem odrzutowym, powodowane
skurczami klosza. Czworokątny otwór gębowy zwrócony fcu dołowi (przeciwnie niż u polipów) leży na wyniosłości tworzącej
stożek gębowy czasem w postaci długiej rurki, tzw. rączki (manu-briwm), i otoczony bywa zazwyczaj 4 mniejszymi lub
większymi ramionami przyu-stnymi. Urządzenia te łącznie z licznymi parzydełkami ułatwiają pokonywanie i połykanie zdobyczy
(zwykle drobnych zwierząt morskich). Obszerna jama. gastralna uwypukla się promieniście w 4 do 100 kanałów (niekiedy
dodatkowo się rozgałęziających) i uchodzi z reguły do kanału okrężnego, biegnącego wzdłuż brzegu klosza. Cały ten układ nosi
nazwę pokarmowo-naczyniowego (ga-strowaskulamego), ponieważ trawi i jednocześnie rozprowa-• dza strawiony pokarm po
ciele, głównie dzięki skurczom klosza w trakcie pływania. M. są z reguły rozdzielnopłciowe. W typowej przemianie pokoleń
stanowią pokolenie rozmnażające się płciowo. Istnieją jed- • nak także m. mnożące się bezpłciowo przez ódpączkowywa-nie
organizmów potomnych. Zapłodnienie odbywa się w otaczającej wodzie. Wielkość m. waha się od ułamka milimetra do średnicy
2 m. Ciało ich zawiera tylko kilka procent suchej masy. M. stanowią ważny składnik planktonu morskiego. Wyrządzają nieraz
szkody w narybku. Wielkie gatunki mogą powodować nawet u człowieka przykre oparzenia skóry
jadem parzydełek. Niektóre formy, jak np. ropilema i cheł-bia, bywają jadane przez ludzi. M. niektórych gatunków są osiadłe (np.
m. z rzędu -rSta-uromedusae). W koloniach -4-stułbiopławów m. mogą nie odczepiać się od całości, ale jako tzw. -^meduzoidy
wytwarzać gamety bądź jako dzwony pływne .skurczami nadawać kolonii aktywny ruch. M. kilku form (jak np.
kraspedakusty)-występują w wodach słodkich. [Z.S.]
meduza jadalna —i-ro-pilema.
meduza kanalikowa -.-rozli-stek.
meduza kompasowa (Chri/sao-ra) — rodzaj jamochłonów z. rzędu -ł-Semaeostomeae. Meduzy reprezentujących ją gatunków
osiągają średnicę do 30 cm. Wierzch klosza mają naznaczony 16 radialnie biegnącymi, ciemnymi liniami, rozwidlającymi się ku
krawędziom. Mocno pokarbowane-ramiona przyustne mogą osiągać 2 m długości. Czułki występujące w liczbie 24 są cienkie i
bardzo rozciągliwe. M;k. w młodym wieku funkcjonują jako samce, później stają się obojnacze, a w ostatnim okresie życia pełnią
wyłącznie funkcje samicze. Zamieszkują pełnosłone morza europejskie, lecz niekiedy trafiają nawet do Bałtyku. [Z.S.]
meduza świecąca -*ipelagia.
meduzoidy — pączkujące na kolonii polipów —»stułbiopła-wów małe meduzy nie w pełni rozwinięte, nie odrywające się od
kolonii i pełniące w nie} funkcje narządów wytwarzających, płciowe produkty rozrodcze. [Z.S.]
meduzy kanalikowe
158
meduzy kanalikowe (Rhizosto-meae) — rząd jamochłonów z gromady
-»-krążkopławów. Otwór gębowy m.k. uległ zanikowi,
a z jamy gastralnej prowadzą liczne kanaliki uchodzące drobnymi otworkami na S ramionach przy ustnych. Czułki brzeżne
nie występują. M.k. odżywiają się przeważnie drobnymi organizmami plank-tonowymi, wciąganymi wraz z prądem wody dzięki
ruchom .klosza do kanalików i już tu trawionymi. Większe zwierzęta
-ogarniają ramionami przyu-stoymi i trawią sokami, wydzielanymi z ujść kanalików, po czym już w. formie rozpuszczonej
wchłaniają do wnętrza. M.k. są rozprzestrzenione w wielu morzach. Najbardziej znanymi formami tej grupy są rozlistek, ropilema
i kasjo-pea. [Z.S.]
'Mermis subnigrescens — gatunek obleńca z rodziny ->-struń-'córw pasożytujący w jamie ciała szarańczaków. Samica składa
Jaja •na trawie. Z jaj zjedzonych wraz; z trawą przez owada wylęgają się larwy. Po upływie około 4—10 tygodni pasożytowania
w jamie ciała
-żywiciela larwa 'opuszcza go i oojrzewa w środowisku zewnętrznym. Samica może składać jaja po kopulacji, ale zdolna jest
również do rozrodu parte-nogenetycznego. [M.S.]
meryzja (Moerisia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»stuł-biowców o dwóch postaciach polipów: jedne wiodą denny i kolonijny
tryb życia, a drugie
- planktonowy, również kolonijny, ale łkażda kolonia składa się tylko z 2 osobników połączonych okolicami podeszwo-wymi i
wspólną jamą gastral-ną. Po upływie pewnego czasu odrywają się one od siebie, a
Dwuosobnikowa kolonia polipów meryzji Moerista pallasi l — pączkujące meduzy
w miejscu oderwania każdemu z nich wyrasta "wieniec czułków i tworzy się nowy otwór gębowy. Jest to początek powstania
nowego osobnika na miejscu oderwanego. Polipy odpączkowują też od siebie drobne, swobodnie pływające meduzy. Jeden z
gatunków m. (Moerisia pallasi) występuje w Morzu Czarnym i Azowskim, , drugi — w słonych jeziorach "północno-wschodniej
Afryki. [Z.S.]
Mesothelae, Liphistiomorpha — prymitywny ipodrząd stawonogów z rzędu -^pająków, 'który cechuje zachowana zewnętrzna segmentacj a
odwłoka, położenie wieloczłonowych kądzioł-ków przędnych pośrodku brzusznej strony odwłoka i brak płytek szczękowych. Te duże (do 3,5 cm
długości) pająki żyją w norach wygrzebanych w
159
Mesozoa.
ziemi i zamykanych ruchomym wieczkiem z pajęczyny oblepionej cząstkami gleby. Współcześnie żyje tylko 9 gatunków M, w
południowo-wschodoiej Azji i w południowej Japonii. Najczęściej cytowanymi przedstawicielami M. są Liphistius malayanus i
Heptathela kimu-rai. Jako “żywe skamieniałości" budzą one duże zainteresowanie zoologów. [J.P.]
Mesozoa — grupa -^-bezkręgowców o nie ustalonej pozycji systematycznej. Ciało ich składa się z pojedynczej komórki osiowej,
otoczonej przez l warstwę komórek okrywających, zwaną somatodermą. M. są pasożytami różnych bezkręgowców:
głowonogów, wirków, pierścienic i osłonie. Najlepiej zbadano M. z rodzaju Dicyemi-dae, występujące w kanalikach nerkowych
głowonogów. Dorosłe osobniki z tego rodzaju, długości 6—7 mm, są orzęsione i składają się z l komórki osiowej oraz z 24
komórek somato-dermy. Część (do 9) .komórek tej warstwy ciała tworzy czapeczkę, którą pasożyty przyczepiają się do ścianki
kanalika nerkowego gospodarza. Rozmnażanie zaczyna się od podziałów jądra 'komórki osiowej. Następnie z jednego z jąder
potomnych tworzy się grupa jąder, z których każde otacza się częścią cytoplazmy, i w ten sposób wewnątrz komórki osiowej
osobnika rodzicielskiego powstaje .grupa (lub kilka grup) drobnych komórek. Są to larwy stanowiące miniatury osobnika
dorosłego, tzn. również składają się z komóirki osiowej i 24 komórek somatodermy, ale odpowiednio mniejszych. Po
ukończeniu pewnego etapu rozwoju larwy rozrywają ściankę osobnika macierzystego i wydostają się do światła hafnalika
nerkowego, gdzie rosną i dojrzewają. Cykl ten powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas niektóre jądra znajdujące się wewnątrz
komórki osiowej przechodzą — jak się wydaje — podziały redukcyjne, powstają komórki haploidame. które następnie łączą się
ze sobą w procesie saniozapłod-nienia. Prawdopodobnie z zy-goty tworzy się nieco inny typ larwy niż opisany powyżej.
Opuszcza ona osobnika rodzicielskiego jako kula złożona z orzęsionych i nie' orzęsionych komórek. Dalsze losy takiej larwy oraz
sposób zarażania nowego żywiciela nie są znane. Nadal nie wiadomo też, jaka jest filogeneza M. Van Benden uważa je za
organizmy zbliżone do kolonijnych pierwotniaków, Hatschek — za pasożytSchemat budowy Mesozoa. l — Komórka somatodermalna; 2 — komórka osiowa; 3 — jądro komórki osiowej; 4 — organizmy potomne
rozwijające się wewnątrz komórki osiowej; 5 — komórka osiowa organizmu potomnego; 6 — komórki zarodkowe; 7 — komórki czapeczki
•meta
160
nicze i zmodyfikowane larwy jamochłonów, natomiast Gras-se — za pasożytnicze, zdegene-rowaine płazińce. Na uwagę
zasługują fakt całkowitego wyodrębniania się komórek potomnych ' wewnątrz komórki osiowej, co różni ten proces od
bruzdkowania, w którym potomne komórki powstają przez przewężenie siei podział komórki macierzystej. Powstawanie komórek
potomnych wewnątrz komórki osiowej Świadczy o tym, że zewnętrzna błona komórki może w całości powstać z błon wewnątrzkomórkowych. Podobne zjawisko występuje u niektórych pierwotniaków pasożytniczych, 'np. u ->sporowców
peł-zakowatych, u których komórki wyróżnicowują się wewnątrz plazmodium rodzicielskiego. [A.J.K.]
meta (Meta) — rodzaj stawonogów z rodziny ->.krzyżako-watych. Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości (7—
—15 mm długości). Z nich najbardziej znany jest dość duży pająk Meta menardi, żyjący w strefie półmroku w jaskiniach i
niszach skalnych oraz w piwnicach. Razem z nim w tym samym środowisku występuje często drugi pokrewny gatunek
— Meta merianae. Dwa pozostałe gatunki krajowe żyją wśród ziół i krzewów, najczęściej na skrajach lasów i na polanach. [J.P]
metacerkaria — larwalne stadium inwazyjne w cyklu rozwojowym —>.przywr digenety-cznych, powstające 2 -*cerka* rii. W
trakcie przeobrażania się w m. zanikają pewne narządy certearii (gruczoły pene-tracyjne, narządy czuciowe,
—oczy), następuje odrzucenie ogonka, a także sztylecika u
tych larw, 'które go posiadały. M. jest zwyfcie formą ocysto-waną. Cerkarie mogą się incy-stować w środowisku zewnętrznym
lub w organizmie, do którego dostają się biernie lub przenikają aktywnie. Do niedawna cer karle incystujące się w środowisku
zewnętrznym, jak np. u -»-motylicy wątrobowej, 'nazywano adoleska-riami, ostatnio jednak coraz częściej adoleskarie nazywane
są również m. Wśród niektórych przywr w stadium m. może zachodzić 'daleko idąca orga-nogeneza. W pewnych przypadkach w
stadium m. mogą być wytwarzane komórki jajowe i plemniki, a nawet mogą tworzyć się jaja. Żywiciel ostateczny zaraża się,
zjadając m. wraz z trawą albo też z zarażonym żywicielem pośrednim. [M.S.]
metakrynus (Metacrinus) — rodzaj szkarłupni z podrzędu Isocnmdn, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje kilka
gatunków o 'długim, pięciogra-niastym trzonku, z którego powierzchni wyrasta szereg okół-ków długich wąsów (po 5 wąsów w
okółku). Silnie rozgałęzione ramiona układają się w kształcie kielicha kwiatu. M. znane są głównie z mórz otaczających
południowo-wschod-nią Azję, gdzie zasiedlają dno zwykle na głębokości 100—
—600 m. [L.2.]
mezostoma, bajornik (Mesosto-łna ehrenbergi) — rodzaj pła-żińców z rzędu -^-wirków pro-stojelitowych. Obejmuje gatunki
silnie spłaszczone, o ciele przezroczystym, osiągające 9—
—15 mm długości. Przez ciało przeświecają białawe zwoje mózgowe, pnie nerwowe, wypełniony pokarmem przewód
pokarmowy oraz narządy roz" /? •••\
;^ s b
^
'
/
,
3
/"
:;
3© ; iQ •*
'.
;
?
".
':
J
; \Q .•
Q; .'
i
i
•© s j© £
!
'
1
^
Q\
'<
/©
2 © % \© '*
© '
^
'
•
©
L .0..i'
:©.:.
/
•'
''•^
Mezostoma
rodcze. M. odżywiają się głównie wioślarkami oraz częściowo niektórymi skąposzczetami i wrotkami. Chwytanie ofiary ułatwia im wydzielina
gruczołów śluzowych znajdujących się na brzusznej stronie ciała. M. są bardzo wytrzymałe na głodowanie. W Polsce występują na niżu w
drobnych zbiornikach wodnych, wśród obfitej roślinności. [M.S.]
Micropharyngea fera.
Microsporidia — gromada pierwotniaków z podtypu -»<spo-rowców pełzakowatych. Występują u nich spory jednokomórkowe, mające l—2
torebek biegunowych. Pasożytują zarówno w bezkręgowcach, jak i w niższych kręgowcach. Ich typowymi żywicielami są owady i ryby. Do M.
należy m.in. No-sema bombycis powodująca u jedwabnika morwowego schorzenie zwane pebryną. [A.J.K.]
mięczaki (Mollusca) — typ wolno żyjących, pierwotnie morskich -^bezkręgowców, silnie zróżnicowany i stąd trudny do
scharakteryzowania. Istnieje pewien typowy zestaw cech, wyróżniający m., ale prawie żadna z tych cech z osobna nie jest
wspólna wszystkim ich grupom. M. są dwubocznie symetryczne (z wyjątkiem ślimaków), o ciele miękkim fc-nie mają budowy
metamerycznej, czyli segmentalnej (z jedynym i' to dyskusyjnym wyjątkiem jednotarczowców). U większości ciało jest
podzielone na głowę, nogę i worek trzewiowy oraz okryte fałdem skórnym — płaszczem (u małżów i łódko-nogów głowa nie
wyodrębnia się). Płaszcz wytwarza muszlę zbudowaną z substancji organicznej, zwanej konchioliną, i ze związków walpnia (u
bruzdo-brzuchów muszli brak). Przestrzeń między płaszczem a workiem trzewiowym, zwana jamą płaszczową, zawiera skrzela,
ujście nerek i odbyt. Głowa, noga, płaszcz, muszla albo pierwotne skrzela zanikają u niektórych grup. Gardziel jest uzbrojona w
konchioltaową płytkę (tarkę), pokrytą licznymi ząbkami (brak jesj tylko u małżów), u ślimaków zaś, u łódkonogów i głowonogów
— również w konchiolinową szczękę o różnorodnej budowie. Niezbyt skomplikowany przewód pokarmowy bywa zwykle wyposażony w parę gruczołów ślinowych i duży gruczoł trawienny, zwany wątrobą. Układ nerwowy, zbudowany z 2 par
wzdłużnych pasm tkanki nerwowej (u obunerwców i- jedno-tarczowców) bądź złożony z pewnej liczby parzystych zwojów
nerwowych i pni nerwowych połączonych .poprzecznymi komisurami (u pozostałych grup), jest rozmaicie wykształ11 tlAvlrrAtfn
mięczakopodobne
162
cony. Jako .narząd wydalniczy funkcjonuje zwykle l para silnie rozbudowanych metane-frydiów, zwanych nerkami. M. żyją w
morzach (przedstawiciele wszystkich gromad), w wodach słodkich (ślimaki i małże) i na lądzie (tylko ślimaki). Liczba
współcześnie żyjących gatunków bywa .szacowana na około 125 000, a więc m. są po stawonogach -najliczniejszym typem
zwierząt na ziemi. Dzieli się je na 2 podtypy: obu-nerwce i muszlowce. IT.U.]
mieczakopodobne ->czułkowce.
mikrofilaria (microfilaria) — pierwsze stadium rozwojowe -^•filaru, pasożytujące we krwi ssaków i człowieka. M. są larwami
rozwijającymi się w ciele dorosłej samicy. W momencie opuszczania dróg rodnych matki są już dobrze wykształcone, kształtu
nitkowatego, ruchliwe. W tym momencie otacza je zwykle pozostałość osłonki jajowej. Dalszy rozwój m. przez stadium -»-larwy
rabditoidalnej do stadium larwy inwazyjnej odbywa się w żywicielu .pośrednim, tj. u krwiopijnych stawonogów, iktóre zarażają
się pijąc krew chorego zwierzęcia. M. wielu filarii charakteryzuje dobowa wędrówka w ciele żywiciela. Zob. też: filaria
Ban-krofta i loa-loa. [M.S.]
mikrohydra -»-kraspedakusta.
miracidlum — pierwsze stadium larwalne w cyklu rozwojowym -*przywr digenetycz-nych, rozwijające się z jaja. Stadium to
zaraża pierwszego żywiciela pośredniego. U większości przywr m. wydostaje się z jaja w środowisku zewnętrznym, w wodzie, u
niektórych zaś wylęga cię dopiero wewnątrz żywiciela pośredniego
po zjedzeniu przezeń jaja przywry. M. wylęgające się w środowisku zewnętrznym atakuje żywiciela pośredniego czynnie,
przedostając się do jego ciała. Długość życia m. zależy głównie od temperatury i kwasowości otoczenia, a również od ilości
materiału zapasowego (glikogenu), jakim dysponuje. Na przykład m. -»mo-tylicy wątrobowej żyje 6—25 godzin. Na ogół ciało
m. ma kształt cylindryczny z pewnym rozszerzeniem w przedniej jego części (mniej więcej w 1/3 długości). Pokrycie ciała
rzęskami, obecność narządów zmysłowych (mogą występować plamki oczne) i swobodny tryb życia jest reminiscencją wolno
żyjących przodków przywr. U m. występuje l—2 par komórek płomykowych. Układ nerwowy ma postać zwoju głowowego i
podłużnych pni. W tylnej części ciała m. znajdują się komórki zarodkowe. Z komórek tych, występujących oddzielnie lub
zgrupowanych w postaci kuł, rozwija się już w pierwszym żywicielu pośrednim następne stadium rozwojowe, zwane
-^sporocystą. [M.S.]
mitra (Mitra) — rodzaj mięczaków z rodziny Mitridae, z rzędu -»jednoprzedsionkówców. Muszla m. jest wrzecionowata,
wysokości 1—10 cm, i ma powierzchnię gładką, lśniącą, rzadko z wystającymi guzkami lub listewkami. W szczelinowatym
otworze muszli po stronie wewnętrznej występuje kilka wyraźnych listewek. Liczne gaitunki m. zamieszkują morza strefy
tropikalnej i subtropikalnej, przy czym gatunki subtropikalne są mniejsze i mniej barwne (brunatne, żółtawe lub szarawe),
natomiast m. z mórz tropikalnych odznaczają się znacznymi rozmiara163
motylim wątrobowa
mi i bajecznym ubarwieniem. M. żyją na niegłębokim dnie kamienistym lub skalistym. Ich muszle były i są nadal używane przez
krajowców do wyrobu ozdób oraz poszukiwane przez kolekcjonerów. CT.U.]
mooetka -»porcelanki.
monorafis Monorhaphis chuni — gatunek gąbki z rzędu Am-phtdiscophora, z gromady -^gąbek szklistych. Ma silnie rozdęte,
cylindryczne ciało, którego wysokość wynosi około l m. Jest ono przeszyte igłą osiągającą długość 3 m i grubość 8,5 mm. Część
tej igły wyFragment monorafisa
staje poza ciało i tkwi w mu-listym dnie. M. m.ch. żyją w Oceanie Indyjskim na głębokości 1500—2000 m. [J.M.R]
morska pomarańcza (Tethys aurantium) — gatunek gąbki z rzędu ->gąbek czteroosiowych. Ma kształt kulisty. Nazwę swą zawdzięcza
wielkiemu podobieństwu wewnętrznej budowy ciała do budowy pomarańczy. Również jej barwa jest jaskrawa, często pomarańczowa. Ra-
dialny szkielet składa się z dużych, wtórnie jednoosiowych igieł. M.p. stanowi gatunek kosmopolityczny, spotykany prawie we
wszystkich morzach. [JJM.R.]
motylioa wątrobowa {Fasciola. hepatica) — gatunek płazińca z gromady -»przywr digenety-cznych. Osiąga 18—51 mm długości oraz 4—13 mm szerokości. Jest 'kształtu liściastego, rozszerzona w przedzie ciała, z wyodrębnionym krótkim stożkiem, na
którego wierzchołku znajduje się otwór gębowy okolony przyssawką gębową. Przyssawka brzuszna leży dość blisko przyssawki
gębowej. Przed przyssawką brzuszną uchodzi otwór płciowy, z 'którego może wystawać męski narząd kopulacyjny — prącie. U
dojrzałych płciowo osobników za przyssawką brzuszną znajdują się pętle macicy. Rozgałęzione jądra leżą w środkowej i tylnej
części ciała. Po prawej stronie ciała, przed jądrem, znajdujesięgałązkowaty jajnik. Silnie rozgałęzione 2 pnie jelita dochodzą do
końca ciała. Wzdłuż osi ciała przebiega rozgałęziony pęcherz wydalniczy. Dorosła m.w. pasożytuje w przewodach
żółciowych owcy, bydła, kozy i innych przeżuwaczy. Tylko przypadkowo zaraża się nią człowiek, świnie, zające i inne gatunki
zwierząt. Zapłodniona w ooty-pie komórka jajowa zostaje otoczona przez komórki żółtni-kowe, a następnie cały ten zespół
przesuwa się do początkowego odcinka macicy, gdzie pokrywa się najpierw bezbarwną i cienką, a potem grubiejącą i ciemniejącą
otoczką. Jaja po przejściu przez całą macicę wydostają się przez otwór płciowy. Dalszy rozwój
notylica wątrobowa
164
lasłępuje wtedy, gdy jajo wy-1 ostające się z kałem żywiciela na zewnątrz trafia do wody. Z jaja wylęga się ->noiracidium. A.by
miracidium mogło się dalej rozwijać, musi wniknąć do j amy płaszczowej ślimaka
-wbagnicy moczarowej, a stąd do jego trzustko-wątroby. W trzustko-wątrobie ślimaka miracidium przekształca się w
—>.sporocystę (a ta z kolei może wytwarzać sporocysty potomne). W sporocystach powstaje następne stadium w postaci
licznych -»-redu. W ciągu lata redie mogą wytwarzać redie lotomme. Wewnątrz redii macierzystych (albo potomnych) ; worzą się
-»cerkarie. Cerkarie ii.w. opuszczają ciało ślimaka ; po krótkim okresie swobodnego życia otorbiają się, przytwierdzając się do
roślin wodnych, źdźbeł trawy, jak również do przedmiotów pływających na wodzie lub pod powierzchnią wody. Otorbione
cerkarie nazywa się adoleska.. riami lub -*metacerkariami. Żywiciele ostateczni zarażają się, zjadając je wraz z trawą.
Przypuszcza się, że młode m.w. uwolnione w przewodzie pokarmowym dostają się do przewodów żółciowych dwiema drogami:
przebijając się do naczyń krwionośnych i płynąc żyłą wrotną wraz z krwią do wątroby albo przebijając się przez jelito do jamy
brzusznej, skąd przedostają się czynnie przez torebkę wątroby i miąższ do drobnych przewodów żółMotylica wątrobowa
Jajo z wieczkiem; B — wykluwające się miracidium; C — sporo-cysta; D — redia; f; — cerkarla
165
motylicska
ciowych. W miarę dorastania pasożyty przemieszczają się do większych przewodów. Po osiedleniu się w przewodach
żółciowych pasożyty wywołują stan zapalny wątroby. Przeciskając się przez drobne przewody żółciowe powodują rozrywanie
ścianek, co może prowadzić do krwawień. Na skutek działania 'pasożyta ścianki przewodów żółciowych, zwłaszcza u bydła,
ulegają stwardnieniu, często odkładają się w nich sole wapnia i magnezu. Wskutek rozrostu tkanki łącznej międzyzrazikowej cała
wątroba ulega stwardnieniu (marskość wątroby). M.w. może ponadto zaczopować przewody żółciowe oraz zawlekać do wątroby niepożądaną florę bakteryjną. Zwierzęta zarażone, zwłaszcza owce, chudną i szybko się męczą. W następstwie
wzrastającego wyniszczenia może nastąpić śmierć zwierzęcia. Choroba wywołana przez m.w. zwie się fasciolozą albo też
chorobą motyliczą. (Tabl. VIII). [MJ3.]
motyliczka (Dicrocoelium den-driticum) — gatunek płazińca z gromady ->przywr digenety-cznych. Osiąga 4—12 mm długości.
Pasożytuje jako postać dojrzała w wątrobie przeżuwaczy, a ponadto jest spotykana czasami u człowieka, zajęcy, królików, świń,
koni. Jej pierwszym żywicielem pośrednim są ślimaki lądowe (mjn. Zebrź-na detrita i Helicella ericeto-rum). Z przełkniętych
przez ślimaka 'jaj wykluwają się --xmiracidia, które w jego trzustko-wątrobie przekształcają się w -^sporocysty. Ze sporo-cyst
macierzystych powstają sporocysty potomne (do 100), a w nich tworzą się -»-cerkarie zaopatrzone na przednim końcu ciała w
sztylecik. Cerkarie
MotyUczka l — przyssawka gębowa; S — gardziel; 3 — przełyk; 4 — część pochwowa macicy; 5 — torebka prącia; 6 — przyssawka brzuszna; 7
— widełki jelita; 8 — macica; » — jądro; 10 — jajnik; U — zbiornik nasienny; 12 — gruczoł Mehiisa;
U — żółtnik
wydostają się ze ślimaka do środowiska zewnętrznego. Do niedawna przyjmowano, że cerkarie były zjadane przez przeżuwacze,
gdzie w przewodach żółciowych wątroby uzy- . skiwały dojrzałość. Obecnie uważa się, że cykl rozwojowy m. przebiega ż
udziałem jeszcze jednego żywiciela pośredniego, a mianowicie mrówki, w której odwłoku cerkarie przekształcają się w
-»imetacerka-rie. Przeżuwacze zarażają się zjadając wraz z trawą mrówki
mózgownik
1®6
opanowane przez metacerkarie. Jak podają niektórzy badacze, w mrówce może się otorbiae nawet do 100 cerkarii. M. znana jest
na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. [M.S.]
mózgownik (Dtptona cerebrź-formis) — gatunek jamochłona z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bułowate kolonie o
zwartym wapiennym szkielecie, przy czyim poszczególne polipy, dzieląc się wzdłuż niecałkowicie, formują długie szeregi,
wijące się na podobieństwo zakrętów kory mózMózgownik
gowej (analogicznie jak u wą-dolnicy). Kolonie m. osiągają do 20 cm średnicy. Występuje on u zachodnich wybrzeży Atlantyku.
[Z.S.]
mrówczarka (Dfpoena) — rodzaj stawonogów z rodziny
-*omatmkowatych. Obejmuje gatunki o długości ciała 2—
—4 mm, przeważnie czarno ubarwione. M. nie budują sieci, żywią się głównie mrówkami, a zdobycz chwytają opuszczając się
'na nitce przymocowanej do gałązki sosenki nad ścieżką uczęszczaną przez mrówki. Po złapaniu pojedynczej robotnicy m.
natychmiast ucieka po nitce 'na 'bezpieczną gałązkę i dopiero tam zabiera się do jedzenia. W Polsce m. są
dość rzadkie. Występuje ich tu 7 gatunków. [W.S.1
mrówezynka (Myrmmachne formicaria) — gatunek stawonoga z rodziny ->drakunowa-tych. Należy do -^pająków
mrówkokształtnych. Odznacza się — przy niewielkich rozmiarach ciała (4—5 mm długości) — łudzącym podobieństwem do
niektórych mrówek zarówno ze względu ha kształt, jak i sposób poruszania się. Upodobnienie m. do mrówek zniechęca
prawdopodobnie wielu spośród ich wrogów do napaści na nie. [J.P.]
mrugacz -^skrzypek.
mszywioły (Bryozoa) — gromada z typu ->czułkowców. Żyją w koloniach mających przeważnie postać krzaczków, na których
gałęziach osadzone są poszczególne osobniki, wyglądem zewnętrznym przypominające polipy stułbiopławów. Dla kolonii
przyjęto nazwę zoarium, a dla pojedynczego osobnika—zooid. Zoaria cechuje znaczna różnorodność postaci — mogą one plożyć
się na podłożu lub też wyrastać do góry. Mierzą od kilku milimetrów do kilku metrów i liczą dziesiątki, a nawet setki tysięcy
drobnych osobników. Między poszczególnymi osobnikami kolonii istnieje pewien podział funkcji. Wyróżnia się wśród nich
autozooidy, keno-zooidy i heterozooidy. Autozooidy są zdolne zarówno do samodzielnego odżywiania się, jak i rozrodu,
kenozooidy pełnią przede wszystkim rolę elementów mechanicznych, a więc przytwierdzają się do podłoża i łączą między sobą,
ale mogą też przez pączkowanie wytwarzać kolonie, a heterozooidy służą do rozrodu i ochrony komszywioły
Różne gatunki mszywiołów
lonii. Pomiędzy zooidami kolonii zanikają ścianki częściowo hub zupełnie bądź też istnieją w nich otworki umożliwiające
przenikanie płynu celomatycz-nego, a co za tym idzie — rozprowadzanie pokarmu po całej kolonii. Ciało autozooidów składa
się z kolistego (u ferę-żełnic) lub podkowiastego (u podkówczaków) lofoforu, otaczającego jamę gębową i dźwigającego czułki, z
występującego tylko u podkówczaków epistonu oraz z tułowia. Z reguły .nie przekracza ono długości -l nam. Czułki, podobnie
jak cała powierzchnia ciała, służą do oddychania. Dzięki osadzonym na ich wewnętrznej stronie rzęskom, które swym ruchem
powodują napływ wody zawierającej plankton do otworu gębowego, biorą także u-dział w wychwytywaniu pokarmu. U m. brak
jest układu krwionośnego. Zastępuje go płyn celomatyczny, krążący w poszczególnych
osobnikach dzięki istnieniu w
otrzewnej orzęsionych komórek. Przewód pokarmowy jest wygięty w pętlę i kończy się. otworem odbytowym, położonym w
pobliżu jamy gębowej. Składa się on z gardzieli, przełyku i żołądka. Poza swą rolą trawienia i przyswajania pokarmu pełni
również funkcje wydalnicze. Układ nerwowy m. w związku z osiadłym trybem życia jest bardzo uproszczony. Składa się z l
zwoju nerwowego, leżącego między otworem gębowym a odbytowym, od 'którego odchodzą nerwy do czułków i pozostałych
narządów. M. rozmnażają się płciowo i bezpłciowo przez pączkowanie. Przy rozrodzie płciowym (m. są z reguły •dbojnakaimi)
jaja i plemniki zostają wydalane do jamy ciała, gdzie następuje zapłodnienie, jaja zaczynają się rozwijać i powstaje z nich larwa.
U większości m. rozwój larwy odbywa się w jamie ciała, po czym — już w pełni ukształtowana — wydostaje się ona na zewnątrz
i prawie natychmiast osiada na dnie, rozpoczynając dość skomplikowany proces pączkowania. W nielicznych przypadkach .
rozwój larwy przebiega w środowisku zewnętrznym, a swobodnie pływająca larwa nosi nazwę ->cy-fonautesa. Proces
pączkowania polega na tym, że w określonych miejscach na powierzchni kolonii tworzą się wzgórki — zaczątki pączka. Taki
wzgórek rośnie i przewęża się u nasady, ale nie dochodzi do jego całkowitego oddzielenia się i pączek pozostaje w połączeniu z
kolonią, W pączku za-
mucedo
168
wią2uje się przewód pokarmowy, zwój nerwowy i czułki, co W konsekwencji prowadzi do powstania całkowicie ukształtowanego osobnika, który sam zaczyna tworzyć pączki. U niektórych m., żyjących zwłaszcza w morzach strefy tropikalnej,
szybkość pączkowania jest niesłychanie wysoka: pewne gatunki mogą zaledwie w ciągu kilku godzin wytworzyć kolonię
wysokości do 2 m! Swoisty typ pączkowania wewnętrznego spotyka się u m. słodko-wodnych. U m. występuje zjawisko, zwane
przemianą pokoleń: kolonie powstają z reguły przez pączkowanie osobników wytworzonych na drodze rozrodu płciowego, a więc
obie formy rozrodu — płciowa i wegetatywna — powtarzają się cyklicznie. M. są szeroko rozsiedlone na całej kuli ziemskiej,
zarówno w morzach, jak i wodach słodkich, w granicach temperatur od —2 do +29°C. W morzach z reguły występują w strefie
przybrzeżnej do. głębokości 300 m, ale znajdowane były także nieliczne gatunki na głębokości 8000 m. Gatunki słodkowodne
żyją u brzegów wód wolno płynących lub stojących. Osiadają zwykle na twardych przedmiotach, a więc na dnie kamienistym,
żwirowatym, na zatopionych wrakach statków oraz na żywych roślinach i zwierzętach. M. mogą powodować pewne szkody w
wodociągach, w których brak jest dobrych filtrów, zatykając swoimi koloniami rury i zanieczyszczając wodę; niekiedy stają się
uciążliwe, obrastając grubymi powłokami dna statków. Obejmują rząd krę-żelnic l podkówczaków, a w nich 12 rodzin i 4000
gatunków żyjących współcześnie oraz około 15000 gatunków kopalnych. [J.M.R.]
mucedo (Cristatella mucedo) — gatunek czułkowca z rzędu -^podkówczaków. Kolonie o-siągają długość kilku centymetrów, a
sporadycznie do 30 cm. Są one zaopatrzone w szeroką śluzowatą podeszwę, za pomocą której mogą wolno pełzać po
przedmiotach pogrążonych w wodzie, np. w stronę światła, z prędkością l—il5 mim na dzień. M. zamieMucedo
szikuje wody słodkie Europy, Ameryki Północnej, wschodniej części Syberii i Palestynę. [J.M.R.]
mulik {Radix) — rodzaj mięczaków z rodziny -»-błotniarko-watych. Obejmuje gatunki, których muszla odznacza się wielką
zmiennością kształtu. Zwykle jest ona jajowata, z małą skrętką i olbrzymim ostatnim skrętem. Jej otwór przypomina zarys
ludzkiego ucha. M. imają na ogół barwę żółtawobrunatną w nieregularne ciemniejsze plamki, rzadziej .prawie czarną. Ich kształt
nie odbiega od kształtu typowego dla rodziny. Należą do najpospolitszych ślimaków wodnych całej Europy, północnej Azji i
Ameryki Północnej. W Polsce żyją 2 gatunki m. Na skutek zmienności muszli podział systematyczny tego rodzaju na gatunki gest
'utrudniony. H,
169
muszelkowce
Muszla mulika
można spotkać we wszystkich wodach naszego kraju, włącznie z przybrzeżnymi płyciznami Bałtyku. W przeciwieństwie do
błotniarki stawowej jedzą znacznie mniej żywych, zielonych części roślin, a za to więcej obumarłych i rozkładających się
substancji roślinnych. Chętnie żywią się padliną. Są żywicielami pośrednimi wielu gatunków przywr. IT.U.]
munida, długokleszcz (Munida}
— rodzaj stawonogów z sekcji
-»-pustelnikowców. Obejmują gatunki o długości ciała nie przekraczającej zwykle 8 cm. Mają odwłok dobrze rozwinięty, zgięty
w dół, lecz nigdy nie przylegający do głowotułowia, zakończony wachlarzem ogonowym. Przód głowotułowia zdobi na przedzie
długi nie ząbkowany cierń, otoczony 2 bocznymi, krótszymi cierniami. Duże oczy osadzone są na krótkich słupkach. Odnóża tułowiowe I pary, znacznie dłuższe od całego ciała, wieńczą bardzo smukłe szczypce. Trzy następne pary odnóży przystosowane są
do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para zmieniona jest w szczoteczki przeznaczone do oczyszczania powierachni ciała.
Należy
tu ponad 80 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i umiarkowanego.
Zamieszkują one głębsze partie dna morskiego, występując przeważnie na głębokościach 500—2000 m. [L.Ż.]
muszelkowce (Concfaostroca) — rząd stawonogów z podgroma-dy -»-liścionogów. Mają ciało długości 3—5 mm, wyjątkowo do
17 mm, barwy brązowawej, różowawej lub zielonkawej. Jest ono bocznie ścieśnione l zamknięte w dwuklapkowym pancerzu w
kształcie muszelki. Na 'powierzchni skorupki widoczne są koncentryczne pierścienie przyrostowe, powstające w czasie kolejnych
linień. W przeciwieństwie do wszystkich .pozostałych skorupiaków u m. stare skorupki nie odpadają wraz z wylinką w czasie
Imienia, lecz przyrastają z reguły do nowej skorupki, wzmacniając ją. M. pływają za pomocą silnie rozwiniętych,
dwu-gałęzistych, wiosełkowatych czułków II pary. W skład tułowia wchodzi 10—32 segmentów zaopatrzonych w parzyste
odnóża, malejące stopniowo ku tyłowi. Każde odnóże składa się ze skrzelowej gałązki zewnętrznej oraz kilku listków
wewnętrznych, napędzających pokarm do gęby. U samicy gałązki zewnętrzne kilku środkowych odnóży przekształcone są w
długie wyrostki przytrzymujące jaja, a niekiedy także zarodki znajdujące się wewnątrz muszelki. Prawie wszystkie gatunki wiodą
denny tryb życia, podpływając- ku powierzchni tylko w okresie rozrodu. M. żywią się głównie mikroskopijnymi glonami. Są to
mieszkańcy drobnych, przeważnie okresowo wysychających zbiorników wodnych.
musilowce
170
Znanych jewt około 300 gatunków m., roaprzełtrzenionycfa na wszystkich kontynentach, szczególnie w strefie tropikalnej i
subtropikalnej. W Polsce skorupiaki te pojawiają się na ogół tylko w nielicznych zbiornikach słodkowodnych. Do pospolitszych
przedstawicieli m. w naszym kraju należy <hdo-bosznik. [L.Ż.]
musalowce (Conchifera) — pod-typ -»-mięczaków obejmujący więfeszoiść przedstawicieli tej grupy. Ponieważ poszczególne
gromady m. różnią się między sobą ogromnie, pozostaje tylko budowa muszli jako cecha odróżniaj ąca m. od obunerw-ców.
Muszla m. jest pojedyncza (u małżów wtórnie dwu&lapo-wa), złożona z 3 warstw — zewnętrznej, organicznej, zbudowanej 2
tzw. konchioliny, środkowej, zwanej porcelanową lub pryzmatyczną, l wewnętrznej, zwanej perłową. Dwie ostatnie utworzone są
z węglanu wapnia w postaci aragonitu, z niewielką tylko domieszką kon-chioliny. U m. (z wyjątkiem jednotarczowców) układ
nerwowy składa się z dobrze rozwiniętych zwojów i pni nerwowych. Należy tu 5 - gromad:
jednotarczowce, ślimaki, małże, łodkonogi i głowonogi. [T.U.]
myksobolus (Mi/a-obolus pfeife-ri) — gatunek pierwotniaka z gromady ->Myxosporidia. Z połkniętych przez rybę spór m.
wydostają się amebule, •które przenikają do mięśni. Z ame-bul przez przyrost cytoplazmy i zwielokrotnienie jąder wytwarzają się
ogromne -*plaz-modia. Zostają one otorbione przez tkankę łączną ryby i przybierają postać sporych guzów, do 7 mm średnicy.
Guzy te tworzą wypukłości dobrze widoczne na powierzchni ciała ryby. Ulegają one łatwo mechanicznym uszkodzeniom
wówczas, kiedy ryba ociera się o przedmioty podwodne. Dzięki temu spory, które rozwijają się wewnątrz plaamodiów, wypadają
do wody, a poraniona ryba zdycha, bądź ataje się łatwą zdobyczą innych zwierząt. Spory ra. o średnicy 12—20 [im otoczone są
grubą otoczką. We wnętrzu każdej spory znajdują się 2 komórki biegunowe oraz dwujądrowa amebula. M. jest pasożytem wielu
ryb ałodko-wodnych oraz może powodować znaczne straty w rybosta-nie. [A.J.K.]
mysz morska -^-złotorunka.
Myxosporidl» — gromada pierwotniaków z podtypu -*apo-JOWCÓW pełzakowatych. Charakteryzuje je występowanie
wielokomórkowych spór o l—4
Spora przedetawiclela Myxosport-dia
l — komórki tworzące otoczkę spory; 2 — dwujądrowa amebula; 3 — torebka biegunowa ze skręconą nicią biegunową; 4 — jądro komórki
biegunowe j; 5 — wieczko Bpory
torebek biegunowych. Są pasożytami wyłącznie niższych kręgowców, zwłaszcza ryb. Niektóre gatunki M. znajdowano w płazach
i gadach. Znanym przedstawicielem tej gromady jest myksobolus. [A.J.K.]
171
najada
N
nadeczolk stawowy (Spongilla lacwtris) — gatunek gąbki z rzędu -*gąbek krzemorogo-wych. ^wykle koloniiJny. Tworzy okazy
krzewiaste, gałęzi-ete, rzadziej .bryłowate. Ich szkielet zbudowany jest z gładkich igieł krzemionkowych, zlepionych flponginą.
N.s. roś-' nie do wysokości l m. Rozród trwa od maja do lipca. Z zapłodnionych jaj rozwija się larwą -iparenchymula. Od lipca do
września trwa okres tworzenia się ^-gemmul, których .powstaje w l osobniku do 200 sztuk. NA. spotyka się w stawach, jeziorach i
wolno płynących rozlewiskach rzek. Jest szeroko rozieiedlony aż po strefę arktyczną. W górach dochodzi do wysokości 2000 m
n.p.m. W Polsce wszędzie pospolity (Tabl. III). [JJM.B.].
nadwiciowce (Hypermastigida) — rząd pierwotniaków z pod-gromady -*wiciowców zwierzęcych. Mają wiele (u niektórych
gatunków nawet kilkaset) wici zgromadzonych w przedniej części ciała w postaci okrężnych wieńców lub podłużnych rzędów.
Ciałka podstawowe wici łączą się ze sobą. za pomocą białkowych włókienek usztywniających. Jądro jest pojedyncze. U
niektórych gatunków wykryto procesy płciowe. Wszystkie gatunki są pasożytami przewodu pokarmowego owadów. Większość
n. występuje w jelicie różnych termitów. Jedynym spotykanym na terytorium Polski n. jest Lophomonas blattarum, który
pasożytuje w jelicie karalucha. [A.J.K.]
nag-oskrzelue (.Nudibranchia) — rząd mięczaków z podgromady
-ł-tyłoskrzelnych wyróżniający się całkowitym zanikiem płaszcza, muszli i pierwotnego skrzela. Na całej stronie
grabietoweij 'mają liczne wyro-siUki steóme, funkcjonujące jako ekrzela, nieraz rozgałęzione i fantazyjne w kształcie. Zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz świata, żywiąc się przeważnie pokarmem zwierzęcym. Reprezentuje je m-in.
dendronotus i natcheł-nik. IT. U.]
najada (Nais) — rodzaj pierścienic z rodziny Naididae, z gromady -»skąposzczetów. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone,
o niewielkiej liczbie segmentów, 'bezbarwne, szarobrunatne lub żółtawe. Długość ich wynosi kilka do kilkudziesięciu
milimetrów. Mają szczecinki rozmieszczone podobnie jak u rureczników na 'poszczególnych • pierścieniach w 2 pęczkach
grzbietowych i 2 torzusznych, co uznawane jest za cechę pierwotną. Rozmnażają eię najczęściej bezpłciowo przez podział lub
pączkowanie, w wyniku czego tworzą się często łańcuchy osobników. U niektórych występuje co kilka pokoleń bezpłciowych
jedno płciowe. Wiele gatunków jest szeroko rozprzestrzenionych. N. żyją wyłącznie w wodzie, głównie w wodach śródlądowych,
w tym tafeże w -bardzo małych zbiornikach (stawach, kałużach), oraz w ujściach rzek Europy i Ameryki. Występują wśród
roślinności przybrzeżnej, w szlamie lub prowadzą nekto-niczny tryb życia. Żywią się mikroorganizmami i drobnymi zwierzętami
wodnymi. Niektóre są homensalami w kolo-
najeiak skalny
172
niach mszywiołów i gąbek. Gatunki rodzaju n., a także wiele gatunków innych rodzajów w obrębie rodziny Ndtdtdae, są
morfologicznie bardzo do siebie podobne przy jednoczesnej dużej zarrieności cech taksonomicznych w obrębie gatunku, co
stwarza znaczne trudności przy oznaczaniu. Niektóre gatunki rozróżnia się jedynie po długości szczecinek włosowatych oraz
przez określenie sto-»unku długości szczecinek igiełkowatych do szczecinek włosowatych. [M.G.l
najezak skalny (Paracentrotus Iroidus) — gatunek szkarłupnia z rzędu -*-najeżykowców? Ma kształt kuli spłaszczonej silnie od
spodu, o średnicy do 6 cm. Jest barwy ciemnozielonkawej lub fioletowej. Pokrywają go niezbyt gęsto rozmieszczone kolce
długości do 3 cm. Płytki ambulakralne mają po 5 par otworków dla nóżek ambula-kralnych. N. s. żyją w burzliwym środowisku
morskim na głębokości do 30 m, w wywierconych przez siebie zagłębieniach skalnych, lub też wspinają się po roślinach
porastających dno morskie. Chętnie maskują się fragmentami glonów. Są bardzo pospolite na płytkim skalistym dnie Morza
Śródziemnego i przyległych częściach Atlantyku, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży afrykańskich. Ich dojrzałe gruczoły rozrodcze
stanowią cenny przysmak, zjadany w stanie surowym, w związku z czym n. s. bywają często poławiane w celach konsumpcyjnych. Dają się łatwo hodować w akwarium morskim. [L.2.1
najeżyk zielony (Stonefi/locentrotus droebac/liensis) — gatunek szkarłupnia z rzędu ->.na-jeżykowców. Ma kształt półkuli o średnicy do 9 cm. Zabarwienie
powierzchni ciała i kolców jest zielone. Liczne i krępe kolce dochodzą do 2 cm długości. Płytki arobulakralne mają po 5 par
otworków dla nóżek ambulakralnych. N. z. zamieszkują skaliste płytkie dno strefy pływów, a także głębsze partie dna morskiego
do głębokości ,1200 m. Są pospolite i szeroko rozprzestrzenione w morzach arktycznych i subarktycznych. Bywają, często
zjadane przez ryby denne, zwłaszcza płastugi. Mają także znaczenie użytkowe. Ich roczne odłowy osiągają 30—40 000 ton.
[L.2.]
najeżykowce (Camarodonta) — rząd sizkarłupni z podgromady -»jeżowców regularnych. Mają kształt słabo spłaszczonej kuli o
średnicy od kilku centymetrów do ponad 20 cm. Są pokryte licznymi, krótkimi, dość masywnymi kolcami, u niektórych gatunków
o maczugowa-tym kształcie. Pomiędzy kolcami występują 4 typy pedi-cellarii oraz zdolne do znacznego wydłużania-się nóżki
ambulakralne. N. łażą przy zgodnej współpracy kolców, nóżek ambulakralnych, a często także zębów służących do chwilowego
przytrzymywania się przedmiotów leżących na dnie. Zęby zaopatrzone są w podłużną listewkę w postaci kilu oraz objęte silnie
rozwiniętymi belecz-kami latarni Arystotelesa, tworzącymi charakterystyczne sklepienie. N. zamieszkują wszystkie morza
pełnosłone, najliczniej — morza strefy tropikalnej. Szereg gatunków (mań. jeżowiec jadalny i na-jeżak skalny) ma duże znaczenie użytkowe. [L.2.]
naklutek (Millepora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -wstuł-
173
namulek
biowców, zaliczany dawniej do grupy tzw. ->-hydrokorali. Reprezentujące go gatunki tworzą duże, rozgałęzione kolonie o
wapiennym szkielecie, przypominające kolonie -wkorali madreporowych. Szkielet n. powstaje przez nasycanie kuti-kuli złogami
węglanu wapniowego. W drobnych otworkach tkwią 2 rodzaje .polipów: odżywcze i (wokół nich) obronne. Parzydełka tych
ostatnich mogą dotkliwie oparzyć również człowieka. Gatunki tego rodzaju są szeroko rozprzestrzenione w wodach morskich obu
półkul. (Tabl. IV). [Z.S.]
nakrytka (Crepiduld) — rodzaj mięczaków z rodziny Calyp-traetdae, z rzędu -»-jednoprzed-sionkowców. Muszle n. długości do 5
cm mają kształt połówki jaja. Dolna, skierowana do podłoża powierzchnia muszli jest lekko wklęsła. Mniej więcej połowę tej
powierzchni zajmuje otwór. Wieczka brak. N. spotyka się w przybrzeżnych wodach morskich, siedzące na skałach, kamieniach
lub muszlach, często po kilka, jedna na drugiej. Wiodą skrajnie nieruchliwy tryb życia. Nie przyrastają jednak ani .nie
przymocowują się na stałe do podłoża. W zasadzie są zdolne do poruszania się przez całe życie, ale od osiągnięcia dojrzałości
płciowej w ogóle nie ruszają się z miejsca. Wobec tego odżywiają się metodą właściwą większości zwierząt osiadłych,
odfiltrowując z wody najdrobniejsze
organizmy planktonowe, głównie okrzemki. Używają do tego swego dużego skrzela,
pokrytego nabłonkiem migawkowym. Pobierają więc ten sam pokarm i w ten sam sposób, co wiele -t-małżów, a m.in. -^.ostrygi.
Ponieważ n. występują nieraz
masowo, osiedlają się w ławicach ostryg i filtrują skuteczniej od nich, są poważnym konkurentem pokairmowym l powodują
znaczne szkody w gospodarce ostrygowej. Jeden z pospolitszych gatunków — Crepidula fornicata — pochodzi z atlantyckich
brzegów Ameryki, gdzie znana była od dawna z hamującego wpływu na wzrost ostryg. Zawleczona około 1880 z importowanymi
ostrygami •do Anglii rozpowszechniła się po ławicach tych małży u brzegów Europy. N. w trakcie rozwoju osobniczego
zmieniają płeć. Młodsze osobniki są samcami, później, gdy rosną dalej, gonada ich zaczyna wytwarzać jaja, tak że duże okazy
stanowią wyłącznie samice. We wspomnianych “stosach" kilku n. na dole siedzą zawsze duże samice, pośrodku sztuki średniej
wielkości, będące w trakcie zmiany płci, a na szczycie — małe samce. N. w liczbie .kilkunastu gatunków są rozpowszechnione
we wszystkich morzach pełnosłonych. [T.U.]
nalepian -^piaskówka.
namiastek (Oxyptila) — rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (ThomtStdae), z po<-rzędu -»pa jaków wyższych. Jego
przedstawiciele są doić rzadfeo spotykani, a biologia ich jest prawie nieznana. Występują wśród traw i w ściółce leśnej, w
miejscach o różnej wilgotności i nasłonecznieniu. Jł. reprezentuje w Polsce 9 gatunków. [J.P.]
namulek (Lithoglyphus naU-coides) — gatunek mięczaka z rodziny -+-wodożytkowatych. Ma muszlę kulistawą, grubo"
scienną, wysokości do 10 mm. Żyje w rzekach, przebywając
narząd Cuvier»
174
w miejscach o słabym prądzie, na płytkim dnie mulistym lub na kamieniach i palach. Do połowy XIX w. zamieszkiwał
po-łudniowo-wschodnie kraje Europy po dorzecze Dniepru i Dunaju. Od tego czasu, zapewne na skutek przekopania kanałów i
nasilenia żeglugi śródlądowej, rozprzestrzenił się na zachód i północ, docierając do Belgii, Holandii i Francji. U nas aa niżu jest
dość pospolity. [T.U.l
narząd Cuyiera ->strzykwy.
nasadoocme (Basommatopho-ra) — rząd mięczaków z pod-gromady ->-płucodysznych. Odznaczają się obecnością l pary
niewciągalnych czułków i oczami położonymi u nasady czuł-ków. Są przeważnie słodko-wodne, rzadko lądowe. Zalicza się •do
nich szereg rodzin, m.in. błotniarkowate i zatoczkowa-te. [T.U.]
nasięMorca (DroOTtd) — rodzaj stawonogów z sekcji -»ikrabów. Obejmuje gatunki o pancerzu twardym, okrągławym, gęsto
owłosionym. Ma on krawędź czołową nieco wysuniętą, z 2 ząbkami o zaokrąglonych wierzchołkach. 2 tylne pary odnóży
kroranych są niewielkie, zakończone haczykowatymi pazurkami. Wznoszą się ku górze i służą do przytrzymywania gąbek lub
kolonialnych żachw, którymi się n. zwykle maskują. W miarę wzrostu krabów wyszukują one sobie odpowiednio większych
symbiontów. N. wybierają przeważnie gąbki obrastające okrągławe kamienie, wycinając z mich owalny kawałek, potrzebny do
pokrycia całego pancerza. Następnie wciskają sobie gąbki ze zwróconymi otworami wyciekowymi do góry odciętą powierzchnią
na grzbiet Ma to ogromne znaczenie^efeologiczne, niejadalna bowiem gąbka chroni kraby przed widoma naturalnymi wrogami,
nawet takimi jak ośmiornice. N. reprezentują Ijćzne gatunki, szeroko rozsiedlone na płytkim dnie tropikalnych i subtropikalnych
mórz. [L.2.]
nasrożeń, lambrus (Partenops)
- rodzaj stawonogów z sekcji
-^.krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 4 cm, kształtu szerokiej gruszki z zaostrzoną krawędzią czołową.
Ich szczypce są potężne i silnie wydłużone. Niemal całe ciało jest usiane tępymi kolcami, które na szczypcach Układają się w
podłużne krawędzie. N. żyją na piasku i żwirze muszlowym na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Reprezentuje je szereg
gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a także subtropikalnych. [L.2.1
nassa (Nassa) — rodzaj mięczaków z rodziny Nassidae, z rzędu -^.jednoprzedsionikow-ców. Obejmuje kilkanaście gatunków,
których muszle maga wysokość 2—3 cm, są jajowato-wieżyczkowate, grubościenne, o powierzchni pokrytej licznymi drobnymi żeberkami. N. zamieszkują północne morza europejskie. Żyją na niegłębokim dnie piaszczystym. Zwykle poruszają się po okolicy, ryjąc tuż pod powierzchnią dna i wystawiając na wierzch wydłużoną rynienkę, uformowaną przez płaszcz, zwaną syfonem. Przez syfon wciągają wodę do jamy
płaszczowej i w ten sposób oddychają, a zarazem dowiadują się zmysłem chemicznym, czy w okolicy nie ma ewentualnej
zdobyczy — wie1W
natchemik
loszczetów, małżów, padliny. Zmysł chemicziny jest u nich tak czuły, że wykrywają pokarm z odległości ok. 30 m, po czym
pełzną w jego stronę, kierując się pod prąd, tak jak lądowe drapieżniki podchodzące zwierzynę .pod wiatr. Prawdopodobnie
najgroźniejszym wrogiem n. są rozgwiazdy. Na zbliżenie się tych drapieżników reagują niezwykle gwałtowną ucieczką w sposób
trochę przypominający reakcję -».skrzy-delnika. Podskakują i fikają kilka szybkich koziołków, co najczęściej usuwa je z pola
bezpośrednio zagrożonego. Muszle aa. są używane do wyrobu tanich naszyjnikowi pamiątek znad morza. [T.U.] '
nastrzępka (.Emarginula) — rodzaj mięczaków z rzędu -^dwu-przedsiookowców. Muszla n. nie jest skręcona i ma kształt
stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości li— —6 om. Od przedniej krawędzi muszli ku tyłowi biegnie w
płaszczyźnie symetrii wąskie, szczelinowate wcięcie. Jest ono homologiczne szczelinie w muszli ->pleurotomarii i -»-belero-fona:
N. zachowują jeszcze częściowo pierwotną symetrię dwuiboczną — w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej
wielkości. N. zamieszkują wody przybrzeżne peino-słonych mórz strefy subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją na skałach, do
których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą nogą. Powolne i nieruchliwe, żywią się najdrobniejszymi glonami,
zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.]
oaszyjka (.Natica) — rodzaj mięczaków z rzędu -+dwu-przedsionkowców. Muszla n., o wysokości 2—10 cm, jest
kształtem zbliżona do kun, zwykle jednobarwna łub delikatnie cieniowana, o gładkiej, lekko błyszczącej powierzchni. Otwór
muszli zamyka cienkie wieczko konchiolinowe lub nieco grubsze, zwapniałe. Na żywym ślimaku 'widać tylko niewielką część
muszli, gdyż jest ona w dużym stopniu okryta grubymi, mięsistymi płatami płaszcza. Liczne gatunki 'n. zamieszkują wszystkie
morza o pełnym zasoleniu. Żyją niegłę-boko na dnie piaszczystym, zwykle ryjąc pod powierzchnią dna. Są to groźne drapieżniki,
żywiące się prawie wyłącznie małżami, a częściowo także ślimakami. Napotkawszy zdobycz, przytrzymują ją- nogą i
rozpoczynają wiercenie otworu w muszli ofiary. Używają do tego przede wszystkim zębów tarki, ale również kwaśnej wydzielmy
odpowiedniego gruczołu. Gdy po paru godzinach pracy otwór jest gotów, n. wsuwa przezeń swój ryjek do wnętrza muszli i tarką
wyjada ciało. Otwory wykonane przez n. można rozpoznać bezbłędnie, gdyż są idealnie koliste, lekko zwężające się w głąb i mają
średnicę kilku milimetrów. Często widuje się takie otwory w muszlach wyrzuconych przez morze, zwłaszcza w muszlach
małżów. Wszystkie większe gatunki n. są spożywane przez ludzi. [T.U.]
natchetoik (Plewóbranchus) — rodzaj mięczaków obejmujący najbardziej pierwotne gatunki z rzędu -»oagoskrzelnych. Ich
prymitywizm przejawia się m.in. w tym, że mają muszlę, której brak u pozostałych na-goskrzelnych. Muszla ta jest mała,
szczątkowa i całkowicie ukryta pod płaszczem. N. przypominają z wyglądu żółwia, bo fcb całe ciało okrywa płaszcz
nawleró
176
177
neopilina
podzielony na duże i stosunkowo twarde płyty, wzmocnione wewnątrz igłami wapiennymi. 1'ylko z przodu przez otwór w 3
łaszczą wystaje głowa z parą 3,zułków. N. (w zależności od ?»tuniku) osiągają rozmiary 6—
—20 cm długości. Są zwykle iość 'kolorowe, przy czym tarcze płaszcza mają inną barwę niż cieńszy płaszcz między nimi, co daje
charakterystyczny rysunek w postaci siatki. N. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Pełzają po dnie
.piaszczystym i mulistym na niewielkich głębokościach lub pływają za pomocą falistych ruchów nogi. Podobnie do innych nagich
i bezbronnych ślimaków morskich wydzielają śluz O właściwościach odstręczających ewentualnego napastnika. W skład śluzu
wchodzi min. kwas siarkowy. Można niekiedy zaobserwować, jak ryba drapieżna wypluwa n. 'pospiesznie, jeszcze szybciej, niż
go chwytała. [T.U.l
nawieró (Limnoria limnoriłłri)
— gatunek stawonoga z rzędu
—ł-równonogów. Ma ciało długości do 5 mm, wydłużone i
Niwierć
zdolne do zwijania się w kulkę, białawe wa żółtawoszare, cienano nalo-apiane. Za pomocą silnych, dłutowatych żuwa-czek draży
chodiniki w drewnie o jpębokości 2—5 cm, wyrządzając nierzadko wielkie szte0dy w budownictwie morskim. Działalność swą
'rozpoczyna na głębokości około 20 om 'poniżej średniego poziomu wody w czasie przypływu. Atakuje także gumowe powłoki
kabli podmorskich. Potrafi nieźle pływać, 'przenosząc się w razie potrzeby na nowe podłoże. Jest gatunkiem niemal
kosmopolitycznym, wymaga je-dnak środowiska o zasoleniu co najmnieg 15%o. [L.2.]
nawigator -^skrzypek.
nawodnik rzeczny (Ephydatia flwiatiiis} — gatunek gąbki z rzędu -»gąbek krzemorogo-wych. Ma znuenny pokrój ciała, zależny
od podłoża, najczęściej w kształcie płaskich, różnej grubości powłok z tępymi, palczastymt wyrostkami. Często obrasta zwisające
w wodzie korzenie i pędy roślin. Powierzchnia jego ciała jest śliska. N.rz. osiąga wysokość około 60 cm. Ma barwę żółtopło-wą,
szarą, a czasem od strony nasłonecznionej zieloną, którą nadają mu glony występujące w komórkach jego organizmu. Okres
rozrodu trwa od marca do czerwca. Z zapłodnionych jaf powstaje larwa -*paren-chymula. Od kwietnia do września n.rz.
wytwarza 50—70 ->-gemul. Jest szeroko rozprzestrzeniony w wodach słodkich Europy, Azji, północnej Afryki i Ameryki
Północnej. W Polsce pospolity, zwłaszcza na nizinach. [J.M.K.]
neftyda (Nephthys) — rodzaj pierścienicy z rodziny Nephthydidae, z pc>dgromady ->-wie-loszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele rt\ajq ciało wydłużone, o dużej liczbie segmentów. Osiągają długość w granicach 25—250 mm. Kyjek jest silnie wykształcony. Pomiędzy dwoma rozgałęziemiami
parapodiów znajdują się nitkowate, spiralnie zwinięte skrze-la. Szczecinki z przodu ciała są krótkie i mocne, z tyłu — dłuższe,
delikatniejsze z drobnymi, ząbkowanymi płytkami. Gatunki z rodzaju n. żyją w przybrzeżnej strefie mórz, zwykle na głębokości
5—15 cm, zagrzebane w piasku lub w mule. Potrafią na ogół dobrze pływać. Są drapieżne. Żywią się drobnymi organizmami
morskimi. W rejonie Bałtyku i Morza Północnego znaleziono 6 gatuników n. [M.G.]
Negleria eruberi — gatunek pierwotniaka z rzędu -»wicio-wcopełzaków. Występuje w 2 postaciach różniących się od siebie.
Jedną z nich jest postać typowego pełzaka, drugą — wiciowiec o 4 wiciach. Przejście jednej formy w drugą można wywołać
doświadczalnie, zmieniając odpowiednio skład jonowy środowiska. Na przykład można wpłynąć na pełzaka, by wciągnął swoje
ni-bynóżki i wytworzył wici wraz z ich ciałkami podstawowymi, słowem — przekształcił się w wiciowca. [A.J.K.]
Nematorhyncha -yobleńce.
neopilina (Neopilina) — jedyny żyjący obecnie rodzaj mięczaków z gromady ~>-jednotar-czowców. Uważano, że gromada ta
wymarła pod koniec ery paleozoicznej. Dopiero w 1952 duński statek badawczy “Gala-thea" wydobył żywe n. z głębokości 3570
m na Pacyfiku,
12 Bezkręgowce
niedaleko brzegów Kostaryki. Opisano je pod nazwą gatunkową Neopilina galatheae w 1957. W 2 lata później opisano drugi
gatunek — Weopilina ewingi — złowiony w 1958 na głębokości 5820 m w Bowie Atakamskim przez amerykański statek
“Vema". N. przypominają ślimaka z czapeczko-watą muszlą długości około 3 cm. Mają głowę opatrzoną parą płatów skórnych,
tzw. ża-gielków, i parą czułków oraz szeroką nogę o podeszwie prawie kolistej. Już w wyglądzie zewnętrznym uderza obecność
5 (u Neopilina galatheae) lub
6 par skrzel (u Weopilina ewingi). W budowie wewnętrznej stwierdza się metameryczne ułożenie 8 par nerek, 8 par mięśni
wciągaczy nogi i 10 par spoideł nerwowych. 2 pary gonad, a w sercu para komór i 2 pary przedsionków — to również cechy dla
mięczaków nietypowe. Muszla n. ma strukturę charakterystyczną dla -ł-muszlowców, tzn. składa się z 3 warstw: konchiolinowej,
porcelanowej i perłowej, natomiast ich układ nerwowy przypomina układ nerwowy -».obu-nerwców. Jest on zbudowany z pasm
tkanki nerwowej nie zróżnicowanych na zwoje i pnie. Składa się z obrączki okołoprzełykowej iż 2 par pasm — bocznych i
nożnych. W gardzieli leży typowa tarka. N. isą rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie zachodzi u nich na zewnątrz organizmu.
Odkrycie n. i poznanie ich budowy rzuciło wiele nowego światła na pochodzenie i systematykę mięczaków. Jednotarczowce
o-kazały się odrębną, niezmiernie prymitywną gromadą nau-szlowców, wykazującą jeszcze liczne podobieństwa do
ot»u-nerwców. Z metamerycznego ułożenia wielu narządów n.
neptunik sargasowy
nietetórzy 'badacze wnioskują, że mięczaki pochodzą od przodków o segmentalnej budowie ciała.. O trybie życia n. wiadomo
niewiele. Przypuszczalnie są one niało ruchliwe i żywią się organicznymi składnikami głębinowego mułu radiolario-wego. [T.U.]
neptuniit sargrasowy (Neptunus sayi) — gatunek stawonoga z sekcji -».krabów. Ma glowotu-łów o •długości do 3 cm, szeroki, z
10 bocznymi ząbkami, z których ostatni jest wyraźnie większy od 'pozostałych. Ostatnia para odnóży krocznych jest
wilosełkowata. Odwłok samca ma kształt zbliżony do trójteąita. Szczypce zdobią wyraźne listewki i kilka cierni. N. s. żyje
wśród pływających glonów w Atlantyku oraz Oceanie Indyjskim. [L.Ź.]
nerozaa —-homarzec.
nereldy (Nereidae) — rodzina pierścienic z podgromady
->.wieloszczetów wędrujących. Mają ciało wydłużone, zwykle mniej lub więcej grzbietowo-brzusznie spłaszczone, zwężające się ku tyłowi. Zabarwienie strony grzbietowej jest żółtobruna-tae, czerwone lub zielonkawe.
Długość ciała wynosi od kilku do 80 cm, najczęściej około 10 cm. Na prosto-mium znajdują się 2 krótkie czulki, 2 płatowate
głaszczki oraz 2 pary oczu o skomplikowanej 'budowie. W pobliżu otworu gębowego występują 2 pary -wąsów przyustnych.
Wysuwalna gardziel, tworząca ryjek, zaopatrzona jest w 2 chi-tynowe szczęki i chitynowe ząbki. Poszczególne gatunki n. różnią
się układem i wielkością ząbków w gardzieli, długością wyrostków głowowych, kształtem parapodiów oraz
kształtem prostopnuim. N. rozmnażają się wyłącznie płciowo. U niektórych/gatunków mogą występować/ zarówno formy
rozd-detaolHCiowe, jak i obu-płciowe. /Larwy są pelagiczne (-*itroc)26fora) lub żyją na dnie, ponadto u niektórych gatun-ków^
Występuje postać -»-hete-rorfereis. N. poruszają się pełznąc po dnie morskim lub drążąc w nim chodniki, które utwardzają,
wyściełając wydzieliną parapodiów. Wydzielina ta służyć'może także jako sznur kierunkowy, ułatwiający powrót do norki. N.
występują zarówno na dnie głębszych, jak i płyhszych' partii wielu mórz, w strefie pływów, a poza tym w ujściach rzek, a nawet
jako formy lądowe w wilgotne") glebie. Są na ogół organizmami stenohalinowyimi. W Bałtyku i w Morzu Północnym występują
niemal wyłącznie euryha-linowe gatunki, m.in najpospolitszy Nereis dwersicolor oraz Nereis pelagica i Nereis dume-rili. N.
odżywiają się cząstkami organicznymi i drobnymi roślinami, a niektóre są drapieżne. Zwierzęta te stanowią istotny składnik
pokarmu wielu zwierząt morskich, przede wszystkim ryb, stąd w ZSRR przed kilkunastu laty dla polepszenia zasobów pokarmowych jesiotra przeniesiono z Morza Azowskiego do Morza Kaspijskiego kilkadziesiąt tysięcy okazów Nereis succinea, aby się
tam zaaklimatyzowały i rozmnożyły. W Japonii, w okresie masowego rozrodu Nereis japonica, kiedy roje osobników tego
gatunku podpływały pod powierzchnię wody, odławiano je i używano jako nawóz. (Tabl. X). [M.G.]
nerita (Wenta) — rodzaj mięczaków z rzędu -»dwuprzed-sionkowców, blisko sipoikrewnicienie
niony z naszą -t-rozdepką i do niej podobny. Orubościenna muszla n. długości l—3 cm ma kształt zbliżony •do półkuli lub
połówfai jajka. Otwór zamyka półkoliste, grube wieczko, opatrzone od wewnątrz wyrostkiem służącym do przyczepu mięśni. N.
zamieszkują przybrzeżne wody pełnosłonych mórz strefy gorącej i ciepłej. Żyją przeważnie w strefie pływów na dnie skalistym,
żywiąc się różnymi roślinami, od okrzemek aż do trawy morskiej Thalassia włącznie. [T.U.]
nerkowiec (Dioctophi/ma rena-le) — gatunek obleńca z rodziny Dioctophymatidae, z gromady -^nicieni. Pasożytuje jako postać
dojrzała głównie w prawej 'miedniczce nerkowej i jamie brzusznej, a czasami piersiowej, w pęcherzu moczowym i w innych
narządach wielu ssaków (psa, kota, wilka, foki, świni, konia, szczura, człowieka). Samiec dochodzi do 45 cm długości, samica zaś
— do 103 cm. Jaja n. wydostają się z moczem na zewnątrz. Po zjedzeniu jaj przez ->-dżdżownicz-kę wylęgają się z nich larwy,
które przedostają się do naczynia krwionośnego brzusznego. Żywiciel ostateczny zaraża się zjadając zarażonego skąpo-szczeta.
Drugim żywicielem pośrednim (który jednak nie jest konieczny do zamknięcia cyklu rozwojowego n.) bywają ryby. Pasożyt,
zanim dostanie się do miedniczki nerkowej ssaka, przebywa pewien czas w jego wątrobie i jamie brzusznej. Do miedniczki
nerkowej dostaje się czynnie, drążąc miąższ nerki. Po wniknięciu n. do miedniczki miąższ nerki na skutek ucisku ulega- stopniowemu zanikowi, aż wreszcie pozostaje sama torebka nerkowa. [M.S.]
nękawka (Anźlocra) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 5 cm długości, o ciele
spłaszczonym i często asymetrycznym. Ich drobna, z przodu zwężona głowa ma po bokach niezbyt duże, ciemno-brunaitne oczy i
krótkie czułki. Odnóża zakończone są haczykami służącymi do przytwierdzania się do skóry ryb. N. szczególnie często osiedlają
się w jamie gębowej i skrzelowej gospodarzy. Są hermafrodytami, przy czym dojrzewają najpierw jako samce, a następnie
przekształcają się w samice. Do n. 'należą nieliczne gatunki występujące w ciepłych morzach. [L.2.]
nicienie (Wematoda) — gromada z typu ->obleńców, zawierająca około 10000 znanych gatunków. Mają kształt wydłużony, a
długość ich wynosi zwykle 0,2 mm—l m. Ciało okrywa oskórek, pod którym znajduje się syncytialna hypo-derma, tworząca 4
podłużne, uwypuklające się do wewnątrz wałki. Pod hypodermą leży jedna warstwa podłużnych włókien mięśniowych. Oskórek, hypodermą i warstwa mięśni tworzą tzw. wór skór-no-mięśniowy. Pierwotną jamę ciała, wewnątrz 'której rozmieszczone są
narządy wewnętrzne, wypełnia wodnisty płyn nadający n. pewną sprężystość i elastyczność. Otoczony wargami otwór gębowy
prowadzi do mięsistej gardzieli, wysłanej grubą warstwą oskórka. Dzięki skurczom odpowiednich mięśni gardzieli działa ona jak
pomipa ssąco-tłocząca; Gardziel może w swojej przedniej części tworzyć torebkę gębową. Światło gardzieli ma w przekroju
kształt trójkąta. Następnym odcinkiem przewodu po-
nicienie
niedzwiadnik
karmowego jest cienkościenne jelito środkowe, zbudowane z l warstwy cylindrycznych komórek nabłonkowych. W komórkach
tych gromadzą się substancje pokarmowe, przede wszystkim glikogen, będący głównym energetycznym materiałem zapasowym
n. Ostatni odcinek przewodu pokarmowego stanowi krótkie jelito tylne. 2 boczne, ślepo zakończone z jednej strony przewody,
przebiegające w bocznych wałkach hypodermy, pełnią funkcję układu wydalniczego. Przewody te łączą się w przedniej części
ciała we wspólny krótki przewód, otwierający się na zewnątrz nieco z tyłu za otworem gębowym. Mogą one ulegać różnym
modyfikacjom. Nierozpuszczalne
produkty przemiany materii gromadzone są w fagocytamych komórkach gwiaździstych. U
n. wyróżnia się 2 główne ośrodki koncentracji układu nerwowego:
większy, w okolicy gardzieli, tworzący obrączkę okołogar-dzielową, i mniejszy, w okolicy odbytowej. Ośrodki te są połączone
biegnącymi podłużnie pniami nerwowymi, z których najczęściej wyróżnia się pnie:
grzbietowy, brzuszny i boczne. U wolno żyjących n. morskich spotyka się większą liczbę pni podłużnych — 5 lub 6 par. Z
narządów zmysłów występują brodawki czuciowe znajdujące się na wargach oraz tzw. narządy naboczne, uważane za
chemoreceptory. Nie wyjaśniona jest dotychczas rola gruczołów przyogonowych, występujących u części n. Inne gruczoły,
otwierające się na końcu ogona, wydzielają lepką sub-łtancję ułatwiającą przyczepianie się do podłoża. Poza nielicznymi
wyjątkami dzieworództwa i hermafrodytyzmu n. są rozdzielnopłciowe, często
z dymorfizmem płciowym. Samce są zwykle mniejsze i mają zagięty ogon, który może być zaopatrzony w torebkę
kopulacyjną. Układ rozrodczy żeński rozpoczyna się szparą sromową, która prowadzi do krótkiej pochwy. Od pochwy odchodzą
2 cewki (wyjątkowo l) macicy, rozchodzące się w przeciwnych kierunkach lub kierujące się do przodu, a czasem ku tyłowi ciała.
Cewki maciczne przechodzą w jajowody, a te w jajniki. Samce większości n. mają nieparzyste jądro, od którego odchodzi
na-sieniowód zakończony przewodem wytryskowym wpadającym do jelita tylnego (steku), tuż przed odbytem. Narządy
kopulacyjne stanowią 2 szczecinki, umieszczone w torebce powstającej z uchyłków ściany steku. N. są na ogół jajofodne. Tylko u
nielicznych gatunków już w ciele samicy z jaj wylęgają się larwy. Rozwój n. jest zazwyczaj prosty. Istnieją jednak grupy
systematyczne wymagające do swego rozwoju żywiciela pośredniego. W rozwoju pozazarodkowym rozróżnia się 5 stadiów,
wyznaczonych przez 4 linienia. Każde stadium charakteryzuje się odpowiednim rozwojem zawiązka płciowego, a u niektórych n.
różną budową gardzieli. Typowa dla n. jest stała liczba komórek oraz brak zdolności regeneracyjnych. N. pasożytnicze migrują w
żywicielu ostatecznym. Prawie zawsze, by móc ukończyć swój rozwój, muszą one odbywać wędrówkę wewnątrz jednego
żywiciela bądź z jednego żywiciela do drugiego. Rozpowszechnionym zjawiskiem u n. jest zapadanie w stan spoczynku
(diapauzę), który może trwać nawet do 12 lat. N. zamieszkują prawie wszystkie środowiska: wody
morskie, wody śródlądowe, glebę. W glebie stanowią około óWo wszystkich żyjących tam zwierząt wielokomórkowych.
Większość n. to gatunki żyjące wolno, ale jest również wśród nich bardzo dużo organizmów bytujących jako pasożyty wewnętrzne u różnych bezkręgowców i kręgowców, a także pasożytów -roślin. Do n. pasożytniczych należy m.in. rodzina filarii.
[M.S.]
niedźwładkowlec (Upoflebm) — rodzaj stawonogów z sekcji -»ipustelnikowców. Obejmuje gatunki rosnące do 15 cm długości.
Mają one wyraźnie segmentowany odwłok, zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, w związku z czym były przedtem
zaliczane do ->-długo-odwłokowców. W odróżnieniu od tych ostatnich odwłok n. ma tylko szczątkowe tarcze boczne oraz dobrze
rozwinięte i obficie uszczecinione odnóża. W przeciwieństwie do innych dziesię-cionogów odnóża odwłokowe l pary występują
tylko u samic. Słabo zwapniały pancerz głowotułowia wyciągnięty jest ku przodowi w płaski, zbliżony kształtem do trójkąta
dziób czołowy, nie obejmujący z tyłu ostatniego segmentu tułowiowego. U n. nie rozwinęły się typowe szczypce, a wszystkie
odnóża są przystosowane do rycia. N. prowadzą wybitnie skryty tryb życia, spędzając większość czasu w głębokich, często
rozgałęzionych norkach długości 30—50 cm, wygrzebanych samodzielnie lub odebranych innym zwierzętom. Nierzadko
rozgałęzioną norkę zamieszkuje kilka osobników. Schowki te znajdują się często w obrębie strefy pływów morskich, rzadziej —
na głębokości ponad 100 m. Nocą n. wychodzą z nich i mogą podpływać niekiedy nawet tuż pod powierzchnię morza. Należy tu
ponad 40 gatunków, rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a częściowo w morzach klimatu umiarkowanego. W Europie
występują one od Morza Czarnego i Azowskiego aż po Wyspy Brytyjskie. [L.Ż.]
niedźwiadnik (Callianassa) — rodzaj stawonogów z sekcji ->-pustelnikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała do-chodząceg
do 10 cm, podobne do -»-nieidźwiadkowca, od którego różnią się brakiem dzioba czołowego oraz •dobrze wyNiedźwiadnik Callianassa normami;
kształconymi szczypcami na :
przednich parach odnóży tuło waowych. Szczypce I pary tych że odnóży są niejednakowi rozwinięte. 3 tylne pary płyt kowatych
odnóży odwłokowyc l różnią się wyraźnie od 2 przed nich. N. żyją w bardzo głębo kich, rozgałęzionych norteac'
niemieraica
182
długości do 210 cm, które wygrzebują za pomocą szczypco-watych odnóży oraz przedniej krawędzi pancerza, a cały urobek
wypychają na 2ewnątrzna Sposób kreta. Wejście do norki zastawiają często przednim potężnym odnóżem. Nocą opuszczają
schronienie, podpływając ku powierzchni wody. Należy tu kilkadziesiąt gatunków szeroko rozsiedlonych na płytkim dnie
tropikalnych oraz subtropikalnych mórz. Szereg gatunków zasiedla strefę pływową. [L.Ż.]
niemlernica (Halistemma) — rodzaj jamochłonów z rzędu -».rurkopławów. Kolonie jej przedstawicieli składają się z pnia
('długości do l m) z pneu-małoforem, z dzwonów pływ-nych, polipów żywiących kolonię, ochraniających, płciowych i
chwytnych. Te ostatnie mają postać długich, rozgałęzionych czulków z parzydełkami. Osobniki płciowe pączkują na gonoforach
(blastostylach) i stanowią przekształcone meduzy. Niektóre osobniki kolonii skupione są w -».kormi'diach, odrywających się z
biegiem czasu i dających początek nowym koloniom. N. zamieszkują Morze Śródziemne. [Z.S.]
nieparzydelkowoe
wy.
>-żebr'opłanierównomięśniowe (Anisomy-aria) — rząd mięczaków z gromady ->-malżów. Mają silnie zredukowany lub zanikły przedni
mięsień zwieracz muszli. Wszystkie listki Skrzelowe są przekształcone w długie nici. Nici te zwisają aż do dołu jamy
płaszczowej, po czym podwijają się ku górze i sięgają swymi .końcami do punktu, z którego wyrosły. Ponieważ końce nici
skrzelowych są powiązane między sobą, a także w innych punktach sąsiadujące ze sobą nici mogą się "łączyć, całość wygląda jak
jeden płat o ażurowej konstrukcji. Zamek łączący obie połówki muszli na j częściej zanika zupełnie, jeżeli zaś istnieje, to w
niczym nie przypomina pierwotnego typu budowy zamka -^tataso-dontowych. Płaty płaszcza wcale lub prawie wcale nie zrastają
się ze sobą, stąd n. nigdy nie miewają syfonów. Zgrubiały rąbek płaszcza może być silnie rozwinięty, opatrzony fałdami,
czułkami, a nawet oczkami. Wśród n. szczególnie często' spotyka się dobrze rozwinięty basior oraz różine formy osiadłego trybu
życia. N. zamieszkują wyłącznie morza. Wiele z nich, np. omułki, ostrygi, perło-pławy i przegrzebki, ma poważne znaczenie dla
gospodarki człowieka. [T.U.]
nieróżka (Afcera)—rodzaj mięczaków z rodziny Akeridae, z rzędu -*okrytoskrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę
elipsoidalną, bardzo cienką, wysokości 1,5—3 cm. Ostatni skręt całkowicie okrywa skręty wcześniejsze. Ślimak osiąga długość 5
cm, nie moee więc schować się do muszli. Na żywym zwierzęciu muszlę ledwo widać, gdyż jest ona w znacznym stopniu okryta
płatowatymi wyrostkami nogi. Za pomocą tych wyrostków n.'dość sprawnie pływają, a poza tym pełzają jak inne ślimaki. N. w
liczbie kilku .gatunków zamieszkują pełnosłone morza europejskie, zwłaszcza chłodne. Żyją wśród łąk .podwodnych i na dnie
mulistym. Żywią się martwymi szczątkami traw morskich i padliną. [T.U.]
nieruch -^błotniarka stawowa.
niesporczakl
nie«i>orcz*ki (Tardźgroda) — grupa .bezkręgowców o 'nieusta-lonej pozycji systematycznej, zbliżona do -^-stawonogów i
-»(praitchawców, uważana za podityp stawonogów lub odrębny typ. N. żyją w słodko-wodnych zbiornikach wodnych oraz w
wilgotnym mchu, a nieliczne gatunki — w wodzie morskiej. Przystosowane do przetrzymywania okresów suszy, otorbiają się,
tworząc cysty, i w tym stanie potrafią przetrwać do 6 lat. Wytrzymują również temperaturę +100 i —272°C (w ciekłym helu) oraz
przetrzymywanie w tak niezwykłych środowiskach, jak w czystym wodorze, azocie, dwutlenku węgla i w siarkowodorze. N. są
formami bardzo
Echiniscoides mundi
sigts-
drobnymai — największy znany gatunek dochodzi zaledwie do 1,2 mm długości. Ciało ich jest spłaszczone
grzbietowo-brzusz-nie i opatrzone 4 parami, krótkich i nie segmentowanych nóg. Głowa nie wyodrębnia się. Zachowały się tylko
ślady seg-mentacji, m.in. w postaci 5 par
woreczków celwnatycznych w rozwoju embrionalnym, oraz w budowie systemu nerwowego. Zewnętrznej segmentacji brak.
Ciało pokryte jest .płytkami zgrubiałej kutikull, nie zawierającej chityny i przepuszczalnej dla wody. Płytki te nie mają związiku z
segmentacją ciała. Ułożone metamerycznie mięśnie nie tworzą jednolitego wora skórno-mięśniowego. 0-twór gębowy położony
jest na przednim końcu dała. W jamie gębowej znajdują się 2 wapienne igły, zwane sztyletami, wysuwane za pomocą specjał-.
nych mięśni przez otwór gębowy. Za jamą gębową znajduje się przełyk, którego tylna część ma charakter narządu ssącego,
następnie jelito środkowe i wyłożone kutikulą jelito tytae, do którego dołączone są 3 woreczki pełniące zapewne funkcje filtru j
ąco-wydzietoi-cze, podobnie do cewek Mal-pighiego. Do jamy gębowej uchodzą przewody wyprowadzające 2 dużych gruczołów
ślinowych. System nerwowy składa się z mózgu, .pary węzłów okołoprzełykowych i 2.pni brzusznych, połączonych 4 węzłami
nerwowymi. N. są roz-dzielnopłciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Jaja są składane do pustej wy-linki samicy,
gdzie rozwijają się zarodki. Bruzdkowanie jest całkowite. Woreczki celomaty-czoe pączkują od prajelita, co charakteryzuje
wtórnogębowce (-»-rozwój zarodka). 4 pierwsze woreczki celomatyczne rozpadają się, tworząc mięśnie i niektóre inne narządy
mezo-dermalne, a z 5 pary powstają gonady. Cechą szczególną n. jest stała, stosunkowo niewielka liczba komórek, z których jest
zbudowane ich ciało. Występują we wszystkich strefach klimatycznych i na wszystkich
niezmogowce
kontynentach, z Antarktydą włącznie. W górach dochodzą do wysokości 6600 m. Tak szeroki zasięg geograficzny związany jest
zapewne z przenoszeniem cyst n. przez prądy powietrza. Znanych jest 350 gatunków n. [J.P.]
niezmogowce (Priapulida) — gromada o niepewnej pozycji systematycznej, zaliczana przez niektórych badaczy do typu
-^pierścienic, przez innych — do typu ->-obleńców. Mają
184
Ntezmogowiec Priapulus caudatuf l — ryjek z przebiegającymi wzdłuż niego mięśniami; 2 — poprzecznie prążkowany tułów; 3 — wyrostki
skrzelowe
kształt walcowaty, a zabarwienie brunatne. Długość ich waha się od 3 do 10 cm. Przedni odcinek ciała tworzy wciągal-ny ryjek,
pokryty rzędami brodawek i haków. Tylny koniec ciała w formie kurczliwego przydatku ogonowego ma
rozgałęzione brodawki, uważane za wyrostki skrzelowe. Wór skórno-mięśniowy zbudowany jest jak u -»-sikwiaków. Wtórna
jama ciała nie ma przegród poprzecznych. Przewód pokarmowy zaczyna się otworem gębowym na szczycie ryjka i składa się z
bulwiastej gardzieli, jelita środkowego i krótkiego jelita prostego, zakończonego odbytem w tylnym końcu ciała. Narządami
wydal-niczymi są protonefrydia. U-kładu krwionośnego brak. N. oddychają przez okrywę ciała, a gatunki mające wyrostki
ogonowe — ponadto przez skrzela. Prosty układ nerwowy składa się z pierścienia około-gardzielowego oraz pnia brzusznego bez
zwojów. N. są rozdzielnopłciowe. Produkty płciowe wydostają się z gonad do przewodów moczopłciowych, uchodzących w
tyle. Larwa podobna jest do form dorosłych, ale ma ciało silniej grzebietowo-brzusznie spłaszczone i bez ogonowego przydatku.
N. są zwierzętami literalnymi. Żyją w jamkach w mule, na dnie chłodnych mórz strefy arktyczne j i antarktycz-nej. W Bałtyku
występują 2 gatunki n. na dnie o głębokości od 20—100 m. N. obejmują nieliczne gatunki i są słabo poznane. [M.G.]
nifargus -»6tudniczek.
nimfa — ostatnia larwa owadów o przeobrażeniu niezupełnym oraz niektórych rzędów -»-pajęczaków. [W.S.]
nitnikowce, drucieńce (Gordźa-cea) — niewielka, zawierająca około 100 gatunków gromada z typu -»obleńców. Mają ciało
wydłużone długości od kilku milimetrów do 1,5 m, o małej średnicy, pokryte askórkietn
185
noga pelikan*
pozbawionym rzęsek i szczecinek. Przewód pokarmowy n. jest częściowo uwsteczniony. Układ nerwowy występuje w postaci
[pierścienia nerwowego leżącego w iprzodzie ciała i odchodzącego od niego l pnia brzusznego. N. są organizmami
rozdzielnopłciowymi. Ujście parzystych, wydłużonych gonad łączy się z jelitem tylnym, tworząc stek. Jaga składane są w
wodzie. N. przechodzą rozwój z przeobrażeniem. Wyklute z (jaj larwy po pewnym czasie wnikają do j.amy ciała owadów, linieją
i zmieniają się w młode 'n. Po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów przebijają powłoki ciała żywiciela i wydostają się do wody,
gdzie osiągają dojrzałość płciową. W przypadku gdy żywiciel nie jest dostatecznie "duży, dalszy rozwój n. może zachodzić dopiero po zjedzeniu pierwszego żywiciela przez większego osobnika. Dorosłe formy n. w odróżnieniu od stadium larwalnego
pasożytującego w owadach prowadzą swobodny tryb życia. Pochodzenie n. nie jest dotychczas wyjaśnione. Ich najbardziej
znanym przedstawicielem jest gordius. [MJS.]
n&coświetlik (Noctiiuca milia-ris) — gatunek pierwotniaka z rzędu -»-bruzdnic. Osiąga do 1,5 mm średnicy. Ma 'kształt kulisty.
Jest pokryty zgrubiałą błoną cytoplazmatyczną. Porusza się za pomocą wici osadzonej na przedzie ciała. Obok wici w zagłębieniu
znajduje się gruby, kurczliwy czułek, służący do chwytania pokarmu, np. małych skorupiaków. Zarówno pochłanianie pokarmu,
jak i usuwanie nie strawionych części odbywa się przez wspomniane wyżej zagłębienie, spełniające funkcję cytostomu, a
zarazem cytopyge. Cytoplazma n. w okolicy bieguna przedniego jest najbardziej zagęszczona i tutaj znajduje się jądro. N. ma zdolność do świecenia. Jest ona
reakcją na podrażnienie wywoływane falowaniem wody. Z ciała n. wyodrębniono substancję zwaną lucyferyną, która pod wpływem enzymu zwanego lucyte-razą powoduje świecenie komórki w ciemności. Lucyferyną jest związkiem tłuszczowym o
charakterze substancji zapasowej. Rozmnażanie bezpłciowe n. odbywa się przez podział, natomiast rozmnażanie płciowe — przez
kopulację drobnych gamet przypominających swoją budową typowe bru-zdnice. Gamety te tworzą się jako pączki na powierzchni
komórki n. Kopulacja zachodzi pomiędzy gametami różniącymi się od siebie tylko fizjologicznie. N. są jedynymi bru-zdnicami, u
których wykryto proces płciowy. Zawdzięczają swą nazwę zdolności świecenia. Występują masowo jako składnik planktonu w
morzach o pełnym zasoleniu. W dzień przebywają w warstwach głębszych, a w nocy wypływają pod samą powierzchnię
morza. [A.J.K.]
noga pelikana (AporrTiaźs pes-pelecani) — gatunek mięczaka z rodziny Aporrhaidae, z rzędu -^-jednoprzedsiionkowców, blisko
spokrewniony ze -»skrzy-delnikami. Muszla jego rośnie do 5 cm wysokości. U młodych okazów ma kształt wysmukłego stożka.
Po osiągnięciu dojrzałości ślimak rozbudowuje zewnętrzną krawędź otworu muszli w szeroką płytkę z pal-czastymi
wyrostkami, co przypomina nieco nogę ptaka z rozcapierzonymi palcami i rozciągniętą błoną pławną. N.p. za-mieszteuje Morze
Śródziemne,
nogacz
Muszla nogi pelikana
Morze Północne i europejskie wody przybrzeżne Atlantyku. Żyje na głębokości poniżej 10 m, na dnie piaszczystym lub
mulistym, 'najczęściej całkowicie w nim zagrzebana. Żywi się organicznymi cząstikaimi anułu. Jest jadalna. IT.U.I
Bogacz (Macropodtd) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do 2 cm, o
kształcie zbliżonym do trójkąta. Ich odnóża są niezwykle długie i wysmukłe. N. przebywają w podmorskich zaroślach, maskując
się często fragmenNogacz Macropodia rostrata
tami glonów. Są reprezentowane przez 12 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. Jednym z nich jest
Mocropodźa rostrata, która występuje również w morzach europejskich aż po wody południowych krańców Morza Barentsa.
[L.Ż.]
nogotłaszczkowce,
spawęki (Pedtpalpź)—dosyć często spotykana jeszcze nazwa wyróżnianego dawniej rzędu z gromady
-».pajęczaków. Odznaczają się bardzo wydłużonymi nogami I pary, przekształconymi w głaszczki, spłaszczonym
grzbietowo-brzusznie ciałem, przewężonym przez częściową redukcję VII segmentu, oraz dobrze rozwiniętymi płu-cotchawkami.
Obecnie w miejsce n. utworzono 2 rzędy — “ogoniaste" ->Uropygi i pozbawione “ogona" (tj. segmentowanego wyrostka na
końcu odwłoka) pająkokształtne ->Am-blypygi. [J.P.]
Nosema bombycis — gatunek piery/otniaka z gromady ->Mi-crosporidia. Pasożytuje w jedwabniku morwowym. Inwazja
odbywa się przez spory o wymiarach 3—4 (un X 2 pan, otoczone azitywiną otoczką, wewnątrz Której znajduje się amebula oraz l
torebka biegunowa ze zwiniętą nicią biegunową długości około 60 fum. Owad zaraża się sporami, zjadając je wraz z pokarmem.
Po podrażnieniu chemicznym w jelicie gospodarza następuje wystrzelenie nici biegunowej (będącej drożnym przewodem), która
wbija się w -nabłonek jelita. Przez nią przeciska się ametoula i wnika do komórki nabłonka jelita owada. Z ame-buli po szeregu
podziałów tworzą się spory przenikające do różnych tkanek gospodarza,
Cykl rozwojowy Nosema bombycts A — komórka nabłonka żywiciela (l — jąda-o); B, C, D — pierwotniak w trakcie szeregu podziałów
wewnątrz komórki żywiciela; E, F — kolejne stadia tworzenia się spory (2 — lądro amebuli; 3 — torebka biegunowa spory); G — spora po
opuszczeniu komórki żywiciela; H — spora z wystrzeloną nicią biegunową
m.in. także do wnętrza rozwijających się jaj. Choroba wywoływana przez N-b; zwana pebryną,'stanowi poważne zagrożenie dla
hodowli jedwabnika. Pebryna objawia się obecnością brązowo-czarnych plam na ciele gąsienicy. Intensywnie zarażone gąsienice
nie są zdolne do przeobrażenia, nie wytwarzają kokonów i giną. Jeżeli zarażeniu ulegnie dorosły motyl, to N.b. jest wówczas
przenoszona przez jaja na następną generację gąsienic. Schorzenia wywoływane przez gatunki pierwotniaków z rodzaju
Nosema noszą ogólną nazwę nosemoz. [A.J.K.]
Notostigmata — podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obeamujący prymitywne formy o segmentowanej odwłokowej części
ciała. N. mają szczątkowe segmentalne płytki grzbietowe — tergity. Żyją pod ka-mieniaimi i w ściółce. Polują na inne Toztocze,
wije i ko-sarze. Występują w krajach o klimacie ciepłym, w Azji, Afryce i Ameryce oraz w Eunumulit
ropie w strefie śródziemnomorskiej. [J.P.]
Nuda, Atentaculata — gromada jamochłonów z typu -róebro-pławow. Kluczową cechą tej grupy zwierząt jest brak na ich ciele
czułków (ramion chwytnych), typowych dla pozostałych żebropławów. N. mają ciało cylindryczne bądź w formie wysokiego
hełmu, a gardziel zbliżoną szerokością do średnicy ciała. Należy do nich niewiele żebropławów, spośród których najbardziej
znana sjest beroe. [Z.S.]
nukula ^Nucula) — rodzaj mięczaków z rzędu -»4;akisodonto-wych. Obejmuje gatunki mające muszlę w zarysie
troijką-tno-owahią, średnicy rzadko przekraczającej 1,5 cm. Noga opatrzona szeroką podeszwą służy do zakotwiczania się w dnie.
Żyją na dnie mulistym, rzadziej piaszczystym, na głębokościach 20—200 m. Na wpół zagrzebane w podłożu żywią się drobnymi
cząstkami organicznymi, których jednak nie odfiltrowują z wody, jak większość małżów, lecz zbierają z powierzchni dna bardzo
wydłużonymi żagielkami, wysuwanymi w tym celu z muszli. Liczne gatunki n. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone świata,
są jednak najpospolitsze w wodach strefy umiarkowanej. N. służą za pokarm wielu rybom, zwłaszcza płastu-gom, tam zaś, gdzie
występują w płybszych wodach, żywią się nimi również kaczki. [T.U.]
numiilit (Nummulites) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki wymarłe, których wielokomo-rowe
skorupki przypominagą swoim kształtem muszle niektórych ślimaków, np. -»-za-
nużeniec
toczfcowatych. N. osiągały duże jak na pierwotniaki rozmiary, średnica bowiem ich skorupki dochodziła do 'kilku milimetrów.
Były one bardzo liczne, zwłaszcza 'na początku trzeciorzędu. Ich pozostałością są tzw:
wapienie numulitowe. [A.J.K.]
nużeniec (Demodex folliculo-rum) — gatunek stawonoga z rodzimy Demodicidae, z pod_________________1S8
rzędu —t-Trombidiformes, żyjący w cebulkach włosowych skóry człowieka, wielkości 0,3— —0,4 mm. Jest bardzo pospolity,
chociaż rzadko dostrzegany przez żywiciela. Prawdopodobnie nie powoduje żadnej szkody poza wypadaniem włosów. Pokrewne
mu gatunki występują w cebulkach włosów innych zwierząt ssących. (Tabl. XII). [J.P.]
O
obelia (Obelia, Laomedea) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiowców. Polipy reprezentujących ją gatunków w liczbie od
kilkuset do kilku tysięcy żyją w koloniach o pniu pojedynczym bądź rozgałęzionym, Są one objęte dzwonkowatymi tekami i
tkwią na pier-ścieniowanych trzonkach. Kolonie osiągają wysokość do 3 cm. Meduzy są płaskie, tar-czowate, o licznych czułkach
brzeżnych. Ich żagielek uległ całkowitej redukcji. O. występują w strefie przybrzeżnej Bałtyku, Morza Północnego i
Śródziemnego. Spotyka się je o każdej porze roku. (Z.SJ
ebleńce, robaki obłe {Nema-thelminthes, Ascheirriinthes) — tyip -^bezkręgowców charakteryzujący się .nieczłonowanym,
przeważnie wydłużonym ciałem, które w (przekroju poprzecznym jest z reguły koliste. Wór skómo-mięśniowy pokrywaj ący
ciało większości o. składa się z oskórka, nabłonka i mięśniówki. U o. występuje wypełniona płynem pierwotna jama ciała, w
której znajdują się narządy wewnętrzne. Pa-renchyma jest zredukowana do niewielkiej liczby komórek.
Układ pokarmowy, zaczynający się otworem gębowym w przedzie ciała, składa się z 3 odcinków: jelita przedniego,
środkowego i tylnego kończącego się odbytem. Przedni i końcowy odcinek przewodu pokarmowego powstaje z ekto-denmy,
środkowy — z ento-denmy. U niektórych -*nitni-kowców jelito przedmie zanika i przewód pokarmowy traci swoją drożność. W
odróżnieniu od -*ipłazińców prawie wszystkie o. są rozdzielno-płciowe. Rozwój ich jest prosty bądź z przeobrażeniem. Nie mają
układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała lub beztlenowe. Układ wydalniczy ma kształt kanałów
pozbawionych rzęsek lub występuje w postaci jednokomórkowego gruczołu. U niektórych o. układ wydalniczy nie występuje.
Układ nerwowy składa się z pierścienia okołogardzielowego i podłużnych pni nerwowych. Narządy zmysłów są słabo rozwinięte.
Do o. należą następujące gromady: nicienie, brzuchorzę-ski, nitnikowce, wrotki i ryjo-krętki. Do niedawna do o. zaliczano
ponadto priapulidy l kolcogłowy. Niektórzy nadają
189
obunogi
rangę typu wrotkom, a z gromady brzuchorzęsków i ryjo-krętków tworzą osobny typ Nematorhyncha. [M.S.]
obłęczatek -»pilumnus.
chłystek (Zonitoides nitidus) — gatunek mięczaka z rodziny -*szklarek- Ma muszlę o średnicy 5—6 mm, kształtu bardzo
niskiego stożka o lekko zaokrąglonym wierzchołku, barwy czerwonawobrunatnej, na żywych okazach bardzo ciemnej.
Powierzchnia muszli jest błyszcząca. O. zamieszkuje całą Polskę, z wyjątkiem gór. Żyje w miejscach wilgotnych, na łąkach, na
bagnistych brzegach jezior, stawów i rzek, w wilgotnych lasach, pod opadłymi liśćmi, pod kamieniami i bu-twiejącym drewnem,
często wśród wyrzuconych przez wodę butwiejących szczątków roślin. W przeciwieństwie do innych szklarek o. żywi się
przeważnie martwymi szczątkami roślinnymi, ale jada również zielone części żywych roślin zielnych, niższe grzyby, a czasami
także rozmaite martwe szczątki zwierzęce. [T.U.]
obrzeżki •(Argasidae) — rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. Od kleszczy różnią się brakiem twardego
pancerza oraz tym, że u ich osobników dorosłych narządy gębowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a przede wszystkim
biologią. Są pasożytami; przysysają się co noc na 20—40 minut do śpiących kręgowców, głównie ptaków, żywią się ich krwią i
płynem tkankowym. Gnieżdżą się w szczelinach kurników i w gniazdach ptasich. W Polsce reprezentuje tę grupę Argas persźcus.
Do bardziej znanych przedstawicieli o. należy rodzaj
Ornithodorus, którego kilka gatunków w Afryce oraz w zachodniej części Ameryki Północnej pasożytuje na ludziach i przenosi
szereg niebezpiecznych chorób. Na przykład Or-nithodorus moubata, zamieszkujący rozległe obszary Afryki i gnieżdżący się w
szczelinach i w pyle glinianych chat afrykańskich, w nocy na krótko przysysa się do śpiących ludzi, zakażając przy tym swych
żywicieli m.in; jedną z odmian tyfusu. [J.P.]
obunerwce (AmpMneura, Acu-
Ufera) — nieliczny, prymitywny podtyp -^mięczaków. Wyróżniają się brakiem czułków, oczu, statocyst i szczęki. Mają worek
trzewiowy bardzo słabo wykształcony. Muszla .nie wy-stępulje lub składa się z zachodzących na siebie dachów-kowaito płytek.
Układ nerwowy jest bardzo prymitywny, zbudowany głównie z pasm tkanki nerwowej, nie zróżnicowanej na zwoje i pinie.
Należą tu 2 morskie, •znacznie różniące się od siebie gromady: chitony i bruzdobrzuchy. [T.U.]
obunogi (Amphipoda) — rząd stawonogów z podgromady -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o długości od kilku
milimetrów do kilku centymetrów, przeważnie bocznie spłaszczone i często o łukowato wygiętym grzbiecie. U większości
ciało składa się z dobrze wyodrębnionej głowy (z którą zrasta się I segment tułowia), z 7 wolnych segmentów tułowiowych oraz 6
segmentów odwłokowych. Z przodu głowy wyrastają 2 pary czułków, z których I, tj. górna para, bywa krótsza, równie długa lub
dłuższa od II pary. Niekiedy II para czulków stanowi najbardziej rozwiniętą
oceania
180
parę kończyn. Wśród odnóży tułowiowych wyróżniają się zwykle 2 przednie pary, z reguły rozszerzone na końcach i zaopatrzone
w pazurek chwy-tny. Człony nasadowe odnóży tułowiowych mają często kształt szerokich, okrągławych tarcz, okrywających
z boków dolną część ciała (u samic wraz z komorą lęgową). Odnóża odwłokowe, podobnie jak i segmenty odwłokowe, zróżnicowane są zazwyczaj na 2 części. 3 przednie pary odnóży mają postać wiecznie ruchliwych skrzel, a 3 tylne pary pełnią nierzadko
rolę odnóży skocznych. O. to niemal wyłącznie zwierzęta rozdzielno-płciowe i jajorodne. Inkubacja jaj przebiega wewnątrz koszyczka lęgowego, usytuowanego pomiędzy odnóżami tułowiowymi. O. żywią się głównie pokarmem roślinnym lub rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Obejmują około 5000 gatunków Występujących licznie we wszystkich strefach
klimatycznych. Zasiedlają rozmaite środowiska wodne, a niektóre przystosowały się nawet do życia lądowego, występując w
wilgotnym piasku lub pod kamieniami na brzegu morskim. Znane są też gatunki żyjące z dala od środowiska wodnego i
spotykane np. w cieplarniach. Pewne gatunki są stałymi mieszkańcami wód podziemnych. Większość o. zasiedla przybrzeżną
strefę mórz. Szereg gatunków wiedzie stale lub przynajmniej okresowo planktonowy tryb życia, przy czym niektóre z nich (np.
be-czułnik) zamieszkują przezroczyste osłonki innych zwierząt plainktonowych, a inne (np. hyperia) — jamę gastraLią meduz.
Wśród przedstawicieli o. spotykamy także gatunki toczące drewno (chelury), a nawet pasożytnicze (zaważcie). W niektórych
bardzo starych jeziorach powstały w drodze ewolucji liczne gatunki endemiczne, tj. żyjące tylko w l zbiorniku. Na przykład w
Baj-kaile żyje ok. 200 endemicznych gatunków z rodziny kiełżowa-tych (Gammaridae), które -zostały odkryte, zbadane i opisane
przez Benedykta Dybow-skiego. W jeziorze Titicaca podobną ewolucję z wytworzeniem mnóstwa gatunków endemicznych
przeszły zmieraczko-wate (Tolitridae). [L.Ż.]
oceania (Oceania) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.stułbiow-ców. Polipy mają czułki skupione wokół stożka gębowego w
jednym lub w 'kilku ciasno stłoczonych okółkach. Meduzy występują. Osobniki męskie i żeńskie żyją w oddzielnych koloniach
(diocja). O. zamieszkują Morze śródziemne. [Z.S.]
oczfcowiec (Oculina) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^korali madreporowych. Jego przedstawiciele tworzą krzewiaste kolonie
wysokości do 60 cm, o zwartym szkielecie i obfitej
-»-cenenchymie. Dobrze poznany gatunek Oculma diffusa zasiedla rejon Morza Karaibskiego. (Tabl. VI). [Z.S.]
oczlik, cyklop (Cyclops) — rodzaj stawonogów z .podrzędu
-»-oczlikowców. Długość ciała samic dochodzi do 3,5 mm, samce są nieco mniejsze. Silnie rozszerzone ciało w przedniej części
ma zarys owalny. Zwężony odwłok zakończony jest widełkami zaopatrzonymi w niezbyt długie, pierzaste szczeciny. Odnóża
pływne w trakcie poruszania się wiosłują z dużą szybkością, z częstymi krótkimi przerwami — stąd bardzo charakterystyczny, jak
gdyby
ról
odlepka.
Oczlik
skaczący sposób pływania z chwilowym opadaniem w czasie krótkich spoczynków. W czasie pływania czułki oraz odwłok
pełnią rolę steru. O. wykonują wędrówki 'dobowe, podpływając nocą ku powierzchni zbiorników wodnych. Obejmują 15 szeroko
rozprzestrzenionych gatunków, występujących w toni wodnej jezior i stawów, a nawet okresowo wysychających zbiorników. W
Tatrach Ci/clops tatricus sięga do około 2200 m n.p.m. [L.2.]
oczlikowce (Cyclopoida) — podrząd stawonogów z rzędu -t-widłonogokształtnych. Niektórzy autorzy uważają je za odrębny
rząd z podgromady widłonogów. Charakteryzuje je długi, wysmukły odwłok oraz niezbyt długie czuBd pływne, składające się
najczęściej z kilkunastu członów. Odnóża tułowiowe V pary wykształcone są u samca i samicy jednakowo. Samica nosi jaja w 2
pakietach przytwierdzonych dc
spodniej strony I segmentu odwłokowego
• (genitalnego). Większość o. to skorupiaki słodkowodne, żyaące na dnie zarośniętej
strefy przybrzeżnej (np. oczlik), rzadziej morskie (inp. ojtona). W morzu bytują niemal wyłącznie w rejonie szelfu, zarówno
wśród roślinności, jak i w *oni wodnej, w której 'ustępują jednak liczebnie klajlanoidom. Obok gatunków wolno żyjących znane
są też gatunki (pasożytnicze (np. ergasilus) mające narządy czepne. O. bywają żywicielami pośrednimi wielu form pasożytniczych, np. tasiemców, którymi zarażają następnie ryby. [L.2.]
odlepka (Glossźphonźa) — rodzaj pierścienic z rzędu ^-pijawek ryjkowych. Reprezentujące ją gatunki mają ciało stosunkowo
szerokie i silnie spłaszczone, o 'długości do około 30 mm. Brodawki segmentalne, jesili występują, ułożone są w 6 podłużnych
szeregach. Żołądek jest nierozgałęziony lub tylko bardzo słabo. Kokony, a
Odlepka
ofiopluteus
192
TABUCA VII. ŻEBROPŁAWY
następnie młode pijawki przebywają we wgłębieniu na spodzie ciała, 'osobnika macierzystego. O.'są rozprzestrzenione na
.dużych obszarach Europy, Aziji i Ameryki Północnej. W Polsce występują 2 gatunki:
Glossźphonźa complanata, spotykana w całej Polsce, oraz GlossźphoTiźa heteroclita, nie spotykana dotychczas jedynie na
terenach górskich. Przedstawiciele o. żyją w wodach śródlądowych. Są pasożytami lub drapieżnikami bezkręgowców —
ślimaków, skąposzczetów i larw muchówek z rodziny Chi-ronomidae. Młode osobniki pobierają krew z pijawek z rodzaju
enpobdelii. [M.G.]
ofiopluteus (ophioplutew) — planktoinicana larwa -»-wężowi-deł podobna do larwy jeżow-ców, zwanej -^•echinopluteu-sem.
Ma jednak dłuższe od tej ostatniej wyrostki boczne (ramiona) wspierające się na wapiennych igiełkach. [T.S.l
ogonice (Appendicularia) — gromada strunowców z podty-pu -^osłonie. Obejmują drobne zwierzęta o rozmiarach nie
przekraczających kilku milimetrów. Ich przezroczyste ciało składa się z tułowia zawierającego narządy wewnętrzne oraz
dłuższego, "wysmukłego ogona. We -wnętrzu ogona przebiega elastyczna struna grzbietowa, która w przeciwieństwie do
większości •osłonie zachowuje .się przez całe życie. Całą o. lub tylko jeg przednią część obejmuje wydzielana przez nią delikatna,
toezkomórkowa, galaretowata osłonka, mająca postać pęcherzyka albo nawet domłku o bardzo skomplikowanej budowie. W tym
ostatnim przypadku we wnętrzu domku, w pobliżu otworu gębowego zwierzęcia, wytwarza się aparat łowny przypominający mi^ sterny spadochronik, służący i do odfilltrowywania z przepływaj ącej wody delikatnego pokarmu, złożonego z najdrobniejszych organizmów plankto-nowych. Nieco większy plank-ton nie dostaje się w ogóle do wnętrza domku pozostając na
rzadszym, selektywnym sicie przy otworze wlotowym. Niektóre maleńkie organizmy planktonowe zostały po raz pierwszy
odkryte na aparacie łownym o. Zanieczyszczony domek o. porzucają, budując wkrótce nowy. Opuszczają swój domek także
wtedy, gdy są czyimś zaniepokojone, w związku z czym w siatce planktonowej spotyka się najczęściej zwierzęta już bez osłonki.
Bez niej o. dość szybko opadają, natomiast domek umożliwia im unoszenie się w toni. O. są przeważnie obu-płciowe i
rozmnażające się wyłącznie płciowo. Plemniki wydostają się do otaczającej wody maleńkim otworkiem płciowym, natomiast
dojrzewające nieco później jaja uwolnione zostają dopiero wskutek rozerwania się ścianek ciała, co powoduje śmierć osobnika rodzicielskiego. Zapłodnienie jaj następuje przeważnie w wodzie morskied. Szczyt rozrodu przypada na ciepłą porę roku. Do o.
należy niewiele -ponad 60 gatunków żyjących wyłącznie w toni morskiej jako składnik planktonu. Większość zasiedla otwarte
wody oceanów d'o 200 m głębokości. 2 uwagi na masowe występowanie odgrywają one niemałą rolę w życiu morza. Szczególnie
gromadnie pojawiają się latem, barwiąc wówczas nierzadko wodę na kolor mleczny, pastelowopoma-rańczowawy lub fioletowy.
Niektóre gatunki mają zdolność świecenia. [L.2.]
Beroe
Callianira biedota
TABLICA VIII. PŁAZ1NCE (c.d.ł
Cysticerkoid tasiemca Diploposta laevis pasożytujący w oczliku
Plerocerkoidy liguli
Larwy tasiemca bąblowcowego w wątrobie świni
Amfilina
TABLICA VIII. PŁAZ1ŃCE (c.d.)
Motylica wątrobowa
TABLICA IX. OBLEŃCE ,
Samica (większa) i samiec (mniejszy) glisty świńskiej
Koniec ciała samca glisty świńskiej. W pobliżu steku widoczny narząd kopulacyjny
TABLICA IX. OBLENCE (c.d.l
Larwy włosienia otorbione w mięśniach
Mątwik burakowy. Zbiór cyst
TABLICA IX. OBLENCE (c.d.)
Mątwik burakowy. U góry pojedyncza cysta znacznie powiększona, z widocznymi zwiniętymi larwami; na dole rozwinięta larwa po opuszczeniu
cysty
TABLICA IX. OBLENCE (c.d.)
Cysty mątwika ziemniaczanego na korzeniu ziemniaka
193
ogórkowoe
ogórczak (Cucumaria) — rodzaj szkarłupni z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki kształtu ogórka, dochodzące do półmetrowej długości. O. wyjęte z wody kurczą się silnie, przyjmując postać gaijowaltą lub niemal kulistą. Powierzchnia ich ciała
jest .gładka, błyszcząca. Gębę otacza 10 długich, silnie rozgałęzionych czufców, służących do łowienia pokarmu w postaci
'martwych szczątków organicznych. U nasady każdeOgórczak Cucumaria piana
go czułka występują kieszonki służące do chowania czułków, gdy zwierzę zostanie podrażnione. Kieszonki te widoczne są na
zewnątrz w postaci charakterystycznych wybrzuszeń. Wzdłuż ciała widnieje 5 pasów nóżek ambulaikralnych, dobrze
wykształconych i zaopatrzonych zazwyczaj w przyssawkę. Każdy pas składa się z 2 do 5 podłużnych rzędów nóżek. O. żyją na
'dnie mulistym, piaszczystym oraz na skałach porosłych glonami. Są szeroko rozprzestrzenione na obu półkulach, zwłaszcza w
morzach strefy umiarkowanej. Mają duże znaczenie gospodarcze. Dobrze wysuszone ciało o. zawiera do 828/* białka. Najważniejszym gatunkiem użytkowym jest o. japoński. O. nadają się doskonale do hodowli akwaryjnej. [L.2.]
ogórczak japoński (Cucumaria japonica) — gatunek szkarłup-nia z rodzaju -»-ogórczaków. Dochodzi do długości 40 cm i wagi l
kg. Nóżki amibulukral-ne 2 grzbietowych rzędów *ą słabo rozwinięte i mają postać kulistych wypustek. O. pełzają bardzo wolno.
Żywią się martwymi i rozkładającymi się szczątkami organicznymi, pochłanianymi wraz z mułem. Występują zarówmo na dnie
kamienistym, jak i mulistym, głównie na głębokości 5—10 m. Zamieszkują płytkie dno wszystkich wschodnioazjatyckich
mórz. Bywają poławiane masowo dla celów konsumpcyjnych. Stanowią przysmak kuchni chińskiej. [L.2.]
ogórecznik (Thyone) — rodzaj szikarłupnł z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki toształ-tu ogórka, długości-do 12 cm. Cała
powierzchnia ciała usiana jest nóżkami amibulakral-nymi. Gębę otacza 10 drzew-kowato rozgałęzionych czuł-k6w. O.
zarmeszfcują (płytkie i przeważnie muliste dno do głębokości IOW m. Liczne gatunki o. są szeroko rozprzestrzenione w morzach
strefy umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej obu półkul. [L.Ż.]
ogórkowce {Dendrochirota) — rząd szkarłupni z gromady ->-strzykw. Mają przeważnie dość dobrze wyrażoną symetrię
pięciopromienistą. Zakończone przyssawką nóżki ambulakral-ne rozmieszczone są w 5 rzędach i służą do pełzania. Wokół gęby
znajduje się wieniec drzewkowato rozgałęzionych
oikopleura
.194
czułków. O. 0'bejmują gatunki o .dość różnorodnych kształtach przystosowane ido rozmaitych siedlisk. Są one szeroko rozprzestrzenione w
pełnosło-nych morzach i •oceanach, zasiedlając (jak inp. ogórczak, ogórecznik i łuskacz) głownie morza płytkie, rzadziej — głębiny oceaniczne
do głębokości 5000 m. [L.2.1
oikopleura (OżJcopZeitTO dźożca) — gatunek strunowców z gromady ->.ogonic. Cale zwierzątko długości 'do 5 mm otacza się galaretowatym
domkiem, w którego skład wchodzi apaOikopleura
l — domek; 2 — sitko, przez które woda dostaje się do wnętrza; 3 — tułów; 4 — ogon; 5 — otwór, przez który woda wypływa z domku
rat łowny. Ciało złożone jest z groszkowatego tułowia, mieszczącego narządy wewnętrzne, oraz 3- lub 4-krotnie 'dłuższego
ogona, obwiedzionego płetwą i zawierającego strunę grzbietową. Gatunek ten rozsiedlony jest dość szeroko w północnym rejonie Oceanu
Atlantyckiego. [L.Ż.]
ojtona (Oithona similis) — gatunek stawonoga z podrzędu ->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do l mm, samca — do 0,6 mm. Ciało
składa się z owalnie rozszerzonego głowo-tułowia oraz długiego, wysmukłego odwłoka, zakończonego długimi szczecinami. Samica nosi
nieliczne jaja w 2 podłużnych woreczkach. Wśród wi-dłonogów jest to jeden z nielicznych kosmopolitów, rozsiedlonych 'we 'wszystkich
szelfo-wych morzach, nie wyłączając Morza Bałtyckiego. Nierzadko występuje w dość znacznej liczbie, stanowiąc pokarm dla ryb. [L.2.]
okladniczki (Solen, Ensźs i inne) — grupa rodzajów mięczaków z rodzimy Solenidae, z rzędu ->-blaszkoskrzelnych właściwych. Ich muszle
można rozpoznać na pierwszy rzut oka, są bowiem niepodobne do muszli innych małżów. Obie połówki .muszli wyglądają jak wydłużone, wąskie
rynienki. Po złożeniu ich razem muszla ma kształt 'długiej (12—20 cm), trochę spłaszczonej z boków rury, prostej 1'u'b wygiętej łukowato i
otwartej na obu końcach. W tylnym otworze muszli widnieją stosunkowo krótkie syfony, a z 'przedniego lub ze szczeliny między połówkami
muszli wystaje 'bardzo ruchliMuszla okiadniczki z rodzaju Solen
195
okrytoskrzelne
wa noga. O. żyją na dnie mu-listym lub piaszczystym, w w miejscach płytkich, rzadziej głębiej, najwyżej do 40 ,m głębokości. Wyróżniają się
'niezwykłymi jak na małże uzdolnieniami ruchowymi, czemu sprzyja kształt muszli stawiający mały opór środowisku. O. umieją wystrzykiwać
przez syfony wodę 'z taką siłą, że uzyskanym stąd odrzutem skaczą w dal na '/s m. Jeszcze dalej skaczą, odbijając się od dna nogą, która może się
wyciągać na długość prawie równą 'długości muszli. Położone na piasku potrafią w mim zniknąć w ciągu 30 s. Najpierw wciskają weń bardzo
głęboko nogę. Koniec nogi nabrzmiewa wówczas silnie i przez to zakotwicza Się w piasku. Potem noga kurczy się, wciąga małża w piasek i
zaczyna znowu wciskać się głębiej. Niekiedy trzema takimi “krokami" potrafią o. zagrzebać się całkowicie. Liczne gatunki o. zamieszkują morza
pełnosłone poza strefami polarnymi i chłodniejszymi rejonami 'stref umiarkowanych. Wszystkie o. są jadalne. Niektórzy 'smakosze przedkładają
je nad wszystkie inne rodzaje małżów. [T.U.]
okogfów, ipolifem, ignik (Poly-phemus pediculus) — gatunek stawonoga z rzędu -».wioślarek. Długość samic dochodzi do 1,8 mm, samce są o
połowę mniejsze. Olbrzymie oko zajmuje całą przednią część ruchomo 'osadzonej i wydłużonej głowy, co świadczy o drapieżnym trybie życia.
Silnie zre-. dukowana skorupa tworzy u samic obszerną komorę lęgową, mieszczącą kilkadziesiąt jaj. Na krótkim tułowiu 'znajdują się 4 pary
dwugalęzistych odnóży. Drobny odwłok wyciągnięty jest w diugi wyrostek
ogonowy, zakończony parą długich szczecin. O. występują w różnorodnych zbiornikach słod-kowodnych, zwłaszcza w przybrzeżnej strefie
zbiorników, w której najliczniej rozwijają się z początkiem lata. Są rozsieOkoglów
dione na półkuli północnej w Starym, jak i Nowym Świecie, w strefie klimatu umiarkowanego. tL.2.]
okręt portugalski ^bąbelnica.
okrytoskrzelne (Tecdbrancfeta) — rząd mięczaków z podgro-mady —rtyłoskrzelnych. Pochodzą od -.•przodoskrzelnych, same zaś dały początek
wszystkim innym rzędom tyłoskrzel-nych oraz podgromadzie -»plu-codysznych. Zawsze mają muszle. Jama płaszczowa leży u nich z tyłu i
mieco na prawo. W jamie płaszczowej znajduje się l iskrzele. Pnie nerwowe są długie, nie skrzyżowane. O. mają liczne wyrostki skórne o
różnorodnej budowie i funkcji. Żyją na 'dnie strefy przybrzeżnej mórz. Należą 'do nich m.in. akteon i aplyzja. [T.U.]
solirywacz____________
okrywacz (Callapa) — rodzaj stawonogów z sekcji -Arabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości ponad 11 cm,
szeroki, silnie zwapniały i pięknie zabarwiony. Ich masywne szczypce I ipary odnóży kroczOicrywacz
nych .służą nie tylko do ataku, lecz funkcjonują także jako tarcza osłaniająca przednią, delikatną część ciała. 4 pozostałe, słabiej
rozwinięte pary odnóży tułowiowych przystosowane są do chodzenia, O. żyją na dnie mulistym, od strefy brzegowej do 50 m,
rzadziej do 200 m głębokości. Stanowią bogaty w gatunki rodzaj, szeroko rozprzestrzeniony w morzach tropikalnych i
subtropikalnych. [L.Ż.l
•ksn (Malleus) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierówno-mięśniowych, odznaczający się nie spotykanym wśród innych małżów
'kształtem muszli. Obie jej 'połówki mają znacznie wydłużony i iprosty górny brzeg oraz wydłużony językowato ku dołowi dolny
brzeg. Ponieważ ponadto muszla jest nieco spłaszczona, wygląda z boku jak młotek. Wysokość jej może osiągać 20 cm. O. w
liczbie kilku gatunków zamieszkują morza obszaru indopacyficzne-go. Żyją ,na niewielkiej głębo__________________196
kości, na 'dnie skalistym, do którego przytwierdzają się nićmi bisioru. Ze względu na oryginalny wygląd są poszukiwane przez
kolekcjonerów. (Tabl. XVI). [T.U.]
oliwki (Olwidae) — rodzina mięczaków z rzędu —»-jedno-przedsionkowców. Ich muszle wysokości l—10 cm naśladują
kształtem wiernie owoc, od którego wzięły mazwę. Skręty muszli są prawie całkowicie okryte iprzez duży ostatni skręt tak, że
widać 'tylko ich fragmenty przy wierzchołku. Wydłużony, szczelinowaty otwór ciągnie się prawie przez całą wysokość muszli.
Poszczególne rodzaje i gatunki o. różnią się od siebie niewiele kształtem muszli, za lo znacznie barwą i rysunkiem. O.
zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej, przy czym liczba ich gatunków stopniowo maleje w
miarę spadku temperatury. Żyją na niezbyt głębokim dnie, szczególnie licznie na rafach koralowych. Ze względu na atrakcyjne
barwy 'o. były od niepamiętnych czasów używane do wyrobu naszyjników i innych ozdób, a obecnie są chętnie kolekcjonowane,
(Tabl. XVII). [T.U.l
omatnik (Therżdźon) — rodzaj stawonogów z rodziny -*oma-tnikowatych. Obejmuje formy długości ciała do 5,5 mm, mające
prawie kulisty (u samic) lub walcowaty (u samców) odwłok, nieraz bardzo żywo ubarwione. O. budują nieregularną sieć
przeważnie wśród niskich roślin lub na gałązkach drzew i krzewów, a niektóre gatunki — w szczelinach skał lub murów. Sieć
zawsze wyposażona jest w specyficzną kryjówkę, gdzie przebywa pa1&7
omulek
jak. O. jest jednym z największych rodzajów pajęczaków. Liczy kilkaset gatunków ze wszystkich stref klimatycznych i •części świata. W Polsce
jest reprezentowany przez 15 gatunków. O. opiekują się potomstwem. Kilka .pospolitszych gatunków ma pewne znaczenie gospodarcze — tępią
one niektóre szkodniki upraw sosnowych. FW.S.]
omatnikowate <T?iendMdae) — rodzina stawonogów z podrzę-du —-pająków wyższych. Należą tu drobne i średniej wielkości pająki (o
długości ciała l—20 mm), często bardzo żywo i ładnie ubarwione. O. na ogół budują .sieci łowne. Mają one postać dość gęstej, 'nieregularnej
plątaniny pojedynczych nici, krzyżujących się we wszelkich kierunkach i płaszczyznach. Pająk zwykle czatuje gdzieś w centralnym punkcie swej
konstrukcji lub w ukryciu — w zwiniętym liściu, szczelinie kory, załamaniu skały albo muru — zależnie od środowiska i -gatunku. Charakterystycznym sposobem unieruchamiania 'zdobyczy, jeśli jest ona znacznie większa i silniejsza od pająka, jest jej omotanie lepką przędzą za
pomocą tylnych nóg. Pająk zabija ofiarę dopiero po jej skrępowaniu. Niektóre formy nie 'budują sieci, żyją w ściółce leśnej lub we mchu i polują
biegając, inne, np. mrówczarka, wykształciły specyficzne sposoby łowów. O. opiekują się potomstwem. Samica albo składa kokon w swej
kryjówce, albo — u niektórych gatunków — nosi ze sobą, przyczepiony do kądziołków przędnych, podobnie jak u ->-pogoń-ców. Świeżo
wylęgnięte pajączki karmione są wydzielaną przez matkę •zawartością jej przewodu pokarmowego, nieco
starsze jedzą same zdobycz upolowaną i oadtrawioną przez matkę. Opieka kończy się z chwilą uzyskania przez potomstwo zdolności do
samodzielnego zdobywania pokarmu. Młode pajączki opuszczają wówczas sieć matki i zaczynają niezależną egzystencję. Niektóre gatunki o., jak
np. czarna wdowa, dysponują bardzo silnym jadem, groźnym nawet dla człowieka i 'innych dużych ssaków. Samce wszystkich gatunków o. mają
dobrze rozwinięty aparat głosowy (strydu-lacyjny), a dźwięki wydawane przez niektóre gatunki są słyszalne i odróżnialne nawet uchem ludzkim.
O. liczą ponad 1500 gatunków, z których w Polsce znane są 53. [W.S.]
omułek (Mytiius) — rodzaj mięczaków z rzędu -^nierów-nomięśniowych. Obejmuje gatunki mające muszlę o kształcie zbliżonym do trójkąta, na
tylnym końcu zaokrągloną, cienkościenną, ciemnobrązową lub ciemnofioletową, prawie czarną. Długość muszli wynosi 2—15 cm (zależnie od
gatunku i środowiska). O. w liczbie kilMuszla omulka
onkomiracidium
198
ku gatunków zamieszkują wszystkie morza; jeden, o. jadalny {Mytiius edulis), żyje również w Bałtyku. Obniżone zasolenie wody sprawia
jednak, że tutaj osiąga on długość na 'ogół n8e większą miż 5 cm, podczas igdy ten sam gatunek w Morzu Północnym lub Śródziemnym rośnie
niekiedy nawet do długości 15 cm. O. żyją gromadnie na bardzo .niewielkich głębokościach, przyczepione bisiorem do skał, kamieni, pali i
różnych budowli portowych. Na zachodzie i południu Europy są 'uważane za .przysmak S spożywane w setkach tysięcy ton rocznie. Obecnie
znaczna większość o. znajdujących się w handlu pochodzi z hodowli. Hodowla polega na dostarczaniu odpowiedniego podłoża ido osiedlania
.się larw, a następnie na przenoszeniu młodych o. ma miejsca szczególnie dogodne, przesiedlaniu zwierząt nadmiernie zagęszczonych i ochronie
przed drapieżnikami. Głównymi wrogami 'hodowli 'o. są ślimaki z rodziny rozkolcowatych, rozgwiazdy i w nieco mniejszym stopniu kraby.
Globalnie poławia się o. w ilości ponad 300 000 ton rocznie. [T .U.]
onkomiracidium — powstające z jaja, orzęsione stadium larwalne —xprzywr monogenetycz-nych. Larwa ta przekształca się zazwyczaj
bezpośrednio w stadium dorosłe. [M.S.]
onkosfera (oncosphaeraj — pierwsze stadium larwalne —••tasiemców, rozwijające się już w jaju. Bywa zwykle kształtu kulistego, a zbudowana jest z 'kilkuset komórek. W pobliżu jednego bieguna •znajduje się 6 embrionalnych haków .ułożonych parami w ten sposób, że daje się
wyróżnić
parę haków środkowych i dwie pary bocznych. Haki obsługiwane przez iwłókienka mięśniowe, gruczoły wydzielające substancję rozpuszczającą
'komórki oraz zdolność zmiany kształtu ciała ułatwiają o. przeciskanie się .przez tkanki żywiciela pośredniego. O. otoczona warstwą urzęsionych
komórek nazywa się -Aoracildium. Dostaje isię do jelita żywiciela pośredniego biernie, przez zjedzenie jaja albo koracidium. Rozwija się dalej
tylko w określonych żywicielach, a nierzadko w określonych tkankach. Przekształca 'się w —>procer-koid bądź w —i-wągier. [M.S.]
opallny (Opalinata) — gromada pierwotniaków z podtypu
—>-Sarcomastżgophora. Komórki ich zawierają 2 lub więcej jąder i pokryte są gęstym orzę-sieniem. Poszczególne rzęski, podobnie jak u
—i-orzęsków, układają się w podłużne szeregi, zwane 'kinetami, biegnące równolegle od przodu ku tyłowi ciała. O. osiągają 100—
—300 urn długości. W .odróżnieniu od orzęsków nie mają 'komórkowego “otworu gębowego". Odżywiają się całą powierzchnią ciała,
wchłaniając płynny pokarm w postaci aminokwasów, peptydów itp. Dawniej sądzono, że o. pobierają rozpuszczone w wodzie substancje jedynie
na drodze osmozy. Obecnie na podstawie obserwacji przez mikroskop elektronowy wiadomo, że składniki pokarmowe pobierane są przez
maleńkie wpuklenie błony komórkowej, tworzące wod-niczki pinocytalne. Proces ten nazwano
mikropinocytozą (-wpinocytoza). O. mają
złożony cykl życiowy. Pasożytują w jelicie odbytowym płazów, rzadziej ryb. Na wiosnę duże, płaskie okazy o., zwane trofonta199
organella
mi, wielokrotnie dzielą się poprzecznie i podłużnie. Następnie drobne, kilkujądrowe formy edcystują się i są wydalane ź odchodami żywiciela do
wody. Cysty połykają kijanki. W ich jelicie otoczka cyst zostaje strawiona i wydostają, się z nich tzw. gamonty, które wzrastając przekształcają
się w osobniki troficzne (trofonty) albo przez dalsze podziały wytwarzają mikro- i makroga-mety. Po kopulacji gamet zy-goty tworzą generację
cyst,
Cykl rozwojowy opalin l — trotcmt; 2, », 4, 5 —,kolejne podziały trofonta; 6 — cysta; 7 — gamont; 8 — makro- i mikroga-meta; 9 — kopulujące
gamety; 10 —zygocysty; 11—protrofont; 12— miody trofont
zwanych zygocystami, które zostają wydalone do wody. Z cyst tych po połknięciu przez kijanki wydostają się początkowo jednojądrowe komórki.
Stają się one gamoniami następnej generacji.
Ta generacja gamontów wytwarza również trofonty bądź gamety, a następnie zygoty i zygocysty. Cykl płciowy o. zachodzi więc w kijankach
kilkakrotnie aż do ich metamorfozy w dorosłe żaby i współwystępuje z rozwojem bezpłciowym (tworzeniem pro-trofontów i trofontów). O. występują u wszystkich gatunków żab w Polsce. Najpospolitszymi krajowymi gatunkami 'o. są:
Opalma ranarum występująca
• w żabie trawnej, żabie ziemnej, w ropusze zielonej i ropusze szarej, Cepedea dimidiata
— w żabie wodnej oraz Proto-opalina caudata — w kumce. Zarażenie żab o. zachodzi zwykle masowo w marcu i kwietniu. Zakażenie jałowych
kijanek za pomocą cyst w warunkach laboratoryjnych jest bardzo łatwe do przeprowadzenia. Należy jedynie do wody, w której hodowane są
kijanki, dodać nieco kału żab zarażonych o. [A.J.K.]
organccznik, .tubipora (Tubi-pora) — rodzaj jamochłonów z rzędu —^korkowców. Jego gatunki tworzą ikolonie o twardym szkielecie z mocno
spojonych sklerytów, mające postać równoległych względem siebie, blisko ze sobą sąsiadujących rurek barwy ciemnoczerwonej, w których tkwią
jaskrawozielone polipy. W miarę wzrostu kolonii wzwyż, polipy odgradzają się od 'dolnych opustoszałych części rurek denkami (tabulae).
Pod wpływem zaniepokojenia chowają się >do 'wnętrza. O. współuczestniczą w tworzeniu raf koralowych Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku, Morza
Czerwonego i Atlantyku. [Z.S.]
organella —^komórka pierwot-niacza.
orzęski
orzęski (Ciiiata) — jedyna 'gromada pierwotniaków z podty-pu ->Ciliophora. Charakteryzują się specyficzną budową powierzchniowej warstwy
ciała i związanym z nią sposobem podziału komórki, zróżnicowaniem jąder i (procesem płciowym, zwanym koniugacją. Ciało o. pokrywa mniej
lub -bardziej jednolite orzęsienie. Rzęski są organellum ruchu. Ich współdziałanie ze sobą powoduje 'określone, 'kierunkowe ruchy zwierzęcia.
Orzęsienie i położenie innych struktur powierzchniowych, np. cytosto-mu, otworków wydaliniczych, wodniczete tętniących i komórkowego
'otworu odbytowego (cytopyge) wyznaczają przód i tył organizmu. W czasie podziału wegetatywnego o. z osobnika macierzystego powstają 2
osobniki potomne w położeniu jeden za drugim (metame-rycznym) w stosunku do przo-dotylnej osi ciała osobnika macierzystego, a więc
zachodzi tu podział 'poprzeczny. Podział o. wiąże się z 'odpowiednią reorganizacją struktur cytoplaz-małycznych, a w szczególności orzęsienia.
Proces ten nazywa się morfogenezą podziałową. Niektóre organella zostają zachowane i są rozdzielane do obu osobników .potamnych, inne
rozpuszczają się i są odtwarzane na nowo w każdym z nowych osobników itak, że ich wielkość i położenie są dostosowane do •wielkości i
kształtu ciała tych osobników. Drugą istotną cechą o. jest zróżnicowanie jąder na mikronukleusy (jądra generatywne) i malkro-nukleusy (jądra
wegetatywne). Milkronu'kleusy mają zdolność zarówno do podziału mitotycz-nego, jak i podziału redukcyjnego, czyli mejozy. Duże
makronulkleusy są jądrami o bardzo dużej ilości chromaty___________________200
ny, lecz nie mają 'wyróżnico-wanych, typowych chromosomów, tylko granule chromaty-nowe. W makronukleusie zachodzi synteza kwasu
dezoksyrybonukleinowego (DNA) jafe i rybonukleinowego (RNA). W jądrze tym występują również jąderfea zawierające RNA. Mi-kronukleus
nie zawiera jąde-rek, a synteza kwasu rybonukleinowego jest w nim prawdopodobnie ograniczona lub zablokowana. Tym tłumaczy się fakt, że o
cechach fenotypo-wych idecyiduje makronukleus, a nie miferonukleus. W procesie koniugacji 'uczestniczą po 2 osobniki łączące się ze sobą ściśle
stronami gębowymi. W miejscu tym zanikają rzęski i prawdopodobnie
fragmenty błony (komórkowej, a powstaje most cytoplazmatyczny.
Wówczas mikronukleusy obu partnerów przechodzą podział redukcyjny. Z 4 jąder potomnych, powstałych z każdego mikro-nukleusa, 3
rozpuszczają się, a l •dzieli mitotycznie, wytwarzając tzw. pronukleusy, czyli jądra gametyczne. Jeden z nich
Schemat koniugacji orzesków A — połączeni partnerzy (l — makronukleus (rodzicielski; 2 — ml-kronukleus 'rodzicielski); B — 4 ha-ploMalne
jądra po meiozie — 3 z nich rozpuszczają się, a I dzieli się mitotycznie; C — wymiana pro-mukleusów; D — kontuganty z jądrem zygotycznym
(3); E — eks--koniugant z zanikającym starym mafcronukleusem i z formującymi się nowymi malaronukleusem (4) oraz mikronukleusem (5)
201____________________
jest stacjonarny, a drugi — migracyjny. Procesy takie odbywają się w obu partnerach jednocześnie. Pronukleusy migracyjne wędrują na krzyż
przez most cytoplazmatyczny. W wyniku tej wymiany każdy z partnerów ma l pronukleus własny, stacjonarny, i l cudzy, migracyjny, uzyskany
od partnera. Te 2 pronukleusy zlewają się (jest to właściwy proces zapłodnienia), tworząc diploi-dalną zygotę. Po rozdzieleniu się partnerów w
każdym z nich jądro zyg etyczne podlega szeregowi podziałów mitotycznych i przemianom, 'wytwarzając w rezultacie nowy diploidalny
mikronukleus i nowy poliplo-idałny makronukleus, podczas gdy stary makronukleus ulega rozpuszczeniu w cytoplazmie. Osobliwość zjawiska
koniugacji polega na tym, że partnerzy po rozdzieleniu się mają jądra genetycznie różne niż poprzednio, będąc morfologicznie tymi samymi
osobnikami, z tą samą cytoplazmą, z tym samym układem rzęskowym i innymi strukturami cytoplazmatycznymi. Jest to jak gdyby naturalna
transplantacja jąder. Proces koniugacji powodujfe 'zmianę genetyczną, a mimo to pierwotniaki przez; kilka pokoleń zachowują cechy
morfologiczne charakterystyczne 'dla uprzedniego genotypu. O. opanowały wiele środowisk. Część z nich jest ważnym elementem plan-ktonu,
niektóre zaś pędzą kolonijny i osiadły tryb życia, jak np. wirczyki. Znamy wiele gatunków o. występujących wśród wilgotnych ziaren piasku
plaż morskich i słodkowod-nych. Liczne o. bytują w ciałach innych organizmów bądź jako symbionty, jak np. Ento-diniom.orpha, bądź jako
pasożyty, jak np. tailorzęsek. Formy wolno żyjące zjadają bak______________osłonice
terie i sinice lub większe okrzemki albo odżywiają się drapieżnie. W obrębie o. wyróżnia się 4 podgromady: rów-norzęse, SpTrotricha,
wieńco-rzęse i bezrzęse. [A.J.K.]
osiadki -»-wieloszczety osiadłe.
oskrobia (Anomia) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięślniowych. Nieregularnie kolista muszla o. składa się z odmiennie
ukształtowanych (połówek. Prawa połówka muszli, będąca połówką 'dolną, jest płaska, a w pobliżu wierzchołka ma głębokie wycięcie, czasem
przekształcające się w otwór. Przez ten otwór wychodzi na zewnątrz bisior połączony w jeden słupek, silnie zwapniały, często przyrastający do
prawej połówki muszli. Lewa połówka muszli, funkcjonująca jako górna, jest silnie wypukła. Całość wygląda jak tacka nakryta kloszem. Muszle
mają barwę niepozorną, żółtawobru-natną, a średnica ich wynosi 2—6 cm. O. wiodą życie osiadłe. Zamieszkują wszystkie morza pełnosłone z
wyjątkiem podbiegunowych. Żyją na niewielkiej głębokości, na .skałach, kamieniach i muszlach innych małżów, a także na palach, kijach,
koszach, płotach, łodziach, a nawet korkowych pływakach sieci rybackich. Nad Morzem Śródziemnym o. są jadane jak ostrygi, na surowo. [T.U.]
osłonice (Tunicata) — podtyp z typu ^strunowców. Obejmują zwierzęta bardzo prymitywne, o budowie dwubocznie symetrycznej. Mają ciało
nieseg-mentowane, otoczone celulozową osłonką, zwaną tuniką. Obok 'bandzo drobnych gatunków o wielkości zaledwie l mm należą tu olbrzymy
osiągające długość kilku metrów. Długość
osnuwilc
202
niektórych kolonijnych o. przekracza nawet 25 m. Przedni odcinek przewodu pokarmowego ma ipostać worka skrze -lewego, pełniącego
'jednocześnie funkcję oddechową 'i pokarmową. Następuje tu wymiana gazowa oraz odf litrowy-wanie pokarmu złożonego z drobnych
organizmów plankto-nowych i z cząstek martwej materii organicznej. O. są niemal wyłącznie obupłciowe, lecz rozmnażają się również bezpłciowo przez pączkowanie. Prowadzą osiadły lub plankto-niczny tryb życia. Stanowią niezbyt 'wielką grupę zwierząt, obejmującą ponad 2000
gatunków. Zasiedlają niemal wyłącznie pelnosłone środowish.o morskie, znacznie rzadziej — wody słonawe. Większość przedstawicieli o.
zamieszkuje wody [płytkie, a tylko 'nieliczne gatunki żyją w głębinach morskich, w których nie przekraczają jednak igłębokości 3000 m. Podtyp
osłonie dzieli się na 3 gromady: ogonice, sprzągle i żachwy. [L.Ż.]
osnuwik (Linyphia triangula-ris} — gatunek stawonoga z rodziny ->-osnuwikowatych. Osiąga do 7 mm długości. Dość duże, płachtowate sieci
rozpina najczęściej wśród gałązek jałowców i młodych sosenek. Jest jednym z najpospolitszych krajowych pająków. Gdy występuje bardzo
licznie, ma pewien wpływ na zmniejszenie liczebności niektórych szkodników upraw sosnowych. [W.S.]
osnuwikowate (Linyphiidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Obejmują małe i łbardzo małe formy o długości l—8
mm. Mają ciało wydłużone, odwłok zwykle owalny, inogi długie. U mniejszych gatunków odwłok bywa
brunatny, szary lub czarny, jednobarwny albo ze słabo widocznym deseniem z jaśniejszych (białawych) i ciemnych plam. Niektóre większe
formy, np. osnuwik, są żywo ubarwione, z charakterystycznym dla każdego gatunku rysunkiem na odwłoku, a często też i na głowotułowiu. O.
budują sieć dość nieregularną, zawsze poziomą, złożoną z zasadniczej, gęsto tkanej płaszczyzny łownej oraz rozpiętych powyżej i poniżej niej
nici napinających. Pająk biega zawsze po dolnej powierzchni płaszczyzny łownej (grzbietem w dół) i zdobycz atakuje przez sieć. Zaniepokojony
lub wystraszony próbuje ukryć się w odległym zakątku sieci, a jeśli to nie wystarcza, pozornie na oślep rzuca się w dół, zawsze jednak asekurując
się błyskawicznie wysuwaną nitką. Niektóre gatunki nie budują sieci łownych i polują jak pająki biegające. O. spotyka się w różnych
środowiskach, zwykle jednak żyją wśród roślin zielnych, na krzewach lub gałęziach drzew (gatunki budujące sieci) albo w ściółce czy pod
kamieniami (gatunki biegające). Wiele form przystosowało się do życia w jaskiniach, co wyraża się u nich zanikiem pigmentu, częściową lub całkowitą utratą oczu, wydłużeniem odnóży oraz rozwojem włosków i szczecinek czuciowych. O. są jedną z najliczniejszych rodzin pająków. W
Polsce stwierdzono występowanie ponad 100 gatunków. Liczba gatunków znanych z całego świata .szacowana jest na Około 2500. Jednym z
.pospolitszych krajowych o. jest osnuwik. [W.S.]
ostrogony (X2phosiwa) — rząd stawonogów z gromady -*sta203
osirożanka
roraków, którego przedstawiciele istniegą do dziś w prawie nie zmienionej postaci od sylu-ru. O. dochodzą ido 60 cm długości. Mają głowotułów
i VII segment ciała pokryte wspólnym pancerzem o zarysie podkowy. Druga tarcza okrywa segmenty odwłoka. Miejsce styku obu pancerzy
pozostaje elastyczne ii w tym miejscu zwierzę może zginać ciało. Na ikoń-cu .odwłoka znajduje się ruchomo z mim połączony, długi, ostro
zakończony wyrostek, stanowiący
zmodyfikowany ostatni segment odwłoka (tel-son), zrośnięty z 3 poprzedzającymi go segmentami (X, XI i
XII). Odnóża ukryte są pod pancerzem. Szczękoczułki pełnią funkcję chwytną, a mogo-głaszczki przypominają dalsze 4 ipary odnóży. Te ostatnie
— odnóża glowotułowiowe (kro-czme) — zakończone są szczypcami. Na członach biodrowych mają wykształcone płytki szczękowe. Za IV
parą odnóży krocznych znajdują się szczątkowe odnóża segmentu VII, tzw. chilaria, służące do popychania .pokarmu, pokruszonego przez płytki
szczękowe, w kierunku otworu gębowego leżącego pomiędzy obu rzędami nóg. Odnóża odwłokowe mają kształt ipłytek. Ich pierwsza para
przekształcona jest wwie-człko płciowe kryjące otwory płciowe, a pozostałe na tylnych powierzchirriach wyposażone są w iskrzela. O. mają l
parę oczu złożonych, na grzbietowej stronie pancerza głowotułowia oraz parę małych pojedynczych oczek na przedniej krawędzi pancerza.
Narządami zmysłu chemicznego (smak, węch) są szczeciny czuciowe rozmieszczone gęsto na odnóżach. O. żyją w 'strefie przybrzeżnej, (na
mulistym lub piaszczystym dnie płytkich mórz. Żywią się
mięczakami i pierścienicami, które wygrzebują z dna. Dorosłe poruszają się pełzaniem, odpychając się od podłoża no-^gami, zwłaszcza 'ostatniej
pary. Ruchy ich są powolne. Stwierdzono • np., że są one zdolne przebyć odległość 33 km w ciągu 56 'dni, czyli nieco mniej niż 0,5 km dziennie.
Umieją zagrzebywać się w piasku lub mule. Młode pływają w pozycji grzbietem do dołu, wiosłując skrzelowatymi odnóżami głowotułowia.
Samice składają jaja w dołkach wykopanych w piasku na brzegu, w strefie zalewanej podczas przypływu. W czasie składania jaj samiec polewa je
nasieniem, zapłodnienie jest więc zewnętrzne. Do jednego dołka samica składa 200—1000 jaj, powtarzając tę czynność w o-kresie godowym
CK),—il5 razy. Jaja dochodzą do 3 mm średnicy. Wylęgająca się z jaja larwa przypomina nieco pokrojem -^trylobity. Ma ona niepełną liczbę
odnóży odwłokowych i pozbawiona jest kolca odwłokowego. Braki te uzupełniają się po l linieniu. O. osiągają dojrzałość w wieku 9—12 lat,
liniejąc do tego czasu około 16 razy. Mogą żyć do 19 lat. Obecnie żyją 4 gatunki o. Skrzy-płocze występują przy atlantyckich wybrzeżach
Ameryki Północnej, 2 gatunki z rodzaju Tachypleus — u wybrzeży po-łudniowo-wschodniej Azji, a Carmoscorpźus — u wybrzeży Zatoki
Bengalskiej, Półwyspu Malajskiego i Filipin. Wymarłe gatunki z ery paleozoicznej i mezozoicznej żyły również na obszarze dzisiejszej Europy i
Bliskiego Wschodu. [J.P.]
ostrożanka (Scapholeberis mu-cronata) — gatunek stawonoga z rzędu -»-wioślarek. Długość samicy 'wynosi około l mm,
ostryga
204
samce są niemal dwukrotnie mniejsze. Ciało jest silnie nabrzmiałe, głowa dość dobrze wyodrębniona, z wyraźnymi klinem bocznym i ostro
zakoA*-' czonym rogiem czołowym. Czułki oraz odwłok są krótkie
1 masywne. Wzdłuż brzusznej krawędzi skorupki występują
2 rzędy szczecinek. O. rozmnaża się dzieworodnie od wczesnej wiosny <lo połowy jesieni, znosząc jednorazowo 'do 12 jaj. Samce pojawiają się
dopiero pod koniec jesieni. O. zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Australii. Bytują wśród roślinności jezior i stawów oraz w
kałużach. Często zawieszają się pod powierzchniową ibłonką wody. W Polsce występują do wysokości li200 m n.p.m. [L.Ż.l
ostryga (Ostrea) — rodzaj mięczaków z rzędu -»-nierówno-mięśniowych. Muszla o. jest nieregularna w kształcie, dość płaska, w zarysie jajowata
bądź kolista, o średnicy wynoszącej zwykle 7—10 cm, ale muszle niektórych okazów o. jadalnej (Ostrea edulis) mogą osiągać średnicę 15 cm, a
o. wirginijiskiej (Ostrea mrginica) nawet więcej. Powierzchnia muszli o barwie brudnoszarej jest pokryta licznymi cienkimi blaszkami, jakby
łuszcząca się. Lewa połówka muszli, bardziej wypukła, (przyrasta trwale do podłoża i funkcjonuje jako •połówka dolna. Prawa połówika jest
płaska, cienka, i stanowi jafcby ipokrywkę. O. zamieszkują wszystkie morza świata, w których temperatura wody latem sięga ipowyżej 15°C, a
zasolenie nie jest niższe od 19%o. Produkują olbrzymie ilości jaj <mp. o. jadalna składa rocznie 600 000 do 3 000000 jaj). Larwy żyją
planktonicznie przez około 14 dni (nieco dłużej lub krócej, zależnie od temperatury), po czym osiadają na podłożu. Podłożem może być kamień,
cegła, muszla, drewno, słowem — prawie każdy twardy obiekt. Młoda o. przyczepia się początkowo bisiorem, a następnie przykleja się do podłoża 'dolną połówką muszli i od tego momentu nie może już zmienić miejsca pobytu. W okresie osiadania larw śmiertelność ich jest ogromna,
giną bowiem wszystkie te okazy, które nie znalazły twardego podłoża, potem zaś wszystkie osiadłe na zbyt małych kawałkach czegoś twardego.
Jeżeli bowiem kamyk z osiadłą na nim o. przechyli się pod jej ciężarem i wgniecie ją w 'dno albo przykryje ją naniesiony przez wodę muł, o. nie
może się 'uratować, musi zginąć. Ponieważ jedynym pożywieniem o. jest iplankton i martwe cząstki organiczne, unoszone przez wodę, rozwijają
się 'one najlepiej w pobliżu żyznego dna nau-listego. W dogodnych miejscach powstają ławice o., w których jedne muszle siedzą na drugich,
'tworząc całe stosy. Ławice .takie mogą się tworzyć od powierzchni do głębokości 50 m. Naturalne ławice o. zostały w morzach europejskich
doszczętnie zniszczone rabunkową eksploatacją w XVIII i XIX w. Obecne olbrzymie zapotrzebowanie rynku pokrywają niemal w całości
hodowle tych małży. Hodowla polega na stwarzaniu możliwie dobrych warunków dla osiadania larw (wysypuje się na dnie mulistym tony
muszel, gruzu "albo dachówek, które następnie wyławia się drągami wraz z osiadłymi, maleńkimi o.) oraz na przenoszeniu młodych na
stanowiska hodowlane. Wrogiem hodowcy są zwierzęta ostrygożerne, jak rozmaite śli205
ośmiornica
maki {rozkolec, wiercielec, na-szyjka), różne gatunki rozgwiazd ł krabów, a nawet wypławfci. Obecnie dużą część hodowli prowadzi się na
zakotwiczonych tratwach, co daje lepszą ochronę przed drapieżnikami, a także możność wykorzystania terenów o żyznym, ale nieprzydatnym do
innych celów dnie mulistym. O. były spożywane przez ludzi od czasów przedhistorycznych. Wśród rozróżnianych ,100 gatunków o. niespełna 10
ma większe znaczenie gospodarcze. [T.U.]
ośliczka (Asellus) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-równb-nogów. Samce dochodzą do 20 mm, a samice — do 15 mm długości. Ich ciało barwy
szarobrunatnej z ciemnym rysunkiem na grzbiecie jest wydłużone i spłaszczone. Oczy są drobne, szczątkowe lub brak ich zupełnie, odnóża
tułowiowe silnie wydłużone, a ogonowe wysmukłe i rozwidlone. Należy tu ponad 40 gatunków występujących w wodach słodkich Palearktyki. W
Polsce rozpowszechniona jest o. pospolita. [L.Z.]
ośliczka pospolita (Asellus aąuaticus) — gatunek stawonoga z rodzaju -»-ośliczki. Występuje w obficie zarośniętych wodach stojących i
wolno płynących Palearktyki. Spotyka się. ją także wśród roślinności przybrzeżnej słonawych wód naszych przymorskich zalewów i jezior.
Wytrzymuje wzrost zasolenia do około Tlto. Stanowi popularny obiekt wielu doświadczeń biologicznych, gdyż daje się łatwo hodować. [L.2.]
ośmiornica {Octopits) — rodzaj mięczaków z podrzędu -»oś-miornic właściwych. Obejmuje gatunki mające wygląd typowy dla tego rzędu. Od
pokrewnych im brzegulic różnią się posiadaniem 2 szeregów przyssawek na każdym ramieniu. Pospolicie spotykane o. mają zwykle długość
20—60 cm (z ramionami), ale widziano też okazy śródziemnomorskiej o. zwyczajnej (Octopus vv.lga.ris) długości 3 m, pacyficzna zaś o.
olbrzymia (Octopus dofleini) ma podobno osiągać długość całkowitą 5 m. Szereg gatunków o. zamieszkuje wody przybrzeżne wszystkich mórz
peł-noisłonych. Żyją one na dnie, od brzegu do głębokości 100 m, najchętniej wśród skał, feryjąc się w ich szczelinach. Żywią się przede
wszystkim skorupiakami, do których skradają się powoli, po czym dopadają ich jednym, błyskawicznym susem.
Ośmiornica
O. nie potrafią pływać, a tylko za pomocą odrzutu wykonują długie skoki. Odznaczają się wysoką inteligencją. Na przykład gdy są głodne, umieją
przeleżć ze swojego akwarium do sąsiedniego, w którym przez szybę zobaczyły kraba. Jeżeli ocenią, że ich grota w skałach ma zbyt szeroki
otwór, zmniejszają go, wznosząc mur 2 kunsztownie ułożonych kamieni, naznoszonych z całej okolicy. O. są w wielu regionach poławiane w
celach ikonsumpcyj-
ośmiornica piżmowa
206
Wl
otwornice
nych. Mając 'do czynienia 2 żywymi 'o., należy zachować daleko idącą ostrożność, bo ich jad jest dość silny i ukąszenie może być
niebezpieczne. (Tabl. XIX). [T.U.]
ośmiornica piżmowa
lica.
ośmiornice (Octobrachia, Octo-poda) — rząd mięczaków z podgromady -»-dwuskrzel-nych. Wszystkie ich ramiona w liczbie 8
mają budowę podobną do siebie. Przyssawki na ramionach są siedzące (tzn. bez trzonika), miękkie i pozbawione
konchiolinowych wzmocnień na krawędzi. Worek trzewiowy zgodnie ze swoją nazwą jest kształtu workowatego. Płetwy
występują jedynie u przedstawicieli głębinowego (podrzędu frędzlikowców. Muszla o. jest zredukowana do 2 cienkich pręcików
konchiolinowych, tkwiących w płaszczu i niełatwych ido odszukania .podczas sekcji zwierzęcia. O. nie są dobrymi pływakami i
w ogóle poruszają się powoli. Należą do nich 2 podrzędy, a mianowicie frędzlikowce i o. właściwe. [T.U.]
ośmiornice właściwe (Jncźrrata)
— podrząd mięczaków z rzędu
-^ośmiornic. Mają ramiona uzbrojone wyłącznie przyssawkami i spięte błoną tylko u nasady lub co najwyżej do połowy
długości ramion. Na worku trzewiowym płetwy nie występują. Większość gatunków o.w. żyje na dnie mórz peln'oisl'Qnych w
strefie przybrzeżnej, przeważnie na głębokościach nie przekraczających kilkudziesięciu metrów, z rzadka do kilkuset metrów. Do
lepiej poznanych należą m.in. ośmiornica, brzegulica i zegla-rek. [T.U.]
otułka (Myxas glutinosa) — gatunek mięczaka z rodziny -»-błotniarkowatych. Kształt jej ciała jest 'dość typowy dla rodziny, ido
której należy. Ubarwienie ma podobne do —xmuli-ka, tzn. żółtaiwobrunatne, w nieregularne, niewie'llkie, ciemniejsze plamy. Od
innych bło-tniarkowatych różni się głównie muszlą, która jest prawie kulista, nadzwyczaj cienka, zupełnie przejrzysta i bardzo
lśniąca. Wysokość muszli wynosi 10—16 mm. Płaszcz o. na ogół okrywa muszlę z zewnątrz całkowicie, 'talk że w trakcie
pełzania ślimak wygląda jak kulista bryłka śluzu. Płaszcz jest bardzo ruchliwy i może być wciągany 'do wnętrza muszli, jeżeli
zwierzę zostanie podrażnione. O. zamieszkuiją Europę stosunkowo wąskim a długim pasem, zawartym między Pirenejami a
Uralem oraz między Alpami i Karpatami a środkową Szwecją. W Polsce są rozpowiszechnilone na całym niżu, ale nigdzie nie
bywają liczne. Żyją w płytkich, obficie zarośniętych zbiornikach wód stojących, w strefie przybrzeżnej jezior oraz w spokojnych
zakolach wód leniwie płynących. [T.U.]
otwiomiee {Foraminifera) — rząd pierwotniaków z podgromady -»korzenionóżek. Są organizmami morskimi, które wytwarzają
.grube, wapienne skorupki. Skorupki te mają początkowo postać cienkiej zewnętrznej otoczki, zbudowanej z substancji
organicznej, a następnie wysycają się solami wapnia. Ostatecznie skład chemiczny skorupki przypomina skład muszli mięczaków.
Wielkość o. waha się od kilkudziesięciu mikrometrów do kilkunastu milimetrów. Najpospolitsze formy osiągają 300—1200
(im średnicy. Skorupka ma jeden duży otwór wejściowy, a u wielu gatunków — również liczne drobne otwory dodatkowe, iprzez które wydostają
się na zewntąrz nitkowate niby-nóżki. Łączą się one ze sobą i tworze delikatną siateczkę. Na terenie tej siateczki, a więc na zewnątrz skorupki
odbywa się chwytanie pokarmu (bakterii, glonów, drobnych pierwotniaków), tworzenie wodniczek pokarmowych i ich trawienie. Kształt
skorupek bywa rozmaity. U większości gatunków składają się one z licznych części, 'tzw. komór. Kolejne komory, coraz większe, stopniowo
dobudowywane wraz ze wzrostem komórki, układają się ikolejno -jedna za 'drugą wzdłuż linii prostej lub spiralnej. Każda nowa komora budowana jest przez rozrastającą się cytoplazmę, której część nie mieszcząc się już w poprzedniej Komorze, wydostaje
się na zewnątrz i wytwarza swój własny pancerzyk. Skorupki 'o. wielokomorowyich mają min. postać płaskiej spirali (np. u
numulitów) lub są kuliste (np. u globigeryn). Skorupki współcześnie żyjących o. (głównie globigeryn) stanowią istotny składnik
osadów morskich (do 30°/o). O. mają zwykle złożony cykl rozwojowy. U gatunków wielokomoirowych wyróżnia się 2 formy —
wielko-i małokomorowe — w zależności od tego, czy pierwsza zarodkowa komora skorupki jest duża, czy też mała (a więc
niezależnie od całkowitej wielkości skorupki). Formy mało-komorowe (mikrosferyczne) rozmnażają się bezpłciowo. W wyniku
licznych podziałów liczba jąder stale powiększa się wraz ze wzrostem osobnika i po zakończeniu rozwoju osobnik
małokomorowy dzieli się na liczne osobniki potomne, które opuszczają skorupkę maCykl rozwojowy otwornic l — młoda forma miicroaterycana; 2 — dojrzała forma mikrosferyczna;
3 — młode osobniki makrosferyczne; 4 — dojrzale osobniki makrosfery-czne; 5 — kopuiujące gamety; 6 — zygota rozwijająca się w formę
mikrosteryczną
owsik ludzki
208
cierzystą, jako małe, jedno-jądrowe pełzaki. Każdy z tych pełzahów wytwarza następnie swoją skorupkę, tworząc z 'kolei farmę
wielkokomorową (mekrosferyczną), Ta ostatnia forma, podobnie jak forma matokomorowa, po osiągnięciu dojrzałości dzieli się
na liczne osobniki jednojądrowe. Są to gamety w postaci pełzaków lub uwicionych pływek, które ko-pulują i dopiero zygoty są
zdolne do 'dalszego rozwoju, wytwarzając formy małokomo-rowe. Występowanie gamet zaopatrzonych w wici u niektórych
gatunków o. świadczy o pokrewieństwie filogenetycz-nym o. i •widowców. O. stanowią 'bardzo starą grupę zwierząt, a ich
skorupki są bardzo trwałe. Można więc spotkać skorupki o. w dawnych osadach morskich, obecnie skałach osadowych.
Traktowane są jako tzw. skamieliny przewodnie, służące do. określania wieku i charakteru pokładów geologicznych. Mają one
szczególne znaczenie wskaźnikowe w poszukiwaniu złóż Toponoś-nych. Liczba gatunków kopalnych o. jest ogromna. Należą do
nich m.in. numulity. Współcześnie żyje około 300 rodzajów należących do wielu rodzin. O. stanowią głównie formy bentoniczne,
rzadziej plankto-niczne. Występują w wodach Q pełnym zasoleniu. (Tabl. I). [A.J.K.]
owsik ludzki (Ełiterobźus ver-micularis) — gatunek obleńca z rodziny Oxvuridae, z gromady
->nicieni, pasożytujący w tylnym odcinku jelita cienkiego i w przednim jelita grubego człowieka. Samiec ma 2,5—
—3,0 mm długości i Ą2 mm szerokości, a samica 12 mm długości i 0,6 mm szerokości. Samica czynnie przedostaje się w
okolice odbytu, gdzie składa około 12 000 jaj. Zlepione lepką cieczą jaja przyklejają się do fałd odbytu. Już po 4—5 godzinach w
jaju rozwija się larwa inwazyjna. Po połknięciu jaja larwa wykluwa się z niego w jelicie cienkim. Większość larw dojrzewa w
jelicie grubym i w wyrostku robaczkowym. Czasami larwy wylęgają się z jaj już w okolicy około-odbytowej i przenikają z powrotem przez otwór odbytowy do jelita grubego, gdzie dojrzewają płciowo. Na skutek
Owsik
zarażenia mogą wystąpić bóle głowy, nudności, brak apetytu, ogólne osłabienie, niespokojny sen, zwiększona pobudliwość,
2,09
pająki
charakterystyczny świąd w okolicy odbytu podczas wędrówki samic. Ten ostatni objaw powoduje drapanie się,
zanieczyszczenie rąk jajami i przy przeniesieniu ich do ust — ponowne zarażenie. Najczęściej o. zarażają się dzieci. Wyschnięte
jaja o. mogą być roznoszone przez wiatr. [M.S.]
ożarek (Botryllus) — rodzaj strunowców z gromady -»-żachw. Obejmuje gatunki kolonialne, mające ciało spłaszczone,
mięsisto-galaretowate, o średnicy ido 10 cm, ścielące się po podłożu. Poszczególne osobniki długości do 2 m rozmieszczone są
równolegle do powierzchni kolonii, tworząc niezbyt regularne okółki wokół
zagłębień kloacznych. O. odznaczają się często przepięknym zabarwieniem, 'które jednak po śmierci szybko blednie. Żyją na
kamieniach, faloOżarek Botryllus schlossert
obronach i dużych wodorostach, a także na kadłubach statków i palach pływających w morzu. Zamieszkują płytkie, pełnosło-ne
morza strefy 'tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej. [L.Z.]
P
pająki (Arami, Araneae, Ara-neida) — rząd stawonogów z gromady —wpajęczaków. Mają ciało podzielone na 2 wyraźnie
odrębne tagmy — głowotułów i odwłok — połączone cienkim łącznikiem, który stanowi zredukowany VII segment ciała.
Głowotułów pokryty jest na stronie grzbietowej jednolitym pancerzem, 'na brzusznej — tarczą piersiową. Dwuczłonowe
szczękoczułki zawierają w segmencie podstawowym gruczoł jadowy. Segment końcowy ma kształt sztyletu, na którego zakończeniu znajduje się otwór kanalika jadowego. Na biodrach nogogłaszczków wy-. kształcone są płytki szczękowe
rozgniatające pokarm. Na stopach nogogłaszczków samców znajduje się bardzo skomplikowany zwykle narząd kopulacyjny. 4
pary nóg są uzbrojone w silne kolce oraz 2 lub
14 "Rezkreeowce
3 grzebyikowate pazurki. Odwłok kulisty lub owalny utracił <z wyjątkiem prymitywnego podrzędu Mesothelae) zewnętrzną
segmentację, ślady jej jednak można odnaleźć w rozmieszczeniu plam barwnych oraz w budowie wewnętrznej. W odwłoku
umieszczone są narządy oddechowe — 2 lub l para plucotchawek. U większości krajowych p. 2. parę płucotchawek zastąpił układ
tchawkowy; u niektórych również i l. para ulega redukcji. Spośród 3 par kądziołków przędnych 2 są przekształconymi
pozostałościami odnóży odwłokowych. Kądziołki znajdują się na brzusznej stronie odwłoka; u niektórych wytwarza się
'dodatkowy organ — pólko przędne (cribellitwi) — uzupełniający działalność kądziołków. Otwór rozrodczy znajduje się w
przedniej czę-
pająki_________________
ści odwłoka, na stronie brzusznej. U samic wytwarza się w tym miejscu skomiplikowana na ogół i stwardniała płytka płciowa. Narządami zmysłowymi są oczy proste {zwykle 8, niekiedy jednak 6 lub mniej). Narządy zmysłu węchu mają kształt różnego rodzaju zagłębień. Występują
szczeciny dotykowe i szczecinki reagujące na fale głosowe. P. są drapieżcami, zwykle wielożemymi, o niezmiernie ciekawych i zróżnicowanych
obyczajach. Wyróżniamy p. biegające, skaczące, •czatujące i sieciowe. P. biegające chwytają zdobycz w biegu, skaczące poruszają się drobnymi
skokami lub wolnym krokiem, a na 'dostrzeżoną zdobycz skaczą z idalelka, p. czatujące oczekują na zdobycz w miej.scach uczęszczanych przez
owady, sap. w [kielichach kwiatów. Te 3 grupy przędą nici pajęczyny dla budowy oprzę-dow, kokonów lub wyścióKd gniazd (-(-pajęczyna) 'oraz
dla zabezpieczenia się przed spadnięciem z gałązek czy pionowych powierzchni, po których chodzą (pnie drzew, pędy roślin, skazy- itp.), a
niekiedy i dla 'lotów w powietrzu. Nie używają nici pajęczyny do celów łownych, co czyinią p. sieciowe, które budują z pajęczyny mniej lub
bardziej misterne pułapki. Młode p. wielu rodzin, a itakże dorosłe osobniki drobniejszych gatunków mają zdolność odbywania “lotów" w
powietrzu ma wysnutych przez siebie nitkach pajęczych “babiego lata". Nici takie by-wagą unoszone prądami powietrza na dużą wysokość i roznoszone na setki kilometrów. Dzięki temu pająki mają na ogół szerokie rozmieszczenie geograficzne. Snucie nitki z wiatrem pozwala p. zmieniać
miejsce pobytu bez konieczno___________________210
ści wędrowania po ziemi — p. snuje nić tak długo, aż ta niesiona prądami powietrza 'przyczepi się do odległego przedmiotu. Naciąga ją następnie
na sztywno tak, że zamocowana tworzy rodzaij pomostu, po którym p. przechodzi, inp. z jednej gałęzi 'drzewa ma drugą. Inne ciekawe •zwyczaje
p. to tańce godowe, opieka nad kokonami i młodymi. P. mają dobrą 'orientację przestrzenną. Zamieszkują wszystkie kontynenty. Poszczególne
gatunki mają zróżnicowane wymagania środowiskowe. Spotykamy je zarówno w środowiskach suchych, jak i wilgotnych, gorących i chłodnych,
a topik oraz kilka gatunków, egzotycznych żyją nawet 'w wodzie. Jako drapieżcę p. odgrywają dość dużą rolę w utrzymywaniu równowagi
biologicznej w przyrodzie — tępią owady szkodliwe, ale również i 'owady pożyteczne. Wszystkie p. są jadowite, lecz jedynie niektóre z 'nich
mogą iprzebić skórę ^człowieka, a spośród tych ostatnich tylko kilka gatunków jest naprawdę niebezpiecznych. Żaden z występujących w Polsce
gatunków nie jest groźny, a ukąszenia kilku z mich mogą co najwyżej być bolesne jak ukąszenie pszczoły. W kragach śródziemnomorskich żyją
jednak 2 gatunki (karakurt i tarantula), których jad może zabić człowieka w ciągu kilku godzin. Niebezpieczne są również wielkie oraz pewne
drobne, ale bardzo jadowite pająki tropikalne — zarówno ze względu na stopień toksyczności jadu, jak i na wtórne zakażenia dużych ran
powstałych po ukąszeniu. P. znanych jest około 30 000 gatunków, z tego w Polsce około 720. Rząd p. dzieli się na 3 podrzędy: p.
211____________________
wyższe, ptasznik! i Mesothe-lae. [J.P.]
pająki mrówkoksztaitne —
przedstawiciele różnych rodzin
-^pająków odznaczający się jedną wspólną, inajwyraźniesj niezależnie powstałą właściwością
— namiej lub bardziej -uderzającym podobieństwem do mrówek. Przypuszczalnie jest to przykład imimiikry — upodobniania się w tym
przypadku do owadów niesmacznych lub wręcz niebezpiecznych 'dla niektórych 'drapieżców, ico pozwala pająkowi uniknąć pożarcia.
Oczywiście upodobnienie takie może zmylić drapieżców rozpoznających zdobycz za pomocą wzroku, ale samo podobieństwo kształtów nie zmyli
drapieżców posługujących się węchem. Reprezentantami p.m. w faunie Polski są m.in. kraś-niak i mrówczynka. [J.P.]
pająki wyższe (.Araneomorphae, Labidognatha) — podrząd stawonogów z rzędu -^pająków obejmujący większość znanych gatunków. Są 'one
niezwykle zróżnicowane. Odróżniają się od pozostałych podrzędów mniej lub bardziej (poprzecznym ustawieniem szczękoczuł-ków w
stosunku do osi ciała. Szczękoczułki te są zwykle dużo mniejsze od szczękoczułków
-^ptaszników, ale ich zasięg w chwili chwytania zdobyczy jest wcale nie mniejszy dzięki korzystniejszemu ustawieniu i sprawniejszemu
działaniu. Do p.W. należą m.in. rodziny:
aksamitnikowate, krzyżakowa-te, omatnikowate, osnuwiko-wate, plądrakowate, pogońcor watę, skakunowate i worcza-kowate. [J.P.]
pajęczaki (Arachnoidea) — gromada stawonogów z podtypu
—rszczękoczułkowców. Mają
_______
pajęczaki
ciało podzielone na 2 odcinki (tagmy): głowotułów i odwłok. Ten ostatni u 'pewnych grup (np. u skorpionów) ma wyodrębniony zaodwłok. U
niektórych rzędów (inp. ktesarzy, roztoczy, zaleszczotków) ciało stanowi zewnętrznie tylko l tag-mę, a zachowuje się jedynie wewnętrzny,
anatomiczny podział na głowotułów i odwłok. Głowotułów p. ma 6 par odnóży, w tym 4 pary nóg oraz poprzedzające je szczękoczułki i
nogogłaszczki. Odnóża odwłokowe zachowały się u niektórych rzędów p. w formie szczątkowej lub znacznie przekształconej, jako narządy
grzebykom watę skorpionów, kądziołki przędne pająków lub płuco-tchawki. Zewnętrzna segmen-tacja ciała u większości p. jest przynajmniej
częściowo zatarta, a liczba segmentów, wynosząca pierwotnie 19, uległa redukcji przez zanik niektórych bądź przez zlewanie się ze sobą
segmentów. P. odżywiają się pokarmem płynnym, wyssanym z ciała .ofiary lub żywiciela, bądź wstępnie rozpuszczonym (poza własnym
organizmem) przez soki trawienne, którymi oblewają ciało 'ofiary. Płynny pokarm zostaje wessany do gardzieli dzięki ssącej pracy żołądka, a
proces trawienia i wchłaniania substancji odżywczych przebiega dalej w jelicie środkowym i jego uchyłkach. Krew wprowadzana jest w •obieg
pulsującymi skurczami serca położonego w pobliżu grzbietowej ścianki odwłoka. Rurkowate serce zasysa krew z jamy osierdzia przez kilka par
otworków opatrzonych zastawkami i pompuje ją przez krótką aortę 'do jamy ciała. U niektórych p. (np. u skorpionów) istnieją żyły płucne .odprowadzające natlenioną krew wprost do jamy osierdzia. U
pajęczyna
212
213
pajęczyna
wielu p. narządami oddechowymi są płucotchawki składające się z dużej liczby cienkich blaszek nabłonkowych, położonych w
'kieszonce, do 'której dochodzi powietrze. Wewnątrz blaszek przepływa krew; przenikają do niej dyfundujące przez nabłonek
cząsteczki powietrza. Część powietrza rozpuszcza się we krwi, a poza tym tlen zostaje związany chemicznie z hemocy jantaą —
pigmentem oddechowym, znajdującym się we 'krwi. U niektórych p. płucotchawfei isą zastąpione przez system tcha-wek,
znacznie prostszych niż te, 'które 'spotykamy u owadów. Są ito zwykle cienkościenne rurki opływane iprzez krew krążącą po
jamie ciała. U form bardzo drobnych ilość powietrza przenikającego przez ścianki ciała do krwi jest w zupełności dla nich
wystarczająca i w awią-zku z tym brak narządów 'oddechowych. Centralny system nerwowy jest u większości p. skoncentrowany
w formie zwoju nadprzełyko-wego (mózgu), podprzełykowe-go oraz kilku zwojów odwłokowych połączonych u niektórych p. ze
zwojem podprze-łykowym. Narządy rozrodcze położone są w przednich segmentach odwłoka. Sperma przekazywana jest
samicom za pomocą prącia (u kosarzy), przystosowanej do tego celu jednej z par odnóży (np. no-gogłaszczków u pająków,
szczę-koczułków u solfug, l z par nóg u Ricinulei) lub też samica sama wprowadza sobie do o-tworu płciowego spermatofor, czyli
woreczek wypełniony nasieniem, który samiec składa w jej pobliżu. P. są jajorodne. Żyworodność cechuje niektóre skorpiony i
Toztocze. U wielu p. jaja są zabezpieczane w ko-konach, a samice często przez
długi czas opiekują się potomstwem. P. występują w bioto-pach lądowych, rzadziej w słodkowodnych i morskich. Należy do nich m.in. rząd pająków, kosarzy, skorpionów, solfug, roztoczy oraz zaleszczot-ków. [J.P.]
pajęczyna — krzepnący na powietrzu wytwór k ą d z i o ł-ków przędnych (czyli gruczołów przędnych umiejscowionych na końcu odwłoka)
—.pająków oraz gruczołów przędnych innych stawonogów
— zaleszczotków, przędziorko-watych, niektórych wij ów oraz larw chruścików i motyM. U pająków występuje na powierzchni kądziołków od
kilkuset do kilkunastu tysięcy mikroskopijnych otworków, stanowiących ujścia gruczołów. Gruczoły są połączone w grupy, z których każda
wytwarza inny rodzaj przędzy. Podstawowym produktem -większości gruczołów są niteczki, które w trakcie snucia zlepiają się razem i z nich
budowane są sieci łowne, kryjówki, nici asekuracyjne i tzw. toabie lato, czyli nici służące drobnym pająkom jako swoiste latawce. Niektóre grupy
gruczołów nie wytwarzają przędzy, tylko zbliżoną do niej lepką substancję, która krzepnąc bardzo powoli, służy do nadawania gotowym niciom
lepkości. Jeszcze inne grupy gruczołów czynne są w czasie toudowy kokonu. Wydzielają one substancję zbliżoną wyglądem do papieru. Poszczególne gatunki pająków dysponują różnymi typami gruczołów przędnych, a różnice pod tym względem są znaczne nawet między
osobnikami różnych płci jednego gatunku, gdyż kokon budują samice i tylko one mają do tego odpowiednie zespoły gruczołów.
Charakterystyczną cechą każdej radzimy pająków jest sposób wykorzystywania gruczołów przędnych. Pająki biegające i skaczące
nie budują sieci łownych, a p. używają tylko do asekuracji w marszu czy skoku oraz do budowy oprzę-dów i kokonów, a rzadziej
ukryć. Pająki sieciowe budują sieci łowne o konstrukcji różnej u każdej rodziny, a czasem nawet odmiennej u poszczególnych
rodzajów czy gatunków. Sieć taka składa się ze szkieletu nośnego, wykonanego z grubszych i mocniejszych, ale za to 'mniej
lepkich nici, oraz z płaszczyzny (-»-osnuwikowa-te), spirali (-»-krzyżakowate) lub przestrzeni łownej (->oma-tnikowate) z
cienkich nici, bardzo lepkich dzięki zawieszonym na nich kropelkom wydzieliny. Pająk sam może poruszać się po własnej sieci
łownej dzięki specjalnej 'budowie stóp oraz umiejętności poruszania się, co umożliwia utrzymanie się na nitkach, a jednocześnie
wyklucza niebezpieczeństwo przyklejenia się. Sposób 'budowy sieci łownej przez -s-krzyżaka przedstawiają rysunki. Najpierw
powstaje szkielet nośny (rys. l— —9), a po jego ukończeniu tymczasowa spirala (rys. W, której zadaniem jest unieruchomienie
promieni szkieletu. Odstęp między zwojamrtej spirali jest stały, gdyż w czasie budowy następnego zwoju pająk trzyma dwie nogi
na poprzednim. Teraz następuje budowa właściwej spirali łownej (rys. 11), gęściej nawiniętej i lepkiej. Pająk zaczyna ją od
końca spirali tymczasowej, którą jednocześnie likwiduje, poruszając się w kierunku przeciwnym do jej pierwotnego biegu.
Ostatnią czynność (rys. 12) stanowi wypełnienie pustych sektorów sieci spiralą
Kolejne fazy budowy sieci łownej krzyżaka
łowną. Gotowa sieć zaopatrzona jest tu w nić sygnalizacyjną, łączącą środek sieci z kryjówką. Ukryty krzyżak trzyma jedną z
przednich nóg na tej nici i, odebrawszy za jej pośrednictwem drgania sieci poruszanej przez zaplątaną ofiarę, zsuwa się po nici
sygnalizacyjnej i oplątuje zdobycz, wyciągając wydzielinę gruczołów
r
palemonetka zmienna
214
215
palpigrady
przędnych tylnymi nogami. Niektóre gatunki krzyżakowa-tych zaopatrują swe sieci w charakterystyczne zygzakowate wzmocnienia, a jeden z
przedstawicieli podrodzmy —>-Gaste-racanthinae nie buduje sieci, lecz łowi zdobycz rzucając w nią dużą kroplą lepkiej substancji,
przymocowanej do końca nici trzymanej jedną z przednich nóg. P. jest zbliżona składem chemicznym i wyglądem ido jedwabiu, ale znacznie
przewyższa go wytrzymałością na zerwanie. P. bywa' też używana w przemyśle optycznym przy produkcji wszelkiego typu przyrządów
wymagających nalepienia na soczewkach podziałek (w okularach pomiarowych, mikroskopach, lornetkach itp.) oraz w chirurgii ocznej,
mianowicie do zszywania białkówki. Zob. też: prządka. [W.S.]
palemonetka zmienna <Palae-monetes varians) — gatunek stawonogów z sekcji ->game-Iowców. Rośnie do długości 6 cm. Ma dziób czołowy
dość długi, przeźroczysty, nie pi-gmentowany,
ząbkowany wzdłuż dolnej i górnej krawędzi. Czułki I pary wieńczą 3 wici, 'z .których 2 są u
nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o stosunkowo krótkiej części chwytnej. P. z. zamieszkuje
płytkie, zarośnięte dna. Występują w 2 formach ekologicznych: słodkowodnej (składającej 'duże jaja), znanej głównie z szeregu jezior obszaru
śródziemnomorskiego, oraz słooawowodinej
(składającej małe jaja), znanej z wielu miejsc zachodniej i środkowej Europy. W Polsce
występuje ta ostatnia forma, 'bytująca wśród przybrzeżnych .szuwarów Martwej Wisły. [L.2.]
palisadnik (Fauosites) — rodzaj wymarłych jamochłonów z rzędu —denkowców. Jego gatunki tworzyły kolonie o szkielecie złożonym z
równoległych, wie-lokątnych rurek, poprzedzielanych prostopadłymi do ich długich osi denkami. Rurki te przylegają do siebie ściśle ściankami,
nadając szkieletowi kolonii wygląd przypominający pszczeli plaster. Septy są zaznaczone słabo, u niektórych gatunków w ogóle nie występują.
P. były kosmopolityczne. Żyły głównie od dolnego sylu-ru do dewonu, a nieliczne — także w karbonie i permie. Wraz z pokrewnymi rodzajami
p. odgrywały niegdyś ważną rolę w tworzeniu ówczesnych raf. [Z.S.]
palolo — nazwa obejmująca epitokałne części (—»epiitbkia) kilku gatunków pierścienic z podgromady -*wieloszczetów wędrujących (m.ia.
Eunice vt-ridis i Eunice fucata). Gatunki te, o zróżnicowanej metamerii,
Pało! o l — epitokalna część ciała
żyją w •ukryciu wśród raf koralowych. Unikają światła. Opuszczają kryjówki tylko w dni pochmurne i w nocy dla żerowania. Jedynie gamety
tych gatunków do dojrzenia wymagają światła, są odrzucane wraz z 'częścią ciała, zwykle tylną, i wypływają .pod powierzchnię morza. Gatunki z
rodzaju Eunice są rozdzielno-płciowe, a ich rozmnażanie związane jest z kwadrami Księżyca. Osobniki Eunice viridis osiągają około 40 cm
długości i l —2 cm grubości. Samice są ciemnozielone lub niebieskawe, samce — białawe lub żółtawe. W ciągu 2. i 3. dnia ostatniej kwadry
Księżyca w październiku ma miejsce pierwszy okres rozmnażania się tego gatunku, a w listopadzie następny, w 'których tylne części ciała
wypełnione gametami (jajami i plemnikami) wypływają z dna ku powierzchni wody w takiej ilości, że mogą 'tworzyć zbitą, pływającą masę 'do
oteoło l m grubości. Początkowo ma-j ą one długość 20—30 om, szybko jednak rozpadają się na krótsze odcinki, wydalając produkty płciowe. W
tym czasie p. są odławiane w dużej ilości przez ludność wysp Firiżi, Samoa i Tongo na Oceanie Spokojnym i ajadane ma surowo bądź pieczone w
liściach. Okres odłowu p. jest lokalnym świętem. Pojawienie się p. trwa zaledwie halka godzin. Już po około 2 godzinach liczba p. stopniowo
zmniejsza isię, a o świcie znikają zupełnie. Zjawisko powtarza 'się piaez 2—3 nocy, przy czyim najliczniej pojawiają się p. w ciągu 'drugiej nocy.
Jeden osobnik Eunice viridis może przez szereg lat regenerować tylne 'odcinki ciała i wytwarzać w mich gamety, odrzucane następnie ku
powierzchni morza. Inny gatunek wytwarzający części epitokałne, objęty nazwą p. — Eunice fucata — żyje u wybrzeży Bermudów w Oceanie
Atlantyckim i u wybrzeży zachodnich Indii w Oceanie Indyjskim. Gatunek ten osiąga około 70 cm długości. Rozmnaża się przez 3 dni przed
nastaniem 3 kwadry Księżyca w o-kresie między 29 czerwca a 28 lipca, [M.G.]
palpigrady (Palpigrada) — bardzo słabo poznany rząd stawonogów T. gromady ->pajęcza-ków. Dochodzą do 2,8 mm długości. Mają ciało
wydłużone, przy czym odwłok jest zakończony segmentowanym, cienkim ogonkiem. Pancerz glowo-tułowia dziali się na l dużą i 2 małe płytki —
tergity. Stronę brzuszną pokrywają oddzielne .płytki, sternity — zjaPalpigrad Koenenia mirabilts
wisko wyjątkowe wśród ^aje-czafców. I para nóg przekształcona jest w wydłużone, wielo-segmentowe czułki. Układy 'krwionośny i oddechowy
są
r
pałkun______________
całkowicie zredukowane w awiąziku z małymi rozmiarami ciała. Również •w innych na-rM(dach wewnętrznych obserwuje •ię
Hczne uproszczenia. P. żyją w wilgotnej tlebie pod na wpół zagrzebanymi w ziemi kamieniami, razem z drobnymi -4-wijami z
igromad Symphyla i Pawropoda. Dotychczas znane są z południowej Europy (na północ sięgają do Austrii, gdzie spotykano je w
jaskiniach koło Innsbrucka), z Afryki, Ameryki Południowej i Północnej. Opisano dotąd około 50 gatunków p. [J.P.]
pałkun (Heterocentrotus) — rodzaj szkarłupni z rzędu -*na-jeżykowców. Obejmuje formy mające lekko spłaszczoną i owalną
skorupę o średnicy do 8 cm. Niezwykle potężne, ma-czugowate kolce (w przekroju okrągławe lub graniaste) są rzadko
rozmieszczone. Pomiędzy nimi wyrastają liczne, bardzo krótkie kolce z płaskimi wierzchołkami. Każda płytka ambulakralna ma
'do 16 par otworków 'dla nóżek ambu-lakralnych. P. reprezentuje kilka gatunków szeroko rozsiedlonych w Oceanie Indyjskim i w
Pacyfiku. Maczugowate kolce p. pełniły niegdyś na Dalekim Wschodzie rolę rysików 'do pisania. [L.Ż.]
pancerzowce (Malacos(raca) — podgromada stawonogów z gromady —^skorupiaków. Obejmują grupy najwyżej
uorganizo-wane, o stałej liczbie segmentów. Dochodzą zwykle do długości kilku centymetrów, niektóre jednak gatunki osiągają
rekordowe dla skorupiaków rozmiary prawie l m. Głowa p. powstała z całkowitego zlania się 5 segmentów, tułów składa się z 8
segmentów, a odwłok — z 7 segmentów, z których osta__________________216
tni, zwany telsonem (płytką ogonową), ma zwykle odmienną od pozostałych budowę. U więlhszości p. jeden lub kilka przednich
segmentów tułowiowych zrasta się z głową w jedną całość, zwaną głowo-tułowiem, a ich odnóża przemieniają się w szczękonóża
i pełnią rolę 'dodatkowych narządów gębowych. Niekiedy zlewają się ze sobą segmenty odwłokowe. P. są wyłącznie
rozdzielnopłciowe.
Żeński otwór [płciowy znajduje się na VI, a męski — na ostatnim segmencie tułowiowym. Samice
składają jaja przeważnie do koszyczka lęgowego, utworzonego z wewnętrznych gałązek odnóży tułowiowych, bądź też
przyklejają je do swych odnóży odwłokowych. Lęgną się z nich larwy (-»-pły-wik, —rży-wik) albo od razu ipo-stacie młodociane.
Tylko nieliczne pierwotne gatunki (kre-wety) składają swe jaja do wody i wyikluwają się z nich larwy w stadium pływika. Charakterystyczną cechą p. jest zdolność zmieniania ubarwienia ciała, co pozwala na dostosowywanie się do aktualnego 'koloru
otoczenia. Zdolność tę zawdzięczają obecności w skórze rozgałęzionych (komórek barwnikowych — chromatoforów, z których
jedne zawierają barwnik żółty, inne czerwony lub czarny, a nierzadko także biały, niebieski lub fioletowy. Barwniki te mogą się
skupiać i optycznie zanikać bądź też rozprzesitrzeniać, zabarwiając odpowiednio ciało. W przypadku równoczesnego rozprzestrzeniania się barwnika żółtego i czarnego ciało przybiera kolor brunatny, a żółtego i czerwonego — pomarańczowy. Co więcej,
p. mogą przybierać w różnych częściach ciała odmienne zabarwienie, wskutek
217__________________
czego powstaje nierzadko przepiękna mozaika barw. Należy tu ponad 20 000 gatunków. Większość z nich zamieszkuje
środowisko morskie, część — wody słodkie, a 'niektóre stanowią gatunki lądowe związane z biotopami wilgotnymi, np.
mrocznymi piwnicami lub leśną ściółką. P. dzieli się na kilkanaście rzędów, z .których większe znaczenie w przyrodzie mają
równonogi, obunogi, pośródki, eufauzje, dziesięcio-nogi oraz ustonogi. [L.Ż.]
pandaletka północna (Pandalus
borealis) — gatunek stawonoga z sekcji ->-garneilowców. Jej samice rosną do 19 cm, a samce nie przekraczają 12 'cm długości.
Wyraźnie bocznie ścieśnione i przeźroczyste ciało ma bladoczerwonawy odcień. Bardzo długi i wysmukły dziób czołowy jest
•ząbkowany wzdłuż całej swej długości. Na jego górnej krawędzi znajduje się 12—16 ząbków, a na dolnej 7. P. p. rozwijają się
początkowo jako samce, a po kopulacji oraz dalszym wzroście przemieniają się w samice. Żyją w wodach przydennych o temperaturze kilku stopni oraz zasoleniu co najmniej 30%o, awy-kle na głębokości 40—^500 m, rzadziej do 900 m. Wykonują
regularne dobowe wędrówki ku powierzchni morza. Ich migracje ku górze trwają od wczesnego popołudnia prawie do północy,
natomiast w kierunku przeciwnym płyną znacznie szybciej, przybliżając się do dna już o świcie. P. p. są szeroko
rozprzestrzenione w chłodnych rejonach północnego Atlantyku i Pacyfiku. Występują często w ogromnych skupiskach, co
ułatwia połowy. Naj wydajniejsze połowy 'odbywają się 'w godzinach przedpołudniowych, .kiedy krewetki
pantofelek
te gromadzą 'się w wodzie przy dnie. Ich połowy sięgają około 60 000 ton rocznie. [L.Ż.]
pandaletka trawiasta (Pandalus latirostris) — gatunek stawonoga z sekcji —garnelow-ców. Długość samic dochodzi do 19 cm,
a samców — do 13 cm. Ciało jest barwy zielonkawej. Silnie wydłużony dziób czołowy wykazuje drobne ząb-kowanie. P. t.
zamieszkują podmorskie łąki w płytkich i zacisznych zatokach. Na zimę przemieszczają •ię na nieć*
•głębiej położone dno, do głębokości 30 m. Występują w strefie umiarkowanej północno-zachodniego Pacyfiku, od Korei po Sachalin..Są poławiane w dość dużych ilościach. [L.Ż.]
pandar (Pandarus) — rodzaj stawonogów pasożytniczych z rzędu -^-Caligoida. Należące tu gatunki mają ciało długości do 10
mm, silnie spłaszczone, kil-kusegme,nł'owe, toarwy żółtawej lub brązowej. I segment tułowiowy zlewa się z głową i wraz z nią
okryty jest wspólnym pancerzem. Ostatnie. 2 segmenty tułowiowe zlewają się w l dłuższy segment. Odwłok jest drobny i nie
segmentowany. U 'dojrzałej samicy sterczą z tyłu ciała 2 kiełbaskowate woreczki z jajami. Do rodzaju p. należy kilka szeroko
rozprzestrzenionych gatunków pasożytujących na skórze rozmaitych gatunków rekinów. [L.Ż.]
pantofelek (ParamecźuTO) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady ->.równorzęsych. 0-bejmuje gatunki, które zarysem swego
ciała przypominają bucik. Są pokryte przebiegającymi regularnie, południkowymi rzędami rzęsek. Asymetria p. wiąże się z
bocznym poło-
paragonimus
218
219
parzydelkowcc
żeniem lejka wiodącego do kieszonki gębowej, w które; znajdują się 4 rzęskowe błonki, napędzające pokarm do gęby. P. osiągają 50—300 ym
długości. Odżywiają się bakteriami. Wodniczki pokarmowe p. wędrują po cytoplazmie, a nie strawiona ich zawartość usuwana jest na zewnątrz
przez odbyt komórkowy, położony w okolicy tylnego końca ciała. U p. występują 2 wodniczki tętniące, a każdą v nich otacza 5 kanalików
doprowadzających wodę do banieczki wydalającej ją z ustroju. P. należą do najlepiej poznanych orzęs-ków. Wykonano na nich wiele
doświadczeń, zwłaszcza z zakresu koniugacji, genetyki, be-hawioru, mechaniki i koordynacji ruchu rzęsek. P. są pospolitymi słodkowodnymi
pierwotniakami, znanymi ze wszystkich części świata włącznie z Arktyką (Paramecium arcti-cum). Najczęściej występują w drobnych
zbiornikach wodnych, także w kałużach. U p. nie wykryto form przetrwalni-kowych. (Tabl. I). [A.J.K.]
paraewnimus -^przywrą płucna.
paraiTifistomuui
lenia.
^przywrą ]eParasitiformes — podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obejmujący —^kleszcze oraz grupę Mesostigmata, do której należą często spotykane
na dużych owadach, także w Polsce, żółtobrunatne roztocze z rodziny Parasźtidae oraz rodzina Dermanyssidae. [J.P.]
pareczniki (Chilopoda) — gromada stawonogów z podtypu
-»wargowców. Mają ciało lekko spłaszczone grzbietowo-brzusznie, długości 2—17 cm.
Każdy segment wyposażony jest w l parę nóg. Większość gatunków sprawnie i szybko biega. P. są drapieżne, a ich szczękonóża mają gruczoły jadowe. Ukąszenie bywa bard M bolesne (—*-skolopendry). P. prowadzą nocny tryb życia, a w -dzień kryją się pod kamieniami, pod korą drzew
oraz w ściółce, w miejscach raczej suchych i ciepłych. Znanych jest ogółem około 3000 gatunków p., z których kilkadziesiąt występuje w Polsce.
Gromada p. dzieli się na 4 rzędy: drewniaki, przełączniki, skolopendry i zieminki. [W.S.]
parenchymula — larwa większości gatunków -»-gąbek swobodnie pływająca w toni wodnej. Ma owalne lub kuliste ciało, pokryte drobnymi,
cylindrycznymi komórkami wiciowymi. Dzięki ich ruchom p. może dość energicznie pływać. Wnętrze jej ciała składa się ze śluzowatej masy,
zawierającej duże, ziarniste komórki, włókParerachymula l — warstwa uniesionych komórek ektodermalnych; 2 — skleryty
na sponginowe oraz larwalne igły. P. powstaje w efekcie nierównomiernego bruzdkowania jaja. Już w pierwszym okresie tego procesu tworzą się
komórki rożnej wielkości, tzw. makro- i mikromery. Szybko dzielące się nńikroimery obrastają zwartą masę .makrome-rów,
tworząc w ten sposób larwę o dwuwarstwowej strukturze. Osiąga ona wielkość do l mm. Jej okres swobodnego pływania, tj. do
momentu przytwierdzenia się do podłoża, trwa od kilku godzin do trzech dób. Po tym okresie u p. następuje specyficzny dla
gąbek proces przemieszczania się listków zarodkowych. Komórki wiciowe zewnętrznej ektoder-malinej warstwy imigrują w
masę komórek wewnętrznych i 'przekształcają się w -^choa-nocyty. Natomiast komórki en-todermy, leżące pod warstwą
zewnętrzną, wydostają się na powierzchnię, dając początek warstwie okrywającej oraz me-zoglei. Proces ten nosi nazwę
odwrócenia listków zarodkowych. [J.M.R.]
parzawka -^parzydełko.
parzydełko, parzawka, knida (cwda) — zaczepno-odpoma broń -»-parzydełkowców. Pojedyncze p. znajduje się w komórce
ektodermalnej, przekształconej w komórkę parzydełkową, czyli knidoblast. Szczególnie gęste ich skupienia (tzw. baterie)
występu!] ą na czułkach i ramionach przy-ustnych. Typowy knidoblast zawiera w swym wnętrzu właściwe p., czyli torebkę
(knido-cystę) z wpukloną do środka i skręconą, drożną nicią, a od góry zamknięty jest wieczkiem, na którym sterczy szczeciinka
czuciowa — knidocyl. Podrażnienie tej szczecinki powoduje odskoczenie wieczka i wynico-wanie drożnej nici, a niekiedy
wyrzucenie całego p. wskutek szybkiego rozprostowania lezącego pod nim w knidoblaście
Komórki parzydetkowe — u góry przed wystrzeleniem nici, poniżej po nim A — wolwent (z nicią niedrożną);
B — penetran.t <z nicią drożną, przewodzącą jad)
sprężynkowatego włókna. Opisano tulfeiko 30 odmian p., które dzieli się na 3 podstawowe grupy. Wyrzucona nić może wbijać
się w ciało przeciwnika, wstrzykując w nie jad (hy-pnotoksynę), zawarty w knido-cyście (na tej zasadzie funkcjonują tzw.
penetranty), może omotywać je (wolwenty) albo oblepiać (glutynanty). P. działają jednorazowo, a na miejsce zużytych powstają
nowe z komórek ektodermalnych. Ko-mórfci te mogą wędrować aktywnie na puste miejsca, pozostałe po zużytych
knidobla-stach, [Z.S.]
parzydelkowce (Cnidaria} — typ -»-bezkiręgowców zaliczany tradycyjnie do -^jamochłonów, przeciwstawiany
nieparzydeł-kowcom
(->żebropławom). Schemat budowy ciała p. jest zasadniczo dwuwarstwowy, ale między błonkopodobną
ekto- i entodermą występuje pierwotnie bezkomórkowa warstwa wspierająca, czyli podstawowa, zwana mezogleą, mająca u
parzyć! clkowce
220
-^polipów stułbiopławów postać cienkiej błony, a u meduz krążkopławów — postać galarety o znacznej nieraz miąższości. Jej komórkowe
elementy pochodzą z ekto- i entoder-my, nie przybierając charakteru litej tkanki — mezoder-my. Charakterystyczną cechą p. jest występowanie u
nich
—.parzydełek. Ektoderma prócz parzydełek zawiera komórki nabłonkowo-mięśniowe okrywające ciało i opatrzone u podstawy we włókienka
kurczliwe (miofibryle), a ponadto komórki nerwowo-czuciowe, łączące się wypustkami w sieć. Ento-derma prócz 'komórek
nabłon-kowo-mięś-niowych i komórek czuciowo-nerwowych zawiera komóriki gruczołowe, wydzielające do jamy gastralnej soki trawienne, oraz
komórki wciągające nadtrawione cząstki pokarmu do swego wnętrza, gdzie proces trawienia przebiega do końca. Wkraczające niekiedy do
mezoglei komórki ekto- i entodermalne powiększają jej miąższość i przekształcają się u niektórych grup w komórki szkieietotwór-cze —
skleroblasty. Jedyna jama organizmu p. — jama ga-stralna, czyli chłonąco-trawią-ca — bywa mniej lub bardziej wyraziście podzielona na różną
liczbę 'komór i rozgałęziona, wciskając się u niektórych
-^polipów do czułków. U»wielu
—>-meduz promieniście odchodzące z niej kanały obficie się rozgałęziają ii uchodzą do brzeżnego kanału okrężnego, co umożliwia
rozprowadzanie pokarmu po całym ciele przy współdziałaniu skurczów klosza (dzwonu). Tego rodzaju układ zwie się gastrowaskular-nym, czyli
pokarmowo-naczy-niowym. P. rozmnażagą się płciowo i bezpłciowo. W pierwszym wypadku powstałe w
gonadach komórki jajowe i plemniki wydostają się zwykle przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie .następuje zapłodnienie, a z zygoty
rozwija się swobodnie pływająca, orzę-siona larwa -^planula, która po krótkim czasie osadza się jednym końcem ciała na podłożu i rozwija w
polipa bądź też niekiedy, nie osiadając, przekształca się bezpośrednio w meduzę. Rozród bezpłciowy odbywa się najczęściej w drodze
pączkowania, przy czym u polipów pączkowanie boczne ekstra- i initratentakularne (-^korale madreporowe) prowadzi do powstawania nowych
polipów, natomiast wierzchołkowe (->łsbrobilacj'a) daje początek meduzom. Niekiedy również meduzy odpączkowują sobie podobne osobniki.
Ponadto okazy dorosłe, zwłaszcza polipy, mogą się dzielić podłużnie allbo poprzecznie, odtwarzać całe ciało w procesie -»frustulacji bądź z
oderwanych fragmentów. Opisane dwa podstawowe typy rozrodu — płciowy i bezpłciowy — wiążą się zasadniczo z dwiema postaciami p.
występującymi na przemian w typowej przemianie pokoleń: z formą płciową — meduzą i bezpłciową — polipem. Od tego schematu istnieją
jednak liczne odchylenia (np. u kraspedakusty, stułbi, sarsji i koralowców). W zasadzie polipy są formami osiadłymi, a meduzy swobodnie
pływającymi. może jednak być odwrotnie (np. u pelagohydry i Stauromedu-sae). Nie wiadomo, która z tych dwóch postaci jest filogene-tycznie
pierwotniejsza, gdyż planula, choć częściej rozwija się w 'polipa, może również przekształcić się w meduzę. Niewykluczone, że stadium polipa
wcisnęło się w cykl rozwojowy p. dopiero wtórnie.
22(1
pelagohydra,
Obie postacie mają jednak ten sam schemat budowy, tylko z odwrotnym skierowaniem o-tworu gębowego i różną grubością warstwy
wspierającej. P. zamieszkują wszystkie morza, a w wodach słodkich reprezentowane są jedynie przez nieliczne gatunki. Stanowią ważmy
składnik planktonu morskiego i czynnik skałotwór-czy. Obejmują ok. 9000 gatunków należących do 3 wyraźnie wyodrębniaj] ących się gromad:
stultoiopławow, krąźkopławów i koralowców. [Z.S.]
pawieniec (Pauonźa) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Tworzy kolonie. Polipy odkładają płytki bazalne o licznych
septach, tak jak polipy grzybinki, z którą p. jest blisko spokrewniony. Zamieszkuje O. Indyjski i Pacyfik. (Tabl. VI). [Z.S.]
pazurnice -*pratchawce.
pąkU (Balanus) — rodzaj stawonogów z rzędu ->toraczkow-ców. Obejmuje gatunki o budowie znacznie odbiegającej od schematu budowy
skorupiaków, ukryte całkowicie w wapiennej skorupce o kształcie ściętego stożka, przyrośniętego podstawą do podłoża. Wysokość i szerokość
.poszczególnych osobników zależnie od gatunku waha się zazwyczaj w granicach l—8 mm. Kształt skorupki zależy w dużym stopniu od
warunków środowiskowych; w miejscach o silnym falowaniu jest ona bardzo przysadzista i ma szeroką podstawę, .natomiast w spokojnej
wodzie, zwłaszcza w zwartym jednogatunkowym zespole;
wznosi się dość wysoko w górę, mając stosunkowo wąską podstawę. Skorupka składa się z 6 połączonych ze sobą płytek
bocznych oraz 2 par ruchomych płytek, tworzących rozsuwane na boki wieczko. Przez otwór p. wysuwają 6 par członowanych, dwugałęzistych
odnóży tułowiowych, będących jedyną zewnętrzną cechą świadczącą o ich przynależności do skorupiaków. P. pokrywają gromadnie
rozmaite podmorskie przedmioty, jak kamienie, skały i falochrony, osiadając także na iniektćirych większych zwierzętach, zwłaszcza na
pancerzach dużych skorupiaków, muszilach mięczaków itip. Należy tu kilkadziesiąt gatunków żyjących na płytkim dnie wszystkich mórz i
oceanów. (Tabl. XIII). [L.Z.l
pedicellaria -^.jeżówce.
Pelagia, meduza świecąca (Pelagia noctiiuca) — gatunek jamochłona z rzędu —>-Semaeo-stomeae. Występuje wyłącznie w postaci meduzy. Ma
półku-listy klosz barwy pastelowo-purpurowej. Gonady i czułki są ciemnoczerwone. P. żyje w strefie otwartego morza, nieraz w chmarach
wielokilome-trowea długości. Przy podrażnieniu wydziela światło, którego chemiczne podłoże nie jest znane. Zasiedla Atlantyk
1 Morze Śródziemne. [Z.S.]
pelagobydra (Pelagohydra) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Mały, liczący
2 mm długości polip jej przedstawicieli wiedzie pelagiczny tryb życia, wisząc czułkami w dół na pęcherzyku (o około 2 cm średnicy), powstałym
z jego części stopowej. Wnętrze tego tworu podzielone jest na wiele komór, które częściowo komunikują się z jamą ga-stralną. Z pęcherzyka tego
wyrastają -»stolony i pączki me-
T,
pelagoturia
222
223
peranema
duzoidalne. P. występują u wybrzeży Nowej Zelandii. [Z.S.]
pelagoturia {Pelagothuria) — rodzaj szkarłupni z rzędu
-••straszykowców. Obejmuje formy wiodące pelagiczny tryb życia, a wyglądem przypominające drobne meduzy. Ciało ich ma konsystencję
galaretowatą, o różowym lub fioletowym zabarwieniu. Unosi się ono stroną .gębową ku górze. Gębę otacza 13—20 palcowa-tych czulków. Tuż
za nimi rozpięta jest błona pływina na kilkunastu .długich wypustkach wspornikowych. P. żywią się mikroskopijnymi okrzemkami,
pro.mienicami itp. Są reprezentowane przez kilka gatunków rozsiedlonych w głębszych warstwach tropikalnych części Atlantyku i Pacyfiku. Pojawiają się niekiedy także na powierzchni oceanu. [L.2.]
peimatozoa (Pelmatozoa) — podtyp z typu -^-szkarłupni. Były reprezentowane w przyrodzie szczególnie licznie w erze paleozoicznej. Spośród
należących do nich 5 gromad
— Cystidea, Blastoidea, Edrio-asteroidea, Heterostela i liliowców — do czasów współczesnych dożyli tylko przedstawiciele gromady ostatniej.
(L.2.1
pelzak czerwonki (Entamoeba histolytica) — gatunek pierwotniaka z rzędu —>-pełzaków nagich. Jest pasożytem, który występuje w 2 formach:
minuta (o średnicy 7—16 (*m) i magna '(o średnicy 40—50 (im). Częściej spotykana jest forma minuta, nieszkodliwa dla organizmów
stanowiących jej siedlisko. Natomiast formy magna nadtrawiają nabłonek jelita, odżywiagąc .się jego zawartością. W ten sposób powstają
nadżerki i owrzodzenia, ponieważ 'do ranek dostają się bakterie. Ranki mogą silnie krwawić. Choroba zwana czerwonką amebową objawia się
silną biegunką i pojawianiem krwi w kale. Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach forma minuta, która może przebywać w jelicie jako
ko-mensal, przechodzi w formę magna i raptem dochodzi do rozwoju choroby. Wydaje się, że zachorowalności sprzyjają takie czynniki, jak
osłabienie i złe 'odżywianie, zwłaszcza w klimacie ciepłym. P.cz. występuje nie tylko u człowieka, ale również u małp, psów i innych kręgowców.
[A.J.K.]
pelzak okrężnicy (Entamoeba coli) — gatunek pierwotniaka z rzędu -»pelzaków nagich. Podobnie jak -»-pełzak 'czerwonki 'może występować w
2 formach: minuta (ok. 10 (im średnicy) i magna (ok. 40 urn średnicy) i ma podobny do niego cykl życiowy i wygląd. Odróżnić go można od tego
ostatniego tylko po bardziej owalnym kształcie komórki, bardziej ziarnistej cytoplazmie i po tym, że nigdy nie pożera krwinek. Występuje w
jelicie grubym człowieka. W krajach o klimacie umiarkowanym zachodniej Europy zarażenie p.o. populacji ludzlhich dochodzi do 50°/i).
Występuje ono jako ko-merasal w jelicie grubym człowieka. Inne zwierzęta, np. mal-py i szczury, nie zarażają się nim w naturze. [A.J.K.]
pelzaki nagie, ameby (Amoebi-da) — rząd pierwotniaków z podgromady -*korzenionóżek. Mają duże, płatowate nibynóź-ki. Zwykle jest ich
kilka, jednakże pod wpływem określonych zmian w składzie wody środowiska mogą wytwarzać tylko pojedynczą nibynóżkę.
Ciało ich pokrywa błona cyto-plazmatycżna. Zawiera ono ziarnistą cytoplazmę wewnętrzną, w której występują wo-dniczki trawienne,
wodniczhi tętniące i jądro, oraz nieziar-nistą cytoplazmę zewnętrzną.
Przedstawiciel pelzaków nagich l — nibynóżki; 2 — jądro; 3 — wodniczka tętniąca; strzałki wsfka-zują kierunek 'ruchu cytoplazmy
Rozmnażanie p.n. odbywa się przez podział komórki. Procesy płciowe nie są znane. W przypadku form wielo'jądro-wych podział komórki
.poprzedza (podział jąder, które zostają rozdzielone pomiędzy potomne osobniki. Niektóre p.m. dzielą się wielokrotnie wewnątrz cysty. P.n.
występują na roślinach, w ściółce, glebie i we wszelkich nieomal wodach. Znane są też formy pasożytnicze (np. pełzak okręż-nicy i (pełzak
czerwonki). P.n. stanowią obiekt licznych badań nadi zjawiskami ruchów cytoplazmy, -».pinocytozy i
->.fagocytozy. Dawne przekonanie o niezwykłej prymitywnoe-ci tej grupy zwierząt zostało zachwiane przez wykrycie
->-wiciowcopełzaków, stanowiących ogniwo pośrednie między pełzakami a wiciowcami. [A.J.K.]
pelzaki skorupkowe (Testacea)
- rząd pierwotniaków z pod-groimady -a-korzenionóżek. Wytwarzają zewnętrzną skorupkę organiczną, •mineralną albo organiczną z dolepianymi
cząstkami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego, •np. z drobnymi ziarenkami kwarcu, okruchami okrzemków lub ze szczątkami łodyg.
Skorupki p.s. mają 'kształt banieczki, wazonika lub .spłaszczonego dzbanuszka i są zaopatrzone w l otwór. Przezeń wydostaje się pęk nibynóżek,
podczas gdy całe ciało ukryte jest w skorupce. W czasie podziału komórki część cytoplazmy wraz z potomnym jądrem wysuwana jest na zewnątrz
przez otwór gębowy starej skorupki i dobu-dowuge sobie mową skorupkę. Substancje organiczne i mineralne służące do budowy skorupki
gromadzone są na terenie cytoplazmy i następnie wypychane ku jej warstwom powierzchniowym.
Ostateczne formowanie szkieletu odbywa
się na powierzchni komórki. Nibynóżki p.s. są płatowate lub nitkowate. P.s. występują we wszystkich środowiskach słodko- i słonawowodnych o
odczynie kwaśnym. W ich szkieletach nie wykryto nigdy węglanu wapnia. Znaczenie badań nad p.s. rośnie wraz ze wzrostem zainteresowań
ochroną wód i procesami biologicznymi, które w nich zachodzą. Ich łatwo wykrywalne w wodzie skorupki są wygodnym wskaźnikiem procesów
biologicznych, odbywających się w różnych środowiskach, np. w biologicznych oczyszczalniach. Najpospolitszymi rodzajami p.s. są Arcella,
Euglypha oraz Diffiu-gia. [A.J.K.l
peranema (Peranema) — rodzaj pierwotniaków z rzędu —rEu-glenida. Obejmuje gatunki bez-zieleniowe, długości 40—70 u.m. P. mają wić
usztywnioną u nasady, a jedynie część dystal-na jest ruchliwa. Obecność stigmy wskazuje, że p. są blisko spokrewnione z wiciowca-
perlą
23A
rai zdolnymi do fotosyntezy. P. występują masowo w zbiornikach słodteowodnych, zawierających 'duże ilości substancji gnijących. [A.J.K.]
perlą ->imałże, ->perłopław.
perioplaw (Pteria, Pinctada) — rodzaj mięczaków z rzędu -+nierównomięśniowych. Muszle p. mają grzbietową krawędź prostą, a poza nią
kształt prawie kolisty i osiągają w zależności od gatunku i warunków środowiskowych 10—30 cm średnicy. Zewnętrzna powierzchnia muszli jest
barwy zielonkawej lub brunatnej, zupełnie 'niepozornej. Znajdująca się wewnątrz warstwa perłowa odznacza się znaczną grubością i wyjątkowo
pięknym blaskiem. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują wszystkie morza tropikalne, a w rejonie Pacyfiku rozprzestrzenione są też szeroko w
strefie subtropikalnej, od Japonii po Australię. Żyją ma dnie, od strefy pływów do głębokości ponad 30 m, najlepiej jednak rozwijają się w
miejscach płytkich. Do twardych przedmiotów na dnie przytwierdzają się bisio-rem. Masę perłową, zwaną też macicą perłową, i perły p. z dawien
dawna używano do wyrobu cennych ozdób. W czasach nowożytnych głównymi terenami połowu p. było Morze Czerwone i 'okolice Cejlonu, a
gdy tamtejsze ławice zostały wyniszczone rabunkową eksploatacją, połowy jęły się koncentrować na zachodnim Pacyfiku. Również na Morzu Karaibskim poławia się nieco p. Ich masa perłowa przynosi dochód niewielki, perły zaś wielkiej wartości znajduje się bardzo rzadko. Prawdziwy
przewrót w obrocie perłami nastąpił na krótko przed I
Wojną Światową, kiedy Japończyk Milkimoto opracował technikę sztucznej ich hodowli. Zasada tej techniki jest prosta, lecz wykonanie wymaga
mistrzowskich umiejętności. Z dorodnego okazu p. pobiera się fragment nabłonka płaszcza, nabłonkiem tym obszywa kawałek masy perłowej i
całość wszczepia temuż osobnikowi w nogę. Jeżeli przeszczep się przyjmie, nabłonek (pochodzący z płaszcza wydziela nadal masę perłową,
odkładając ją na powierzchni obszytego za-wiązka przyszłej perły. Małże z przeszczepami są oczywiście troskliwie hodowane, zwykle w
koszykach zawieszonych w morzu na odpowiedniej głębokości. Wytworzenie dostatecznie dużej perły trwa 2—7 lat. Można uzyskiwać różny
kształt sztucznych pereł, wszczepiając odpowiednio uformowane zawiązki. Masę perłową zaczęły ostatnio coraz gwałtowniej wypierać tworzywa
sztuczne, w związku z czym obecne połowy p. mają przeważnie na celu tylko pozyskanie żywych małżów dla farm hodowli pereł. Niedawno na
Morzu Czerwonym podjęto . z ramienia UNESCO akcję odtworzenia wyniszczonych ławic p. W tym celu zakotwicza się na morzu tratwy
złożone z cieniutkich listewek bambusowych w miejscach, gdzie znajdują się w wodzie larwy p. już dojrzałe do osiadania na podłożu. Osiadają
one na listewkach tratw, po czym listewki te rozkłada się na rusztowaniach podwodnych, aby zapewnić małżom optymalne warunki rozwoju. W
hodowlach poważny problem stanowi zabezpieczenie p. przed drapieżnymi ślimakami i rozgwiazdami. [T.U.]
perłoródka, perłoródka rzeczTABLICA X. PIERŚCIENICE
Pijawka rybia
Wieloszczet osiadły Spirographis spalaniami
TABLICA X. PIERŚCIENICE (c.d.)
Wazonkowiec Cognellia sphagneloriim
Nereid Nereis pelagica
TABLICA X PIERŚCIENICE (cdi
Rurki serpul na muszli przegrzebka
TABLICA XI. OSTROGONY
TABLICA Xli. PAJĘCZAK1
Skrzypłocz od strony grzbietowej (u góry) i od strony brzusznej (u dołu)
Przedstawiciel Holopeltidia Mastigoproclus giganteus
Przedstawiciel Amblypygi Tarantula marsinemaculata (H.W. Levi: Spiders and their Kin)
TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d )
Samica prządki Nephila maculata
Kątnik Tefenaria domestca (H.W. Levi: Spiders and their Kin)
TABLICA Xli. PAJĘCZAKI (c.d )
Poskocz krasny. U góry samiec, u dołu samica (H.W. Levi: Spiders and Iheir Kin)
TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.)
Tarantula ukraińska
Gryziel
225
Philaeus chrysops
na, sk&jka perłorodna (Marga-ritifera margaritifera) — gatunek mięczaka z rodziny Mar-gwitiferidae), z rzędu
-»-blasz-koskrzelnych właściwych. Jej muszla dochodząca do 15 cm długości przypomina muszlę dużej -wskójki o tępych końcach i grubych ścianach. Barwa muszli jest ciemnobrązowa, prawie czarna. Gruba warstwa perłowa muszli ma piękny połysk. P.
wytwarzają stosunkowo często duże perły, które mają pewną wartość handlową. Zamieszkują północne rejony Europy, Azji i
Ameryki Północne]. Żyją w chłodnych potokach górskich, płynących na podłożu nie zawierającym wapnia. U nas p. spotykano
kiedyś w Sudetach, ale prawdopodobnie wyginęły tam całkowicie, a próby ponownego rozmnożenia ich na tym derenie na razie
nie powiodły się. Obecnie wszędzie są rzadkie bądź zagrożone wyginięciem z powodu wielkiej wrażliwości na zanieczyszczenie
wody ściekami. W Europie do spadku ich liczebności przyczynił się też rabunkowy połów dla pozyskania masy perłowej i pereł.
[T.U.]
perloródka rzeczna - -<-perlo-ródka.
peryderma — zesklerotyzowana osłona ciała graptolitów, a także jamochłonów, występująca głównie u kolonijnie żyjących
-».stułbiopławów. P. jest swoistą formą kutikuli. U niektórych gatunków obejmuje tylko łodygi kolonii, u innych tworzy kielich
owale bądź rurowate osłony (niekiedy z wieczkiem) wokół polipów i zwie się wówczas teką, hydro-teka, a w odniesieniu do polipa rozrodczego — gonoteką. P. spełnia funkcję wzmacniania
kolonii i ochrony jej przed uszkodzeniami. [Z.S.]
perystom -^komórka pierwo-tniacza, ->fagocytoza.
pęczka (Simocephalus) — rodzaj stawonogów z rzędu
-4-wioślarek. Długość ciała samic wynosi 1,5—4 mm, samców
— około l mm. Skorupka okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży. Drobna, nieco zaostrzona głowa jest nieznacznie
oddzielona od tułowia. Owalna skorupka ma charakterystyczny wzgórek na tylnym brzegu i rząd szczecin wyrastających z bruzdy
przebiegającej blisko brzusznej krawędzi skorupki. Odwłok jest masywny, z charakterystyczną wnęką z tyłu. Samce pojawiają się
okresowo. Samice rozmnażające się dzie-worodnie składają do 48 jaj, natomiast rozradzające się płciowo — tylko l jajo. Znanych jest 17 gatunków p., z których kilka należy do kos-mopolitów. Zasiedlają one wszelkiego rodzaju zbiorniki wodne, nie
wyłączając kałuż, torfianek i pól ryżowych. Bytują także w strefie przybrzeżnej jezior i słonawowodnych zalewów. W Tatrach
występują aż do wysokości 1500 m n.p.m. [L.Ż.]
Philaeus chrysops — gatunek stawonoga z rodziny —>.skaku-nowatych. Jeden z największych (długość ciała około 8 mm) i
najładniejszych krajowych przedstawicieli tej rodziny pająków. Głowotułów obu płci jest czarny, odwłok samicy szary lub
oliwkowo-szary z 2 podłużnymi, białymi paskami na grzbiecie i czarną “strzałką" między inimi. Samiec ma odwłok
jasterawoczer-wony, również z czarną “strzałką" na stronie grzbietowej. P.
Phytomonadida
226
ch. jest gatunkiem bardzo pospolitym w południowej Europie. W Polsce występuje rzadko na nielicznych stanowiskach,
pospolitszy jest tylko w Pieninach. Zamieszkuje miejsca szczególnie dobrze nasłonecznione i ciepłe, w Pieninach — skałki i
rumowiska wapienne, na niżu — wysokie 'brzegi rzek (Wisły, Odry i Nidy) oraz wydmy (np. w Puszczy Kampinoskiej). [J.P.]
Phytomonadida — rząd pierwotniaków z podgromady -i-wi-ciowców roślinnych. Charakteryzuje je przednie położenie 2—4
wici prawie równej długości. Są typowymi wiciowca-mi roślinnymi. Mają jasnozielony chloroplast o kształcie miski lub
kubeczka. W zagłębieniu chloroplastu leży jądro. Niektóre P. są pozbawione chloroplastu, a węgiel do syntezy związków
organicznych czerpią z octanów. Substancją zapasową P. jest skrobia. Ścianki ich komórki zbudowane są z celulozy. Tylko nieliczne gatunki są zdolne do tworzenia nibynóżek. P. mogą występować jako osobniki pojedyncze (np. chlamydomonas) bądź
formy kolonijne (np. toczek i gromadnica). Większość gatunków zdolna jest do wytwarzania gam»t różniących się od siebie
morfologicznie lub tylko fizjologicznie. Zygota powstała po kopulacji gaanet podlega podziałowi redukcyjnemu, rozpadając się
na 4 haplo-idalne osobniki wegetatywne. P. są pospolitym składnikiem planktonu wód słodkich, słona-wych i słonych. [A.J.K.]
piasecznik ->piaskówka. piaskolaz -».małgiew.
piaskówka, piasecznik, nale-pian {Arenicola. marina) — gatunek pierścienicy z podgromady ->wieloszczetów osiadłych. Ma
kształt wydłużony, obły. Ubarwienie bywa u niej różne, najczęściej zielonkawe, żółtawe lub czerwonawe, jasne lub bardzo
ciemne. P. dochodzą czasem do długości 40 cm, zwykle — do 20 cm. Ciało ich dzieli się na 3 zasadnicze odcinki: odcinek
przedni, złożony z 6 pierścieni z parapodia-mi i pęczkami szczecinek, środkowy, złożony z 13'pierścieni, z parą rozgałęzionych,
czerwonych skrzeli na każdym z nich, oraz odcinek końcowy, węższy od pozostałych, pozbawiony szczecinek. P. są
roz-dzielnopłciowe. Larwy tego gatunku przebywają początkowo na powierzchni piasku i dopiero po osiągnięciu około 8 cm
długości zaczynają bytować w sposób podobny do osobnika dojrzałego. Dojrzałość płciową osiągają w 2 roku życia. P. występują
masowo na piaszczystych wybrzeżach Bałtyku i
Piaskówka Widoczne skrzela na środkowym odcinku ciala
227
pierścienice
Morza Północnego, w strefie przyboju. Żyją w wygrzebanym w piasku chodniku o głębokości 20—30 cm, w kształcie litery L lub
U. Wejście do chodnika ma formę lejka, a ścianki chodnika zlepione są śluzem. P. odżywiają się resztkami organicznymi i
mikroorganizmami, pobierając podobnie do dżdżownic cały substrat glebowy. Mniej więcej co 40—
—45 minut każda z nich wydala na powierzchnię piasku tzw. 'koprolity, których stożki wskazują miejsce przebywania zwierząt.
P. są zbierane przez wędkarzy jako przynęta dla ryb. [M.G.]
pielgrzym (Gecarcźraus) — rodzaj stawonogów z sekcji
-^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 7 cm, w kształcie mocno zaokrąglonego trapezu, rozszerzającego się
ku przodowi. P. spędzają dzień w norkach o głębokości zazwyczaj 30—50 cm. Żerują nocą, wędrując przy tym nierzadko
gromadnie. Potrafią wspinać się na krzewy i niskie drzewa. Należy do nich szereg gatunków zamieszkujących lasy tropikalne w
pobliżu wybrzeży morskich, do około 350 m n.p.m. Poławia się je w celach konsumpcyjnych. [L.Ż.]
pieniążek (Clypeaster) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->pie-niążkowców. Obejmuj e formy o silnie spłaszczonej, okrągławej lub
owalnej skorupie, osiągającej niekiedy średnicę 20 cm. Rzędy płytek ambulakralnych tworzą ina górnej stronie skorupy regularny
rysunek liścia kasztanowca. Powierzchnia ciała usiana jest gęsto krótkimi, przeważnie ciemnobrunatnymi kolcami, spomiędzy
których wysuwają się liczne nóżki am-bulakralne. P. obejmują wiele
gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. W Oceanie Indyjskim należą do najbardziej pospolitych
mieszkańców płytkiego dna piaszczystego, a także dna mulistego. Niektóre gatunki ryją w dnie chodniki. [L.Z.]
pieniążkowce (Clypeastroidea) rząd szkarłupni z podgromady -••jeżowców nieregularnych. Obejmują formy o masywnej,
silnie spłaszczonej skorupie, mającej często postać kolistego lub owalnego dysku. Uzbrojona w mocne zęby gęba znajduje się
pośrodku strony brzusznej, natomiast odbyt mieści się na tylnym krańcu lub nawet prze-" sunięty jest na brzuszną stronę ciała.
Górna część skorupy łączy się zazwyczaj z dolną za pomocą beleczek i listewek, tworzących niekiedy sieć otaczającą narządy
wewnętrzne. Rzędy płytek ambulakralnych formują na górnej stronie skorupy bardzo charakterystyczny wzór pięciopłatkowego
kwiatu lub liścia kasztanowca, przy czym każda para otwor-ków ambulakralnych połączona jest wzajemnie bruzdą. Skorupę
pokrywają gęsto bardzo drobne kolce, tworzące zwartą powloczkę w rodzaju krótko strzyżonego futerka. P. zamieszkują
przeważnie miękkie dno, w którym chętnie się zagrze-bują. Żywią się mikroskopijnymi organizmami dennymi, np. okrzemkami,
korzenionóż-kami, drobnymi widłonogami. Obejmują wiele gatunków, rozsiedlonych głównie w morzach tropikalnych. Należy
do nich m.in. pieniążek. Nieliczne gatunki subarktyczne tego rzędu reprezentuje m.in. dolaretepia-, skowy. [L.Ż.]
pierścienice (Annelida) — typ zwierząt o ciele wydłużonym,
pierścienice
228
obłym (u ,prapierścienic ł ską-poszczetów) lub częściej grzbie-towo-brzusznie spłaszczonym (mp.-u wieloszczetów i pijawek),
zbudowanym z szeregu pierścieni (metaimerów) zróżnicowanych w zespół -głowowy i tułowiowy. Część głowowa składa się z
płata przedgębo-wego, czyli czołowego (prosto-mium), i płata gębowego (pe-nstomźum). Ciało kończy się pierścieniem
odbytowym (py-gidium). Na odcinku głowowym niektórych p. (wieloszczety) znajdują się przydatki w postaci wąsów,
głaszczek i czuł-ków, a na pierścieniach tułowia — skrzela. Długość p. waha się od kilku milimetrów do ponad 2 m.
Pierścieniowej budowie zewnętrznej odpowiada na ogół budowa wewnętrzna. Poszczególne pierścienie, zwane także segmentami
lub so-mitami, to odcinki ciała, w których w zasadzie powtarzają się te same narządy. U niektórych grup p., np. u pijawek,
zewnętrzne .pierścienie są liczniejsze, zostały wytworzone w wyniku sfałdowania okrywy ciała i nie odpowiadają se-gmentacji
wewnętrznej. U szczelnie i sikwiaków segmen-tacja wewnętrzna zanikła. W skórze większości p. znajdują się 'liczne gruczoły,
organa zmysłowe i szczecinki. Szczecinki mogą być osadzone bezpośrednio w skórze, np. u steąposzcze-tów, lub na specjalnych
przy-datkach, zwanych iparapodia-mi, jak np. u wieloszczetów. Wór sikórno-mięśniowy p. składa się z jednowarstwowego
nablonika pokrytego na ogół cienkim oskórkiem, warstwy mięśni okrężnych oraz grubej warstwy mięśni podłużnych. Ponadto u
wielu p. występuje jeszcze warstwa mięśni skośnych, a niekiedy także osobne
pasmo •tkanki łącznej. Między muskulaturą a przewodem pokarmowym znajduje się wtórna jama ciała (coeloma). Wypełnia ją
płyn surowiczy, pośredniczący w wymianie gazów i pokarmu między układem krwionośnym a komórkami ciała. Układ
krwionośny jest na ogół dobrze rozwinięty. W grzbietowym naczyniu krwionośnym, położonym ponad jelitem, krew płynie od
tyłu ku przodowi ciała. W naczyniu brzusznym kierunek przepływu krwi jest odwrotny. U wielu p. krew przepływa dzięki
pulsującym ruchom naczynia grzbietowego. U typowych p. układ krwionośny jest zamknięty i wtedy naczynia grzbietowe i
brzuszne połączone są naczyniami pierścieniowymi. Niektóre z naczyń pierścieniowych (np. u dżdżownic) lub naczynia boczne
(np. u pijawek) pulsują i stąd nazwano je “sercami". Osocze krwi p. może być- bezbarwne, czerwone lub zielonkawe. W
przewodzie pokarmowym wyróżnia się otwór gębowy, jelito przednie, złożone z ijaany gębowej gardzieli i przełyku, jelito środkowe i 'krótkie jelito proste, zakończone odbytem. Otwór gębowy znajduje się 'zawsze po stronie brzusznej i jest osłonięty od
góry płatem przedgę-bowym. Początkowy odcinek przewodu pokarmowego uwypukla się czasem na zewnątrz i tworzy ryjek.
Wydalanie zbędnych produktów przemiany 'materii odbywa się przeważnie poprzez narządy rurkowe, czyli nefrydia, znajdujące
się parami w poszczególnych pierścieniach i stąd zwane narządami odcinkowymi. Narządy te są typu metanefrydialne-go. Każdy
z nich składa się z orzęsionego lejka, którego
228
pierwieńce
krótki przewód przebija przegrodę dzielącą pierścienie i przechodzi w skręconą rurkę, otwierającą się na zewnątrz w następnym
pierścieniu. U wie-loszczeftów przewody wydalni-cze służą równocześnie jako przewody układu rozrodczego. Większość p.
oddycha całą powierzchnią ciała, a pozostałe, głównie wieloszczety, wyposażone są w prymitywne skrzela znajdujące się na
odcinku głowowym, na parapodiach, rzadziej na "tylnym końcu ciała. Niektóre p. mają oczy, przy czym spotyka się u jednych
jedynie prymitywne plamki oczne, u innych dobrae rozwinięte oczy, zaopatrzone w soczewki, u jeszcze innych — różne organa
wzroku, stanowiące pośrednie stadia pod względem zaawansowania w rozwoju między 'dwoma wyżej wymienionymi skrajnymi.
U-kład nerwowy p. .składa się ze zwojów mózgowych, spoidła (obrączki) okołogardzielowego i odchodzącego od niego brzusznego, drabinkowego łańcucha nerwowego, w skład którego wchodzą 2 pnie nerwowe, niekiedy zrośnięte, połączone 2 zwojami w
każdym pierścieniu. Gonady, czyli skupienia ko-• mórek tworzących gruczoły rozrodcze, powstają w nabłonku otrzewnej. U
niektórych p. gonady wykształcają się tylko w określonych odcinkach oiała i mają specjalne kanały wyprowadzające. Na ogół komórki jajowe i plemniki wytworzone w gonadach wpadają do jamy ciała i przez narządy wydalnicze wydostają się na zewnątrz.
Składane jaja zlepione są zwykle po kilka lub kilkanaście, a niekiedy (jak np. u skąposzczetow i pijawek) otoczone bywają
kokonem. U p. występuje rozdzielnopłciowość (u większości wieloszczetów)
lub obupłciowość (u shapo-szczetów, pijawek, niektórych wieloszczetów), a także rozmnażanie bezpłciowe (u niektórych
wieloszczetów i skąposzczetow). Rozwój p. jest na ogół prosty i tylko pewne gatunki morskich wieloszczetów przechodzą
przeobrażenie. U tych ostatnich występuje postać larwy pelagicznej -»tro-chofory, u innych — larwy przystosowanej do życia
dennego, a u jeszcze innych w okresie rozrodu następują znaczne zmiany morfologiczne, przy jednoczesnym przejściu z życia na
dnie w formy pływające pod powierzchnią wody, zwane —?-heteronereis. P. żyją na całym świecie w wodach morskich,
śródlądowych oraz w środowiskach wilgotnych, np. w gnijącym materiale roślinnym lub w glebie. Poruszają się pełzając lub
przeciskając przez suhstrat, rzadziej są formami pływającymi lub osiadłymi. Wśród p. istnieją formy drapieżne, odżywiające się
resztkami organicznymi, a także pasożyty zewnętrzne, rzadziej wewnętrzne zwierząt kręgowych i bezkręgowych. Wiele wodnych
p. stanowi istotny składnik pokarmu ryb i innych zwierząt wodnych. Lądowe p. (dżdżownice,
wazorakowce) odgrywają
poważną rolę w procesach mineralizacji substancji organicznej. Niektóre p., np. pasożytnicze pijawki, są przenosicielami chorób.
Wśród poznanych dotąd około 7000 gatunków p. wyróżniono 6 gromad, a mianowicie wieloszczety, skąposzczety, pijawki,
szczetnice, sikwiaki oraz p. o nie ustalonym jeszcze stanowisku systematycznym — nie-zmogowce. [M.G.]
pierwieńce ->prapierścienice.
pierwotniaki
230
pierwotniaki (Protozoa) — typ -^bezkręgowców o mikroskopijnej wielkości, jednokomórkowych, mających (z wyjątkiem
bruzdnic) jądro o budowie chromosomowej. Przynajmniej w pewnych Warunkach i w pewnych stadiach życiowych p. są zdolne
do wykonywania aktywnych ruchów. Chociaż p. zalicza się do zwierząt, to jednak przedstawiciele niektórych ich rzędów
wykazują zdolność syntetyzowania pewnych związków chemicznych podobnie jak rośliny (np. dokonywania fotosyntezy, wytwarzania związków białkowych z nieorganicznych źródeł azotu, tworzenia skrobi i wytwarzania błonnika). Kształt ciała p. może być
zmienny, wyznaczony jedynie właściwościami błony komórkowej, bądź też stały, wówczas gdy ciało usztywnia cytoszkielet,
struktury włókniste pod powierzchnią cytoplaz-my albo pancerzyk zewnętrzny. Kształt ciała bywa często uwarunkowany
wpływami środowiska, w którym przebywa dany p. Ponadto zachodzi duża zmienność kształtu w zależności od fazy w cyklu
życiowym p. Niektóre p. mogą występować w większych skupieniach, tworząc mniej lub bardziej zintegrowaną kolonię. Niekiedy w obrębie kolonii następuje podział funkcji między poszczególnymi osobnikami. P. prowadzą życie aktywne w środowiskach
wodnych albo w płynach ustrojowych czy w komórkach żywiciela (w przypadku form pasożytniczych). Zamieszkują wody
glebowe, podziemne, wody słodkie, sło-nawe i morskie. Znane są formy o bardzo szczególnych wymaganiach
środowiskowych, jak też formy o bardzo szerokim zakresie tolerancji. Na ogól gatunki p. wolno żyjących
mają szeroki zasięg geograficzny. P. narażone na gwałtowne zmiany środowiska, np. wysychanie małych zbiorników wodnych,
mają zdolność do wytwarzania cyst prze-trwalnikowych. Także formy pasożytnicze wytwarzają zwykle cysty wydalane na
zewnątrz gospodarza, zdolne do zarażenia następnego żywiciela. Rola p. w przyrodzie jest bardzo duża. P. roślinne stanowią
zasadniczy, a czasem jedyny element planktonu zdolny do fotosyntezy i stoją wobec tego u samej podstawy łańcucha troficznego.
Zasoby związków organicznych wytwarzane w morzach przez p. są równie wydajne jak glonów. Ma to poważne znaczenie dla
utrzymania przy życiu zwierząt wyżej uorganizowanych. P. "slodko-wodne służą jako element wskaźnikowy do oceny czystości
wód, ponieważ ich występowanie jest ściśle uzależnione od obecności lub nieobecności specyficznych związków w stężeniach
nieomal niewykrywal-nych innymi metodami. Niektóre p. są groźnymi pasożytami chorobotwórczymi człowieka i zwierząt. W
ostatnich latach wykorzystano niektóre p. pasożytnicze 'do zwalczania klęsk powodowanych przez inwazje np. owadów czy królików. Badanie szkielecików otwornic kopalnych ma istotne znaczenie w poszukiwaniu złóż ropy naftowej, bowiem niektóre ich
gatunki są wskaźnikami pokładów roponośnych. Pomiędzy p. występują ogromne różnice w zdolności do syntetyzowania
związków chemicznych, nie spotykane w żadnej innej grupie, z wyjątkiem może bakterii. Wiele gatunków p. hoduje się w
laboratoriach badawczych, gdyż są dobrym materiałem do badań szeregu
231
Pijawka końska
procesów biologicznych, tanim i względnie łatwym w hodowli. P. obejmują około 50000 gatunków. Zaledwie kilka 2 nich
zbadano bliżej pod względem biochemicznym. P. podzielono na 4 podtypy: Sarcomastźgo-phora, sporowce właściwe, spo-rowce
pełzakowate i Ciiiopho-ra, [A.J.K.]
pijawczak (Branchiobdella pd-raszta) — gatunek pierścienicy z rodziny Branchiobdellidae, z gromady -^skąposzczetów. Ma
ciało wydłużone, krępe, o zabarwieniu od brudnożółtego do czerwonego, o długości około 10 mm. Nazwa gatunkowa pochodzi
od podobieństwa w budowie, sposobie życia i poruszania się do pijawek. Na ciele brak szczecinek (jak u wszystkich
Branchiobdellidae). Segmenty głowowe są wyraźnie szersze od następnych. W jamie gębowej występują oskór-kowe twory, tzw.
szczęki, służące do rozdrabniania pokarmu. Tylny pierścień ciała wyposażony jest w przyssawkę (jedyny przypadek u
skąposzczetów) szerszą niż pozostałe pierścienie końcowe. P. porusza się kroczącym ruchem pijawki. Jest znany 2 Europy
Środkowej, Bałkanów i Finlandii. W Polsce znaleziono go na rakach na Pomorzu. Okazy dojrzałe żyją pasożytniczo na skrzelach,
w okolicach stawów odnóży, na czułkach i na jajach raków rzecznych, żywiąc się głównie krwią i włóknami mięśni gospodarzy.
Okazy młodociane pożerają detrytus. [M.G.]
pijawka kacza (Theromyzon
tessulatum) — gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawek ryj-kowych. Ma ciało bardzo miękkie, krępe, stosunkowo szerokie, po
stronie brzusznej płaskie lub wklęsłe, złożone z 74
pierścieni zewnętrznych. Zabarwienie strony grzbietowej od zielonooliwkowego, zielono-brunatnego do brunatnego, 2 6
wzdłużnymi rzędami żółtych lub pomarańczowych plam. Żółte lub pomarańczowe plamki występują także dookoła tylnej
przyssawki. Długość ciała dochodzi do 50 mm, szerokość — do 15 mm. W części głowowej, wyposażonej w krótki ryjek,
znajdują się ustawione jedne za drugimi 4 pary oczu. Żołądek ima 7 par rozgałęzionych kieszeni. Do dojrze-nia niezbędne jest
czterokrotne
pobranie krwi. Po 4 ssaniu krwi następuje okres aktywności płciowej, trwającej 2—3 tygodni, a po 10 dniach od momentu
kopulacji p.k. składa 5—10 kokonów. W tym czasie tył ciała uwypuRla się silnie w stronę grzbietu, a w powstałą po stronie
brzusznej komorę składane są kokony. Tam też przebywa potomstwo, wylęgające się z kokonów po około 10 dniach. Opieka nad
nim trwa 2—3 miesięcy. P.k. jest gatunkiem bardzo ruchliwym, szybko reagującym na bodźce zewnętrzne. Swój szeroki zasięg
geograficzny zawdzięcza głównie ptakom. Na ogół nie występuje licznie. Żyje w wodach stojących Eurazji oraz obu Ameryk. W
Polsce spotyka się je w całym kraju. Żywi się wyłącznie krwią ptaków, głównie wodnych (kaczek, gęsi, łabędzi, nurów,
.perkozów itp.). Lokuje się często w wolu gospodarza lub w dziobie, zatykając otwory nosowe. Powodować może epizoocje w
hodowlach gęsi i kaczek. (M.G.l
pijawka końska, pijawka wie-lożerna (Haemopis sanguisuga)
— gatunek pierścienicy z rzędu
-»pijawek szczękowych, podobny z wyglądu do pijawki
pijawka lekarska
232
lekarskiej. Długość jej ciała wynosi 60—100 mm. Zabarwienie, a zwłaszcza układ .plamek bywa bardzo zmieśćmy. Grzbiet ma
zwykle kolor brunatny, zie-lonikawoczarny lub szarawy, czasem z boczną żółtą pręgą, a strona brzuszna — żółtoszary. Otwór
odbytowy jest szeroki. P.k. jest gatunkiem ziemno-wodnym. Występuje w stojących i wolno płynących wodach. W jeziorach o dużym przytooju fal żyje na pobrzeżu. W zimie
można ją często spotkać pod 'kamieniami na brzegach wód. Zamieszkuje całą Europę, zachodnią i środkową Azję oraz północną
Afrykę. Nie występuje w Ameryce. W Polsce jest pospolita na terenie całego kraju. Wbrew nazwie nie paisożytuje. Jest
wszyst-kożema, żywi się różnymi zwierzętami: skąposzczetami wodnymi i lądowymi, ślimakami, larwami owadów, kijankami,
małymi rybkami oraz innymi pijawkami, także własnego gatunku. Zdobycz pochłania w całości lub wysysa jej soki ustrojowe.
Może powodować ograniczone szkody w wylęgarniach ryb. [M.G.]
pijawka lekarska (Hirudo me-dicinalis) — gatunek pierścienicy z rzędu -^.pijawek szczękowych. Ma dało silnie wydłużone,
grzbietowo-brzusznie spłaszczone. Strona grzbietowa jest wypukła, brzuszna — płaska. Jedynie po wypełnieniu przewodu
pokarmowego krwią ciało nabiera niemal walcowatego kształtu. Zabarwienie bywa zmienne, niejednolite, zwykle zielonawe lub
brunatne, z 4 altoo 6 żółtopomarańczowymi lub brunatnymi wzdłużnymi paskami bądź z szeregami plam. P.1. osiąga długość 6—
—15 cm. W przedniej •części ciała ma 5 par oczu. Gardziel
zaopatrzona jest w 3 twarde, pólksiężycowate szczęki, których krawędzie zewnętrzne mają rząd ostrych ząbków. W żołądku
znajduje się 10 par rozgałęzionych kieszonek. Otwór odbytowy jest bardzo drobny, ledwie widoczny. Słabo zaznaczone siodełko
obejmuje 15 pierścieni. Wydłużone obłe koPijawka lekarska
kony pokryte są siecią włókie-nek. Długość ich waha się od 20 do 30 mm. Są one składane w okresie od sierpnia do września do
wilgotnej gleby w pobliżu zbiorników wodnych. W kokonie znajduje się do 30 jaj, zwykle kilka lub kilkanaście. Młode p.l.
opuszczają kokony po miesiącu, a czasem dopiero na wiosnę następnego roku. Dojrzewają po około 5 latach. P.l. żyje do 30 lat.
Występuje w płytkich, niewielkich zbiornikach — w bagniskach, stawach, irowach — o mulistym, porośniętym roślinnością dnie,
rzadziej w jeziorach lub w wolno płynących rzekach Eu233
pijawka wielożerna
ropy, południowo-wschodniej Azji i północnej Afryki. Zasiedla także północno-wschodnią część USA, dokąd została wprowadzona przez człowieka. W Polsce obecnie wskutek intensywnego odławiania jest gatunkiem rzadko i 'nielicznie spotykanym.
P.l. jako pasożyt żywi się 'krwią ssaków, rzadziej ryb i płazów. Dwie 'ostatnie grupy zwierząt atakują młode p.l. Okazy dorosłe
nagryzają skórę, tworząc złożone z 3 nacięć ranki i wysysają 10 do 15 ml krwi, po czym odpadają, a z ranki wypływa 'jeszcze
samoczynnie dalsze 20 do 50 ml krwi. Dzieje się tak dlatego, że wprowadzona do rany ze śliną p.l. hirudyna zapobiega krzepnięciu krwi. Osobniki młodociane p.l. 'są drapieżne, a dojrzewają dopiero po pobraniu krwi ssaków. P.l. hodowana jest w celach
leczniczych i przystawiana chorym na nadciśnienie, a także na zakrzepowe zapalenie żył. [M.G.]
pijawka nilowa (Limnatis ni-lotica) — gatunek pierścienicy z rzędu -^-pijawek szczękowych. Stanowi jeden z 17 gattinków
rodzaju Limnatis, obejmującego formy o bardzo zróżnicowanej morfologii, anatomii i zabarwieniu. Długość jej ciała dochodzi do
10 cm. Występuje w południowej Europie w rejonie ticódziemnomorskim, po-łudniowo-zachodniej Aziji oraz w północnej i
wschodniej Afryce. Żyje w wodach śródlądowych, trafiając często do pojników zwierząt domowych. W czasie pojenia koni lub
bydła przytwierdza się do dziąseł zwierząt, a następnie przenika do ich przewodu oddechowego lub pokarmowego, gdzie przyczepiona do ścianek wysysa krew. Często przez zapchanie
przewodu oddechowego powoduje uduszenie igospodarza. Młode okazy p.n. atakują także człowieka. [M.G.]
pijawka rybia (Piscicola geometra) — gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawefe ryjkowych. Ma ciało cylindryczne, co najmniej 15
razy tak długie jak szerokie. Jest zabarwienia zielonkawego lub żółtawego z czarnymi lub czerwonobrunat-nymi punktami.
Długość jej dochodzi do 5 cm. Na końcach ciała znajdują się 2 koliste przyssawki. Tylną przyssawkę, o średnicy dwukrotnie
większej od przedniej, zdobią ciemne promienie i punkty. Na grzbietowej stronie części głowowej znajduj ą się 2 pary oczu. W
porze składania kokonów p.r. opuszczają ryby, na których paisożytują, i przebywają wśród roślinności wodnej, gdzie składają
kokony długości l— —1,5 mm. P.r. występują w europejskiej i azjatyckiej części strefy umiarkowanej. Do Ameryki Północnej
zostały zawleczone wraz z karpiem. W Polsce są pospolite na obszarach nizinnych. P.r. pasożytują na rybach rzecznych, jeziorowych i stawowych. Stanowią jedyny występujący w Polsce gatunek pijawki spotykanej także w Bałtyku. Wyrządzają szkody
zwłaszcza w zarybionych stawach, osłabiając ryby, powodując schorzenie zwane pijawczycą oraz przenosząc inne choroby i
pasożyty, np. wi-ciowca Cryptobia borrelii. P.r. pozostaje na ciele gospodarza w czasie^d kilku dni do około miesiąca- Na
większych karpiach znajdowano niekiedy do 100 osobników p.r. (Tabl. X). [M.G.1
pijawka wielożerna -^-pijawka końska.
pijawki
234
pijawki (Hirudinea) — gromada z typu -^pierścienic. Mają ciało miękkie, wydłużone, z reguły grzbietowo-brzusznie
spłaszczone, rzadko walcowate, zwykle zwężone na obydwu końcach, które wieńczą z reguły 2 przyssawki. Tylko u p.
szczeciowych przyssawka występuje jedynie z tyłu ciała. P. mają wyraźną segmentację zewnętrzną. Zabarwienie skóry bywa
brunatne, zielonawe, szarawe, żółte lub czerwone, u niektórych gatunków jaskrawe z charakterystycznym rysunkiem. Osiągają
rozmiary od l do około 20 cm .długości. Większość nie 'ma szczecinek ani pa-rapodiów. Ciało zbudowane jest zawsze z 34
pierścieni, przy czym segmentacja zewnętrzna nie odpowiada wewnętrznej i na l właściwy somit, czyli metamer, przypada 2—14
pierścieni zewnętrznych. W przedniej, mniejszej przyssawce znajduje się otwór gębowy. Duży żołądek ma parzyste boczne
wypustki, w których przez dłuższy czas może być magazynowany pokarm (krew). Otwór odbytowy znajduje się po stronie
grzbietowej tylnego końca ciała. U dojrzałych p. zaciera się charakterystyczna dla innych pierścienic eegmen-tacja wewnętrzna
(w rozwoju uwsteczniają się przegrody międzysegmentalne) i zanika wtórna jama ciała. Pierwotną jamę ciała wypełnia
mezenchy-matyczna tkanka łączna i silne mięśnie, pomiędzy którymi znajdują się przestrzenie w formie szpar, zawierające na
ogół układ krwionośny. Tęp ostatni bywa zamknięty, otwarty lub nie występuje wcale. Większość p. oddycha skórą, a niektóre
gatunki za pomocą pęcherzy-kowatych lub rozgałęzionych narządów oddechowych, stanowiących wypustki wora skórno-mięśniowego. System wy-dalniczy tworzy 10—17 par nefrydiów (znacznie mniej niż u skąposzczetów) występujących po l
parze w poszczególnych pierścieniach. Układ nerwowy składa się z łańcucha złożonego z 2 pni nerwowych oraz z 34 zwojów, z
których krańcowe tworzą w przedniej części ciała pierścień okołogar-dzielowy, a w tylnej łączą się, tworząc zwój odbytowy. Narządami zmysłowymi są oczy, których l—5 par występuje w części głowowej, i brodawki skórne, będące prawdopodobnie
narządami dotyku. U niektórych gatunków oczy lub brodawki znajdują się na wzniesieniach skórnych, albo oczu i brodawek
skórnych brak. Wszystkie p. są obojna-kami. W skład ich narządów płciowych wchodzi 8—90 jąder i usytuowana przed nimi l
para jajników. Organy płciowe męskie i żeńskie mają na ogół ujścia osobne, rzadziej wspólne. Plemniki z reguły dojrzewają
wcześniej niż jaja i przekazywane są w akcie kopulacji bezpośrednio lub w spermato-forach. Narządy płciowe znajdują się u p. w
segmentach VIII—XIII. Segmenty te w okresie aktywności płciowej nabrzmiewają, formując siodełko. Wydzielina gruczołów
skórnych siodełka tworzy kokon osłaniający jaja. Kokony składane są na roślinach, kamieniach itp. w wodzie, w wilgotnej glebie
na brzegach wód lub umieszczane na spodzie ciała organizmu macierzystego. Liczba jaj w.kokonie waha się od l do ponad 300.
Zapłodniona p. składa l lub kilka kokonów. Rozwój p. jest prosty, bez przeobrażenia. U niektórych gatunków młode po
opuszczeniu kokonu zdolne są natychmiast do samodzielnego
235
pijawki ryjkowe
życia, u innych jednak formy rodzicielskie opiekują się jakiś czas potomstwem, nosząc przyczepione po brzusznej 'stronie ciała
kokony, a później młode osobniki. P. poruszają się po podłożu, wyciągając ciało do przodu, gdzie przyczepiają się przednią
przyssawką, a następnie podkurczając pod siebie tylny odcinek ciała. Gatunki wodne mogą także pływać ruchem wężowym.
Większość p. żyje w wodach śródlądowych, mniej liczne — w morzach, a niektóre przystosowały się do życia w wilgotnych
biotopach lądowych. Wśród p. spotyka się zarówno gatunki eury- jak i stenotopowe, przy czym nawet te pierwsze nie występują
w wodach zanieczyszczonych. P. są pasożytami zewnętrznymi zwierząt, stałymi lub okresowymi, albo półpasożytami, a tylko
niektóre gatunki są drapieżne. Te ostatnie odżywiają się stosunkowo często i szybko trawią pokarm, natomiast większość p.
żywiących się krwią zwierząt pobiera pokarm rzadko, w dużej ilości, i trawi go bardzo długo. Dzięki wydzielanej .przez gruczoły
ślinowe hirudynie krew przechowywana w przewodzie pokarmowym p. nie krzepnie. P. hemofagiczne wyrządzają szkody nie.
tylko przez wysysanie krwi zwierząt i człowieka, lecz także przez przenoszenie chorób i pasożytów krwi. P. pasożytujące na
rybach są szkodnikami w stawach hodowlanych. P. lądowe, żyjące w tropikalnych lasach południowej Azji, spadając z drzew
atakują ptaki i ssaki, a także człowieka. Od czasów starożytnych około 15 gatunków p. używano w medycynie do upuszczania
krwi. W Europie największe zastosowanie do tego celu miała p. lekarska. Na
świecie znanych jest około 450 gatunków p., a w Polsce stwierdzono występowanie 22 gatunków. W gromadzie p. wyróżniono 4
rzędy: p. szczeciowe, p. ryjkowe, p. szczękowe oraz p. gardzielowe. [M.G.]
pijawki eardzielowe (Pharyn-gohdellida) — rząd pierścienic z gromady -»-pijawek. Nazwa pochodzi od długiej gardzieli,
mającej trójkątny przekrój poprzeczny i pozbawionej szczęki. Ryjka brak. Czerwona krew wypełnia przestrzeń szczątkowej
wtórnej jamy ciała. Do p.g. należą gatunki żyjące głównie w wodach śródlądowych, drapieżne, np. pospolita w Polsce erpobdella.
[M.G.]
pijawki ryjkowe (Rhyncho-bdeUida) — rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W skład jednego pierścienia wewnętrznego ciała
wchodzi u nich 3, C lub więcej pierścieni zewnętrznych. Nazwa rzędu pochodzi od ryjka utworzonego z wysuwalnej przez
niewielki otwór w przedniej przyssawce przedniej części przewodu pokarmowego. .Szczęk brak. Występują owalne lub kuliste
żółtawe, brązowe albo zielone komórki, zatopione w tkance łącznej, którym przypisuje się funkcję, gromadzenia wydalin, a więc
spełniające podobną rolę jak u skąposzczetów tkanka chloragogenna. Brak ciągłej wtórnej jamy ciała. Skomplikowany układ
krwionośny znajduje się w 4 podłużnych zatokach — w grzbietowej, w brzusznej, w 2 zatokach bocznych oraz w szeregu zatok
drobniejszych. Naczynia krwionośne połączone są na obu końcach ciała siecią naczyń włosowatych (naczynia pierścieniowe nie
występują). Rolę serca pełni kurczliwe na-
pijawki szczeciowe
236
czynie grzbietowe. Krew jest bezbarwna.- Do p.r. zalicza się wyłącznie formy wodne, żyjące w-wodach śródlądowych i morzach,
stałe lub okresowe pasożyty •zwierząt kręgowych i bezkręgowców. Z występujących w Polsce p.r. znane są na.in. pijawka rybna,
kacza i odlepka. [M.G.]
pijawki szczeciowe (Acantho-bdellida) — rząd pierścienic z gromady -^-pijawek. Charakteryzują się brakiem przyssawki z
przodu ciała i szczęk. Na szczycie części głowowej występują szczecinki, podobnie jak u -wsikąiposzczetów. Jama ciała
przedzielona jest poprzecznymi przegrodami nie stanowiącymi przegród międzyseg-nientamych. Na pierścieniach od II do IV
znajdują się po 2 pary szczecinek. Układ krwionośny, podobny do układu krwionośnego ->wieloszczetów, składa się z .naczyń
brzusznego i grzbietowego, połączonych naczyniami tłocznymi. Jedyny przedstawiciel tego rzędu — Acanthobdella peledina —
żyje w jeziorze Onega, jeziorze Baj-kał i w kilku innych jeziorach syberyjskich. Jest pasożytem ryb łososiowatych. [M.G.]
pijawki szczękowe (Gnathobdeliźda, Arhynchobdellida) — rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W środkowej części ciała poszczególnym pierścieniom
wewnętrznym odpowiada zwykle po 5 pierścieni zewnętrznych. Otwór gębowy jest stosunkowo duży. W gardzieli występują 3
podłużne nabrzmienia i u większości gatunków — szczęki. Układ krwionośny jest otwarty. Pozostałości wtórnej jamy ciała
tworzą system zatok, a płynącej w nich krwi czerwone zabarwienie nadaje hemoglobina.
Rolę serca pełnią zatoki boczne, kurczące się na przemian. P.sz. obejmują formy wodne i lądowe, okresowe lub stałe pasożyty
zwierząt, a także nieliczne gatunki drapieżne. W Polsce najbardziej znane z tej grupy są pijawka lekarska i pijawika końska.
[M.G.]
pilidium — stadium larwalne -»-wstężniaków. Jest postacią swobodnie pływającą, przypominającą kształtem hełm z
na-usznikami. Wierzchołek “hełmu" wieńczy pęczek czuciowych rzęsek. Otwór gębowy leży w dolnej części ciała i prowadzi do
przełyku, a ten— do kończącego się ślepo jelita środkowego. P. pokryte jest nabłonkiem rzęskowym. Dorosła postać wstężniaka
tworzy się wewnątrz larwy, a po ostatecznym ukształtowaniu się przerywa jej ściankę ciała i wydostaje się wówczas na zewnątrz.
[M.S.]
pilnica (Pocźllopora) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Polipy tworzą płaskie kolonie, uwypuklające się
niekiedy we 'wzgórki i gałązki. Początek kolonii daje larwa planula, W 24 godziny po zapłodnieniu fcomórfei jajowej, z której się
rozwinęła, osiada ona i wydziela toazalną płytkę szkieletową. Reszta kolonii powstaje przez pączkowanie eks-tratentakularne z
tego osobnika założyciela. P. występują wyłącznie w morzach tropikalnych. [Z.S.]
pilumnus, obłęczatek (Pilum-nus) — rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki 'mające głowotułów rosnący do
długości 2 cm, z niemal gładką, dwudzielną krawędzią czołową oraz z 3—5 drobnymi ząbkami bocznymi.
237
pinocytoza
Są one barwy szarawej lub brunatnej i obficie owłosione. Mają masywne szczypce. Należy tu ponad 100 gatunków szeroko
rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. P. występują pospolicie na
wszelkiego rodzaju gruntach, zagrzebując się w dnie lub kryjąc w szczelinach skalnych, wśród kamieni i muszli, a także w ciele
gąbek oraz innych zwierząt osiadłych. [L.2.]
pinakoeyty — płaskie 'komórki okrywające, tworzące zewnętrzną powierzchnię -»gąbek. Oddzielają one mezogleę od
środowiska zewnętrznego. W bardziej złożonych typach budowy gąbek, a mianowicie w typie sykonu oraz. leukonu, p.
pokrywają także wewnętrzną powierzchnię komory ciała. [J.M.R.]
piana, przyszynika, szołdra (Pinna) — rodzaj mięczaków z rzędu - -wnierównomięśniowych, osiągających olbrzymie, jak na
małże, rozmiary. Długość jednego z gatunków śródziemnomorskich może dochodzić do 90 cm. Muszla p. ma kształt bardzo
wydłużanego trójkąta, zaokrąglonego na swym szerokim końcu. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują morza strefy tropikalnej
i subtropikalnej. Żyją na głębokości kilku metrów na dnie piaszczystym lub mulistym, tkwiąc w nim swoim cieńszym końcem do
1/3 długości, dodatkowo zakotwiczone pędzlem szczególnie długiego bisioru. Starsze muszle są tak porośnięte roślinami i
osiadłymi na nich zwierzętami, że nieraz trudno je na pierwszy rzut oka rozpoznać. W krajach śródziemnomorskich p. są
spożywane przez ludzi. W
starożytności w tym rejonie z ich bisioru sporządzano cenną tkaninę tejże nazwy, odznaczającą się oryginalną, złoło-rdzawą
barwą. W niewielkich ilościach wyrabia się bisior i dzisiaj, głównie na użytek turystów. P. wytwarzają także perły, ale ponieważ
warstwa perłowa jest u nich cienka i okrywa tylko część wnętrza muszli, perły tworzą się najczęściej z substancji porcelanowej.
Nie umniejsza to ich wartości, bo warstwa porcelanowa p. ma przepiękną, głęboką barwę ciepłobrązową. Perły p. posiadają
wartość kamieni półszlachetnych, trafiają się jednak tak rzadko, że p. nie grozi wyniszczenie, gdyż masowe poławianie tego cennego gatunku jest nieopłacalne. [T.U.]
pinocytoza — pobieranie pokarmu przez tzw. picie komórkowe. Pewne substancje, np. jony nieorganiczne i organiczne, małe
cząsteczki białek, zwane induktorami, adsorbo" wane na powierzchni błony ko-mórteowej powodują, że błona w 'miejscu
adsorpcji wpukla się, tworząc cienki kanalik, który wchodzi w głąb cytopla-zmy. Na jego dnie odrywają się drobne wodniczki,
zwane wodniczkami pinocytalnymi. Wodniczki te, znacznie mniejsze od wodniczek fagocytal-nych, zawierają oprócz
induk-tora płyn środowiska: Prawdopodobnie błony wodniczek pinocytalnych ulegają rozpuszczeniu w cytoplazmie. Jak się
wydaje, większość, a może wszystkie komórki, które mają zdolność -4-fagocytozy, mogą również pobierać roztwór wodny na
drodze p. Dotyczy to nie tylko ->ipełzaków — klasycznych obiektów badań nad p. — ale i -^-orzęsków. [A.J.K.]
piórcgynek
238
piórczynek (Penella) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-zawryb-kowców. Obejmuje gatunki rosnące do 32 cm. Wszystkie są
pasożytami zewnętrznymi o silnie uwstecznionej budowie. Dorosłe samice mają zwykle robakowate ciało, pozbawione
jakichkolwiek śladów segmen-tacji, przy czym z tylnej jego części wyrastają piórkowate skrzela oraz 2 nitkowate woreczki jaj
owe; długości nierzadko przekraczającej długość całego ciała. Rozwój p. jest stosunkowo 'krótki, z jaj bowiem wykluwają się od
razu larwy typu -Aopepodita, które Wkrótce osiągają dojrzałość płciową i kopulują. Jedynie do czasu kopulacji p. podobne są do
skorupiaków widłonogich. Po kopulacji samce wymierają, natomiast samice rozpoczynają
Piórczynek Penella saattta
pasożytniczy tryb życia, zmieniając po pewnym czasie gospodarza. Pierwszym ich żywicielem są głowonogi lub ryby, natomiast
końcowym — walenie, w których skórę wwiercają
się niekiedy do głębokości 7 cm. [L.2.]
pióro morskie -^.piórówka.
pióroskrzelne (Pterobranchia)
— gromada z typu -»-półstru-nowców. Obejmują drobne i dość prymitywne zwierzęta, podobne zewnętrznie do
-»-mszywiołów. Ciało ich jest silnie skrócone i składa się z tarczki głowowej, kołnierza oraz woreczkowatego tułowia. Jelito
tworzy pętlę, a otwór gębowy i odbyt mieszczą się u nasady kołnierza. Z kołnierza wyrastają pierzaste i urzęsione czułki, których
liczba waha się w granicach 2—12. Ciągły ruch rzęsek napędza mikroskopijny pokarm do gęby. P. rozmnażają się płciowo i
bezpłciowo. W tym ostatnim przypadku osobniki potomne pączkują na szczycie łodyżki wyrastającej z boku tułowia organizmu
macierzystego. P. prowadzą stale lub okresowo życie osiadłe, tworząc zwykle kolonie. Przebywają przeważnie w drzewkowato
rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. • Zasiedlają głębsze dno zimnych mórz. Są w nich reprezentowane przez 17 gatunków.
[L.2.]
piórówkst, pióro morskie (Pen-natula) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Reprezentujące ją gatunki tworzą
pió-rokształtne kolonie, dochodzące do 30 cm długoici, o szkielecie złożonym z nie spojonych ze sobą spikul. Nasadowa, gruba
część głównej osi kolonii tkwi w miękkim dnie morskim albo przyczepia się do twardych obiektów. Drobne czerwone polipy
rozmieszczone są szeregami na bocznych “promieniach" kolonii. Kosmopolityczny gatunek Pennatula phospho239
plądrak
rea, występujący również w Bałtyku, odznacza się dużą wrażliwością na bodźce, na które reaguje rozbłyskami Światła,
będącymi przejawem jego zdolności bioluminescen-cyjnych. [Z.S.] •
piórówki (Pennatularia) — rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromien-nych. Polipy należących do nich
gatunków tworzą półosia-dłe kolonie o kształcie pióra, maczugi bądź nerki. Jeśli istnieje pień kolonii, to wówczas dolna,
zgrubiała jego część może się pogrążać w miękkim podłożu bądź przyczepiać do twardego, dzięki czemu całość przybiera
pozycję zbliżoną do pionowej. Kolonia leżąca na podłożu może po nim pełzać. Przedstawiciele p. są szeroko rozprzestrzenieni
przede wszystkim w pełnosłonych wodach morskich. Do najbardziej znanych rodzajów należą: piórów-ka, wrżeciennica oraz
renil-la. [Z.S.]
Pirata — rodzaj stawonogów z rodziny -»-pogońcowatych. 0-bejmuje gatunki pająków o długości ciała oteoło 6—9 mm i o nie
rzucającym się w oczy ubarwieniu, zwykle szarobrunatnym lub czarnooliwkowym, czasem z dość niewyraźnym deseniem z
białych plamek. P. żyją w miejscach bardzo wilgotnych — na torfowiskach, źródliskach, bagnach i brzegach wód — wśród
roślinności i kamieni. Bardzo sprawnie biegają i polują na błonce powierzchniowej wody, a w razie niebezpieczeństwa
świetnie nurkują. Z całego świata znanych jest kilkadziesiąt gatunków p., z których 7 występuje w Polsce. [W.S.]
Piroplasma ->.Babcsźa.
planes, krab Kolumba, krab sargassowy (Planes minutus)
— gatunek stawonoga z sekcji
-ł-krabów. Ma głowotułów długości do 15 mm, kulistawy w zarysie, z płasko ściętą krawędzią czołową. Krótkie l
wio-sełkowato spłaszczone odnóża wieńczą drobne szczypce. P. wykazują daleko idącą mimi-krę, upodabniając się całkowicie do
podłoża, na którym się znajdują. Mogą przybierać zabarwienie zielone, brązowe, a nawet błękitne. Żyją wśród glonów, a także na
rurkopła-wach, żółwiach oraz drewnie unoszonym przez fale oceanu. Są pospolitymi mieszkańcami krzaczastych skupień glonów
Bargassowych, unoszących się na powierzchni zachodniej części północnego Oceanu Atlantyckiego, w tzw. Morzu
Sargas-sowym. [L.Ż.]
planula — stadium larwalne
-^.jamochłonów. W skład jej owalnego ciała wchodzi ento-derma oraz orzęsiona ektoder-ma. P. przez -pewien czas pływa
swobodnie, a następnie osiada na dnie, przyczepiając się swym przednim końcem do podłoża, i przekształca się w polipa. [T.S.]
plazmodium — wielojądrowy twór, który powstaje z pojedynczej komórki przez namna-żanie się jąder wewnątrz wspólnej
cytoplazmy. Plasmo-dium natomiast oznacza naukową nazwę rodzaju -»-za-rodźca malarii. [A.J.K.]
plądrak (Erigonk) — rodzaj stawonogów z rodziny ->plą-drakowatych. Obejmuje drobne pajączki o wielkości ciała 1,7
—3,5 'mm. P. budują małe płaskie sieci na ziemi, na<' dołkami. Niektóre gatunki .należą do głównych twórców ba-
plądrakowate
240
biego lata, a 'dzięki rozprzestrzenianiu się tą 'drogą zamieszkują olbrzymie obszary, m.in. całą Paleąrktykę. Większość gatunków żyje w krajach o
klimacie umiarkowanym lub zimnym. W Polsce znanych jest 6 gatunków p. [W.S.]
plądrakowate (Erigonidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Należą tu formy bardzo małe, o długości ciała 0,8—4,5
mm i o niepozornym, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. U większości gatunków p. występuje znaczny dymorfizm płciowy — samce
mają 'na gło-wotułowiu najrozmaitsze garby, guzy, grzebyki szczecin lub rogi o często fantazyjnych kształtach, samice zaś są pozbawione tych
“ozdób". P. zamieszkują wszystkie biotopy lądowe od Arktyki do tropików. Spotkać je można najczęściej we mchu i ściółce leśnej, ale żyją
również na pniach i gałęziach drzew, pod kamieniami i wśród niskich roślin na suchych pagórkach, na wilgotnych łąkach i polach uprawnych, na
wydmach i skałach. Na ogół budują małe, nieregularne, płachitowate, poziome sieci, podobne .do sieci -i-osnuwikowatych. Wiele gatunków p.
wędruje za .pomocą babiego lata. Jest to jedna z większych rodzin pająków. Na całym świecie znanych jest ponad 2000 jej gatunków, a co rok;
.odkrywa się kilkanaście czy kilkadziesiąt nowych. Polskę zamieszkuje około 120 gatunków ip., jest to więc najliczniejsza rodzina pająków w
naszej faunie. Mimo drobnych rozmiarów ciała p. mają duże znaczenie w gospodarce iprzy-rody, gdyż występują czasem w olbrzymich ilościach
(np. w Anglii stwierdzono w niektórych toiotopach liczebność p. sięgającą 750 000 osobników na hektar). Należą tu m.in. rodzaje plądrak oraz
Walckenae-ria. [W.S.]
plerocerkoid (plerocercotdus} — stadium larwalne -^tasiemców właściwych z rzędu Pseudo-phyllidea, rozwijające się z —»-procerkoida w
drugim żywicielu pośrednim, którym zwykle jest ryba. Stadium to tworzy się ipo odrzuceniu cerkomeru. Na tym etapie rozwoju wykształcona
zostaje główka, której narządy czepne utrzymują później tasiemca w żywicielu ostatecznym. Główka zaopatrzona jest w bruzdy przyssawkowe,
niekiedy w przyssawki. P. ma zwartą budowę ciała i wydłużony kształt. Bywa zwykle niewielkich rozmiarów, jednakże niektóre tasiemce (np.
ligula) 'mogą osiągać na tym etapie wielkość do kilkudziesięciu centymetrów oraz znacznie zaawansowany stopień morfogenezy (włącznie z
wytworzeniem układu rozrodczego). P. spotykane są w mięśniach, jamie ciała i narządach wewnętrznych żywicieli pośrednich, gdzie zwykle
otor-biają się. Zjadane przez ryby drapieżne i rnine organizmy nie będące żywicielami ostatecznymi nie rozwijają się dalej, a często przenikają
przez jelita nowego gospodarza do wnętrza jego ciała, gdzie otorbiają się ponownie. Przypuszcza się, że w przebijaniu się przez tkanki gospodarza
pomagają p. gruczoły rozpuszczające owe tkanki. Niektóre p. mogą pączkować (-4-sparganum). P. zjedzony przez żywiciela ostatecznego
rozwija się w dorosłego tasiemca. Część tasiemców (np. goździcznik) nie wykracza w swym rozwoju poza stadium p., osiągając już na
241
pletwik
tym etapie dojrzałość płciową. [M.S.]
pleurotomarla (Pletirotomaria)
— rodzaj mięczaków z rzędu
—»-dwuprzedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę w kształcie prawidłowego, szerokiego stożka wysokości 8—
—12 cm. Łatwo je rozpoznać po szczelinie, która przecina wzdłuż ostatni skręt muszli od krawędzi otworu na odcinku ok. 1/8
obwodu muszli. Otwór muszli zamyka koliste, kon-chiolinowe wieczko. Liczne gatunki kopalne p. są znane od triasu.
Współcześnie żyje 8 gatunków p. zamieszkujących na głębokości 100—3000 m wody morskie wokół Japonii-i Morze Karaibskie.
Z 'powodu rzadkości muszle ich są poszukiwane przez kolekcjonerów oraz osiągają wysokie ceny. [T.U.]
płask [Phyllosoma) — najstarsze stadium larwalne -^langu-stowców. Rozwija się z -^-ży-wika. Wiedzie przydenny tryb życia.
Charakteryzuje się li-stkowato spłaszczonym ciałem. W 'dalszym rozwoju p. przekształca się stopniowo w młodocianą langustę.
[L.2.]
plazińce, robaki płaskie (P!a-tyhelminthes) — najprymitywniejszy typ -^bezkręgowców o dwubocznęa symetni ciała. Mają ciało
wydłużone', listkowate taśmowate, spłaszczone grzbie-towo-brzusznie. Zewnętrzną ścianę ciała stanowi wór
skór-no-mięśniowy, składający się z nabłonka i leżących pod nim mięsni. W nabłonku, zwłaszcza u form wolno żyjących, znajdują się liczne gruczoły. Wnętrze ciała wypełnia parenchy-ma, w której 'są pogrążone narządy wewnętrzne. Układ pokarmowy
składa się z gardzieli
16 Bezkręgowce
oraz jelita, które może być proste lub rozgałęzione i kończy się ślepo. U niektórych pasożytniczych p. układ pokarmowy uległ
zanikowi (^-tasiemce). U p. z rzędu wirków bezjelitowych rolę układu pokarmowego pełnią wyspecjalizowane komórki
parenchymy. Układ nerwowy składa się z połączonych
poprzecznymi spoidłami 'podłużnych .pni nerwowych, odchodzących z
parzystego zwoju mózgowego mieszczącego się w przedniej części ciała. Układ wydalniczy jest typu protonefrydialnego, jednak
ostatnio przeważa pogląd, że układ protonefrydial-ny u wielu p. bierze udział w procesach osmoregulacji, a wy-dalniczą funkcję
przypisujfr się raczej specjalnym komórkom, przylegającym do kanałów wydalniczych, iktóre wiodą do protonefrydiów. P. nie
mają układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała albo, jak w przypadku wielu pasożytów
wewnętrznych, zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. P. są w zdecydowanej większości obojnakami, a ich układ rozrodczy ma
budowę skomplikowaną. U jednych grup rozwój bywa prosty, u innych — z przeobrażeniem. U pasożytniczych p. występuje
przemiana pokoleń, a także zmiana żywicieli. P. żyją w dość różnorodnych środowiskach, zawsze jednak w bardzo wilgotnych.
Zamieszkują wody słone, słodkie, a także glebę. Wiele gatunków prowadzi pasożytniczy tryb życia. Do p. należą gromady: wirki,
przywry mono-genetyczne, przywry digene-tyczne, tasiemce i Temno-cephala. [M. S.]
pletwik -Aałamarmca.
pluoodyszne
242
ptucodyszne (Pulmonata) — podgromada mięczaków z gromady -^.ślimaków. Oddychają powietrzem przez ścianki jamy
płaszczowej, w których biegną silnie rozgałęzione żyły płaszczowe (płucne). Mają zwoje nerwowe ciasno skupione w głowie,
wokół przełyku. Są obojnakami. Żyją na lądzie i w wodach słodkich. Dzieli się je na 2 rzędy: nasadooczne i trzonkooczne. [T.U.]
pływające -(.krewetki.
pływik (nauplius) — pierwsze stadium larwalne większości
-4-skorupiaków. Ma zasadniczo kształt nieczłonowanej gruszki lub kuleczki, zaopatrzonej początkowo w 3 pary odnóży będących
zawiązkami 2 par czuł-ków oraz żuwaczek. P. wyposażony jest w l oko, zwane o-kiem pływikowym (naupliuso-wym), które
zachowuje się u niektórych skorupiaków przez całe życie. Wykluwa się z jaja i wiedzie planktonowy tryb życia, wiosłując swymi
3 parami odnóży. Ich rytmiczny ruch napędza jednocześnie do gęby pokarm złożony z bardzo drobnego planktonu i drobnej
zawiesiny organicznej. W miarę wzrostu p. przechodzi kilka linień, w czasie których przybywają stopniowo dalsze odnóża, a
równocześnie ciało wydłuża się powoli i zarysowują się pierwsze segmenty. Larwę na tym etapie rozwoju osobniczego nazywa
się metanaupliu-sem. Dalszy rozwój, zależnie od rzędy, do którego należy larwa, prowadzi do przeobrażenia się w
->-kopepodiita,
-»-żywika, ->-cyprisa lub bezpośrednio w osobnika młodocianego. Wiele skorupiaków przechodzi przez stadium p. w jaju, a z
osłonek jajowych uwalniają się dopiero starsze
larw/ bądź też ostatecznie uformowane postacie młodociane. [L.Ż.]
pobrzezka, brzegówka, litorina (Littorina) — rodzaj mięczaków z rodziny pobrzeżek (Lit-torni(dae), z rzędu
-^jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle grube, stóżkowato-kulistawe, rzadko przekraczające wysokość 2
cm. Otwór muszli zamyka wieczko. P. zamieszkują wybrzeża niemal wszystkich mórz świata. Żyją w strefie pływów i w strefie
oprysku, na twardym podłożu, głównie na skałach, ale także na pniach i korzeniach mangrowców. Spożycie ich datuje się już od
czasów przedhistorycznych. Gatunki odporne na niskie zasolenie sięgają w Bałtyku po wybrzeża Rugii. [T.U.]
poczwarówki (Yertiginidae) — rodzina mięczaków z rzędu -».trzonkoocznych. Muszle p. osiągają wysokość od poniżej 2 do 3
mm. Kształt muszli jest zwykle jajowaty lub wałecz-kowaty. Rozwinięty trąbkowa-to otwór muszli bywa najczęściej opatrzony
wewnątrz kilkoma fałdkami. Po układzie tych fałdek rozróżnia się poszczególne gatunki. P. są szeroko rozpowszechnione po
wszystkich lądach. Polskę zamieszkuje 13 gatunków p. Żyją one w różnych środowiskach — w górach i na niżu, w lasach,
zaroślach i na łąkach, na podmokłych terenach nadwodnych i na suchych zboczach wzgórz. Zwykle kryją się w ściółce, pod
opadłymi liśćmi, wśród zeszłorocznych źdźbeł, korzonków traw itp. Biologia p. jest bardzo słabo zbadana. Z gatunków
występujących w Polsce p. północna (Vertigo arctica) wyróżnia się swoim oryginal243
podon
Muszla poczwarówki z rodzaju yerttgo
nym rozmieszczeniem. Żyje ona na dalekiej północy Europy, w wysokich górach, a u nas w Tatrach i w Karkonoszach. Takie
rozmieszczenie jest pozostałością epoki lodowej, kiedy ten zimnolubny gatunek zamieszkiwał całą Europę wolną od lodowca. Po
ustąpieniu lodów zachował się tylko w regionach o chłodnym klimacie, a więc na północy oraz w górach. [T.U.]
podkówczaki (Lophopodo, Phy-lactolaemata) — rząd czułkow-ców z gromady -»-mszywiołów. Ich przedstawiciele mają rurkowaty kształt ciała i są zaopatrzeni w osłonki chitynowe lub galaretowate. W tym ostatnim przypadku poszczególne osobniki —
zooidy — zlewają się jakby w jedną masę, tworząc jedną wspólną jamę ciała. Lofotor jest kształtu podko-wiastego. Występuje
fałd nad-gębowy — epistom. U p. istnieje swoisty sposób rozmnażania wegetatywnego, polegający na wytwarzaniu wewnątrz
ciała pączków, tzw. statoblastów, stanowiących formy przetrwalnikowe. P. są wyłącznie słodko-wodne. Żyją w wolno płynących rzekach oraz w jeziorach i stawach Europy, Azji, Afryki i
Ameryki Północnej. Obejmują 2 rodziny i około 30 gatunków. Jednym z najszerzej rozprzestrzenionych gatunków p. jest mucedo.
[J.M.R.]
podliśó zwinny (Philoscia mus-carurn) — gatunek stawonoga z rzędu -».równonogów. Ma ciało dochodzące do około l cm
długości, wydłużone, owalne, barwy żółtobrunatnej z brunatnymi plamami. Głowa z przodu jest zaokrąglona, a płytka ogonowa
— trójkątna. P.z. — to ruchliwy skorupiak lądowy, rozprzestrzeniony w zachodniej Europie. W Polsce występuje niemal
wyłącznie w rejonie wybrzeża morskiego. Zasiedla wilgotne zarośla, olszyny i parki, ukrywając się pod opadłymi liśćmi i
kamieniami, a także-pod odstającą korą drzew. Żyje ponadto w trawie, w wilgotnych dolinkach pośród wydm. [L.Ż.]
podon (Podon) — rodzaj stawonogów z rzędu ->wioślarek. Długość ciała reprezentujących go gatunków dochodzi do l mm..
Podon Podon tntermedius
podwoik
244
Silnie zredukowana skorupka tworzy u samic kulistawą komorę lęgową, mieszczącą kilka jaj lut> zarodków. Samce pojawiają się wyłącznie
jesienią. Duże oko świadczy o drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów ma 4 pary dużych, dwu-gałęzistych odnóży. Odwłok jest szczątkowy.
Należy tu 6 gatunków zamieszkujących powierzchniowe warstwy mórz europejskich oraz znacznych obszarów Atlantyku strefy tropikalnej i
klimatu umiarkowanego. W Bałtyku występują 4 gatunki, rozwijające się latem w ogromnych ilościach w dobrze nagrzanej wodzie powierzchniowej). [L.2.]
podwoik (Idotea) — rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 4 cm, wydłużonym i zakończonym dużą
płytką ogonową z l lub 3 tylnymi wyrostkami. Spłaszczone i podwinięte pod płytkę ogonową odnóża ogonowe zamykają komorę skrzelową.
Niezwykle zmienne zabarwienie ciała zależy w dużym stopniu od koloru podłoża. P. są mieszkańcami zarośli podwodnych, na których tle dość
trudno je dostrzec zarówno z powodu maskującego ubarwienia, jak i podłużnego kształtu oraz małej ruchliwości. Rodzaj ten obejmuje liczne
gatunki, występujące głównie w morzach ciepłych i strefy klimatu umiarkowanego. Większość zamieszkuje płytko położone i zarosłe dmo,
niektóre jednak spotykane są na głębokościach ponad 1000 m. W morzach europejskich występuje 10 gatunków p., z których 3 spotykane są w
Bałtyku. [L.2.)
podwój wielki, wesz morska (Mesidotea entomon) — gatuPodwój wielki
nek stawonoga z rzędu -9-rów-nonogów. Ma ciało długości do 8 cm, które swój charakterystyczny kształt zawdzięcza dużej, klinowato
zwężającej się płytce ogonowej oraz małej głowie z bocznymi wcięciami. Jest zabarwiony niemal jednolicie na kolor brudnożółtawy. Segmenty
tułowiowe mają boczne, zaostrzone wyrostki, skierowane ku tyłowi. P.w. stanowi słonawowodny gatunek arktyczny, rozsiedlony
wo-kółbiegunowo. Występuje także w Bałtyku, w którym należy do reliktów z okresu polodow-cowego. Jako gatunek polarny zamieszkuje
wyłącznie zimne głębinowe wody o temperaturze przeważnie poniżej 10°C. Jest drapieżcą dennym, napada na mniejsze od siebie skorupiaki, na
wieloszczety itd. Z powodu gromadnego występowania i pokaźnych rozmiarów stanowi ważny składnik pokarmu ryb, m.in. młodocianych dorszy
bałtyckich. [L.2.]
podział wegetatywny (podział somatyczny) pierwotniaków — podział pierwotniaczesj komórki
245
pogonofory
macierzystej .na 2 lub więcej komórek potomnych bez zmiany w materiale genetycznym komórek potomnych w stosunku do materiału
genetycznego komórki macierzystej. P.w.p. towarzyszy mitoza jądra komórkowego bądź też amitoza makronukleusa. U pierwotniaków w trakcie
mitozy zostaje zachowana błona komórkowa. Wrzeciono mitotycane powstaje wewnątrz jądra (np.w mi-kronufeleusach
->orzęsków) lub jest
tworzone na zewnątrz jądra. Organizatorami wrzeciona mitotycznego mogą być ciałka podstawowe wici (np. u ->wiciowców roślinnych,
-»świ-drowców) albo wyspecjalizowane ciałka, zwane centrio-lami (np. u -^nadwiciowców), podobne do ciałka podstawowego wici.
Najczęstszym p.w.p. jest podział komórki rodzicielskiej na 2 komórki potomne. Jeżeli przewężenie rozdzielające 2 osobniki przebiega wzdłuż osi
.przodo-tylnej ciała, tego rodzaju podział nazywa się podłużnym, jeśli przebiega w poprzek tej osi — poprzecznym. Gdy podział tworzy 2
komórki wyraźnie różniące się wielkością i wyglądem, to zwie się pączkowaniem, a osobnik mniejszy stanowi pączek (-^-bezrzęse).
Jeżeli najpierw zachodzi wielokrotny podział jąder, a następnie wyodrębnia się wiele komórek potomnych, to określa się ten typ podziału
terminem -*.schizogonii. W trakcie p.w.p. rozdziałowi podlegają również cytoplazma i struktury w niej zawarte. Niektóre struktury pierwotniaków, jak np. cytostom, ulegają w trakcie p.w,p. znacznej przebudowie lub tworzą się na nowo. [A.J.K.]
pogonofory (Pogonophora) — typ -^bezkręgowców. Obejmują formy o robakowato wydłużonym ciele, osiągającym długość 6—36 cm przy
średnicy 0,1—2,5 mm. 2yją w bardzo mocnych, długich i prostych rurkach chitynoidalnych długości 15—150 cm, tkwiących w dnie i
wyrastających górnym końcem ponad powierzchnię osadów dennych. Ciało zróżnicowane jest na 3 odcinki:
przedni, środkowy i tylny. Budowie zewnętrznej odpowiada organizacja wewnętrzna, bowiem odcinki te zawierają odrębne jamy ciała (->-rozwój
zarodka). W odcinku przednim znajduje się tylko l jama, natomiast w 2 pozostałych występują po 2 boczne jamy ciała. Z krótkiego odcinka
przedniego (protosoma) wyrastają zwykle liczne i łatwo regenerujące czułki. Nieco dłuższy odcinek środkowy (mesosoma) pozbawiony jest
wyrostków zewnętrznych, natomiast z powierzPrzedstawiclel pogonoforów Sptro-brcmchia grandis
pogońcowate
246
chni silnie wydłużonego i zwykle cieńszego odcinka tylnego (metasoma) wyrastają liczne płytki chitynoidalne, służące do
zakotwiczenia się lub przesuwania w rurce. Wielką zagadką był początkowo sposób odżywiania się -p., zwierzęta te bowiem
pozbawione są całkowicie przewodu pokarmowego. Dopiero w rezultacie żmudnych badań udało się stwierdzić, iż występuje tu.
trawienie zewnętrzne w przestrzeni międzyczuł-kowej. Czułki, których liczba wynosi zwykle 6—220, układają się niemal
równolegle i nierzadko zrośnięte są na znacznej przestrzeni, tworząc podłużne kanaliki, wysłane licznymi, jednokomórkowymi
wypustkami, zwanymi pihnulami (pinnulae), tworzącymi gęstą siateczkę, na której osadzają się z przepływającej wody
mikroorganizmy i martwa materia organiczna. Ruch wody zapewniają liczne rzęski, rozmieszczone u nasady pinnul. W obrębie
siateczki odbywa się trawienie i wchłanianie pokarmu, a więc pinnu-le spełniają rolę kosmteów jelitowych. Znane są także p.
jednoczułkowe, u których jedyny, niezwykle długi czułek zwija się spiralnie w postać cylindra pozwalającego na analogiczny
jak wyżej sposób odżywiania. Ciało p. pokryte jest kutikulą. Prymitywny układ nerwowy mieści się w nabłonku skórnym.
Układ krwionośny jest zamknięty i składa się z naczynia brzusznego oraz grzbietowego, zakończonego sercem mieszczącym się
w odcinku przednim. P. są rozdzielnopłciowe. Ich gonady znajdują się w tylnym odcinku ciała. Jaja składane są do przedniej
rurki, gdzie przebiega cały rozwój zarodkowy potomstwa. Rurkę opuszczają młodociane osobniki, z których
każdy buduje wkrótce własną rurkę na dnie morskim. Dotychczas opisano około 100 gatunków p. rozmieszczonych głównie na
dnie Pacyfiku na głębokości 1000—10000 m. Pewne gatunki spotyka się sporadycznie na płytkim, morskim dnie. [L.Ż.]
pogońcowate (Lycostdae) — rodzina stawonogów z podrzędu
-^pająków wyższych. Są na ogół średniej wielkości (5—
—35 mm), aktywnie polują, biegając po powierzchni ziemi. Ze względu na występowanie w dużej liczbie oraz ruchliwy tryb
życia należą do najbardziej rzucających się w oczy przedstawicieli pająków. Odznaczają się długimi i silnymi nogami oraz dosyć
•dużymi przednimi oczami. Ubarwione są na ogół brunatno lub szaro, z jasnym, podłużnym pasem, przebiegającym przez środek
głowotułowia. Dojrzałe samice można rozpoznać z daleka po dużych, kulistych, białawych kokonach jajowych, przyczepionych
do kądziołków przędnych, z którymi to kokonami nie rozstają się na moment nawet w czasie polowania lub ucieczki.
Wzruszająca jest troskliwość samicy o potomstwo. Samica, której odebrano kokon, zaprzestaje ucieczki i poszukuje go bardzo
długo. Młode pajączki po opuszczeniu kokona włażą na grzbiet samicy i pozostają .na nim przez kilka tygodni, korzystając ze
zdobyczy upolowanej przez matkę. Nieco starsze próbują opuszczać grzbiet matki, wracając nań jednak początkowo w razie
niebezpieczeństwa. P. znajduje się niemal we wszystkich warunkach środowiskowych występujących na powierzchni gleby.
Znamy gatunki przystosowane <3o rozpalonych słoń247
polip
Samica (z kokonem) pogoftca z rodzaju walęsaka
cem wydm piaszczystych, piarżysk w górach, warstw ściółki w cienistym lesie, pól uprawnych, wilgotnych łąk i bagnisk, a
gatunki z rodzaju Pirata przebywają chętnie na błonce powierzchniowej wód. P. biegają szybko, a w czasie ucieczki potrafią
wykonywać również dosyć duże skoki, toteż złapanie ich nastręcza pewne trudności. Sieci nie robią. Nici pajęczyny, które snują,
używają do budowy kokonu, 'wyściełania norek, w których mają swoje kryjówki, oraz do asekuracji przy skokach. Z całego
świata znanych jest około 2000 gatunków p., w Polsce — 64. Do p. zaliczane są słynne tarantule, należące do najja-dowitszych
pająków południowej Europy i środkowej Azji, niebezpieczne również i dla człowieka. [J.P.1
pokropnłk (Brecbites) — rodzaj mięczaków z rodziny Clava-gellidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Obejmuje
gatunki przypominające małże tylko w bardzo wczesnej młodości, kiedy mają normalną, dwuklapową muszlę długości około 2
mm. W toku dalszego rozwoju muszla nie rośnie, zaś p. robakowato wydłużone wydzielają wokół siebie kredowobiałą, wapienną
rurę, która u dorosłych okazów dochodzi do 16 cm długości i .prawie 2 cm średnicy. W pobliżu przedniego końca tej rury
znajduje się pierwotna muszla, przyrośnięta do dna niewielkiego wgłębienia. Rura p. na przednim końcu ma lekko wypukłe sitko,
przypominające sito polewaczki, tylny zaś koniec jest otwarty i otoczony lejkowatym, f ałdzistym kołnierzem. Ponieważ p. w
późniejszych okresach życia rosną tylko na długość, ich rura ma stałą średnicę, ale wokół tylnego końca może być kilka
kołnierzy, zaznaczających kolejne etapy wzrostu. Żywe okazy tkwią przednim końcem w piasku lub w mule, -wystawiając tylny
koniec z syfonami nad powierzchnię dna. Kilka gatunków p. żyje w przybrzeżnych, płytkich wodach Morza Czerwonego i
Oceanu Indyjskiego. [T.U.]
polifem -»okogł6w.
polip jedna z dwóch zasadniczych (obok -^meduzy) form pokrojowych (postaci) -»-parzy-dełkowców. Typowy p. jest o-siadły.
Ma kształt rurkowaty, cylindryczny bądź woreczko-waty. P. niekolonijne przywierają do podłoża stopą (podeszwą), a kolonijne
wyrastają z pnia kolonii bądź ze -*sto-lonów. Na przeciwległym (u-stnym, oralnym) biegunie znajduje się płytka okołoustna albo
stożek gębowy (proboscżs), pośrodku którego leży pojedynczy otwór gębowy, odpowiednik pragęby (->.rozwój zarodkowy), u
koralowców zapadnięty w
polipodium
głąb ektodermalnej gardzieli. Na krawędzi płytki czy stożka, a niekiedy i niżej, zgrupowane są w jednym bądź wielu okół-kach
czułki o różnym kształcie (guzkowate, buławkowate lub długie, nitkowate), szczególnie bogato usiane parzydełkami. Ściana ciała
składa się zasadniczo z 2 warstw komórek: zewnętrznej, zwanej ektodermą, i wewnętrznej, zwanej ento-dermą, między którymi
występuje pierwotnie bezkom orkowa mezoglea bądź to w postaci cienkiej błony podstawowej (u stułbiopławów i
krążkopła-wów), bądź grubszej warstwy galaretowatej (u koralowców). Do mezoglei wkraczają komórki zarówno z ento-, jak
i z ektodermy, z których te ostatnie wytwarzają elementy szkieletowe. W charakterystycznej dla parzydełkowców przemianie
pokoleń p. (występujące w niej na przemian z meduzami) stanowią pokolenie mnożące się bezpłciowo przez pączkowanie boczne
i szczytowe (strobilację), podział poprzeczny i podłużny oraz przez
-*frustulację. Od opisanego wzorca istnieją jednał? liczne odstępstwa: pewne p. żyją planktonicznie (np. meryzja), niektóre są
pasożytnicze (np. polipodium), wiele rozmnaża się płciowo (stułbia, koralowce). U rurkopławów p. tej samej kolonii, czyli żołdy,
ulegają różnorodnym, daleko ddącym przekształceniom, schodząc do roli iniemal narządów organizmu wyższego rzędu (tzn. kolonii). Rozmiary p. wahają się od mikroskopijnych do długości 2 m. Istnieją 3 podstawowe typy P.: l. hydropolipy — występujące
u etułbiopławów o jednolitej, nie podzielonej jamie gastralnej; 2. scyfopolipy
— u krąźlkopławów, u których wzdłuż ja«my gastralnej prze248
biegają 4 listewki entodermy;
3. p. koralowców — o ektodermalnej gardzieli i jamie podzielonej na liczne komory i kieszenie wkraczające do czuł-ków. [Z.S.]
polipodium (.Polypodium hydriforme) — gatunek jamochłona o spornej przynależności syste- . matycznej, -według jezdnych poglądów zaliczany do rzędu
—MStułbiomeduz, a według innych — .do rzędu ->Coronata. Występuje w postaci polipa pasożytującego w ziarnach ikry ryb
jesiotrowatych jeszcze przed jej złożeniem. Dwuwarstwowa larwa p. wnika do tworzących się jaj ryb i w miarę wzbogacania się
ich w żółtko odpączkowuje kilkadziesiąt polipów. Polipy są początkowo odwrotnie uwarstwione, tzn. że ich ektodermą zwrócona
jest ku wnętrzu, a entodenma na zewnątrz, co pozwala tym pasożytom trawić i przyswajać z zewnątrz otaczające żółtko. Przed
tarłem ryby żywicielskiej polipy wni-cowują entodermę do wnętrza,
PoMpodium
A — stadium wolno żyjące; B — ziarno ikry sterleta z pączkującymi na stolonach polipami; C — fragment jajnika sterleta z powiększonym,
zarażonym ziarnem ikry
pontoporej*
osiągając normalne uwarstwienie, i wchłonąwszy resztki żółtka -wydostają się ze złożonego tymczasem jaja do wody, gdzie przez
całe lato mnożą się przez pacaikowanie. Pod jesień wytwarzają feomórki rozrodcze. Są z reguły rozdzielnopłciowe. Nie
wyjaśniano jeszcze, w jakich okolicznościach dochodzi do zapłodnienia fcomórete jajowych p. i zakażania ryb. P. wykryto w
Wołdze i jej niektórych dopływach. Wyrządzają one znaczne szkody w pogłowiu ryb z rodziny jesiotrowatych oraz w zasobach
ich ikry, używanej do produkcji kawioru. [Z.S.]
połyartemia. (Polyartemia for-cipata) — gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelonogów, o wyjątkowo dużej liczbie segmentów tułowiowych, .których ma aż 19. Samica wyróżnia się osobliwym odwłokiem, zlanym w jedną całość, i charakterystyczną plamą na wierzchu. P. jest mieszkańcem wód słonych krainy arktycanej. Towarzyszy nierzadko skrzelopływce, jednak w
odróżnieniu od tej ostatniej zasiedla również nieco głębsze zbiorniki słodko-wodne. [L.Ż.]
pomrowy (Limacżdae) — rodzina mięczaków z rzędu -s-trzon-koocznych. Dla niewprawnego oka są trudne do odróżnienia od
-^-silników. Różnią się od tych ostatnich położeniem otworu oddechowego, który u p. leży w tylnej połowie krawędzi płaszcza,
oraz ciałem bardziej wysmukłym, na końcu zaostrzonym. Szczątkowa muszla ma kształt niewielkiej wapiennej płytki, całkowicie
ukrytej w płaszczu. P. żyją najczęściej w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, butwiejacym drewnem i kamieniaimi. Żywią się pokarmem bardzo 'różnorodnym. Jadają grzyby, liście, korzenie, bulwy i owoce. Wiele p. towarzyszy
człowieikowi, zasiedlając śmietniska, tereny ru-deratoe, pola uprawne, ogrody, szklarnie, piwnice i inne pomieszczenia, w
których magazynuje się warzywa. P. mogą wyrządzać poważne szkody w uprawach i magazynach warzyw. Polskę zamieszkuje
około 16 gatunków z tej rodziny. (Tabl. XVII). [T.U.]
poatonia, małżak (Pontonia) — rodzaj stawonogów z sekcji
-»-garnelowców. Obejmuje gatunki o długości l—4 cm; o przeźroczystym ciele. Dziób czołowy jest u nich bardzo krótki, nie
ząbkowany. Odnóża kroczne I pary mają drobne szczypczyki, a odnóża II pary
- masywne kleszcze nierównej wielkości. P. są komensa-lami. Żyją w jamie płaszczowej większych małży, a także w kanałach
dużych gąbek, w ża-chwach i niektórych innych osiadłych lub mało ruchliwych zwierzętach. Zasiedlają płytkie morza tropikalne i
subtropikalne. [L.Ż.]
pontoporeja (Pontoporeźa) — rodzaj stawonogów z rzędu
-»-obunogów. Obejmuje gatunki od niespełna 10 mm do 18 mm długości. Czułki stosunkowo rzadko występujących samców są
cienkie i osiągają mniej więcej długość ciała. Czułki samic są ikrótikie i krępe. Silnie łopatkowato rozszerzony człon nasadowy
ostatniej pary odnóży tułowiowych służy do zagrzebywania się w osadach dennych. Płytka ogonowa jest do połowy długości
rozszczepiona. P. żyją na dnie zbiorników wodnych, podpływając nocą, szczególnie w okresie
popływka
250
Pontoporeja czarnooka (Pontoporem affinis)
godowym, ku powierzchni wody. Obejmują nieliczne gatunki, rozmieszczane głównie w chłodnych morzach północnej półkuli.
Niektóre gatunki zasiedlają również wody słodkie, a zwłaszcza silnie wyśledzone obszary ujściowe wielkich rzek syberyjskich. W
Bałtyku żyją 2 gatunki p. Mają one poważne znaczenie gospodarcze jako pokarm ryb. [L.2.]
popływka (Cymbulia) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-skrzydło-nogich. Cechą szczególną tego rodzaju jest wytwarzanie wtórnej
muszli (właściwa muszla zostaje odrzucona we wczesnym stadium rozwoju) z substancji zbliżonej do chrząstki. Podobnie do
innych przedstawicieli skrzydłonogich p. żyją w planktonie mórz, wiosłując 2 płatowatymi wyrostkami nogi. Zamieszkują morza
strefy tropikalnej oraz subtropikalnej. [T.U.]
poranią (Poranią) — rodzaj szkarłupni z rzędu -*tarczo-gwiazd. Obejmuje gatunki o średnicy do 20 cm, mające kształt zbliżony
do pięciokąta, z krótkimi, prawie trójkątnymi ramionami. P. znane są z chłodnych wód północnego Atlantyku. [L.Ż.]
porcelanki (Cypraeidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->je-dnoprzedsionkowców odznaczająca się wielką jednolitością
kształtu i różnorodnością barwy. Muszle p. mają długość l—10 cm i kształt elipsoidy lekko spłaszczonej od spodu. Skręty muszli
są całkowicie otoczone praez ostatni skręt i przez to niewidoczne od zewnątrz. Od dołu przez całą długość muszli ciągnie się
szczelinowaty otwór, którego brzegi mogą być lekko karbowane i podkreślone odmienną barwą. Powierzchnia muszli jest gładka
i lśniąca, jakby pokryta emalią. Na żywym ślimaku muszlę widać tylko częściowo, gdyż 2 boków okrywają ją fałdy płaszcza.
Ponad 150 gatunków p. zamieszkuje wszystkie pełnosłone morza świata. Najliczniejsze są w tropikalnych regionach Pacyfiku i
Oceanu Indyjskiego. Żyją na niegłębokim dnie. Są wszystkożerne. Żywią się wodorostami, gąbkami, ukwiałami i mniejszymi
skorupiakami. Oryginalne piękno muszli p. spowodowało, że od niepamiętnych czasów były one awiąza-ne z kulturą ludzką na
dziesiątki sposobów. Używano ich do ozdoby strojów, sprzętów, instrumentów
muzycznych, przedmiotów obrzędowych itd.
Nawet nasi górale noszą wokół kapeluszy nanizane muszle monetki, czyli k a u r i (Cy-praea moneta). Duże i piękne gatunki p.
były nieraz odznaką godności kapłańskiej, wodzowskiej Itp. 2 gatunki, mianowicie kauri i p. pierście-niowata {Cypraea annulus),
były do końca XIX w. powszechnie używane w wielu krajach Afryki jako drobna moneta (np; w Sudanie za jedną kauri można
było wówczas kupić garść fasoli, czarkę wody albo l cebulę; na północ od Kamerunu jajko kurze kosztowało 8, kura 30—150, a
skóra lwa 4000 —8000 kauri). Sławne mapy
251
portunik
Muszla porcelanki z rodzaju Cy praea
morskie żeglarzy polinezyj-skich były sporządzane z mat, na których muszelki p. oznaczały położenie wysp. Ludom z kręgu
kultury śródziemnomorskiej dolna strona muszli p. przypominała kobiece zewnętrzne narządy płciowe, stąd poświęcano je bogini
miłości i używano jako amuletów przeciw bezpłodności, chorobom kobiecym i nieodwzajemnionej miłości. Tego rodzaju
praktyki magiczne przetrwały aż do dzisiaj w niektórych okolicach południowych Włoch. Nawet nazwa najpospolitszego rodzaju
Cypraea wywodzi się od Pani Cypryjskiej, co było jednym z przydomków Afrodyty (Wenus). Wbrew pozorom nazwa p. nie
wywodzi się od porcelany, lecz wręcz przeciwnie — porcelana zawdzięcza nazwę muszlom tych ślimaków. Kiedy mianowicie
Marco Polo przywiózł ze swej podróży do Chin pierwsze w Europie naczynia porcelanowe, ich gładka, lśniąca powierzchnia
nasunęła skojarzenie z muszlami ślimaków, zwanych po włosku porcelletta lub por-ccilana. Przez długie lata pokutowało nawet
przekonanie, że Chińczycy wytwarzają te piękne naczynia z pokruszonych muszli p. Muszle te są zbierane powszechnie;
przeciętny turysta poszukuje możliwie dużej i ładnej kolorowej pamiątki znad morza, natomiast rasowy kolekcjoner, podobnie jak
filatelista, nie przywiązuje większej wagi do urody muszli, lecz stara się gromadzić przede wszystkim kompletne serie,
poszukując do nich gatunków rzadkich, które wobec tego osiągają na rynku wysokie ceny. [T.U.I
porpita (Porpźta) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-rurko-pławów. Pień kolonii należących tu gatunków jest silnie skrócony,
stanowiąc tratwowa-tą tarczę, którą otacza blisko 100 pierścieniowatych pęcherzy z gazem. Kolonia ma średnicę około 5 cm.
Porusza się biernie dzięki prądom wodnym, falowaniu i wiatrowi. P. zamieszkują Atlantyk, Morze Śródziemne oraz Ocean Indyjski. [Z.S.1
portunik, włosiennik (Portunus)
— rodzaj stawonogów z sekcji
-^krabów. Obejmuje gatunki o głowotułowiu do 7 cm długości, z przodu zaokrąglonym, z 5 bocznymi ząbkami. Mają one
szczypce masywne, lewe i
Portunik europejsKI (Portunus puber)
poskoez krasny
252
prawe prawie sobie równe. Są świetnymi pływakami, wiosłują listkowato spłaszczoną ostatnią parą odnóży. P. obejmuje liczne gatunki
rozprzestrzenione we wszystkich peł-nosłonych morzach strefy u-miarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej. Występują one na płytkim dnie do
głębokości 50 m, rzadziej do 200 m. Niektóre gatunki, szczególnie 2 rejonu tropikalnego Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku, mają znaczenie
użytkowe. Głównie poławiany jest p. gazami (Portunus
trttubercuiotus) w ilości ponad 20 000 ton rocznie. (Tabl. XIII). [L.2.]
poskoez krasny (Eresus niger) — gatunek stawonoga z rodziny Eresidae, z podrzędu —rpa-jąków wyższych. Długość jego ciała 'dochodzi do l
•cm. Samice są niepozorne, szarobruna-tno ubarwione. Samce należą do najpiękniejszych naszych pająków i niewątpliwie do najładniejszych
krajowych zwierząt bezkręgowych w ogóle. Odwłok ich pokryty jest aksamitnym, czerwonym “futerkiem" (o gęstych, krótkich włoskach) z 4
okrągłymi, regularnie ułożonymi, dużymi, czarnymi cętkami, otoczonymi białymi obwódkami. Mają gło-wotułów aksamitnoczarny, nogi przednie
I i II pary — pomarańczowe z białymi przegubami, nogi III i IV pary — czarne, również z białymi przegubami. Samice żyją przez cały rok w
głębokich norach, samce natomiast wędrują w lecie po powierzchni ziemi. P.k. jest bardzo rzadki i dlatego zasłuJuje na całkowitą ochronę. yje na nasłonecznionych skarpach i stokach porośniętych roślinnością stepową i ciepłolubną. (Tabl. XII). [J.P.]
pośródek pospolity (Diastylis
rathkei) — gatunek stawonoga z rzędu ->-pośródków. Rośnie do 20 mm długości. Żyje na dnie mulistym, podpływając nocą ku powierzchni
morza. Rozradza się zimą. Samica nosi w swym •koszyczku lęgowym do 100 jaj. P.p. zamieszkuje
Pośródek pospolity
chłodne wody północnego Atlantyku, 'od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po wybrzeża europejskie z Morzem Barentsa włącznie. W
Bałtyku, jako zimnolubny gatunek, przebywa w miejscach głębszych, głównie poniżej 30 m, licząc od poziomu morza. [L.Z.]
pośródki (Cumacea) — rząd stawonogów z podgromady ->pancerzowców. Większość należących tu gatunków osiąga długość ciała 5—il5 mm,
nieliczne — do 35 mm. Mają one głowotułów jajowate rozszerzony, a odwłok zakończony
263
pólstrunowce
długimi, widełkowatymi odnóżami ogonowymi, często podwiniętymi pod ciało. Głowa wraz z 3—4 przyległymi segmentami tułowiowymi okryta
jest przyrośniętym do tej części ciała schitynizowanym pan-celTzykiem, pod 'którym u samców ukryta jest często nasada długich czułkót'/ II pary.
Przez pancerzyk przeświecają szczątkowe oczy. Większość spośród ponad 700 gatunków żyje w mule lufo piasku .morskim, wystawiając na
powierzchnię tylko głowę i koniec odwłoka. Nocą p. opuszczają dno i pływając w toni morskiej zbliżają się w (płytszych miejscach do
powierzchni morza, gdzie w określonej porze roku zachodzi kopulacja. Samica znosi od l'C do ponad ilIOlOi jaj, składając je do koszyczka
lęgowego, który rozwija się okresowo na spodzie tułowia. W koszyczku tym 'następuje inkubacja jaj. Lęgnące się po l—3 miesięcy młode są już
podobne do swych rodziców. P. zasiedlają wszystkie morza, nawet silnie wyśledzone. Ponieważ występują gromadnie, stanowią ważny składnik
pokarmu wielu gatunków ryb i innych zwierząt. W Bałtyku występuje m.to. p. pospolity. [L.2.]
powlócznica (Halichondria pa-nźcea) — gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Tworzy płaskie lub bryłowate kolonie z licznymi,
niewysokimi, cylindrycznymi wyrostkami. Szkielet jej zbudowany jest z cienikich i krótkich, lekko wygiętych igieł ikrzemionko-wych. P. spotyka
się w literalnej strefie mórz europejskich. [J.M.R.]
pwwoźnica (Calliactis parasiti-ca, Sagartia parasitica) — gatunek jamochłona z rzędu
-Mikwiałów. Osiąga wysokość około 10 cm. Na żółtobrunat-nym tle ma ciemne, przebiegające wzdłuż ciała paski. Zamieszkuje strefy
przybrzeżne mórz europejskich. Wspina się na napotkane puste muszle ślimaków, 'zwłaszcza zamieszkane przez kraba -^pustelnika Eu-pagurus
bernhardus, na których może się gromadzić w liczbie do 8 osobników. Polipy wykorzystują resztki pożywienia kraba, który przenosi je na muszli
w dogodniejsze 'miejsca żerowiskowe, same natomiast dzięki swym parzydełkom stanowią dla skorupiaka ochronę przed wrogami. Jeszcze
ściślejszy typ symbiozy przejawia p. z innym gatunkiem kraba — Pagurus arrosor, na którego ślimaczych muszlach osiedla się wyłącznie
pojedynczo. Skorupiak przesiedlając się odrywa szczypcami p. od starej muszli i osadza ją na nowej, przytrzymując polipa, dopóki się do niej nie
przyssie podeszwą bądź czułkami. Gdy mu się zabierze ukwiała i u-mieści opodal, szuka go i przynosi z powrotem. [Z.SĄ
pólstrunowce (Hemźchordata)
- typ zwierząt stojący na pograniczu 'kręgowców i -^bezkręgowców. Według niektórych badaczy uważane są za pod-typ -^-strunowców, z uwagi
na obecność parzystych i .segmen-talnie rozmieszczanych szczelin skrzelowych oraz występowanie niewielkiego, ślepego uwypuklenia gardzieli,
skierowanego w głąb ryjka i wykazują- cego duże podobieństwo do struny grzbietowej tak pod względem rozwoju, jak ł budowy oraz położenia. Z drugiej strony, zwierzęta te spokrewnione są ze szkarłupniami, na-co wskazuje budowa ich postaci larwalnych. Ciało p. zróż-
prą ja
254
nicowane jest na 3 odcinki: ryjek, kołnierz oraz największy z nich — tułów. Odcinkom tym odpowiadają oddzielne woreczki
wtórnej jamy ciała. Układ pokarmowy zaczyna się gębą umieszczoną u nasady 'ryjka lub na pograniczu kołnierza i tułowia.
Dalsze odcinki tego układu — to gardziel, przełyk oraz jelito, którego przednia część ma boczne kieszonki wątrobowe. Po bokach
przełyku występują liczne szczeliny skrzelowe, łączące przewód pokarmowy ze środowiskiem zewnętrznym. Układ
krwionośny składa się zasadniczo z 2 podłużnych naczyń: brzusznego oraz grzbietowego, przechodzącego ku przodowi w zatokę
sercową. Układ wydalniczy jest bardzo prymitywny. Ma postać urzęsionych przewodów, łączących jamę ciała ze środowiskiem
zewnętrznym. Niezwykle prostą budową odznacza się także układ nerwowy oraz układ rozrodczy. W skład pierwszego wchodzą
2 podłużne pasma nerwowe (grzbietowe i brzuszne), połączono w obrębie kołnierza obrączką. Parzyste gonady położone są po
bokach jelita i mają krótkie przewody,
wyprowadzające produkty płciowe bezpośrednio na zewnątrz. Powłokę ciała tworzy
nabłonek migawkowy i bezstrukturalna błona, pod którą rozmieszczona jest muskulatura. P. są rozdzielnopłcio-we i jajorodne.
Zapłodnienie przebiega w wodzie morskiej. Należy tu niespełna 100 współcześnie żyjących gatunków, zamieszkujących
wyłącznie dno mórz pełnosłonych. P. dzieli się na 2 gromady: jelitodyszne i pióroskrzelne. [L.2.]
praja (Praya) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Tworzy kolonie o długim
pniu, z narządem hydrostatycznym w postaci zbiornika olejowego i z 2 naprzeciw siebie rozmieszczonymi
dzwonami
pływnymi u szczytu. Pozbawione czułków osobniki występują na pniu grupami w -rkormidiach złożonych z żywiciela, nici
chwytnych z parzydełkami, elementów ochraniających i roeduzoidu. P. zamieszkują wody Morza Śródziemnego. [Z.S.]
prapierścienice,
pierwieńce (Archiannelida) — grupa systematycznie niejednorodna z gromady -».wieloszczetów. Mają
ciało obłe, wydłużone, o zabarwieniu od białego, przez szare, żółtawe do czerwonego. Należą do nich formy na ogół drobne, o
długości od l do ponad 100 mm. Segmentacja jest słabo zaznaczona lub jeśli wyraźna, to występuje nie więcej niż 50 pierścieni o
podobnej budowie. Parapodiów brak bądź są słabo wykształcone. Szczecinki nie zawsze występują. Po stronie brzusznej ciało
jest zwykle mniej lub więcej silnie orzęsione. Na końcowym odcinku ciała mogą występować gruczoły wydzielające kleistą
substancję, służącą do przytwierdzania się do podłoża. Układu krwionośnego zwykle brak. Układ nerwowy jest prymitywny. P. są
przeważnie rozdzielnopłciowe, rzadziej obu-płciowe. Jaja u niektórych gatunków wydostają się do wody przez rozdarcie ścianki
ciała organizmu macierzystego. W rozwoju występuje larwa pe-lagiozna -».trochofora. Okazy rozmnażające się spotykane są u
większości gatunków w ciągu całego roku. P. występują w morzach i w ujściach rzek, na piaskach przybrzeżnych. Pełzają po dnie
lub pływają wijącym ruchem, rzadziej pę255
procerkoid
dzą osiadły tryb życia na glonach. Żywią się na ogół drobnymi, dennymi organizmami wodnymi. Niektóre pasożytują u zwierząt
morskich. P. nie są dokładnie poznane. Uważane były do niedawna za grupę prymitywnych, pierwotnych pierścienic. Obecnie
przeważa pogląd, że p. obejmują uwstecz-nione wieloszczety. W wyniku rewizji cech taksonomicznych różne gatunki p.
stopniowo włączane są do wieloszczetów wędrujących lub do wieloszcze-tów osiadłych. Z Bałtyku i z Morza Północnego
znanych jest około 20 gatunków p., wśród nich gatunki z rodzajów Proto-drźlus i Polygordżus. [M.G.]
pratchawce, pazurnice (Protra-cheata, Onychophora) — typ -^•bezkręgowców, których pewne elementy budowy upodobniają je
do -^pierścienic, a Inne — do -^stawonogów. Osiągają zwykle około fl cm długości, a maksymalnie 15 cm. Mają kształt
robakowaty i są spłaszczone na stronie brzusznej. P. cechuje metameria ho-monomiczna. Z każdego pierścienia ich ciała, prócz
ostatniego, wyrasta para nieczłonowa-nych odnóży, kończących się pazurkami. Na głowie znajduje się 'l para członowanych czułków. Za nimi leżą oczy proste. Schitynizowane szczęki otaczają otwór gębowy, umieszczony na spodniej stronie głowy. Po
bokach głowy 'znajdują się drożne brodawki, przez które p. wyrzucają ciecz z gruczołów śluzowych na odległość do 15 cm, co
stanowi sposób ich obrony. Na pokrywającym ciało oskórku widoczne są liczne drobne brodawki i szczecinki. Układ pokarmowy
składa się z gardzieli, przełyku i jelita zakończonego odbytem. Układ wydalniczy jest podobny do
układu wydalniczego pierścienic. P. mają otwarty układ krwionośny, w skład którego wchodzi serce, a układ nerwowy
drabinkowy. Oddychają tchawkami. Są rozdzlelno-płciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Przechodzą rozwój
iprosty (bez stadium larwalnego). Reprezentuje je 70 gatunków. Żyją w ciemnych i wilgotnych bioto-pach — pod kamieniami,
pod korą drzew i liśćmi. Występują głównie na półkuli południowej — w Australii, na Nowej Zelandii, w Ameryce Południowej
oraz w południowych rejonach Afryki. [T.S.]
procerkoid (procercoźdus) — stadium larwalne -^tasiemców rozwijające się z -»-onkosfery lub z likofory (-».amfilina) w jamie
ciała pierwszego ływi-ciela pośredniego. Jest kształtu wydłużonego, a jego wnętrze wypełniają komórki pa-renchymy, ciałka
wapienne ' oraz komórki gruczołowe. W przedniej części p. mogą znajdować się tzw. gruczoły frontalne, służące prawdopodobnie
do przebijania tkanek żywiciela na drodze enzymatycznego ich rozpuszczania. Na przeciwległym końcu ciała występuje niewielki
przydatek embrionalny, tzw. cerkomer, będący pozostałością onkosfery cay likofory. Przydatek ten ma kształt kulisty lub
wydłużony. Na cer-komerze znajduje się 6 lub 10 haków embrionalnych. Cerkomer może odpadać po dłuższym pobycie larwy w
żywicielu pośrednim. Przez pewien czas zachowuje nawet zdolność do samodzielnego ruchu, wkrótce- jednak ginie. Istnieje podobieństwo cerkomeru do tarczy czepnej ->-przywr monoge-netycznych. Na tej podstawie przywry monogenetyczne i ta-
procesy płciowe u pierwotniaków
256
siemce łączy się nawet we wspólną grupę Cercomeromor-pha. V większości tasiemców, których rozwój przebiega z u-działem p.,
następuje później przekształcanie się go w -wple-rocerkoild. Znany jest tasiemiec, który osiąga dojrzałość płciową na etapie
rozwoju p. Jest 'nim ->Archigetes crypto-bothrius. [M.S.]
procesy piętowe u pierwotniaków. Nazywa się je często, ale niesłusznie,
rozmnażaniem płciowym. Ich istotą jest zespolenie
się 2 jąder komórkowych, pochodzących z 2 osobników danego gatunku, zwanych gametami. Każde z tych jąder niesie pewną
informację genetyczną. Jądro powstałe ze zlania się jąder genetycznych nosi nazwę jądra izygoty lub synkarionu i stanowi nową
kombinację genetycznego materiału. W trakcie procesu zlewania się jąder (kopulacji gamet) zwykle gamety 'ulegają również
zlaniu się, 'dając tzw. zygotę. Jądra gamet są jądrami o zredukowanej liczbie chromosomów, czyli haploidal-nymi, a jądra zygot
stanowią jądra o podwójnej liczbie chromosomów, czyli dtploidalne. Jądra haploidalne powstają z jąder diploidalnych w trakcie
podziału redukcyjnego (mejo-zy). W czasie tego procesu (w przeciwieństwie do wegetatywnego podziału somatycznego)
chromosomy nie podlegają re-plikacji, lecz są jedynie segregowane do potomnych komórek. W wyniku tej segregacji każda
potomna komórka otrzymuje 'zaledwie pojedynczy garnitur chromosomów. Takie haploidalne komórki mogą stać się gametami.
W chromosomach znajdują się geny, czyli struktury warunkujące dziedziczenie określonych cech. Segregacji chromosomów
podczas mejozy towarzyszy segregacja materiału dziedzicznego zgodnie z prawami Mendla. U pierwotniaków występuje mejoza
pregamiozna i postgamiczna. W przypadku tej pierwszej (-^•opaliny, -»orzęski, wszystkie organizmy wielokomórkowe)
podział redukcyjny zachodzi bezpośrednio przed wytworzeniem gamet i ich kopulacją. Stąd stadia wegetatywne organizmów o
mejozle pregamicz-nej cechuje diploidalność. 0-znacza to, że stadia wegetatywne są identyczne pod względem genetycznym z
eygotą, z której powstają przez podziały somatyczne. Mejoza postgamiczna (-»-wiciowce, -^-spo-rowee właściwe) występuje
wówczas, gdy diploidalny syn-karion podlega od razu podziałowi redukcyjnemu, a więc mejoza zachodzi bezpośrednio po
procesie płciowym. W wyniku mejozy powstają różne genetycznie komórki haploidalne. Te komórki z kolei dzielą się
wegetatywnie wielokrotnie, zachowując stale haploidalność, powstałą w wyniku mejozy. Dopiero po wielokrotnych podziałach
wegetatywnych komórki te w sprzyjających warunkach dojrzewają fizjologicznie, stając się gametami. W trakcie tego
dojrzewania materiał genetyczny nie ulega już żadnym zmianom. Nieco odmiennie procesy te kształtują się u -potwornie. Ich
zygota diploidalna wytwarza pokolenia diploidalne. Dopiero po szeregu
podziałów
jąder diploidalnych 'występuje podział
redukcyjny. Następnie powstają znów generacje haploidalne. Wobec tego mejoza nie jest tu ani prę- ani postgamiczna, ale
pośrednia. Jeżeli gamety są morfologicznie takie same, proces kopulacji nazywa
TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.)
Skakun
TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c d.)
Przedstawiciel szpecielowatych żerujący na śliwie
Samica mechowca. W odwłoku widoczne jaja
257
promienłoe
się izogamią -x;hlamydomo-nas). Izogamety, chociaż identyczne morfologicznie, różnią się między sobą fizjologicznie, w
związku z czyim •wyróżnia się łzw. typy płciowe, oznaczone symbolicznie znakiem + i —. Procesowi kopulacji podlegają
jedynie osobniki pochodzące z 'linii wegetatywnych o przeciwnym typie płciowym. Jeżeli kopulujące gamety różnią się między
sobą morfologicznie, wówczas mniejszą określa się jako mikrogametę, czyli gametę męską, a większą
— jako gametę żeńską albo makrogametę. Proces kopulacji nosi wtedy miano anizogamii. Anizogamia występuje m.in. u
—•toczka, —^nadwiciowców, -*• opalili i —>-sporowców 'właściwych. Szczególnym rodzajem procesu płciowego jest koniugacja orzęsków. W trakcie koniugacji osobniki nie ulegają zlaniu się jak przy ikopulaicii, lecz wymianie ulegają krzyżowo
jedynie halploidalne pronu-kleusy. Otóż na początku koniugacji diploidatoe jądro ge-neratywne orzęaka, czyli mi-kronukleus,
podlega mejozie, wytwarzając haploidalne jądra gametyczne. Dwaj koniugujący partnerzy przez most cytoplaz-Jnatyczny
wymieniają po jednym pronukleusie. Jądro zygo-ty powstaje w wyniku zlania się jądra haploidalnego jednego partnera z takimż
jądrem haploidalnym drugiego partnera. [A.J.K.]
promienieć (Radiolaria) — rząd pierwotniaków z ipodgromady
—^promienionóżek. Średnica ich ciała wynosi 15 (mi — l mm. Mają one szkieleciki zbudowane z krzemionki. Szkielety powstają z krótkich igieł lub be-leczek, które wylkrystalizowują pomiędzy licznymi pęcherzykami zewnętrznej cytoplazmy.
VI Bezkręgowce
Jeżeli igieł czy toeleczek ieat stosunkowo mało, to ułożone są dosyć luźno, natomiast przy dużej liczbie końce ich spaja
krzemionka i tworzy się jednolity, mineralny pancerzyk o sześciokątnych oczkach. Dalsza mineralizacja a wzrost p. rio-prowadza
często do dalszego wypełniania ścianek lub wtórnej modyfikacji iszkiel&tu. W cytoplaizmie p. występuje ponadto szkielet
organiczny w postaci tzw. torebki centralnej (capsula centralis) zbudowanej z wielocukrów. Cytoplazma wewnątrz torebki
obejmującej także jądro kontaktuje się z piankowatą cytoplazmą zewnętrzną przez otworki w torebce. Jedną z istotnych cech
systematycznych poszczególnych gatunków p. jest liczba otwor-k6w w ich torebkach centralnych. Nibynóżki p. mają zasadniczo
charakter sztywnych, nitkowatych wypustek, wybiegających promieniście z ciała. Mogą (jednak również tworzyć połączenia
pomiędzy sobą, tworząc delikatną siateczkę. W czasie podziału p. następuje podział torebki centralnej prawie jednocześnie z
podziałem jądra. U gatunków o małej liczbie igieł mineralnych ich rozdział następuje wraz z podziałem cytoplazmy, a każda z
potomnych komórek uzupełnia braki. W przypadku p. o szkielecie spoistym albo następuje podział szkieletu, a następnie
dobudowa 'brakujących części, albo jeden z potomnych osobników oddziela się bez szkieletu .krzemionkowego. Wytwarza on
sobie potem szkielet od nowa, podczas gdy drugi osobnik potomny pozostaje w starym szkielecie. U wielu p. obserwuje się w
ektoplazmie występowanie
symbiotycznych glonów <tzw. zoochlorelli) lub pasożytniczych pierwotniaków
promienionóżki
258
(np. niektórych -»-bruzdnic). U p. wielokrotnie obserwowano pojawienie się pływek uwicio-nych o małej liczbie chromosomów, 2<iolnych do
kopulacji. Jednakże zdania badaczy są podzielone, czy rzeczywiście jest to gametogeneza p., czy ich pasożytniczych wicioweów. Być może,
powstające pływki są jedynie wegetatywnym sposobem rozmnażania się p. Tak więc cykl życiowy p. kryje jeszcze wiele tajemnic. P. stanowią
ważny składnik plank-tonu morskiego. Po śmierci ich szkieleciki opadają na dno i stanowią składnik mułów oceanicznych (nawet poniżej
5000 m). Poniżej tej głębokości ulegają rozpuszczeniu wapienne skorupki. -potwornie w związku z podwyższoną kwasowością środowiska, a
gromadzą się jedynie osady krzemionkowe (m.in. ze szkieletów p.). Osady mineralne z przewagą p. noszą nazwę radiola-rytów. Formy kopalne
p., podobnie jak i formy kopalne otwomic, stanowią ważne skamieliny przewodnie. [A.J.K.]
promienionóżki (Actinopoda) —• podgromada pierwotniaków z gromady -».zarodziiowych. Mają kulisty kształt i wytwarzają licane, cienkie
nibynóżki, wybiegające promieniście z ciała. Nibynóżki te są zwykle wzmocnione przebiegającą w nich pałeczką osiową (aksone-mą). Aksonema
składa się z drobnych włókienek białkowych. Ulega łatwo samorzutnemu rozpuszczaniu bądź też z powodu podrażnienia, np. przez kontakt z
cząstką pokarmu w postaci okrzemki czy pierwotniaka. Gdy ofiara przylepia się do nibynóżki, akso-nema rozpuszcza się, a hiby-nóżfca zostaje
wciągnięta wraz z ciałem obcym w głąb cytoplaamy. Pewna część nibynóżek aktualnie bez włókienka osiowego jest wiotka i może tworzyć połączenia z innymi niby-nóżikami, tworząc
siateczkę. Niektóre formy p. są nagie, inne mają ażurowe skorupki mineralne, igły w cy.toplazmie bądź organiczną, dziurkowaną torebkę, w
której zamknięte jest jądro z częścią cytoplaz-my. Rozmnażanie wegetatywne p. może zachodzić rozmaicie. U niektórych gatunków znane są
procesy płciowe, w których występują uwioione gamety. P. bytują w wodach słodkich i słonych jako organizmy wolno żyjące, rzadziej jako
wtórnie osiadłe. W obrębie p. wyróżnia się 3 rzędy:
słonecznice, promienieć i Acan-tharia. [A.J.K.]
prorodon (Prorodon ovum) — gatunek pierwotniaka z pod-gromady -^równonzęsych. Wymiary jego ciała wahają się w granicach SO—2SO |im.
Gęba komórki leży na przednim biegunie ciała i jest otoczona wieńcem białkowych pałeczek, które wchodzą w głąb cyto-plazmy, tworząc tzw.
gardaiel komórki. U p. brak jamki gębowej i wyspecjalizowanego orzęsienia gębowego, co u rów-norzęsych świadczy o prymitywizmie budowy.
Wodniczka tętniąca położona jest na tylnym końcu ciała. P. mają zdolność do tworzenia cyst. Występują w kałużach i w stawach. Odżywiają się
szczątkami organicznymi, np. fragmentami rozmaitych tkanek martwych skąposzczetów lub ślimaków. (A.J.K.]
prosionek (Porcellźo) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-równo-nogów. Obejmuje gatunki o wyraźnie spłaszczonym ciele długości do 2 cm.
Głowa ma
258
prządka
z przodu 3 występy: 2 narożnikowe i l szerszy, środkowy. Płytka ogonowa jest kształtu trójkątnawego. Zabarwienie ciała bywa bardzo
różnorodne. R. obejmują około 150 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, występujących na wszystkich kontynentach, szczególnie licznie
reprezentowanych w po-łudniowo-zachodniej Europie. Najpospolitszym gatunkiem krajowym jest p. szorstki. Nazwą p. obejmuje się często
również gatunki należące do innych pokrewnych mu rodzajów. [L.2.]
prosionek szorstki (Porcellźo scaber) — gatunek stawonoga z rodzaju ->prosionka. Dochodzi do długości 16 mm. Powierzchnia ciała bywa
prze-' ważnie matowa, zmiennie u-barwiona, usiana licznymi guzkami. "P.sz. może zwijać się w kulkę. Jest on najpospolitszym krajowym
równonogiem, rozpowszechnionym w całej nizinnej Polsce. Żyje w lasach pod odstającą korą, a także w ruinach, mieszkaniach, cieplarniach i
piwnicach, w których występuje nierzadko gromadnie. Przebywa w miejscach dość suchych. W ciągu dnia chętnie wysiaduje na nasłonecznionych skałach i murach. Gatunek ten został przez człowieka rozwleczony niemal po całym świecie. Jest on jedynym równonogiem
przekraczającym koło podbiegunowe. W Alpach występuje zwyikle do wysokości 1000 m, a miejscami nawet do 1800 m. n.p.m. (Tabl. XIII).
[L.Z.]
prządka (Nephila) — rodzaj stawonogów z rodziny -*krzy-żakowatych. Obejmuje liczne gatunki tropikalne, odznaczające się silnym
dymorfizmem płciowym. Samce są niepozorne, o długości ciała dochodzącej do kilteu zaledwie milimetrów, nie budują własnych sieci
i “korzystają z gościny" na sieciach samic. Samice osiągają długość do 100 mm, mają wydłużony, walcowaty, często pięknie i
kolorowo ubarwiony odwłok oraz długie nogi. P. budują sieci o rozpiętości do 8 m, przy czym sama płaszczyzna łowna ma
średnicę około metra i jest w charakterystyczny sposób asymetryczna —. początek spirali (czyli środek sieci) jest przesunięty ku
górze. W niezwykle mocną pajęczynę p. zaplątują się nawet nieduże ptafci, a na niektórych wyspach Pacyfiku ludność tubylcza
wyrabia z niej worki i sieci rybackie. Czyniono rówPrządka Nephila ciauipes
nież próby wykorzystania jej w przemysłowej produkcji tkanin, jednak ze względu na trudności awiązane z otrzymywaniem
przędzy w dużych ilościach (trudności z hodowlą dostatecznie dużych stad pająków) prób zaniechano, gdyż
przegrzebek
260
produkt byłby, mimo o wiele lepszej jakości, zbyt drogi w porównaniu z jedwabiem naturalnym czy sztucznymi włóknami. (Tabl.
XII). [W.S.]
przegrzebek (Pecten) — rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięśniowych.
Znakomita większość p. ma muszle średnicy
4—8 cm, ale śródziemnomorski Pecten mcucimus rośnie do 15 cm, a kilka gatunków z głębszych wód północnego Atlantyku i
Pacyfiku osiąga nawet średnicę 20 cm. Prawa połowa muszli jest zwykle wypukła, jaśniejsza i stale kontaktuje z dnem, natomiast
lewa, płaska i ciemniejsza, znajduje się na górze. Muszla p. przypomina leżące na dnie pudełeczko z pokrywką. Młode p. wkrótce
po ukończeniu rozwoju larwalnego zaczynają wieść żywot osiadły, przytwierdzając się do skał lub kamieni bisiorem.
Dojrzewając, odrzucają bisior i leżą swobodnie na dnie. P. odznaczają się silnie rozwiniętym rąbkiem płaszcza, który jest bardzo
szeroki, umięśniony i zawinięty do wnętrza. Dzięki temu rąbki obu płatów płaszcza mogą się zetknąć, zamykając wypełnioną
wodą jamę płaszczową, kiedy
Muszla przegrzebka
muszla jeszcze nie jest zamknięta. Jeżeli wówczas mięsień zwieracz zamknie muszlę ee znaczną siłą, woda zawarta w jamie
płaszczowej zostaje wy-strzyknięta na zewnątrz wąskim strumieniem o wysokim ciśnieniu. Ruchomość rąbka płaszcza umożliwia
zwierzęciu wystrzykiwanie wody w 2 różnych kierunkach — grzbietowym i brzusznym. Efektem < jest odrzut, dzięki któremu p.
wcale zręcznie pływają w jednym lub drugim, .dowolnie wybranym kierunku. Zewnętrzną powierzchnię rąbka płaszcza okrywają
liczne, drobne czulki i również maleńkie, ale stosunkowo wysoko uorganizo-wane oczka. Dość dobry wzrok pozwala p. dojrzeć z
daleka zbliżającego się napastnika i ratować się przed nim ucieczką. P. są najczęściej atakowane przez rozgwiazdy i^prawie
równie często przez ośmiornice. Zamieszkują wszystkie morza północne. Żyją na wszystkich rodzajach dna i na rozmaitych
głębokościach. Wiele gatunków p. jest spożywanych przez ludzi. Na łowiskach u wybrzeży Nowej Fundlandii łowi się nie tylko
ryby; wypływają tam także kutry, które łowią p. tonami za pomocą odpowiednio dużych drąg. W wielu krajach elegancki obyczaj
nakazuje niektóre potrawy, np. móżdżek, podawać w dużych muszlach (prawych oczywiście) p., czyli w tzw. kokilkach (fr.
coquille — muszla). [T.U.]
przejrzystka (Cźona intestina-lis) — gatunek strunowca z gromady -».żachw. Ma ciało walcowate wydłużone z niezbyt długimi
syfonami, umtese-czonymi na szczycie. Wysokość jej waha się w granicach 5— —15 cm. Przez niemal przeźroczystą i lefcko
żółtawą osłonę
261
przekopnica właściwa.
przeświecają czerwonawe narządy wewnętrzne, a wśród nich podłużne pasma mięśni, za których pomocą p. może się kurczyć.
Żyje pojedynczo lub w zwartych kępkach. Występuje w pełnosłonych morzach
Przejrzystka
na płytkim skalistym dnie, na palach, kadłubach statków i na bogach. Jest gatunkiem ark-tyczno-borealnym, rozwleczonym pa
niemal wszystkich portach świata. Nadaje się do hodowli akwaryjnej, jak również do konsumpcji. [L.Z.]
przekopnica afrykańska (Tnops
grananus) — gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma niewielki pancerz i silnie wydłużony odwłok. Jest rozsiedlona w
drobnych, okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych całej Afryki oraz południowej i częściowo środkowej Eurazji.
[L.Ż.]
przekopnica arktyczna (Lep;-durus glacialis} — gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma charakterystycznie ząbko-wane
tylne wycięcie pancerza. Pomiędzy widełkami na końcu odwłoka znajduje się płytka ogonowa. P.a, zamieszkuje
lodowato zimne zbiorniki wodne głębokości l—30 m, wolne od lodu w ciągu niewielu miesięcy w roku. Jest to jedyny polarny
przedstawiciel rzędu tarczowców, szeroko rozsiedlony w Arktyce, szczególnie często spotykany w drobnych zbiornikach
Grenlandii. Występuje także w niektórych górskich jeziorkach strefy umiarkowanej na wysokości 1300— —3000 m n.p.m. (m.in.
w Skandynawii i w Armenii). [L.Ż1
przekopnica wiosenna (Lepidu-rus apus) — gatunek stawonoga z rzędu ^-tarczowców. Ciało jej jest koloru
zielonkawo-brązowego, długości wraz z widełkami ogonowymi dochodzącej do 5 cm. Ma do 40 par odnóży, a pomiędzy
widełkami na końcu odwłoka występuje języczkowata płytka ogonowa (której brak u przekopnicy właściwej). Żyje przeważnie w
okresowych zbiornikach wodnych, powstałych z wiosennych wód roztopowych, o temperaturze zaledwie kilku stopni. Zjawia się
w nich wczesną wiosną i znika już w maju, znosząc uprzednio grubo otor-bione jaja. Rozmnaża się przeważnie dzieworodnie.
Samce pojawiają się bardzo nielicznie. P.w. rozsiedlona jest w całej umiarkowanej strefie Eurazji. W Polsce należy do dość pospolitych mieszkańców śródleśnych i śródląkowych rowów, większych kałuż oraz wód o podobnym charakterze. [L.Ż.]
przekopnica właściwa (Triops
cancriformis} — gatunek stawonoga z rzędu -^.tarczowców. Ma brązowawe lub czerwonawe zabarwienie. Długość pancerza
części grzbietowej wynosi zwykle 2—4 cm, a niekiedy dochodzi nawet do 7 cm. Wyrośnięta p.w. ma co najmniej
przepaska Wenery
262
60 par odnóży. W czasie całego rozwoju osobniczego skorupiak ten przechodzi 40 linień. Rozwój ten w okresie letnim trwa zaledwie 2—4
tygodni. W ciągu jednego lata rozwija się kilka kolejnych generacji. Samce pojawiają się stosunkowo rzadko, większość zaś samic rozmnaża się
dzieworodnie. P.w. jest typowym mieszkańcem drobnych śródłąkowych staw-ków o dnie gliniastym. Spotkać ją można także w kałużach
śródleśnych, rowach melioracyjnych i tym podobnych zbiornikach slodkowodnych.
Przekopnica wlaściwa (od strony brzusznej)
Występuje w nich w ciepłym okresie raku, tj. przeważnie od maja do września włącznie. Jest niezwykle szeroko rozprzestrzenionym
skorupiakiem, spotykanym zarówno w strefie umiarkowanej, jak i w strefie tropikalnej. W Polsce jest dość pospolitym mieszkańcem drobnych
zbiorników wodnych. Gatunek ten występuje na kuli ziemskiej już od początku ery mezozoicznej, tj. około 180 min lat (Tabl. XIII). [L.Ż.]
przepaska Wenery (Cestus veneris) — gatunek jamochłona z gromady —^Tentaculifera. Ciało jej przedstawicieli jest wstęgowate. Wyrośnięte osobniki osiągają długość do
1,5 m i wysokość 8 cm. P.W. ma ciało szkliste, fluoryzujące, bardzo
giętkie. Na grzbietowej stronie biegną 2 szeregi blaszek pływ-nych, których uderzenia powo= dują płynięcie w określonym kierunku, z reguły w
pozycji wyprostowanej. Jest szarotko rozprzestrzeniona w oceanach obu półkul. [Z.S.]
przeplataniec (Isis) — rodzaj jamochłonów z rzędu -*gorgo-nii. U reprezentujących go gatunków osie szkieletów składają się z na przemian po
sobie następujących rogowych ł wapiennych członów, prześwitujących przez czysto białą korę (-••cenosark). P. zamieszkują Ocean Indyjski.
[Z.S.]
przepólka, ampularia (AmpuE-—.laria) — rodzaj mięczaków z rodziny Ampullariidae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Obejmuje gatunki
mające muszlę wysokości kilku centymetrów, przypominającą muszle -*żyworódek, ale bardziej pękatą, o bardzo wypukłych skrętach. Otwór (jak
u żywo-ródki) zamyka koliste cienkie wieczko. P. są zwierzętami ziemno-wodnymi, przystosowanymi do przebywania przez dłuższy czas na
lądzie. Ich jama płaszcza jest podzielona na 2 komory. W prawej leży normalne skrzele, lewa zaś, o bogato uiriaczynionej ścianie, .może być
napełniana powietrzem i pełnić rolę płuca. P. nawet przebywając w wodzie często oddychają powietrzem atmosferycznym, pobieranym znad
powierzchni przez syfon oddechowy, tj. długą rurkę wytworzoną z płaszcza. Odznaczają się wielką odpornością na wysychanie. Zapadając w .stan
odrętwienia, mogą przetrwać w mulą nawet 'kilka lat suszy. Zamieszkują tropikalne części Ameryki Południowej i Azji. Żyją niegłęboko w
wodach
263
przeźroczka
stojących. Amerykańska p. olbrzymia (Ampullaria gigas) jest często hodowana w akwariach. Duże gatunki p., mnożące się w Indiach na polach
ryżowych, są'jadane przez miejscową ludność. [T.U.]
przełączniki (Scutigeromorpha)
— rząd stawonogów z gromady
->-pareczn,ików. Mają ciało krótkie, dochodzące do 30 mm długości, izlożone z 18 częściowo zlanych ze sobą segmentów, co zapewnia
znaczną sztywność. Nogi w liczbie 15 par są bardzo długie (zwłaszcza ostatnie pary), dzięki czemu p. poruszają się z wielką szybkością we
wszystkich kierunkach. P. zamieszkują zabudowania w krajach o ciepłym i gorącym klimacie. Na terenie Europy występują w Rumunii, Bułgarii,
Jugosławii, we Włoszech i Francji. Są pożyteczne, gdyż
Przetacznik Scutigera coleoptrata
ich ulubioną zdobycz- stanowią muchy. Ogółem opisano około 130 gatunków p. [W.S.]
przewiertka (Fus.łtrella) — rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę przebitą na wierzchołku
podłużnym otworem, nie skręconą, kształtu stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości 1—12 cm. Z otworu wierzchołka muszli
wystają rozmaicie
ukształtowane i ubarwione wyrostki płaszcza, prawdopodobnie pełniące funkcje czuciowe. P. zachowują jeszcze prymitywną symetrię dwuboczną
— w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej wielkości. Liczne gatunki p. zamieszkują wody przybrzeżne mórz pełnosłonych strefy
gorącej, ciepłej i umiarkowanej. Żyją na skałach,, do których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą nogą. Poruszają się wolno i
niewiele. Żywią się najdrobniejszymi glonami, zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.]
przewiertka
(Terebratulina septentrionalis) — gatunek czulkowca z podgromady -»-za-w.iasowców. Ma skorupki białe lub jasnożółte, z tyłu
zwężone, dziób (uwypuklenie tylnej części brzusznej skorupki) krótki, tępy, z dużym, okrągłym otworem. P. są szeroko rozprzestrzenione
we wszystkich morzach. Spotyka się je na głębokościach 50—
—400 m. [J.M.R.]
przewięźnik -».szczudlik.
przeźroczka (Sida cristallina) — gatunek stawonoga z rzędu
->-wioślarek. Rośnie do 4 mm długości. Skorupa okrywa cały tułów wraz z 6 parami drobnych odnóży oraz część odwłoka uzbrojonego w 2 rzędy
cierni rozmieszczonych wzdłuż grzbietowej krawędzi. Masywne czulki pływne kończą się cierniem oraz drobnymi ząbkami. Pojawiające się
późną jesienią samce są dwukrotnie mniejsze od samic. Samice składają jednorazowo do swej komory lęgowej do 75 jaj. P. to mieszkaniec jezior
i stawów, przebywający zazwyczaj wśród wodorostów, zwłaszcza wśród
przeźrotka szklista
264
Przeżroczka
roślin o liściach pływających. Jest bardzo szeroko rozsiedlona, znana z większości obszarów Eurazji oraz Ameryki Północnej i Południowej.
[L.2.]
przeźrotka szklista {Yitrina pellucida) — gatunek mięczaka z rodziny —>-przeźrotek. Ma ku-listawę muszlę, o średnicy 3—
—5 mm, bardzo cienką, przejrzystą i lśniącą. Jest pospolita na całym obszarze' Polski w najbardziej różnorodnych środowiskach nawet
stosunkowo suchych jak na przedstawiciela tej rodziny. Licznie albo nawet masowo występuje jednak tylko w tych miejscach, w których przez
cały rok utrzymuje się względzie stała, dość wysoka wilgotność, a więc np. w sąsiedztwie strumyków lub źródeł. [T.U.]
przeźrotki (Vitr{nidae) — rodzina mięczaków z rzędu
->trzonkoocznych. Ich muszle są bardzo cienkie, przejrzyste i błyszczące, o średnicy 3—5 mm, wyjątkowo do 6 mm. W stosunku do ślimaka
muszla jest zbyt mała, aby mógł on się cały do niej schować. P. zamieszkują Europę, Aż j ę, Afrykę i Amerykę Północną. W Polsce występuje 5
gatunków, z czego 4 są ograniczone wyłącznie do gór i podgórzy, a tylko l — p. szklista — jest pospolity w całym kraju. P. żyją przeważnie
w miejscach cienistych i wilgotnych, ale zdarzają się i na górskich halach, zwykle jednak w sąsiedztwie potoków lub źródeł. Wiadomości o
pokarmie tych ślimaków są skąpe. 'W hodowli karmiono je sałatą, plasterkami marchwi i makaronem, a także mięsem. W terenie obserwowano
zjadanie przez nie zwiędłych liści i but-wiejących szczątków roślinnych, rzadziej — dżdżownic. Prawdopodobnie żywią się też niższymi
grzybami. Nie mając dostatecznie dużej muszli p. są bardzo wrażliwe na suszę. Przy suchej pogodzie w ogóle nie można ich znaleźć. Natomiast w
przeciwieństwie do większości innych ślimaków, nie przeszkadza im chłód. Na początku zimy widuje się nieraz liczne p. w pełni aktywne,
pełzające po wilgotnych liściach wśród płatów śniegu. [T.U.]
przędziorkowatc (Tetranychi-dae) — rodzina .stawonogów z podrzędu —^Trombidiformes, obejmująca liczne pasożyty roślin.
Najpospolitszymi przedstawicielami p. są przędziorki, zwane często czerwonymi pajączkami. Żyją one na liściach drzew liściastych i igłach
drzew iglastych, -uszkadzając je przez wysysanie zawartości komórek. Przędziorki mają zdolność przędzenia cienkich nici, zabezpieczających je przed spadnięciem 2 liści. Ich gruczoły przędne otwierają się na wardze górnej. (Tabl. XII). [J.P.]
przodoskrzelne (Prosobranchźa) — podgromada mięczaków z gromady —^ślimaków. Mają worek trzewiowy obrócony, w jamie płaszczowej
parę lub l skrzele, a pnie nerwowe długie i skrzyżowane. Są rozdzielno-płciowe. Z tej grupy pochodzą niemal wszystkie bardzo duże,
265
praylbica
kolorowe lub dziwaczne muszle, używane do ozdoby. P. dzieli się na 2 rzędy: dwuprzed-sionkowce i jednoprzedsion-kowce.
rr.U.]
przydacznia, tridaikna (Trźdac-na) — rodzaj mięczaków z rodziny Tridacnidae, z rzędu -*,blaszlkostezelnych właściwych.
Obejmuje gatunki należące do największych małżów świata. Ich muszle mają do 135 cm długości i do 200 kg ciężaru. Są
wydłużone i zaopatrzone w kilka promienistych, grubych żeber, pokrytych półksiężycowymi łuskami. Krawędź tych muszli ma
linię falistą, przy czym dołki i wzniesienia jednej połówki przystają do dołków i wzniesień drugiej. W rezultacie otwór lekko
rozchylonej muszli Jest zygzakowatą szczeliną, w której widnieje podobnie zygzakowata krawędź płaszcza, jaskrawo ubarwiona.
Powierzchnia muszli jest biaława, z reguły całkowicie obrośnięta przez mszywioły, gąbki, glony, korale, rurki wieloszczetów i
muszle drobniejszych małżów. Białe wnętrze muszli opasuje żółty brzeg. Podobnie . jak wszystkie małże, p. mogą wytwarzać
perły. Największa znaleziona dotychczas perła pochodziła z p. olbrzymiej (Trź-docna gigas) i miała rozmiary 23X14X15 cm.
Perły p. nie mają jednak wartości handlowej. P. w liczbie (kilku gatunków zamieszkują tropikalne wody Oceanu Indyjskiego, Morza Czerwonego i Pacyfiku. Żyją na głębokości nie przekraczającej kilku metrów, na rafach koralowych. Ich plan-ktoniczne
larwy, osiadając na podłożu i przeobrażając się w ostateczną postać małża, przytwierdzają się do podłoża bisiorem. Po rychłym zaniknięciu bisioru p. leżą swobodnie na rafie, zwykle nieco przez nią obrośnięte z boków, otworem
zwrócone ku górze. Zamaskowaną wówczas muszlę zdradza jednak zawsze żywa barwa płaszcza. P. są jadane przez miejscową
ludność. Szczególnie duże egzemplarze muszli spotyka się jeszcze w kościołach jako chrzcielnice. [T.U.]
przylądnik (Eriphia honagra) — gatuneik stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 3 cm, z boczną
krawędzią wyraźnie ząbkowa-ną, a czołem niemal płasko ściętym, z wnęką pośrodku. Szczypce są masywne, nierównej
wielkości, a pancerz — żywo ubarwiony. P. zamieszkują strefę pływów i przyległych obszarów, gdzie ukrywają się wśród
kamieni, wodorostów, gąbek i raf koralowych. Występują też w słonawych kałużach brzegu morskiego. Są rozprzestrzenione w
strefie tropikalnej i subtropikalnej wzdłuż amerykańskich wybrzeży A-tlantyku. [L.Z.]
przyłbica (Cassis) — rodzaj mięczaków, z rodziny Cassidae, z rzędu -»-jednoprzedśioinlkow-ców. Muszla p. jest kształtu
stożkowato-kulistawego, wysokości (zależnie od gatunku) 8—.35 om. U dorosłych okazów brzegi otworu muszli rozrastają się w
szeroką, owalną lub eliptyczną tarczę, która częściowo lub całkowicie okrywa muszlę od dołu. U wielkich gatunków tropikalnych
tarcza ta jest tak wielka, że zupełnie maskuje pierwotny kształt muszli. Powierzchnia tarczy w przeciwieństwie do matowej i
białawej muszli, jest pięknie ubarwiona, najczęściej w pastelowych kolorach różowych,
przystawiec
266
łososiowych lub jasnobrązo-wych. Otwór jest zwykle obrzeżony szeregiem gładkich zębów czy wzgórków, odcinających się jasnym kolorem od
bardzo ciemnego tła. Szereg gatunków p. zamieszkuje pełnoslone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i •cieplejszych części strefy
umiarkowanej. Żyją one na nieglębokim dnie piaszczystym, odżywiając się głównie jeżowcami. Mniejsze gatunki spotykane w Morzu Śródziemnym są poławiane i spożywane przez ludzd. Duże gatunki tropikalne również służą człowiekowi za pokarm, ale znacznie cenniejszą zdobycz
stanowią ich muszle. Z kolorowego obrzeżenia muszli rżnięto kiedyś piękne kamee, cale zaś muszle były w okresie secesji ulubioną ozdobą
salonów. Muszle p. czerwonej (Cassźs rufa) są używane do dnia dzisiejszego przez myśliwych jako instrument do naśladowania godowego ryku
jelenia. (Tabl. XVII). [T.U.]
przystawiec (Ligidium) — rodzaj stawonogów z rzędu —.-równonogów. Obejmuje gatunki o ciele owalnym, wydłużonym, lśniącym, barwy
żółtawej z ciemnymi plamami. Po bokach szerokiej głowy widnieją duże oczy, złożone z wielu oczek pojedynczych. Czułki II pary (w
przeciwieństwie do analogicznych czułków pozostałych krajowych równono-gów lądowych) są bardzo wydłużone (dochodzą do kilkunastu
centymetrów długości i składają się z kilkunastu członów). P. obejmują około 15 gatunków roBprzestrzenionych w Palearktyce i Nearktyce,
szczególnie licznie reprezentowanych w południowo-wschodniej Europie. Na terenie Polski najpospolitszy z nich jest p. pospolity. [L.Ż.1
przystawiec pospolity (Ligidium hypnorum) — gatunek stawonoga z rodzaju —>-przy-stawców. Długość jego ciała dochodzi do l cm. Jest on pospolitym mieszkańcem wilgotnych lasów i zarośli, szczególnie olszyn. Ukrywa się zwykle pod opadłymi liśćmi. Gatunek ten zasiedla znaczne
obszary nizinnej Europy, pojawiając się też niekiedy w górach do wysokości 1000 m n.p.m. [L.Z.]
przyszynka -^.pinna.
przytulik (Ancylus fluviatilis)
— gatunek mięczaka z rodziny przytulikowatych (Ancylidae), z rzędu —>nasadoocznych. Różni się od innych ślimaków muszlą, która nie jest
skręcona spiralnie, lecz ma kształt czapeczki frygijskiej o długości 5—8 mm. Jedynym krajowym gatunkiem o podobnej .muszli
jest.->iprzywierka należąca do rodziny Acroloxidae. P. zamieszkują Europę, północną Afrykę i zachodnią Azję. W Polsce są rozprzestrzenione w
całym kraju, ale dość rzadkie. Żyją w potokach i rzekach, rzadziej w jeziorach. Sięgają stosunkowo wysokich rejonów podgórskich. Znaleźć je
można najczęściej przyczepione do powierzchni kamieni. Od naukowej nazwy p. pochodzi nazwa jednego z etapów geologicznej historii Bałtyku.
Po okresie Morza Joldiowego (-*ijoldia), na skutek wypiętrzenia lądu obecnej Finlandii i południowej Szwecji, powstało wielkie,
śródlądowe, słodkie jezioro, od obfitości p. nazwane Jeziorem Ancylusowym. [T.U.]
przywierka (Acrolo.rus lacus-tris) — gatunek mięczaka z rodziny Acroloxidae, z rzędu
--nasadoocznych, różniący się od innych ślimaków z tego rzę267
przywrą kocia
du muszlą, która nie jest skręcona spiralnie, lecz ma kształt wydłużonej i lekko wysklepio-nej tarczki długości 6—8 mm. Jedynym gatunkiem o
podobnej muszli jest -wprzytulik, należący do rodziny przytulikowatych. P. zamieszkują Europę z wyjątkiem jej .krańców południowych i
północnych. W Polsce są pospolite w całym kraju z wyjątkiem gór i pod-górzy. Żyją przeważnie w wodach stojących, obficie zarośniętych.
Najczęściej można je znaleźć przyczepione do liści i łodyg roślin wodnych. P. podobnie do innych ślimaków wodnych bywają żywicielem
pośrednim niektórych gatunków przywr. O trybie życia p. wiadomo nam bardzo niewiele. [T.U.]
•
przywrą jelenia, paramfisto-mum (ParamphźstomuTO cervi}
— gatunek płazińca z gromady
—.•przywr digenetycznych. Długość jej wynosi 5—15 mm. Ma kształt stożkowaty oraz silnie rozwiniętą przyssawkę brzuszną, położoną na
końcu ciała. Pasożytuje w czepcu i żwaczu wielu gatunków przeżuwaczy. Rozwój jej przebiega podobnie do rozwoju ->'motylicy wątrobowej.
Żywicielem pośrednim
Przywrą jelenia
w środkowej Europie jest ślimak -^zatoczek pospolity. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając wraz z trawą otorblo-ne na źdźbłach
-wmetacerkarie. Chorobotwórcze są głównie młode pasożyty, gdyż w okresie wędrówek wewnątrz tkanek i narządów gospodarza uszkadzają je,
powodując szereg zmian anatomopatologicznych. Intensywna -^inwazja prowadzi niejednokrotnie 'do śmierci żywiciela ostatecznego. [M.S.I
przywrą kocia (Opisthorchis fe-lineus) — gatunek płazińca z gromady -^-przywr digenetycznych. Długość jej ciała wynosi 7—12 mm. Formy
dorosłe pasożytują w przewodach żółciowych psa, kota, lisa i innych mięsożernych, a także człowieka. -*Miracidium opuszcza jajo w żołądku
słodkowodnego ślimaka zagrzebki sklepioneji Przebija ono następnie ścianki jelita i w jamie ciała ślimaka przekształca się w -»-sporocy-stę. W
sporocyście tworzą się
->-redie, które przenikają do trzustko-wątroby ślimaka. Następne stadium rozwoju stanowią -»cerkarie. Opuszczają one ciało zagrzebki i w
wodzie atakują przepływające ryby z rodziny karpiowatych. W mięśniach ryby cerkaria otacza się cystą, przekształcając się w
->imetacerkarię. Żywiciel ostateczny .zaraża się, spożywając surową lub .niedostatecznie ugotowaną rybę. Uwolnione z torebek metacerkarie
dążą do przewodów żółciowych, gdzie osiągają dojrzałość w ciągu 12 dni. Jaja opuszczają organizm żywiciela ostatecznego wraz z jego kałem.
P.k. występuje w krajach Dalekiego Wschodu. Na skutek działalności pasożyta może dojść do szeregu zmian anatomopatologicznych u żywiciela.
U kotów silniejsza inwazja powoduje wycieńczenie, powiększenie wątroby, żółtaczkę, silne powiększenie przewodów żółciowych. Również u
człowieka przebieg choroby zależy od liczby pasożytów. Przy intensywności zarażenia prze-
przywrą płucna
268
Przywrą kocia
l — przyssawka gębowa; 2 — gardziel; 3 — widełki jelita, 4 — przyssawka brzuszna; 5 — źóitnik; 6 — zwoje macicy; 7 — gruczot Mehii-sa; 8
— jajnik; 9 — pęcherz moczowy; 10 — jądro; 11 — otwór wydalniczy; 12 — zbiornik nasienia
kraczającej 60 przywr przebieg choroby bywa poważny. Ja-jeczka pasożyta, na których odkłada się cholesterol, mogą zapoczątkować
powstawanie kamieni żółciowych. [M.S.]
przywrą płucna, iparagonimus
(Paragonirn.iłs westermani) — gatunek płazińca z gromady .—Mprzywr digenetycznych. Ma ciało kształtu owalnego, długości 8—16 mm. Jej
formy dojrzale pasożytują najczęściej w płucach (rzadziej w innych narządach) człowieka, psa, kota i świni. Jaja p.p. wydostają się
z wykrztusiną na zewnątrz. Pierwszym żywicielem pośrednim, w którym z -».miracidium powstają —>sporocysty, a następnie ->-redie i
—•-cerkarie, jest ślimak czerniak (Melania). Cerkarie wydostają się ze ślimaka i atakują pewne skorupiaki słodkowodne, w których powstają
->metacerkarie. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając w stanie surowym zarażone skorupiaki. Paragoni-moza wywoływana przez p.p. jest
groźną chorobą ludności Dalekiego Wschodu i Ameryki Południowej. [M.S.]
przywrą szczupacza (Azygia lu-cii) — gatunek płazińca z gromady -^przywr digenetycznych. Ma wydłużone ciało o długości od 10 do ponad 30
mm. W stadium dojrzałym pasożytuje w żołądku wielu gatunków ryb drapieżnych, np. szczupaka, sandacza, okonia. Jaja wydostają się •L kałem
ryby do wody, gdzie zjadane są przez ślimaki -»-bągnice. W przewodzie pokarmowym ślimaków z jaj wydostają się
-rfniracidia, które przenikają do trzustko-wątroby, gdzie przekształcają się w -^cerkarie. Wydostające się ze ślimaka cerkarie zjadane są przez
ryby karpiowate, w których cerkarie przekształcają się w
->-metacerkarie. Szczupak zaraża • się zjadając zarażone me-tacerkariami ryby karpiowate. P.sz. zaopatrzona jest w silnie rozwinięte przyssawki.
Drażniąc nimi ścianki żołądka może powodować jego owrzodzenie. Przy silnej inwazji powoduje śniecie ryb. [M.S.]
przywrą żylna, schistosoma
(Schistosoma hciematobium) — gatunek płazińca, z gromady
-^.przywr digenetycznych. Jest to jeden z nielicznych gatun269
przywry digenetyezne
ków tej gromady, który cechuje rozdzielnopłciowość. Długość ciała samca wynosi 10—15 mm, samicy — 15—20 'mm. Stadium
dojrzałe p.ż. pasożytuje m.in. u człowieka w żyłach, głównie w okolicy miednicy. Jaja składane są we włosowatych-naczyniach
krwionośnych, skąd następnie z prądem krwi dostają się w okolicę pęcherza moczowego, gdzie za pomocą kolca przebijają jego
ściankę i z moczem wydalane są na zewnątrz. W wodzie z jaj rozwijają się --»miracidia. Żywicielem pośrednimi p.ż. są ślimaki
słodkowodne (m.in. z rodzaju Bulinus). Powstające w ślimaPrzywra żylna A — samiec; B — samica noszona przez samca w rynience, którą tworzą faidy skórne po jego brzusznej stronie ciała
kach ->cerkarie po przejściu do wody przenikają przez skórę żywiciela ostatecznego. Proces dojrzewania trwa około 2—3 mieś.
P.ż. żyje stosunkowo długo, bo od 5 ido przeszło 18 lat. 2 rodzaju Schźstosołna pasożytuje u człowieka jeszcze Schistosoma
mansoni waz Schistosoma japonicum. Objawy chorobowe
są wynikiem uszkodzeń powodowanych przez wędrujące jaja. [M.S.]
przywry digenetyczne (Dige-nea) — gromada z typu ->-pła-zińców. Rozmiary ich wahają się na ogół od ułamków centymetra
do kilku centymetrów. Wyjątkowo tylko niektóre gatunki mogą osiągać około l m długości. P.d. są pasożytami wszystkich
gromad kręgowców i niektórych bezkręgowców. Reprezentuje je przeszło 2000 gatunków. Są wydłużonego lub owalnego
kształtu. Większość ma aparat czepny .składający się z przyssawek bez haków, a tylko nieliczne gatunki mają l przyssawkę lub są
ich pozbawione. Przyssawka gębowa ipołożona na samym przodzie ciała otacza otwór gębowy, brzuszna zaś znajduje się zwykle
w pnzedńiej części, na stronie brzusznej. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli, a u niektórych gatunków od razu do przełyku, ód
którego odchodzą 2 ślepo zakończone gałęzie jelita. Bardzo rzadko przewód pokarmowy ma kształt nie rozgałęzionej rurki.
Proto-nefirydialny układ wy.dalniozy składa się z 'komórefe płomykowych oraz z głównych pni wy-dalniczych, łączących się w
tyle w pęcherz wydalniczy, który uchodzi na zewnątrz pojedynczym otworem wydalniczym na końcu ciała. W skład układu
nerwowego wchodzi parzysty zwój mózgowy, od którego odchodzą 3 pary pni •nerwowych połączonych poprzecznymi spoidłami. Silnie unerwione są przyssawki i gardziel. Dorosłe p-id. nie mają oczu. Narządy zmysłów występują jedynie w postaci
komórek czuciowych umieszczonych głównie na przyissawikach. Ogromna "większość p.d. jest obojnakami z
przywry monogenetyczne
270
Schemat budowy przywry (Łigenetycznej l — otwór gębowy; 2 — przyssawka gębowa; 3 — kołnierz z wieńcem kolców; 4 — torebka gardzielowa; 5 — kolce skórne albo
łu-seczki; 6 — gardziel; 7 — przełyk;
8 — część pochwowa macicy; 9 — przedsionek płciowy; 10 — prącie;
11 — gałąź jelita; 12 — pęcherzyk nasienny; 13 — torebka prąciowa;
14 — przyssawka brzuszna; 1S — macica; 16 — gruczoł Mehiisa; 17 — kanał Laurera; l« — ootyp; 19 — jajowód; 20 — zbiornik nasienia;
21 — przewód żółtnikowy wspólny;
22 — nasieniowód; 23 — jajnik; 24 — przewód żółtnakowy; 26 — przewody wyprowadzające; 26 — jądra;
27 — żółtn.ik; 28 — pęcherz wydal-niczy
silnie rozwiniętym układem rozrodczym. Układ rozrodczy męski składa się przeważnie z 2 jąder, od których odchodzą 2
nasieniowody. Nasieniowody łączą się, tworząc wspólny kanał wytryskowy, znajdujący się w prąciu. Przed ujściem ido prącia
nasieniowody mogą się rozszerzać, tworząc pęcherzyk nasienny. W skład układu rozrodczego żeńskiego wchodzi pojedynczy
jaginik, od 'którego
odchodzi jajowód, przechodzący z kolei w ootyp. Do jajowodu . bądź ootypu wpada wspólne ujście groniastych żółtników, rozmieszczonych po
bokach ciała. Zółbniki produkują komóriki z materiałem odżywczym 'dla jaj. Do ootypu otwiera się gruczoł Mehiisa, którego rola nie jest jeszcze
całkowicie wyjaśniona. U wielu gatunków od jajowodu lub ootypu odchodzi otwierający się po grzbietowej stronie ciała przewód, zwany kanałem
Laurera. Przypuszcza się, że przez kanał Laurera jest 'usuwany na zewnątrz 'nadmiar wydzieliny żółtników i gruczołów Mehiisa. Ootyp
przechodzi w macicę w postaci długiego, zwykle skręconego przewodu, wypełnionego jajami formującymi się w ootypie. Macica otwiera się
najczęściej obok męskiego narządu kopulacyjnego w tzw. zatoce płciowej. Zapłodnienie jest na ogół krzyżowe, ale występuje niekiedy również
sa-mozapłodnienie. U p.d. wyodrębnia się następujące stadia larwalne: -»imiracidium, ->-spo-rocystę, -^-redię, -^.cerkarię i
->metacerkarię. Rozwój p.d. jest zawsze złożony i przebiega ze zmianą żywicieli. Pierwszymi żywicielami pośrednimi są zawsze mięczaki, a
ostatecznymi głównie kręgowce. P.d. są bardzo rozpowszechnione. Powodują powstawanie licznych chorób, zwanych trematodoza-mi. Jedną z
najbardziej rozpowszechnionych na kuli ziemskiej p.d. jest motylica wątrobowa. Do innych dość często spotykanych należą m.in.: mo-tyliczka,
przywrą jelenia, przywrą szczupacza, przywrą żylna i przywrą kocia. [M.S.]
przywry monogenetyczne (Mo-nogenoidea) — gromada z typu
-»płazińców. Rozmiary ich cia271
ptasznik!
ła wynoszą od l do kilku milimetrów. Znanych jest około 900 gatuników, p.m. Są to pasożyty zewnętrzne, występujące na skrzelach, skórze oraz
w jamie gębowej ryb słodko-wodnych i morskich. Niektóre spotyka się w pęcherzu moczowym płazów lub w jamie gębowej oraz w przełyku
gadów. Utrzymanie się pasożytów na żywicielu umożliwia silna tarcza czepna, zaopatrzona w przyssawki oraz halki czepne,
•znajdujące się na końcu ciała. Stadium dorosłe ma oczy. P.m. są podobnie jak -^przywry di-genetycane oboijnakami, ale przechodzą rozwój bez
żywiciela pośredniego. W skład ich układu rozrodczego wchodzi l jądro, rozpadające się u niektórych gatunków na liczne pęcherziyfci jądrowe, i
pojedyn-•zy jajnik. Ujście macicy oraz prącia znajduje się w przedsionku płciowym, leżącym w przedzie ciała. Pochwa kończy się samodzielnym
otworem na grzbietowej lub brzusznej sitro-nie ciała. W przypadku występowania 2 pochw, 'mają one ujście po bokach. Od żółtników odchodzą 2
przewody żółtniko-we, fctóre łączą 'się we wspólny kanał wpadający do jajowodu. P.m. są jajorodne bądź żywo-rodne. Wytwarzają niewiele jaj.
Po dostaniu 'się do wody w jaju rozwija się -^onkomiraci-dium. Główne pnie boczne układu wydalniczego otwierają się 2 otworami na
grzbietowej stronie ciała. Otwór gębowy (pozbawiony przyssawki) znajduje się na przedzie. Prowadzi on do krótkiej gardzieli, która zazwyczaj
przez przełyfe łączy się z rozwidlonym jelitem. Tylko wyjątkowo jelito 'nie jest rozwidlone i ma kształt woreczka. U 'niektórych gatunków p.m.
jelito łączy się z jajowodem kanałem, którego rola nie
została jeszcze wyjaśniona. P.m. charakteryzuje daleko posunięta specyficzność w stosunku do żywiciela. Szczególnie duże straty powodują one
wśród narybku. Do p.m. należą m.m. daktylogyrus, gyro-daktylus i diiplozoon. [M.S.]
pseudoplazmodium ->śluzowce komórkowe.
psotówka -»-ligła.
ptaszniki iMygalomorphae) — podrząd stawonogów z rzędu —-pająków. Typowe p. (z rodziny Theraphosidae) odznaczają 'się poza olbrzymimi
jak na pająki rozmiarami ciała (długość do 11 om, rozpiętość nóg do 25 cm) bardzo obfitym owłosieniem, potężnymi szczę-koczułkami, których 2
człon jest ustawiony równolegle do osi ciała (a nie poprzecznie jak u większości pająków), oraz masywnymi, podobnymi do nóg nogogłaszczkami
i dość krótkimi, ale silnymi nogami. P. nie tylko sprawiają wrażenie bardzo groźnych zwierząt, ale i są nimi w rzeczywistości. Niektóre ich
gatunki (z rodzajów Acanthoscurrźa, Pfconnźctopus i Theraphosa) dysponują jadem zdolnym zabić człowieka, a
Ptasznik z rodziny Theraphostdae
puchar Neptuna
272
wszystkie zabijają drobne ptaki, myszy czy jaszczurki. Oprócz ^silnego jadu p. mają jeszcze ^nną broń: włosy .pokrywające ich
odwłok odrywają się i ; wbijają w ciało ewen-. tualinego .prześladowcy, powodując podrażnienie skory. P. żyją na drzewach i w
dziuplach, w szczelinach skal i norach wykopanych w glebie. Wiele gatunków buduje rurkowate sieci-schronienia. P. .nie budują
sieci łownych, lecz polują aktywnie, zwykle o zmierzchu lub w nocy. Jest to grupa wyłącznie tropikalna. Większość gatunków z
rodziny Theraphosi-dae występuje w Ameryce Południowej, niektóre w Afryce i Indonezji. Spokrewnione rodźmy zamieszkują
również inne części świata. Do jednej z takich rodzin należy nasz gry-zael, do innej — jeden z najbardziej jadowitych pająków,
australijski Atrax. Znanych jest około 600 gatunków typowych p., a razem z pokrewnymi rodzinami jest ich około 1500. (Tabl.
XII). [W.S.]
puchar Neptuna (Poterionnep-tuni) — gatunek gąbki z rzędu -^gąbek czteroosiowych. Ma kształt .pucharowaty. Jest jedną z
największych gąbek —
Puchar Neptuna
osiąga wysokość 1,5 m i średnicę 80 cm. Podobnie jak pozostali przedstawiciele rodziny Clionidae, p.N. drążą kanały w skałach
wapiennych, w skorupach mięczaków i w szkieletach raf koralowych dzięki wydzielaniu substancji rozpuszczających wapień.
Często pogrążają się w skale wapiennej na znaczną głębokość. Są spotykane w morskich wodach strefy tropikalnej, głównie w
Oceanie Indyjskim. [J.M.R.]
purpurowieć -»-szkarlatnik. pustelniczek -Arab palmowy.
pustelnik (Pagwus Ł Eupagu-rus) — 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»pustelnikowców niesłusznie
nazywane niekiedy rakami pustelnikami. Większość należących do nich gatunków osiąga długość 5—10 mm, a tylko niektóre —
do 10 cm. Mają one głowotułów okryty w przedniej części twardym pancerzem. Miękki, workowaty i spiralnie zagięty odwłok
jest ukrywany w głębi pustej muszli ślimaka, wraz z którą p. łażą po dnie morskim. Na zewnątrz muszli wystawiają oczy oraz 3
pary odnóży tułowiowych, z których I parę wieńczą mocne szczypce, silniej rozwinięte na prawej kończynie. Tylne pary odnóży
tułowiowych są silnie skrócone i służą wraz z odnóżami odwłokowymi (rozwiniętymi nie na wszystkich segmentach i z reguły
tylko z lewej strony odwłoka) 'do przymocowania się w głębi muszli. W miarę wzrostu p. muszą zmieniać zamieszkiwaną skorupę ślimaczą na większą, co wiąże się z koniecznością przynajmniej chwilowego obnażenia delikatnego odwłoka. Skorupiaki te
rozsiedlone są głów273
racicznica
Pustelnik Pagurus
nie na płytkim, piaszczystymi żwirowatym dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i mórz klimatu umiarkowanego. Niektóre
gatunki występują też w głębszych miejscach oceanu, co najmniej do 1000 m głębokości. [L.2.]
pustelnikowce (Anomura) — sekcja stawonogów z podrzędu -».chodaczków. Obejmują dość różnorodne skorupiaki o długości
od kilku milimetrów do około metra i rozmaicie wykształconym odwłoku, U typowych przedstawicieli (np. u pustelnika i
staczała) jest on niesymetryczny i ma postać miękkiego, zwężającego się worka, ukrytego zazwyczaj w głębi muszli ślimaczej. U
szeregu gatunków odwłok jest symetryczny, silnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, bądź też ulega
dość •znacznej redukcji upodabniając te zwierzęta do
przedstawicieli sekcji krabów. W itym ostatnim przypadku ip. można jednak łatwo odróżnić po obecności 4 ipar dobrze rozwiniętych odnóży tułowiowych. Szczątkowa V para jest zazwyczaj niewidoczna od strony grzbietowej. Na odwłoku wielu p.
występują .nieparzyste, lewostronne odnóża. Sekcja p. obejmuje około 1500 gatunków rozprzestrzenionych głównie w
środowisku morskim, w którym występują od strefy brze-• gowej do . głębokości co najmniej 5000 m. Nieliczni przedstawiciele
przystosowali się do życia w wodach słodkich, a nawet na lądzie. Wszystkie p. przechodzą w swym rozwoju osobniczym przez
morskie, wolno pływające stadia larwalne <-»-żywika i ->lasonóżka). Powyższy fakt ogranicza rozsiedlenie gatunków
słodkowod-nych i lądowych do stosunkowo wąskiego pasa wzdłuż wybrzeży morskich. Jednak pewne gatunki mogą oddalać się
na odległość co .najmniej kilku kilometrów od brzegów morskich, wędrując na wzgórza wzniesione do kilkuset metrów in.p.m.
Niektóre p. mają znaczenie użytkowe. Ich globalne wydobycie waha się w granicach 80 000—160 000 ton rocznie. Głównym
gatunkiem użytkowym p. jest krabon królewski. [L.Z.]
R
racicznica (Dreissena polymor-pha) — gatunek mięczaka z rodziny Dreissenidae, z rzędu -s-blaszkoskrzelnych właściwych.
Jej muszla ma kształt trójkąta o ostrych krawędziach, długości 2—4 om. Na żółtawo-brunatnym tle muszli występują liczne
zygzakowate, ciemne kreski, tak że całość sprawia wrażenie czarniawe. Podobnie do małżów morskich, a przeciwnie niż
wszystkie małże słodkowodne, r. wylęgają się z jaja w (postaci swobodnie pływającej larwy planktonioz-
racznica
274
nej. Po około 8 dniach osiada ona na podłożu, przytwierdzając się doń bisiorem. R. za miodu ma dobrze rozwiniętą nogę, może oddzielić się od
swego bisioru i popełznąć gdzie indziej. W miarę dojrzewania noga coraz bardziej uwstecznia się i dojrzałe zwierzę mię może już porzucić swego
podłoża. Do końca XVIII w. r. zamieszkiwały dolny bieg rzek wpadających do Morza Czarnego i Kaspijskiego. Od początku XIX w. ich
zasięg, zaczął się gwałtownie rozszerzać na północ i na 'zachód tak, że w okresie 40 lat rozprzestrzeniły się w całej środkowej Europie łącznie z
Anglią. Prawdopodobnie przyczyną tego zjawiska było przekopanie kanałów i nasilenie żeglugi śródlądowej, przenoszenie tu i ówdzie r.
osiadłych 'na dnach statków, łodzi i ma tratwach, skąd rozchodziły ®ię dalej same dzięki stadium swobodnej larwy. B. 'w miejscach dogodnych
potrafią tworzyć wielkie, wielocenty-metrowej grubości ławice. Powoduje 'to gdzieniegdzie zatykanie przepustów kanałów i rur. W jeziorach
spotyka się kolonie r. o wielkości pięści, osadzone ma muszlach skójek, przez 'co zapewniają sobie lokomocję, W Polsce r. są pospolite we
wszystkich wodach niżu. [T.U.]
racznica, luszozyn (Golathea) — rodzaj stawonogów z sekcji ->pustełnikowców. Obejmuje gatunki o 'długości ciała kilku, rzadziej kilkunastu
centymetrów. Mają one zabarwienie żółtawe, 'czerwonawe, brązowawe lub fioletowawe i są często cętkowane. Dobrze rozwinięty, zagięty w 'dół
odwłok nie przylega ściśle do głowotu-łowia. Wieńczy go szeroki wachlarz ogonowy. Dość długi
dziób czołowy zdobią po bokach szerokie ząbki. R. mają oczy osadzone .na grubych słupkach. Ich odnóża tułowiowe I pary są silnie wydłużone i
zakończone smukłymi szczypcami. 3 następne pary odnóży służą do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para przystosowana jest do
oczyszczania powierzchni ciała. B. w ciągu dnia kryją się w szczeliinach skał, pod kamieniami itd., 'natomiast żerują nocą. Tan bogaty w gatunki
rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony w płytkich morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i u-miarkowanego. R. są chętnie spożywane,
zwłaszcza w Chile.
Raczoica Galathea strigosa
Ich roczne połowy wynoszą ponad 20 000 ton. [L.Z.]
raczyniec jadalny (Carcinus •maenas) — gatunek stawonoga z sekcji -^-krabów. Ma głowo-tułów rosnący 'do 6 iom długości,
•charakterystycznie ku przodowi rozszerzony, z niemal równo ściętym 'czołem oraz z 5 bocznymi ząbkami. Jego lancetowato zakończone
odnóża
276
rak rzeczny
przystosowane są do szybkiego biegania oraz zagrzebywania się w dnie. R. j. występują pospolicie w rejonie pływów morskich. W czasie
odpływu przemieszczają się ku głębszym miejscom bądź też zagrzebują w imulistym 'dnie albo chowają się pod kamieniami i wodoroRaczyniec jadalny
stami. Są drapieżcami żerującymi nocą podczas przypływu. Zamieszkują brzegi morskie strefy umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej wszystkich kontynentów. Bytują też w obrębie Cieśnin Duńskich, po zachodnie krańce Bałtyku. Czasami przywędrowują do naszych brzegów.
Połowy r.j. dochodziły do .niedawna w pewnych latach do 600 ton rocznie, obecnie jednak zmalały niemal do zera. Gatunek ten nadaje się do hodowli akwaryjnej. [L.Z.]
rak pręgowany (Cambarus IŹTOOSUS) — gatunek stawonoga z sekcji —-rakowców. Długość jego ciała mię przekracza zwykle 10 cm. Na
grzbietowej stronie odwłoka znajdują się duże, czerwonawobrązowe, poprzeczne plamy. Na przedniej części pancerza występują nieliczne ciernie.
Szczypce i czuł-ki są krótkie. Samica składa do 600 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. R.a. zamieszkuje strefę przybrzeżną najrozmaitszych
zbiorników wód słodkich, nie wyłączając wód słona wyć h o zasoleniu do 2%o. W przeciwieństwie do większości ra-kowców jest gatunkiem
świa-tlolubnym, wygrzewa się chętnie w promieniach słonecznych tuż ponad powierzchnią wody. Ojczyzną r.a. są wody słodkie wzdłuż
atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej, w rejonie Waszyngtonu i Filadelfii. Do Europy został sprowadzony w 1890 do obsadzenia stawu rybnego koło Myśliborza na Pomorzu Zachodnim, w którym wskutek epidemii wyginęły raki rodzime. Następnie przeniesiono go także do innych
zbiorników wodnych Polski, Niemiec i Francji, z których rozprzestrzenił się już samodzielnie na znacznym obszarze niżu
środkowoeuropejskiego, wypierając nierzadko szlachetnego raka rzecznego z jego pradawnych siedlisk. Z powodu niewielkich rozmiarów r.a. nie
ma większego znaczenia użytkowego. (Tabl. Xlii). [L.2.]
rak rzeczny, rak szlachetny, szewc (Astacus astacus) — gatunek stawonoga z sekcji -^ra-kowców. Samce rosną do 17 'cm długości, samice — do
15 cm. Ciężar dużych okazów wynosi 200—300 g. Zabarwienie pokrywy ciała jest prawie jednolicie brązowawe lub oliwkowozielo-ne z
czerwonawym odwłokiem. Krótkie'! masywne szczypce I pary odnóży tułowiowych zamykają się inieszczelnie. Pancerz głowotułowia jest gładki,
a czułki krótkie. Jesienią samice składają zależnie od swej wielkości 60—200, rzadziej do 300 ciemnoczerwonych jaj. Po około 6 miesiącach
wykluwają się z mich larwy -^-lasonóżki (długości l cm), przytwierdzające się początkowo do odnóży odwłokowych samicy lub do
rak stawowy
276
przyklejonych ido mich osłonek jajowych. Po kilkunastu dniach zaczynają opuszczać na krótko matkę, a przed upływem miesiąca, mając 1,5—1,7 cm długości, rozpoczynają całkowicie samodzielny żywot. Wkrótce potem samica linieje, pozbywając się
szczątków osłonek jajowych. R.rz. uzyskują dojrzałość płciową zwykle pod koniec 3 lub 4 roku życia, a żyją do 20 lat. Zasiedlają
wody słodkie znacznej 'części Europy. Zamieszkują jeziora, stawy oraz wolno płynące rzeki o Stromych, ikamienistych lub zadrzewionych brzegach. Są zwierzętami nocnymi, spędzają dzień w ukryciu pod kamieniami, wśród korzeni lub w
samodzielnie wygrzebanej norce, skierowując zawsze swe szczypce w stronę otworu. O zmierzchu wychodzą na żer, żywiąc się
rozmaitymi zwierzętami i roślinami wodnymi, a także padliną. Z uwagi na znaczne rozmiary oraz bardzo smaczne mięso r.rz. jest
ważnym gatunkiem użytkowym, znanym pod nazwą raka szlachetnego, któremu przeciwstawia się 2 pozostałe, mało wartościowe
raki krajowe. (Tabl. XIII). [L.Z.]
rak stawowy, krawiec (Astacus leptodactylus) — gatunek stawonoga z sekcji -*rakowców. Długość ciała samców nie przekracza
zwykle 19 cm; samice są 'trochę miniejsze. Ubarwienie powierzchni ciała jest przeważnie brązowo-marmurkowa-ne. Długie i
wysmukłe szczypce. I pary odnóży tułowiowych zwierają się szczelnie wzdłuż całej niemal swej długości. Ozutki są 'długie,
sięgają mniej więcej do ikońca ciała, a powierzchnia pancerza głowotu-łowiowego — usiana licznymi cierniami. R.s. prowadzą
dość
ruchliwy tryb życia. Zerują nie tylko mocą, lecz często także w ciągu 'dnia. Zamieszkują wszelkiego rodzaju wody słodkie,
wytrzymując zasolenie do 5%o. Pierwotnie zamieszkiwały wyłącznie obszar pontyjsko--fcaspiaski, po zbudowaniu sieci kanałów
rozprzestrzeniły się po całej niemal Europie i przyległej części Azji. Jako bardziej płodne (samica składa do 800 jaj rocznie) i
mniej wrażliwe na nie sprzyjające warunki środowiskowe, wyparły raka rzecznego z wielu jego pierwotnych siedlisk. Z uwagi na
stosunkowo małą ilość mięsa nie mają dużego znaczenia użytkowego. (Tabl. XIII). [L.Z.]
rak szlachetny —rrak rzeczny. raki niższe -»czlonowce.
rakowce (Astacura) — sekcja stawonogów z podrzędu ->cho-daczków. Należą do nich duże skorupiaki, których pewne gatunki
rosną nawet do 75 cm długości. Głowotułów r. okrywa twardy pancerz, wyciągnięty ku przodowi w zaostrzony i ząbkowany
dziób czołowy. Odwłok jest wyraźnie segmentowany i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym.
1 parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne kleszcze. Podobne, lecz znacznie niniejsze kleszoze znajdują się także na
2 następnych parach odnóży. R. chodzą za pomocą 4 par odnóży tułowiowych, unosząc po-tęane kleszcze przed sobą. Czułki I
pary są krótkie i dwudzielne, natomiast II para czuł-ków ma postać pojedynczych, długich, ruchomych witek. Większość r.
prowadzi mocny tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia ma 'dnie w najrozmaitszych szczelinach i zakamarkach. Na żer wychodzą
przeważnie dopiero o
277
ramienionogi
Przekrój przez ciało samca raka l — dwudzielny czulek I pary; 2 — czulek H pary; 3 — łuska; 4 — dziób; 6 — oko; 6 — żołądek; 7 — tętnica
oczna; 8 — mięsień żu-waczM; 9 — wątrobo-trzustka; 10
— Storzela; 11 — jąda-o; 12 — otwór, przez który hemolimta wnika do serca; 13 — serce; 14 — nasienio-wód; 15 — tętnica odwłokowa; 18
— jelito; 17 — mięśnie odwioka
zmierzchu. Żywią się padliną lub niewielkimi, mało ruchliwymi zwierzętami. Latem co 2—3 lata samice składają liczne drobne
jaja, przyklejając je do odnóży odwłokowych. Wiosną następnego roku rozwijają się z nich larwy w stadium ->-lasonóżki,
wiodące samodzielny tryb życia lub też noszone nadal przez samicę. Do r. należy niespełna 300 gatunków, z fetórych 200
reprezentuje rodzinę Astacidae (rak amerykański, rak rzeczny, rak stawowy) rozprzestrzenioną w wodach słodkich i częściowo
słonawych półkuli północnej, a około 80 gatunków — rodziny Parastacidae i Austroasta-cźdae, zamieszkujące wody słodkie i
słonawe południowej półkuli. Zaledwie kilkanaście gatunków należy do rodziny Wephropsźdae. Przedstawiciele tej ostatniej
bytują w środowisku morskim, w umiarkowanej strefie północnego Oceanu Atlantyckiego a także w Oceanie Spokojnym i
Oceanie Indyjskim. R., a zwłaszcza ich gatunki morskie, mają poważne znaczenie użytkowe, poławiane są bowiem w ilości
przekraczającej 80 000 ton rocznie. [L.Z.]
ramienica (brochźolana) — forma larwalna niektórych gatunków -»-rozgwiazd. Powstaje z -*dwurzęsicy. Jej krótkie ramiona są
wyposażone w przyssawki. Po przyczepieniu się do podłoża ulega przeobrażeniu w ostatecznie ukształtowaną, niewielkich
rozmiarów rozgwiazdę. [T.S.]
ramienionogi (Brachiopoda) — gromada z typu -».czułkowców. Wyglądem zewnętrznym przypominają małże, do których były
niegdyś zaliczane. Ciało ich okrywają skorupki — brzuszna i grzbietowa — z których brzuszna jest zazwyczaj większa i bardziej
wypukła. Skorupki łączą się ze sobą za pomocą Tnięśni lub mięśni i zamka. Zamek tworzą wyrostki znajdujące się na tylnej
części skorupki brzusznej i wchodzące w odpowiednie zagłębienia skorupki grzbietowej. Zamykanie i otwieranie skorupek
odbywa się dzięki złożonemu systemowi mięśni. Na przednim odcinku ciała znajdują się z reguły spiralnie zwinięte ramiona, na
których osadzone są czułki otaczające
rawka
Ramientonogi
przytwierdzone trzonkiem do podłoża
otwór gębowy. Tylną część ciała u niektórych gatunków tworzy trzonek (noga) służący do przyczepiania się do podłoża. Gatunki nie mające
trzonka przytwierdzają się za pomocą brzusznej skorupki. Ciało zajmuje tylną część komory utworzonej przez skorupki, których część przednią
wyściela dwuwarstwowy oskórek, powodujący przyrost skorupek. Układ nerwowy r. jest słabo rozwinięty w związku z osiadłym trybem życia.
Krew pompowana przez kurczliwe serce krąży w układzie zamkniętym. Funkcje wydalnicze pełnią narządy typu metanefrydialinego, które biorą
również udział w transporcie i wydalaniu .pro-duiktów rozrodczych. Skorupki współczesnych r. osiągają wielkość l—84 mm, a rozmiary
skorupek niektórych gatunków kopalnych — do 400 mm. Największy rozwój i zróżnicowanie osiągnęły r. w erze paleo-zoicznej. Badania
wykazały, że od tego czasu struktura morfo-logiczno-anatomiczna r. prawie w ogóle nie uległa zmianie. R. isą zwierzętami morskimi,
prowadzącymi osiadły tryb życia. Żywią się one drobnym, roślinnym i zwierzęcym plank-tonem oraz unoszącymi się w wodzie szczątkami
organiczny____________________278
mi. Żyją do kilkunastu lat. Większość gatunków jest roz-dzielnopłciowa, ale dymorfizm płciowy mię uwidacznia się. Rozród 'następuje
najczęściej w miesiącach letnich. Jaja za-pladniane są z reguły wewnątrz muszli samicy, gdzie też często odbywa się proces początkowego
rozwoju. Z chwilą ukształtowania się larwy wydostaje się ona na zewnątrz, żyjąc swobodnie w toni wodnej od kilku godzin do 12 dób. Osiada
następnie na dnie i stopniowo (przekształca się w postać dorosłą. Krótki okres swobodnego pływania stanowi dla r. jedyną możliwość
rozprzestrzeniania się. R. Spotykane są 'zarówno w morzach tropikalnych, jak i polarnych. Większość występuje na szelfie kontynentalnym do
głębokości 300 m, jednak kilkadziesiąt gatunków znaleziono na głębokości poniżej 2000 m, a wśród nich dwa ina głębokości 6000 m. Okazy
r. znajdowane niekiedy w żołądkach ryb należy uznać raczej za przypadkowe. Jak wynika z dotychczasowych badań, odżywia się nimi tylko l
gatunek rozgwiazdy. R. obejmują 2 pod-gromady, to jest zawiasowce oraz bezzawiasowce, 7 rodzin i około 380 współcześnie żyjących gatunków.
[J.M.R.]
rawka {Squilla) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-ustonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 30 cm długości. Ciało ich jest
grzbietowo-brzu&znie spłaszczone, dość silnie wydłużone, zakończone szeroką płytką ogonową i zabarwione na kolor żółtawobrunatny,
czerwonawy lub bladofioletowy. R. reprezentuje około 70 gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich morzach tropikalnych i subtropikalnych.
Stano279
Rawka Sguilla oratoria
\vią one rarytas kuchni krajów Południa. [L.Ż.]
rdzeniaczek (Actźnospherżum) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^-słonecznie. Średnica należących do niego gatunków wynosi 0,2—l mm.
Odżywiają się drobnymi wrotkami, okrzemRdzeniaczek l — jądro; 2 — promieniste niby-nóżki; 3 —• cytoplazma zewnętrzna;
4 — cytoplazma wewnętrzna
________________redlą
\ karni i pierwotniakami. Ofiary są najpierw paraliżowane przez dotknięcie sztywnymi, promienistymi nibymożikami. Następnie nibynózki
wiotczeją, ich włókienka osiowe ulegają rozpuszczeniu i nibynóżki ulegają wciągnięciu do wnętrza komórki 'wraz z ofiarą. Trawienie odbywa się
w wodniczkach pokarmowych znajdujących się w centralnej, gęstszej warstwie cytoplazmy. R. rozmnażają się przez podział 'na 2 osobniki lub
przez pączkowanie. Obserwowano u mich także procesy płciowe, polegające na wytwarzaniu gamet zdolnych do kopulacji w obrębie jednego
okazu rodzicielskiego. [A.J.K.]
redia — stadium rozwojowe -»-przywr digenetycznych powstające w macierzystej -*spo-rbcyście. Dorosłą r. cechuje o-becność przewodu
pokarmowego, złożonego z gardzieli i workowatego jelita. Na podstawie pokroju ciała wyróżnia się r. workowate, nitkowate i z bocznymi
wyrostkami. Kształt jelita jest ważną cechą, rozpoznawczą w systematyce r. U niektórych r. stwierdzono gruczoły uchodzące do światła gardzieli.
Przypuszcza się, że mogą one brać udział w procesie odżywiania. Układ wydalniozy r. składa się z komórek płomykowych, kanałów
wydalni-czych oraz przewodów zbierających. W skład układu nerwowego r. wchodzi izwój znajdujący się w [pobliżu gardzieli oraz odgałęzienie
nerwów odchodzących do przodu (2) i tyłu ciała (4). Organy czuciowe rozlokowane są naj'częściej wokół otworu gębowego, znajdującego się w
przodzie ciała. Opuszczanie przez r. sporocysty macierzystej odbywa się przez rozerwanie ścianki jej ciała. Dzieje się to zwykle między 10
renilla________________
a 20 dniem rozwoju. Liczba powstających r. z l sporocy-sty wymosi l—20. Wewnątrz r. z komórek zarodkowych powstają od
razu -^cerkarie bądź najpierw r. potomne, które z kolei wytwarzają następne pokolenia r. lub cerikarie. [M.S.]
teofila (Renilla) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Tworzy kolonie bez osi, o kształcie nerkowatym. Polipy żeńskie i
męskie żyją w oddzielnych koloniach (diocja). R. znoszą znaczne wysiedzenie wody. Występują m.in. w ujściu Missisipi oraz
wzdłuż wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej. [Z.S.]
Rhabdltis — rodzaj z rodziny Rhabditidae, z gromady ->-ni-cieni. Obejmuje gatunki nie przekraczające l mm długości, mające
gardziel z rozszerzeniami. Żyją one przeważnie w rozkładających się substancjach pochodzeinia roślinnego i zwierzęcego.
Niektóre z nich mogą pasożytować w ciele bezkręgowców, rzadziej kręgowców. W Polsce pospolite. [M.S.]
Ricinulei — rząd niewielkich, dochodzących do l 'cm 'długości, słabo poznanych stawonogów z gromady -»fpajęczaków. Mają
ciało krępe, pokryte niezwykle grubym pancerzem, i centralny układ nerwowy skoncentrowany w jedną masę mózgu.
Występują w równikowych lasach zachodniej Afryki Południowej, w .leśnej ściółce, pod piniami obalonych drzew i W
jaskiniach, a więc w półmroku lub ciemności — stąd trudności przy ich obserwowaniu. Mogą żyć co najmniej kilka lat.
Stwierdzono, że odżywiają się im.im. larwami muchówek oraz termitami. Po280
Przedstawiciel Ricinulei Ricinoicies sjoestedti
znano dotychczas 25 gatunków stawonogów z tego rzędu. [J.P.1
rizokrinus (Rhizocrinus) —' rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje formy
mające cylindryczny trzonek długości do 8 cm, "a którego części nasadowej znajdują się cienkie wąsy, służące do
przytwierdzania się do podłoża morskiego. Z drobnego kielicha wyrasta jedynie 5 ramion z nielicznymi bocznymi
odgałęzieniami. Należy itu kilka gatunków występujących w Atlantyku na głębokości 500— —4000 m. [L.Ż.]
robactwo -*-robaki.
robacznik (Yermetus) — rodzaj mięczaków z rodziny Verme-tidae, z rzędu -».jednoprzed-sionkowców, o niezwykłym wyglądzie
i trybie życia. Młode r. mają spiralnie zwiniętą, stożkowatą muszlę, podobną do muszli innych ślimaków, i pędzą swobodny tryb
życia. Po krótkim .czasie jednak przyklejają się do podłoża wapienną wydzieliną. Od tej chwili wio281__________________
da żywot osiadły, a dalszy ciąg muszli budują w kształcie nieregularnie powyginanej rurki długości do 10 cm. Muszle dorosłych
r. są tak bliźniaczo podobne do rurek wytwarzanych przez -»wieloszczety osiadłe, że w materiałach kopalnych nieraz nie udaje się
stwierdzić, czy imamy do czynienia ze szczątkami ślimaka czy pierścienicy. R. w dziwaczny sposób pobierają pokarm: wysnuwają z gruczołów nogi pasma śluzu osiągające nieraz 30 cm długości; do pasm tych przyklejają się drobne organizmy
planktonowe i martwe cząstki organiczne, po czym ślimaki zgarniają i pożerają całą tę sieć wraz z zawartością.
/ ~.s^
Muszla robacznika
Liczne gatunki r. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz z wyjątkiem podbiegunowych. [T.U.]
robak medyński -»drakunkulus.
robaki, robactwo—termin potoczny, którym obejmuje się wiele drobnych zwierząt bezkręgowych, w tym pijawki,
______________rogowiec
dżdżownice, wije i owady (zwłaszcza pasożytnicze lub szczególnie dokuczliwe). Jeszcze do niedawna w systematyce zoologicznej wyróżniano
typ r. (Vermes), do którego zaliczano płazińce, obleńce, wstęż-niaki i pierścienice. Obecnie nazwy r. używa się tylko roboczo dla oznaczenia
płazińców i obleńców. [M.S.]
robaki obie -^-obleńce. robaki płaskie -*<płazińce. robakopodobne ->czułkowce.
rogatka {Chalina oculata) — gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Jej 'kolonie tworzą bardzo długie wyrostki, na których widoczne
są liczne, okrągłe, pojedyncze osobniki. Szkielet składa się z krótkich, tępo zakończonych, jednoosiowych igieł krzemionkowych, połączonych
włótenainai spongi-ny. Kolonie r. osiągają wysokość około 30 cm. Występują licznie w strefie przybrzeżnej Morza Pomocnego i Oceanu
Atlantyckiego na głębokości 2—30 m. [J.M.R.]
rogowiec (Macowa) — rodzaj mięczaków z rodziny Tellini-dae, z rzędu -».blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszla jego przedstawicieli jest
owalna, czasem nieco wydłużona, o gładkiej, matowej powierzchni i barwie białej, niekiedy z lekkim nalotem żółtawym lub ró-żowawym.
Długość muszli wynosi zwykle 2—4; cm, a tylko nieliczne gatunki bywają większe. R. żyją na dnie piaszczystym iluto mulistym, całkowicie w
nim zagrzebane. Nad powierzchnię wystawiają tylko swoje bardzo długie syfony, przy czym syfon wpustowy obmacuje dno dookoła i zbiera
ropalium
282
z jego powierzchni cząstki pokarmu. Zamieszkują morza półkuli 'północnej, a wśród nich 2 gatunki odporne na niskie zasolenie wody występują
również w Bałtyku. R. bałtycki (Macoma baltića) jest bardzo pospolity w rejonie wybrzeży na głębokości od kilku metrów aż do 50 m. Na
plażach widuje się jego muszle w wielkich ilościach. R. zwapniały (Macoma caicarea) przebywa w najgłębszych częściach Morza Bałtyckiego,
stąd muszle jego na plażach trafiają się bardzo rzadko. (T.U.]
ropalium, ciałko brzeżne, kolb-ka czuciowa {rhopalium} — zespół narządów zmysłowych występujący w zmiennej liczbie na brzegu klosza
licznych
-^•meduz. W skład r. wchodzą narządy zmysłu równowagi (statocysty) i narządy światło-. czułe, a często również narządy zmysłu chemicznego.
Elementy te miewają różną budowę u odrębnych gatunków, czasem mogą być od siebie oddalone bądź też w ogóle się nie rozwijać. Najlepiej
wykształcone r. istnieją u swobodnie pływających meduz krążkopła-wów. U chełbi występują w liczbie 8. [Z.S.]
ropilema, meduza jadalna (Rhopilema esculenta) — gatunek jamochłona z rzędu
—meduz kanalikowych. Pokrojem przypomina rozlistka. Ma silnie rozwinięte, rozgałęzione ramiona przyustne i wypukły klosz. Jest imało
ruchliwa. Gromadzi się często w ujściach rzek zbitymi chmarami, dochodzącymi do 3 km długości. Występuje 'u chińskich i japońskich
wybrzeży, gdzie bywa masowo poławiana do celów konsumpcyjnych. Użytkuje się tylko oczyszczoną me<zogleę klosza, którą się soli, a
następnie smaży bądź gotuje. [Z.S.]
rosochatki (Polydesmida) — rząd stawonogów z gromady —••krocionogów. Mają przeważnie 'ubarwienie brunatne, ale istnieje też sporo
gatunków, zwłaszcza tropikalnych, jaskrawo ubarwionych. Ciało r; składa się z 18—22 (najczęściej z 20) segmentów, zaopatrzonych w płatowate
wyrostki, sterczące ipo bakach. R. są ślepe. U samców tylko I para odnóży VII segmentu przekształciła się w nóżki kopulacyjne. R. żyją w ściółce
i glebie w wilgotnych (biotopach. W Polsce występują w liczbie 11 gatunków. (W.S.l
rospoka (Venerupzs) — rodzaj mięczaków z rodziny Yeneri-dae, z rzędu -»-blaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę
nieco wydłużoną, owalną lub lekko czworokątną, 'długości 3—6 cm. Powierzchnia muszli jes't gładka, zwykle w barwach żółtawych i
brunatnych, z charakterystycznym rysunkiem, na który składają się promieniste, wachlarzowato rozbiegające się pasma, na przemian jasne i
ciemne, oraz koncentryczne, cienikie zygzaki. R. w liczbie kilku gatunków zamieszkują mor7a europejskie. Żyją na dnie piaszczystym lub
mulis-tym, na głębokości kilku metrów. Większość gatunków jest jadalna. [T.U.]
rowiel (Serotia) — rodzaj stawonogów z rzędu -»równono-gów. Obejmuje gatunki o długości do 3 cm, mające silnie spłaszczone ciało, w zarysie
szeroko owalne, z dużą głową, zakończoną drobnym a ostrym wyrostkiem czołowym. Powierzchnia ciała jest gładka
283
rozdętka
lub usiana guzikami, ułożonymi często w rzędy. R. są mieszkańcami dna piaszczystego, w którym zagrzebują się podobnie jak płastugi. Należy tu
szereg gatunków rozpowszechnionych w płytkich morzach tropikalnych, szczególnie w rejonie Australii. [L.Ż.]
rozdepka rzeczna (Theodo-rus iluviatilis) — gatunek mięczaka z rzędu ->.dwuprzedsion-kowców. Ma grubościenną muszlę długości 7—13 'mm,
ipółku-listą, barwy czarnej lub brązowej, niekiedy z odcieniem fioletowym, zdobną białymi kreskami i plamkami, czasem pokrytą czamo-białą
szachownicą. Otwór muszli 'zamyka grube, półkoliste wieczko. R.rz. zamieszkuje rzeki i jeziora prawie całej Europy aż po Dniepr, z wyjątkiem
.dalekiej północy (do 64° szerokości północnej). Występuje także w przybrzeżnych wodach Bałtyku. U nas na niżu jest dość pospolita.
Najczęściej spotyka się ją na kamieniach, czasem na drewnianych palach, .rzadziej na roślinach. Mimo jej pospolitości, czym się odżywia, nie jest
.dokładnie zbadane. Wiadomo, że zdrapuje tarką glony porastające powierzchnię 'kamieni, 'być może zjada również martwe szczątki zwierzęce.
Jaja składa w kulistych, białawych kokonach o średnicy
około l mm, przyklejanych 'do kamieni i do muszli innych r.rz. W każdym kokonie rozwija się tylko jedno jajo. Pozostałe
natomiast jaja w liczbie kilkudziesięciu służą za pokarm rozwijającemu się zarodkowi. [T.U.]
rozdętka (Physa) — rodzaj mięczaków z rodziny rozdętko-watych {Physidae), z rzędu -rnasadoocznych. Muszle r. różnią się od
większości muszMuszla rozdepkj.
Muszla rozdętki pospolitej
li innych krajowych ślimaków słodkowodnych tym, że są le-woskrętne. Mają one kształt jajowaty, 8—12 mm wysokości oraz bardzo cienką i
przejrzystą ściankę, o gładkiej i silnie błyszczącej powierzchni. U żywych r. zwraca uwagę stosunkowo duża głowa, bardzo długa i wysmukła
noga oraz płaszcz, który częściowo okrywa muszlę i tworzy długie, palczaste wypustki. R. jak na ślimaki poruszają się zadziwiająco szybko.
Zamieszkują wody słodkie wszystkich kontynentów. W Polsce żyją 2 gatunki r. R. pospolita (Physa fontinalis), mająca zaokrąglony wierzchołek
muszli, jest pospolita w całym kraju w płytkich i obficie zarośniętych wo-
rozglowce
284
dach stojących i leniwie płynących. R. zaostrzona (Physa acuta) różni się od poprzedniej ostrym •wierzchołkiem i nieco
grubszymi ścianami muszli. Pochodzi ona z krajów śród-ziemnomoiskicht U nas 'była hodowana w akwariach, zwłaszcza na
śląsku.. Ponieważ mnoży się łatwo i jest mało wymagająca, rozpowszechniła się z roślinami wodnymi po basenach wodnych
cieplarni i ogrodów botanicznych, a istam-tąd jęła zasiedlać zbiorniki naturalne, zasilane podgrzanymi wadami
poprzemysłowymi. R. żywią się pokarmem różnorodnym, od jednokomórkowych glonów, (które zdrapują z powierzchni roślin
wodnych, liści rdestnicy, dkrężnicy i rzęsy wodnej, do rozkładających się (szczątków roślinnych i zwierzęcych. [T.U.]
rozglowce {Rhizocephala) — rząd stawonogów z podgroma-dy —».wąsonogów. Obejmuje pasożyty o bardzo uproszczonej
budowie. Ciało 'dorosłych osobników składa się wyłącznie z silnie rozgałęzionych, ko-rzonkowatych wyrostków, wrastających
głęboko w ciało gospodarza, oraz ze sterczącego na powierzchni woreczka lęgowego, przypominającego owoc-nik grzyba o
rozmiarach nierzadko Uniku centymetrów i zawierającego gonady. Z jaj lęgną się maleńkie, swobodnie pływające -»pływiki,
przekształcające się wkrótce w ->larwy cyprysoidalne. Larwy te przyczepiają się do odwłoka krabów. Tutaj przemieniają się w
bezkształtną grudkę, która wnika u nasady szczecinek w głąb ciała gospodarza. Larwy (podobnie jak i dorosłe osobniki)
pozbawione są przewodu pokarmowego. Nie pobierają pokarmu, żywiąc się
kosztem substancji wyniesionej z jaja. Po wniknięciu do ciała kraba r. wchłaniają pokarm osmotycznie. Należy tu co najmniej 200
gatunków (np. worecznica) rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosło-nych morzach. Pewne tropikalne gatunki pasożytują
na krabach słodkowodnych, stanowiąc jedyne wąsonogi wód słodkich. [L.Z.]
ro-zglówka ->-chelura.
rozgwiazda czerwona (Asterźas rubens) — gatunek szkarłupnia z rzędu -^rozgwiazd właściwych. Ma bardzo drobną tarczę
centralną oraz 5 (rzadko 4 lub 6) długich, w przekroju zaokrąglonych ramion. Zabarwienie ciała bywa bardzo zmienne — żółte,
pomarańczowe i czerwone aż po ciemnobrązowe. R. cz. żywi się głównie małżami, m.in. ostrygami i omułkami, wyrządzając
przez to często szlkody gospodarcze. W Bałtyku występuje sporadycznie, i to jedynie w jego zachodnich krańcach; W Morzu
Północnym jest wydobywana w ilości rów—4000 ton rocznie przez rybaków Danii, RFN i Holandii. [L.2.]
Rozgwiazda czerwona
285
rozgwiazdy
rozgwiazda gigantyczna (Pyc-nopodia holianthoides) — gatunek szkarłupnia z rzędu -^.rozgwiazd właściwych. Ma średnicę ciała
do 80 cm, a liczba jej ramion dochodzi najwyżej do 24. Wskutek redukcji szkieletu ramiona te są niezwykle giętkie i ruchliwe.
R.g. zamieszkuje skały porosłe bru-nataicami w północno-wschod-nim Pacyfiku. [L.Ż.]
rozgwiazda purpurowa -»gwia-zdnica.
rozgwiazda słoneczna -a-gwia-zdnica.
rozgwiazdoksztattne {Forcipu-lata) — rząd iszkarłupni z gromady -^rozgwiazd. Mają stosunkowo idługie i giętkie ramiona w
liczbie 5 (jak np. u rozgwiazdy czerwonej), rzadko większej <'jak inp. u rozgwiazdy gigantycznej). Ramiona te są mniej lub
bardziej •walcowate oraz brak im wyróżniających się płytek brzeżnych. Nóżki anabulalkralne ustawione w 4, rzadłko 2 rzędach,
mają wyraźne przyssawki. Wierzch ciała usiany jest drobnymi pedicel-lariami, których końcowe człony często się krzyżują. R.w.
są reprezentowane przez niezbyt liczne gatunki. Zasiedlają wszystkie 'morza o zasoleniu co najmniej kilkunastu pro-mille,
występując na różnej głębokości dna. W miejscach hodowli ostryg i omułków wyrządzają nierzadko poważne szkody
gospodarcze. [L.2.]
rozgwiazdy (Asteroźdea) — gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta, w większości jaskrawo zabarwione,
o wyraźnej gwiaździstej budowie. Maksymalna średnica r. waha się zależnie od gatunku w granicach od kilku centymetrów do
około
l m. Ciało ich składa się ze słabo wyodrębnionej tarczy centralnej, przechodzącej bezpośrednio w 5 lub w większą liczbę ramion.
Wzdłuż dolnej strony każdego ramienia przebiega wyraźna bruzda, z której wysuwają się setki nóżek am-bulakralinych,
ustawionych w . 2, rzadziej w 4 rzędach. Nóżki ' te są niezwykle rozciągliwe i kończą się z reguły przyssawką. Służą do pełzania,
obejmowania zdobyczy itp. Większość r. pełza z szybkością 5»—15 cm na minutę. Tylko nieliczne gatunki, zwłaszcza
wieloramien-ne gwiazdnice, potrafią pełzać znacznie szybciej — l—2 m na minutę. Szkielet r. składa się ze śródskórnych,
ruchomo połączonych elementów wapiennych, co zapewnia pewną giętkość ciała. Na powierzchni ciała występują rozmaite
o-chronne przydatki szkieletowe,
często ruchomo połączone z płyi&ami szkieletu podstawowego. Mają one postać brodawek, guzków i listewek albo kolców lub
igieł, nierzadko uwieńczonych pęczkiem drobnych 'szczytowych cierni lub czopów. U niektórych r. na powierzchni ciała
występują ponadto drobne szczypczyki (pe-dicellaria), .osadzone na ruchomych trzoneezkach lub bezpośrednio na płytkach
szkieletu podstawowego. Służą one do oczyszczania powierzchni ciała, a niekiedy taikże do obrony. Pomiędzy tymi przydatkami
mogą występować delikatne, cienkościenne, oddechowe wy-pustiki jamy ciała, zwane skrzelami skórnymi. W pobliżu środka
górnej (przeciwgębo-wej) części tarczy centralnej istnieje l (wyjątkowo więcej) płytka madreporowa, przez którą układ wodny
ikomuniku-je się ze środowiskiem zewnętrznym. Gęba jest nie
rozkolcowate
286
uzbrojona i znajduje się pośrodku spodniej (gębowej) strony tarczy centralnej. Prowadzi ona do przełyku rozszerzającego się w workowaty żołądek, którego ślepe odgałęzienia (kieszenie wątrobowe), podobnie jak gonady, sięgają w głąb ramion. Jelita oraz odbytu brak lub tez jelito jest
słabo rozwinięte i kończy się odby- ' tem zlokalizowanym na górnej części tarczy centralnej. R. są bardzo żarłoczne. Żywią się małżami,
ślimakami, skorupiakami, jeżowcami i innymi szkarłupniami, a nawet padliną i odpadkami kuchennymi. Drobne zwierzęta r. połyka w całości,
natomiast większą zdobycz przed połknięciem trawi, otulając ją wysuwanym na zewnątrz, bardzo rozciągliwym żołądkiem. Małże np. obejmowane są ramionami i chwytane za pomocą licznych nóżek ambulakralnych. Ofiara zwiera początkowo bardzo silnie swą muszlę, jednak w końcu
ulega zmęczeniu i zmuszona jest ją rozchylić. Na ten właśnie moment czeka napastnik, który natychmiast wprowadza swój żołądek pomiędzy
skorupy małża, rozpoczynając proces trawienia. Wśród r., zwłaszcza zamieszkujących głębie oceaniczne, znanych jest szereg mu-łożerców. R. to
w większości zwierzęta rozdzielnopłciowe. Wyrzucają do otaczającej wody swe plemniki oraz miliony miki ośli opijnych jajeczek. Tu następuje zapłodnienie, po czym rozwija się dwubocznie symetryczna larwa -^dwurzęsica, która odżywia się 'drobnymi glonami iplanktonowymi.
Po kilku tygodniach przekształca się ona w kolejne stadium larwalne, w tzw. -^ramienicę, która osiada wkrótce na dnie i przeobraża się w
maleńką r. Wiele gatunków, zwłaszcza z
mórz polarnych oraz wielkich głębi oceanicznych, składa tylko kilkadziesiąt lub kilkaset większych jaj, obfitujących w żółtko, z 'których po
pewnym czasie wylęgają się od razu, z pominięciem form larwalnych, młode r. Samice tych gatunków roztaczają daleko idącą opiekę nad jajami,
obejmując je (a później także noworodki) ramionami złożonymi iku dołowi i tworząc w iten sposób ze swego 'ciała rodzaj koszyczka lęgowego.
Niektóre gatunki mają specjalne ikieszenie lęgowe bądź też młodociane osobniki rozwijają się na ich grzbiecie wśród kolców. R. żyją do kilku lat,
rozmnażając się corocznie. Należy do mich ponad 2000 gatunków zamieszkujących wyłącznie dno morskie. Większość z mich zasiedla płytkie
morza, zwłaszcza strefy tropikalnej. Szereg gatunków występuje w obrębie strefy pływów oceanicznych, w związku z czym można je dość łatwo
zbierać w czasie odpływu morza. Pewne gatunki wytrzymują dość znaczne wysiedzenie wody. R. w morzach pełnosło-nych stanowią ważny
składnik fauny dennej, tworząc nierzadko zwarte zespoły denne. Corocznie wydobywa się z mórz co najmniej kilka tysięcy ton r., przeznaczonych
głównie do produkcji mączki na paszę. R. dzieli się na 3 rzędy:
tarczogwiazdy, gwiazdnice i rozgwiazdoksztaitne. [L.2.] .
rozkolcowate (Muricidae) — rodzina mięczaków z rzędu -^jednoprzedsionkowców. Mają muszle grubościenine, kształtu jajowato-stożkowatego,
stosunkowo niewielkie, rzadko przekraczające 10 cm wysokości. U niektórych przedstawicieli r. są one pokryte licznymi, wiel287
rozkonarek
kimi kolcami, które w znacznym stopniu maskują podstawowy kształt muszli. Mogą mieć 'także wybiegający od otworu rynienkowaty wyrostek
— syfon — który nieraz bywa 'dwukrotnie 'dłuższy od reszty muszli. Otwór muszli zamyka dość grube, konchioli-nowe wieczko. Liczne gatunki
r. zamieszkują pelnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na niegłębo-kim 'dnie. Wszystkie są drapieżnikami. Żywią się przeważnie osiadłymi zwierzętami oskorupionymi, a więc głównie małżami i pąklami; sporadycznie jadają też padlinę. Niektóre są groźnymi
szkodnikami w hodowlach ostryg, omułków i perlopławów. W jamie płaszczowej r. leży gruczoł, którego wydzielina służyła starożytnym ludom
basenu Morza Śródziemnego ido sporządzania słynnego barwnika purpury. Wełna lub płótno namoczone w wywarze z rozgniecionych gruczołów
i wysuszone na słońcu, przybierały piękną i trwałą barwę zależnie od użytego gatunku ślimaka — czerwoną, fioletową lub ametystową. Purpurą
barwiono też kość słoniową i pergamin, a dla eleganckich dam dworu sporządzano z niej szminki. Do r. należą m.in. rozkolce, szkarłatniki i
wiercielce. [T.U.]
rozkolec (Mure-r) — rodzaj mięczaków z rodziny -».rozkol-cowatych. Obejmuje gatunki mające muszle grubościenne, o powierzchni urzeźbionej
w grube żebra i guzy. Krawędź otworu muszli jest zawsze uzbrojona w kilka tmponują-jących kolców. Kiedy r. rosną i ^obudowują 'dalszy ciąg
muszli, kolce zostają w tyle na powierzchni muszli, a wokół otworu wyrasta następny szeMuszla rozkolca
reg kolców, jeszcze większych. Tak powstaje charakterystyczna forma muszli, zdobna wieloma szeregami coraz to większych kolców,
znaczących kolejne 'położenia otworu. Przedni koniec otworu wybiega w długą rynienkę, zwaną syfonem, 'która może przewyższać dwukrotnie
długość muszli. Kilka 'gatunków r. z Oceanu Indyjskiego ma kolce tak długie i cienkie, że szeregi ich iprzypomtoasją ozdobne grzebienie do
włosów. Liczne gatunki odznaczają się, prócz oryginalnego kształtu, piękną, barwą muszli, 'są więc gromadzone przez kolekcjonerów i używane
nieraz jako ozdoby mieszkań. 2 gatunki r., mianowicie Mu-rex trunculus i Mwex branda-ris, były głównymi dostarczycielami purpury, przy czym
pierwszy z nich dawał barwnik czerwony, drugi zaś — fioletowy. (Tabl. XVII). [T.U.]
rozkonarek (Dendrophyllia ra-mea) — gatunek jamochłona z rzędu -*korali madreporowych. Tworzy rozgałęzione kolonie, osiągające długość i
rozpię-
rozkruszek drobny
2B8
tość “konarów" do l m. Odgałęzienia te mogą mieć kilkucentymetrową grubość. Polipy wielkości 'do 2 <an są jaskra-wożółte. R.
zamieszkują Morze Śródziemne. [Z.S.]
rozkruszek drobny (Tyropha-ons pufrescenttae) — gatunek stawonoga z rodziny rozkrusz-ków. Osiąga 0,3—0,35 mm długości.
Ma ciało kształtu grusz-kowatego, białe lub białoróżo-we. Występuje w produktach spożywczych, w zewnętrznej warstwie gleby,
w stogach zbóż i siana, w ptasich gniazdach i pieczarkarniach. Jest kosmo-politą. (Tabl. XII). [J.P]
rozkruszki (Acaridae) — rodzina stawonogów z podrzędu ->Sarcoptiformes. Należą do nich szkodniki magazynów zbożowych,
składów suszonych owoców i sera. Ponieważ bardzo szybko się rozmnażają (dając co kilkanaście idni nowe pokolenie) oraz są
wytrzymałe na suszę i brak pokarmu, stanowią prawdziwą plagę. Najpospolitszym ich przedstawicielem jest r. mączny (Acarus
SITO, Tyroglyphus farinae) rosnący do długości 0,6 mm. Jego wydzieliny w produktach żywnościowych oraz w pyle magazynów
mogą powodować u ludzi zatrucia oraz różne objawy uczuleniowe, m-in. astmę. (Tabl. XII). [J.P.]
rozkrzelipka, sertularia (Sertu-laria) — rodzaj jamochłonów z rzędu -».stułbiowców. Tworzy mocno rozgałęzione kolonie do 70
cm wysokości. Polipy mają kielichowate osłony i osadzone są po obu stronach łodygi kolonu. Występują wśród nich gonofory.
Różne gatunki r. zamieszkują nuta. morza europejskie (w tym Bałtyk) poniżej strefy pływów. Stanowią składnik tzw. mchu
morskiego, który po zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu służy do dekoracji wnętrz. [Z.S.]
rozkrzewy ->gorgonie.
rozlistek, meduza kanalikowa (Rhizostoma, Pilema) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->-meduz kanalikowych. R. są to duże
meduzy, niekiedy osiągające 80 cm średnicy. Zamiast otworu gębowego mają liczne drobne pory na ramionach przy-ustnych,
prowadzące cienkimi kanalikami .do jamy gastralnej. Woda wraz z zawiesiną dostaje się do ich wnętrza podczas ruchów
pływnych, a drobne cząstki pokarmowe wskutek działania rzęsek w kanalikach przedostają się do jamy trawiącej. R. zamieszkują
głównie morza ciepłe, tylko gatunek Rhizostoma pulmo bywa spotykany w chłodniejszych, np. w Morzu Północnym. Klosz
meduz z tego gatunku jest wypukły, żółtawy, z kobaltowo-niebieskim rąbkiem drobnych tarzeżnych płatków. Pokrewny gatunek
Rhizostoma. octopus ma cały klosz o odcieniu kobaltowym. (Tabl. V). [Z.S.]
rozłogi -»stolony.
rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. Występuje ono w postaci rozrodu płciowego i bezpłciowego (wegetatywnego). Gąbki nie mają układu rozrodczego ani narządów rozrodczych. Ich komórki rozrodcze (odpowiedniki mikro- i
makrogamet pierwotniaków, drtóre tu i w wyższych typach zwierząt zwykło się nazywać plemnikami i jajami) powstają w
mezoglei z przekształconych archeocytów. Plemniki gąbek w okresie rozrodu przedostają się do wody przez ściankę ciała i
wnikają
289
rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych
do innych osobników, zapład-niając tam komórki jajowe. Zarodek opuszcza po pewnym czasie organizm macierzysty. Żyjąc
początkowo swobodnie jako larwa, a następnie osiadając na podłożu, przekształca się w dojrzałą gąbkę. Niektóre gąbki są
rozdzielnopłciowe, inne — obojnacze. U obojna-ków dojrzewanie }aj i plemników w tym samym ustroju zachodzi
nierównocześnie, co wyklucza samozapłodnienie. Gąbki rozmnażają się także bezpłciowo przez pączkowanie. U jednych gąbek
pączkujące osobniki pozostają w mniej lub bardziej ścisłym związku z organizmem macierzystym, tworząc kolonię, a u
pozostałych odrywają się i wiodą w pobliżu życie samodzielne. U gąbek słodkowodnych zachodzi rozmnażanie bezpłciowe za
pomocą pączków przetrwalniko-wych, zwanych ->-gemulami. Są to zespoły komórek, których warstwa zewnętrzna wytwarza
grubą, zawierającą komory powietrzne otoczkę. Po śmierci 'kolonii w okresie suszy czy zimy gemule zachowują żywotność i przy
sprzyjających warunkach na wiosnę rozwijają się z nich nowe gąbki. U roadzielnopłciowych na ogół parzydełkowców
zapłodnienie zachodzi w wodzie poza organizmem rodzicielskim albo w jamie gastralnej zwierzęcia. Rozród wegetatywny
parzydełkowców występuje w postaci podziału podłużnego lub poprzecznego, pączkowania i -^-frustulacji. Pączek tym różni się
od frustuli, że w skład jego wchodzą większe fragmenty ekto- i entodermy (ewentualnie taikże mezoglei) organizmu
macierzystego, natomiast fru-stula składa się z nielicznych komórek, które modyfikują się w miarę wzrostu nowego osobnika. TT
jamochłonów z gromady krążkopławów podział poprzeczny polipów odbywa się bądź kilkakrotnie w trakcie wzrostu polipa, bądź
dzieli się on jednorazowo na szereg larwalnych meduz, zwanych -zefirami. Ten typ podziału poprzecznego nosi nazwę strobilacji.
U stułbi opławów i krążkopławów występujących w postaci polipów i meduz zachodzi często regularna przemiana pokoleń
(metageneza). Polega ona na tym, że polipy na drodze rozrodu wegetatywnego wytwarzają meduzy, a te rozmnażając się płciowo,
tworzą pokolenie polipów. P łazi ń c e (nie licząc wirków) i obleńce rozmnażają się tylko płciowo, a zapłodnienie jest u nich
wewnętrzne. Większość ich jest jajorodna^tzn.że organizmy potomne uwalniają się z •otoczki jajowej dopiero po pewnym czasie
po wydaleniu jaj z organizmu matki. U gatunków jajożyworodnych rozwój zarodków odbywa się w organizmie matczynym, w
osłonkach jajowych, a młode wykluwają się w momencie wydalania jaj przez samicę. Pierścienice są rozdzielnopłciowe
(większość wielo-szczetów) lub obupłciowe (ską-poszczety, pijawki i niektóre wieloszezety). Zapłodnienie bywa u nich
wewnętrzne albo zewnętrzne. Skąposzczety i pijawki otaczają składane jaja kokonem. U przeważnie roz-dzielnopłciowych
stawonogów oraz u mięczaków, które są rozdzielnopłciowe lub obojnacze, rozród wegetatywny nie istnieje. Niektóre skorupiaki
rozmnażają się'glównie dzie-worodnie (partenogenetycznie), tzn. bez udziału samców. Co jakiś czas jednak, po serii pokoleń
partenogenetycznych pojawia się u nich .pokolenie
rozskoez
290
dwupłciowe i dochodzi do zapłodnienia. Zjawisko cyklicznego występowania po sobie na przemian pokoleń
partenogene-tycznych i dwupkiowych nosi miano heterogonii. U niektórych stawonogów (np. u zale-szczotków) zapłodnienie
odbywa się za pośrednictwem sper-matolorów, czyli woreczkowa-tych pojemników" z nasieniem, które samiec przykleja do
podłoża, a samica zgarnia i wprowadza -do swych narządów rodnych. S z k a r ł u-pnie są na ogół (z nielicznymi wyjątkami)
rozdzielno-płciowe. Występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne. Ponadto u rozgwiazd, liliowców, strzykw i wężowideł spotyka
się często rozród bezpłciowy przez odtwarzanie całości z utraconych części organizmu. U z reguły obupłciowych osłonie wiele
gatunków jest zdolnych także do rozrodu bezpłciowego przez pączkowanie. Pączki tworzą się u nich na
-»-stolonach. [T-S.]
rozsfcocz ~*emiera'cze& zalewowy.
roztocze (Acari, Acarina) — rząd stawonogów z gromady
->-pajęczaków. Rozmiary ich ciała leżą zwykle w granicach 0,5—2 mm (ale dorosłe samice niektórych gatunków po opiciu się
krwią dochodzą nawet do 3 cm długości, a istnieją również gatunki mające mniej niż 0,1 mm długości). Budowa ciała r. odbiega
nieco od ogólnego schematu budowy pajęczaków. Zewnętrzna segmentacja jest w dużym stopniu zatarta. Siady jej można znaleźć
jedynie w ułożeniu płytek okrywających część ciała, w wyodrębnieniu się poszczególnych tagm i w metamerycznym układzie
członowanych odnóży. Segineirrtacja ciała jest jednak wyraźna w czasie rozwoju zarodkowego. Podział na tagmy jest rożny u różnych grup. U większości r.
wyodrębnia się przednia część ciała, odpowiadająca segmentom szczękoczułkowemu i nogoglaszczkowemu oraz segmentom, na
których osadzone są nogi I i II pary. Ta część zwie się proterosomą. Segmenty, 'na których osadzone są nogi III i IV pary, zrastają
się z odwłokiem w jednolity region zwany histerosomą. Te 2 zasadnicze regiony wykazują rol-maity podział u różnych grup r.
System nerwowy koncentruje się w proterosomie, tworząc mózg. Narządy zmysłowe to różnego rodzaju szczecinki i włoski
czuciowe, szczeliny zmysłowe oraz (u niektórych gatunków) oczy. Układ pokarmowy r. składa się ze skomplikowanej jamy
przedgębo-wej, gdzie znajdują się szczę-koczułki, z otworu gębowego, gardzieli ssącej i jelita. Jelito odbytowe i odbyt występują
tylko u niektórych grup r. Narządami wydalniczymi są cewki Malpiighiego uchodzące do jelita oraz gruczoły biodrowe (należące
do r. kleszcze zakażają zarazkami niektórych chorób właśnie przez wydzielinę tych gruczołów). Niektóre r. (przędziorkowate)
wyposażone są w gruczoły przędne na wardze górnej. Wiele małych r. oddycha przez powłoki ciała i nie ma żadnych specjalnych
narządów oddechowych, u innych występują tchawki. Tylko u niektórych istnieje krótkie serce z l lub 2 parami otworów
opatrzonych zastawkami. B. są rozdzielnopłciowe. Do zapłodnienia dochodzi za pomocą odnóża przekształconego do
przenoszenia nasienia, a u Acaroidei — prącia. W rozwoju osobniczym większości r
291
roswój zarodka
występują 4 stadia młodociane (larwa i 3 kolejne stadia
-»<nimf). Długość życia stadium dorosłego waha się od kilku dni do 3 lat. Rząd r. liczy około 20 000 gatunków i dzieli się na
następujące podrzędy: Noto-stigmata,
Parasitiformes, Trombidiformes, Sarcoptifor-mes i TetrapodiU (obejmujący rodzinę
szpecielowatych). R. pasożytują na zwierzętach (kleszcze, świerzbowce) l roślinach (przędziorkowate, szpe-cielowate) bądź
żywią się rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Stanowią ważny składnik fauny wodnej (wodo-pójki) i glebowej
(mechowce). Choć znaczenie r. jest olbrzymie, są bardzo jeszcze słabo poznane. [J.P.]
roztoczek domowy (.Glycypha-gus domesticus) — gatunek stawonoga z rodziny Acaridae, z podrzędu
-uSarcoptiformes.
Zamieszkuje wilgotne mieszkania. Żywi się przede wszystkim pleśnią. Jest nosicielem larw tasiemca Catenotaenia pusilla. [J.P.]
roztoczek owłosiony (Glycyphagus destructor) — gatunek stawonoga z rodziny Acaridae, z podrzędu -i-Sarcoptiformes. Jest groźnym szkodnikiem produktów żywnościowych oraz zbiorów przyrodniczych. Spotyka się go również w ulach oraz w gniazdach ptaków i gryzoni. (Tabl.
XII). [J.P.]
rozwątrzyca ->-eunice. rozwielitka ->-dafnia.
rozwierucha (Antedon) — rodzaj szkarłupni z podrzędu
-»-liliowców pierzastych. Obejmuje formy o zabarwieniu purpurowym, różowym lub żółtym. Pośrodku górnej (oralnej)
Rocwterucha Antedon melUterra-nea
strony niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju — odbyt. R. prowadzą .osiadły tryb życia tylko w okresie
młodocianym. Okazy dorosłe łażą po dnie lub pływają w jego pobliżu za pomocą 10 długich, ruchliwych ramion (długości do 15
cm każde) bądź też przyczepiają się do różnych przedmiotów 'podmorskich kilkunastoma wysmukłymi wąsami chwytnymi.
Należy tu 7 gatunków zamieszkujących pół-noono-wschodni Atlantyk l przyległe morza pełnosłone, na głębokości 5—500 m.
[L.Ż.]
rozwój zarodka. Trwa on od momentu zapłodnienia jaja do chwili podjęcia przez osobnika swobodnego, samodzielnego życia.
Pierwsza faza rozwojowa, polegająca na podziale zapłodnionej komórki jajowej na szereg komórek potomnych (bla-stomerów),
nazywa się bruzd-kowaniem. Szybkość przebiegu tego procesu i jego specyfika zależą od ilości i rozmieszczenia w jaju plazmy
odżywczej (żółtka, deutoplazmy), ponieważ żółtko utrudnia bruzdko-wanie. U jaj ubogich w plazmę odżywczą występuje
bruzdko-wanie całkowite i równomierne, tan. że w trakcie kolejnych podziałów jajo dzieli się całe na ibiastomery mniej więcej
rozwój zarodka
292
równej wielkości. Bruzdkowa-nie -prowadzi tu do uformowania moruU — zbitego zespołu komórek, przypominającego
kształtem owoc morwy. Następnie komórki moruli roz-stępują się, tworząc pęcherzyk o ściance złożonej z l warstwy komórek,
zwanej blastodermą. Pęcherzyk wypełnia się płynem powstałym z wydzieliny komórek i z wody przenikającej tu ze środowiska
zewnętrznego (jeżeli bruzdkowanie zachodzi w wodzie). Jamka w pęcherzyku zwie się pierwotną jamą ciała (blastocelem), a cała
struktura — blastulą. Jaja ubogie w żółtko występują m.in. u niektórych robaków, u jeżow-ców i bezczaszkowców, a mówiąc
ogólnie — u zwierząt przechodzących przez stadium larwy oraz u form żyworod-nych, czerpiących pokarm w trakcie rozwoju
embrionalnego z organizmu matki. W jajach bogatszych w żółtko, zwanych biegunowożółtkowymi, wyróżnia się biegun
animalny, zawierający jądro, i plazmę twórczą, oraz biegun wegetatywny, w 'którym skupia się plazma odżywcza. Bruzdkowanie
bywa wówczas (w zależności od ilości deutoplazmy) całkowite, prawie równomierne, lub całkowite, nierównomierne, tzn. że na
biegunie wegetatywnym tworzą się komórki bogatsze w żółtko i większe od komórek bieguna animalnego, albo cząstkowe,
zwane tarczowym. To ostatnie zachodzi w jajach bardzo bogatych w deutoplazmę. Nie bierze ona udziału w podziale komórid, a
podział ogranicza się do bieguna animalnego, gdzie jądro wraz z plazmą tworzy niewielką tarczkę zarodkową. Drugą formą
bruzdkowa-ma cząstkowego jest tzw. bruzdkowanie powierzchniowe, występujące np. u owadów.
Zachodzi ono w jajach śródżół-tkowych. Wnętrze tego typu jaj wypełnia plazma odżywcza z pogrążonym w niej jądrem,
otoczonym znikomą ilością plazmy twórczej (ooplazmy), której reszta gromadzi się na obwodzie komórki. W jajach
śródżółtkowych jądro dzieli się na wiele jąder potomnych, rozmieszczających się początkowo równomiernie w deutoplazmie, a
następnie podążających na jej powierzchnię, gdzie otaczają się częściami plazmy twórczej. W ten sposób tworzy się na obwodzie
jednowarstwowa blastodermą blastuli zawierającej wewnątrz żółtko. Z, blastuli w wyniku dalszego procesu rozwojowego,
zwanego gastrulacją, powstaje tzw. ga-strula. U wielu gąbek, jeżow-ców i u lancetnika gastrula tworzy się przez wpuklenie do
środka wegetatywnej części ściany blastuli. W miejscu wpuklenia powstaje tzw. prą" gęba. Zewnętrzną warstwę komórek stadium
gastruli nazwano zewnętrznym listkiem zarodkowym (ektodermą), a wewnętrzną — wewnętrznym listkiem zarodkowym
(entoder-mą). Przebieg gastrulacji zależy od zawartości deutoplazmy w jaju. U wielu form zwierzęcych proces tworzenia się
gastruli jest odmienny od tego, który opisano powyżej, a mianowicie entoderma powstaje dzięki obrastaniu komórek bieguna wegetatywnego (makromerów) przez komórki bieguna animalnego (mikromerów) albo na drodze wwędrowywania niektórych
komórek blastoder-my do blastocelu bądź dzięki rozszczepieniu się komórek blastuli, polegającym na jednoczesnym podziale
wszystkich komórek blastodermy rozdzielających się tym sposobem na 2 warstwy — ekto- i ento293
róg Trytona
dermę. U gąbek i jamochłonów również w stadium dorosłym ciało zbudowane jest tylko z 2 listków zarodkowych — ekto- i
entodermy. Choć u tych pierwszych i u wielu przedstawicieli tych ostatnich występuje ponadto warstwa pośrednia,
me-zenchymatyczna, zwana tu me-zogleą, to jednak nie ma ona zwartej postaci listka zarodkowego, gdyż składa się z nie
u-postaciowanej substancji, do której wtórnie wniknęły komórki z innych warstw. Natomiast u pozostałych grup tkankowców,
począwszy od płaziń-ców, w trakcie rozwoju tworzy się jeszcze trzeci, środkowy listek zarodkowy, zwany mezo-dermą. Powstaje
on rozmaicie — np. u pierścienic, skorupiaków i mięczaków z blastoder-malnego brzegu pragęby, skąd komórki wwędrowują do
pierwotnej jamy ciała, gdzie dzieląc się wielokrotnie tworzą litą tkankę. U szkarłupni i bezcza-. szkowców mezoderma formuje
się z kieszonkowatych wypustek entodermy stanowiącej ściankę jelita pierwotnego. Pierwotna jama ciała z czasem bądź zanika,
bądź utrzymuje się częściowo, op. jako światło naczyń krwionośnych, albo pozostaje dobrze rozwinięta, jak np. u nicieni.
Począwszy od pierścienic w trakcie r.z. tworzy się prócz pierwotnej także wtórna jama ciała (celoma), która pojawia się w obrębie
mezodermy. U postaci rozwiniętych zajmuje ona zwykle przestrzeń między trzewiami a ścianką ciała, u niektórych jednak grup
jest reprezentowana przez jamę gonad lub jamę osierdziową, jak np. u mięczaków. U płazińców, ob-leńców, pierścienic, stawonogów i (mięczaków pragęba stanowi przyszły otwór gębowy, stąd zwą się one pragębowcami
(pierwoustymi). U wtórnogę-bowców (wtórnoustych), do których należą szkarłupnie i strunowce, pragęba z czasem zamyka się
bądź przekształca w odbyt, a otwór gębowy powstaje na przeciwległym końcu zarodka. Ostatnim etapem r.z. jest tworzenie się
rozmaitych tkanek i narządów z 3 listków zarodkowych. Z ektoder-my wykształca się pokrycie ciała, nabłonek wyścielający
światło przedniego i tylnego odcinka przewodu pokarmowego oraz układ nerwowy z komórkami zmysłowymi. Z entodermy
tworzy się nabłonek wyścielający środkową część przewodu pokarmowego, nabłonek pełniący w gruczołach trawiennych funkcje
wydziel-nicze i inne nabłonki wewnętrzne. Z mezodermy wywodzi się tkanka łączna formująca m.in. szkielet wewnętrzny,
tkanka mięśniowa, krew. [T.S.]
róg Trytona, tryton (Charonia) — rodzaj mięczaków z rodziny Cymatiidae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Muszle tych
olbrzymich ślimaków, skręcone spiralnie w kształt wysmukłego stożka, osiągają wysokość 25—50 cm. R.T. zamieszkują
pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na niezbyt głębokim dnie
kamienistym i skalistym, rzadziej piaszczystym. Są groźnymi drapieżnikami:
napadają i połykają w całości rozgwiazdy, strzykwy i małże. Ich 'nazwa pochodzi stąd, że ongiś greckiego bożka Trytona
przedstawiano często grającego na muszli ślimaka z tego rodzaju. Gdy odpiłuje się wierzchołek muszli i zadmie w nią, powstaje
donośny, huczący dźwięk. B.T. były używane pospolicie .przez starożytnych
rówien
284
róznonogi
Greków, przez legiony rzym-tfeie, a nawet i dzisiaj rybacy na Morzu Śródziemnym używają ich nie&iedy jako rogów mgłowych.
Największy gatunek r.T. Charania tritonis z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku jest także używany przez krajowców jako instrument
muzyczny, ale wykonują oni otwór z boku muszli, w jednej trzeciej jej długości od wierzchbłka. (Tabl. XVII). [T.U.l
rówień (Brissus} — rodzaj szkarłupni z rzędu -Mserdusz-kowców. Obejmuje formy mające dużą, spłaszczoną od spodu, owalnie
wydłużoną skorupę długości do 20 -cm. Zabarwienie skorupy i kolców jest popielate. W przedniej części skorupy widnieje
charakterystyczny rysunek, utworzony z wfcięsłych pasm płytek ambu-lakralnych, z których przednia para rozszerza się
równomiernie ku przodowi, a 4 pozostałe są płatkowało rozszerzone. Ciało okrywają krótkie, przypominające futerko kolce,
skierowane do tyłu. R. reprezentuje szereg gatunków rozsiedlonych na dnie piaszczystym i mulistym w ciepłych morzach
Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.]
równonogt (Isopoda) — rząd stawonogów z podgromady -»-pancerzowców. Długość ich ciała waha się najczęściej w granicach
0,5—3 cm, ale niektóre gatunki rosną nawet do 25 cm długości. R. mają ciało na ogół mniej lub bardziej grzbietowo-torzusznie
spłaszczone, niekiedy bardzo szerokie, rzadko wysmukłe i walcowate. Jest ono zróżnicowane na głowę, tułów i odwłok. Z głową
zrasta się I segment tułowia. Niekiedy (np. u krabian-ka) silnie rozwinięte żuwaczki
tworzą parę potężnych kleszczy. Cz-ułki są na ogół krótkie, przy czym I para bywa często ledwo widocana, a długość II pary
rzadko przekracza połowę długości dała. W obrębie tułowia wyróżnić można 6 do 7 segmentów zaopatrzonych w parzyste,
jednogałęzicte odnóża, czasami osiągające znaczne długości (np. u szczudlika). Odwłok składa się z 6 segmentów, zlewających
się niekiedy ze sobą. Z każdego segmentu wyrasta para odnóży odwłokowych. Ostatnia para, będąca ważną cechą rozpoznawczą
przy oznaczaniu gatunków, nosi nazwę odnóży ogonowych. Ostatni segment odwłoka różni ślęz reguły d«ść znacznie budową od
pozostałych i zwany jest płytką ogonową; u szeregu gatunków wodnych osiąga ona spore rozmiary, okrywając od strony
grzbietowej listkowate skrzela. Charakterystycznym odruchem obronnym wielu gatunków r. jest zwijanie całego ciała w dość
regularną kulkę. Liczne gatunki potrafią przystosować zabarwienie swego ciała do otoczenia, zmieniając kolor i deseń w dość
szerokich granicach. B. są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne. Żywią się głównie pokarmem roślinnym lub
rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Szereg morskich gatunków wiedzie życie drapieżne (np. podwój) lub pasożytnicze,
żywiąc się krwią ryb (ega, nę-fcawka, rybosz). Znane są też wśród r. drewno jady (np. na-wierć, stutoik) drążące kanaliki w
palach i drewnianych budowlach wodnych, wskutek czego wyrządzają nierzadko poważne szkody gospodarcze. R. przystosowały
się do najrozmaitszych środowisk. Większość spośród 4000 znanych gatunków zamieszkuje środowisko morskie. Znane są też
gatunki słodkowodne oraz lądowe. Na brzegach morskich w strefie oprysku żyje bardzo ruchliwa łigia, chowająca się w razie
niebezpieczeństwa pod wodę. Lądowe i lądowo-wodne r. zasiedlają najchętniej wilgotne biotopy, kryjąc się pod kamieniami,
opadłymi liśćmi lub korą drzew. Niektóre jednak gatunki (jak np. prosioaek szorstki) nie stronią od bardziej suchych miejsc,
wygrzewając się niekiedy nawet w promieniach słonecznych na karnie- -niach i skałach. [L.Ż.]
równorzęae (Holotricha)—pod-gromada pierwotniaków z gromady -»orzęsków. Mają równomierne orzęsienie ciała. Rzęski
ułożone są w podłużne południkowe szeregi, biegnące od przedniego końca ciała ku tyłowi, zwane kinełami. Ciałka podstawowe
należące do tej samej kinety łączą się między sobą delikatnymi włókienkami, widocznymi dokładnie jedynie w mikroskopie
elektronowym. Dzięki nim ktaeta jest strukturą sztywną i wzmacnia ciało komórki. Cy tostom znajduje się bądź bezpośrednio na
powierzchni ciała (np. u prorodona i chilodonelii), bądź na dnie jamki (kieszonki) gębowej, która stanowi wpuklenie błony
komórkowej (np. u pantofelka i tetrahymeny). Cytostom otoczony jest rzędami rzęsek napędzających pokarm, tworzącymi często
4 błonki dogębowe ze zlepionych rzęsek. Czasem wzmocniony bywa włókienkami. R. obejmują formy wolno żyjące lub
pasożytnicze. Występują w wodach słodkich i słonych. [AJ.K.]
róża wiatrów (Solarium, Ar-chitectonica, Philippia) — grupa pokrewnych i bardzo podobnych do glebie
rodzajów mięczaków z rodziny Archtte-ctonicidae, z rzędu ->-jedno-przedsionkowców. Ich muszle o średnicy do 7 cm mają
kształt regularnego stożka, bardzo niskiego i szerokiego, przypominającego tarczę lub chińaki słomiany kapelusz. Są złożone z
dużej liczby wąskich, ciasno nawiniętych skrętów i pokryte delikatnym ornamentem regularnie rozmieszczonych plamek i
pasków, stąd też nasuwają na myśl ozdobną tarczę zegara lub kompasu. Należy tu około 40 gatunków
zamieszkujących morza
tropikalne. R.w. żyją na płytkim dnie piaszczystym. Są poszukiwane przez kolekcjonerów. (TabL XVII). IT.U.]
róznonogi (Heteropoda) — grupa mięczaków z rzędu -»-jedno-przedsionkowców obejmująca rodziny Atlantidae, Carinari-idae i
Pterotracheidae), przystosowana do pelagioznego, planktonicznego trybu życia i do drapieżnictwa. W rodzinie Atlantidae
typowy rodzaj Atlanta ma muszlę średnicy około 3 cm, tak dużą, ze całe zwierzę może się w niej schować, ale tak lekką, że nie
przeszkadza mu ona swobodnie unosić się w wodzie. Noga dzieli się na 2 części. Na tylnej znajduje się wieczko, a przednia jest
przekształcona w płetwy i opatrzona przyssawką do przytrzymywania zdobyczy. Atlanty nie są dobrymi pływakami i mogą
napastować tylko organizmy dość powolne, jak np. meduzy. W rodzinie Cari-nariidae typowy rodzaj chy-b o t k a (Cannaria)
osiąga długość ciała 50 cm, ma muszlę o wysokości zaledwie 5 cm, kształtu czapeczki frygijskiej, cienką i przejrzystą jak
blon-ka. Worek trzewiowy jest też odpowiednio oiewieBd. Tylna
różnorzęski
296
Chybotka
część nogi, pozbawiona wieczka, służy za główny narząd napędowy, podobnie jak ogon ryby. Na przedniej części nogi zachowuje
się jeszcze przyssawka. Oczy są rozwinięte znacznie lepiej niż u atlanty — zjawisko normalne u aktywnego drapieżcy. Większa
też jest gardziel, zbrojna w potężniejszą tarkę. Chybotka ma zwyczaj pływać w odwróconej pozycji, .grzbietem ku dołowi.
Najwyższy szczebel doskonałości w przystosowaniu do pela-gicznego i •drapieżnego trybu życia osiąga rodzina Pterotra-cheidae
z typowym rodzajem ściężnicy (Pterotra-chea). Muszla u reprezentujących ją gatunków zanika całkowicie, a jeszcze lepiej rozwinięte oczy i zwoje mózgowe umożliwiają sprawny pościg. Gardziel znajduje się na końcu ruchliwego, długiego ryjka, tarka zaś
składa się z niewielkiej liczby długich i ostrych zębów. Sciężnica potrafi chwytać nawet ryby, z których mniejsze połyka w
całości. R. są rozpowszechnione we wszystkich morzach gorących i ciepłych. [T.U.]
różn&rzęsld {Heterotricha) — rząd pierwotniaków z podgro-mady -^-Spirotricha. Mają gęste, równomierne orzęsienie,
złożone z południkowych rzędów rzęsek (kinet), oraz spiralę złożoną z szeregu rzęskowych błonek dogębowych, które prowadzą
do “otworu gębowego" komórki. Do r. należy m.in. spirostomum i trębacz. [A.J.K.]
rureczniki (Tubź.ficidae) — rodzina pierścienic z gromady -9-skąposzczetów. Są kształtu wydłużonego, wysmukłego, a u
niektórych gatunków przód ciała bywa nieco rozszerzony. Osiągają od 2 do ponad 200 mm długości, przy czym przeważają
formy drobne, długości kilku do kilkunastu milimetrów. Mają zabarwienie od żółtoczer-wonego, przez czerwone, brunatne, szare,
do czarnego. U niektórych z nich przednia część ciała jest nieco inaczej zabarwiona niż reszta, u innych — siodełko bywa jaśniejsze od reszty ciała. Szczecinki rozmieszczone są na poszczególnych pierścieniach w 4 pęczkach — 2 grzbietowych i 2
brzusznych, co uważa się za cechę pierwotną. Osocze krwi ma barwę jasnożółtą, czerwoną lub zielonkawą. R. rozmnażają się
wyłącznie płciowo, przy czym u wielu gatunków występuje wysuwalne prącie. Siodełko w formie pierścienia opasuje ciało lub
jest przerwane po stronie brzusznej. Do r. należą wyłącznie formy wodne, głównie będące składnikiem fauny dennej wód
śródlądowych, ujść rzek i mórz. Rozmieszczenie geograficzne r. jest b. szerokie. Szczególnie duży zasięg występowania mają
eu-rytopowe gatunki przybrzeżne. R. występują w całej strefie umiarkowanej półkuli północnej, mniej licznie w strefie
zwrotnikowej i na półkuli południowej. Żywią się resztkami organicznymi, mikroorganizmami i wykorzystują także
207
rurkeplawy
wolne aminokwasy występujące w mule. Ze względu na często liczne występowanie r., jakość ich pokarmu i przystosowanie się
niektórych gatunków do życia w wodach ściekowych należą one do najważniejszych gospodarczo wodnych skąposzczetów. Ich
pozytywne znaczenie polega na znacznym udziale w oczyszczaniu wód ściekowych oraz na tym, że stanowią pokarm ryb i innych
zwierząt wodnych. Pewne gatunki są jednak żywicielami pośrednimi tasiemców z rodziny Caryophyllaeidcie, pasożytów ryb, i
przyczyniają się w ten sposób do powstawania szkód w hodowlach jeziorowych i stawowych. Gatunki z rodzaju Tuł)ifex żyją w
koloniach złożonych nieraz z bardzo dużej liczby osobników, w wodach śródlądowych zamulonych, szczególnie licznie w ściekach. Tkwią zwykle przednią częścią ciała w dnie zbiornika, natomiast część tylna, wystająca nad powierzchnię dna, wykonuje
faliste ruchy, ułatwiające przepływ wody i oddychanie. Niektóre gatunki przebywają w rurkowatych kanalikach. Gatunek Tubi}ex
tubifex, dochodzący do 8,5 mm długości, barwy czerwonej, hodowany jest .jako pokarm ryb akwariowych. Dotąd opisano około
150 gatunków r., z których w Polsce występuje 20. [M.G.]
Kolonia fureczników z rodzaju Tubifex
rurkopławy (Siphonophora) — rząd jamochłonów z gromady
—Mstułbiopławów. Przedstawiciele ich żyją wyłącznie w koloniach zwanych kormusami, unoszących się swobodnie w toni,
przeważnie u powierzchni morza. Wykazują daleko posunięty polimorfizm i specjalizację funkcji. Zapłodnione jajo rozwija się w
larwę typu
—»-planuli, która wyrasta w polipa — założyciela kolonu. Przybiera on rurkowatą postać pnia kolonii i zwraca się otworem
gębowym ku dołowi. Od-pączkowują od niego polipy, które specjalizują się w pełnieniu różnorodnych funkcji i uwstecaniają
nieomal do narządów. W ten sposób całość kolonii uzyskuje wyższy poziom integracyjny, jakby nową osobowość wyższego
rzędu. Poszczególne osobniki (zoidy) połączone są ze sobą swymi jamami gastralnymi, a jama pnia spełnia rolę wspólnego spichrza. 2 typy osobników kolonii nie będące polipami, tylko meduzami — to dzwony pływne i osobniki słciowe. Pień kolonii u
niektórych gatunków bywa dyskowaty i krótki (np. u we-lelli i porpity). W skład typowej kolonii wchodzą osobniki
następujących typów: l. pień (założyciel) kolonii Ha swym górnym (przeciwustnym) końcu wytwarzający, mocny pęcherz
— pneumatofor — wypełniony gazem i utrzymujący całość przy powierzchni wody; 2. dzwony pływne — nektofory, ożyli
uwstecznione meduzy, których skurcze powodują kierunkowy ruch kolonii; 3. rurowate bądź workowate polipy odżywcze
karmiące kolonię (syfony, trofozoidy, gastrozoidy), o wystającym na stożku, silnie rozciągliwym otworze gębowym; 4. polipy
obronne, wyrastające u nasady poprzednich
rurkowiec
208
w formie długich, wielokrotnie rozgałęzionych- nici kurczliwych z licznymi parzydełkami;
5. twarde, łuskowate polipy ochraniające, które osłaniają kolonię przed uszkodzeniami;
6. bezuste nidowate polipy — palpony — pełniące rolę czuł-kow; 7. osobniki płciowe — gonozoidy — pączkujące na częściach
pnia, zwanych bla-stostylami lub gonoforami. Poszczególne okazy kolonii skupione bywają niekiedy w tzw. ->-kormidia. U
większości r. osobniki żeńskie i męskie rozwijają się w osobnych koloniach. B. w liczbie ok. 150 gatunków zasiedlają wyłącznie
pełnosłone morza, w ciepłych rejonach zamieszkują raczej warstwy głębsze i chłodniejsze,
Schemat budowy kolonii rurkopia-wów
l — pęcherz z gazem; 2 — dzwony plywne; 3 — pień kolonii: 4 — osłona; 5 — nić chwytna; 8 — polip odżywczy; 7 — gonofor z widoczną w
środku pączkując; meduzą
a w umiarkowanych — przypowierzchniowe. Do r. o największym zasięgu geograficznym należy bąbelnica. [ZJS.]
rarfcowiec, tubularia (Tubula-ria) — rodzaj jamochłonów z rzędu -»stułbiowców. Tworzy często kilkunastocentymetrowej
wysokości kolonie, których polipy mają, po 2 wieńce czuł-kow i tkwią nasadową częścią w długiej rurce ochronnej, utworzonej z
-»peride'rmy nie wzmocnionej węglanem wapniowym. Jeden z najpospolitszych gatunków Titbularia in-diyisa występuje w
morzach europejskich, ale me wkracza do Bałtyku; jej kolonie dochodzą do 20 cm długości. Częstsza od niej TubuZaria larynx
tworzy żółtoczerwonawe skupienia na dnie morskim u brzegów Europy. Górne, główkowało rozszerzone części jej polipów, nie
osłonięte peridermą, gdy zostaną oderwane (np. wskutek żerowania różnych skorupiaków), odrastają nadzwyczaj łatwo. R. tworzą
oddzielne kolonie osobników żeńskich i męskich (diocja). Polipy r. wykazują nietypowe dla stułbiopła-wów wzdłużne rynienki
wewnątrz jamy gastralnej. [Z.S.1
rurowka ->-serpula.
irybosz (Nerocila) — rodzaj stawonogów z rzędu. -*.równono-gów. Obejmuje gatunki dochodzące do 4 cm długości, o ciele
szerokim i spłaszczonym. Po bokach zaokrąglonej głowy widnieją drobne oczka. Czułki są bardzo krótkie. Odnóża tułowiowe
wieńczą haczyki cze-pne, służące do trwałego przytwierdzania się do ciała ryb. B. pasożytują najczęściej w jamie gębowej, na
skrzelach lub u nasady płetwy ogonowej. Ciało niektórych gatunków, seczegól209
rzęsistek
Bytooaz NeroclUa btołttata
nie tych, które żyją w zakamarkach jamy gębowej lub skrzelowej, bywa mniej lub bardziej asymetryczne. R. są hermafrodytami i
funkcjonują najpierw jako samce, a następnie przekształcają się w samice. Należy tu. szereg gatunków rozprzestrzenionych w
morzach tropikalnych i subtropikalnych. [L.2.]
ryjokrętM, szczotkoryjce (Ki-norhyncha, Echinodera) — gromada organizmów morskich z typu -»-obleńców, licząca około 100
gatunków. Ciało, ich długości do l mm. podzielone jest na odcinki (12—14), w odróżnieniu od segmentów zwane zenitami.
Odmiennie niż u -^pierścienic segmentacja zaznaczona jest tutaj w zasadzie tylko w kutikuli. Ciało .dzieli się zwykle na głowę,
która może być wciągana w głąb pierwszych zenitów, szyję i tułów. Szyja jest mniej więcej tej samej szerokości co tułów. Całe
ciało pokrywa dość gruba ku-tikula. Pod nią występuje epi-derma, mająca mniej lub bardziej syncytialny charakter. Układ
pokarmowy T. jest w zasadzie podobny do układu pokarmowego oicieini i ibrzuchorzęsków. Otwór odbytowy znajduje się w ostatnim zoni-cie. Układ nerwowy składa się z pierścienia okołoprzełykowe-go i
podłużnego brzusznego pinia nerwowego ze zwojami w zenitach. Narządami zmysłów są szczecinki .czuciowe oraz prostej
budowy oczy. Protone-frydialny układ wydalniczy ma postać 2 kom&rek płomykowych po obu stronach jelita. Komórki
płomykowe zaopatrzone są w l lub 2 wici. R. są rozdzielnopłciowe, ale bez wyraźnego dymorfizmu. Ich rozwój embrionalny nie
był badany. Wylęgające się larwy osiągają stopień organizacji dorosłego osobnika na drodze wielu linień. Pochodzenie r. nie jest
całkowicie wyjaśnione. R. żyją w strefie' przybrzeżnej mórz, odżywiając się pokarmem amajdowanym m.in. w mule. Prowadzą
głównie denny tryb życia. Rzadziej spotyka się je na wodorostach. [M.S.]
rzemieniec -^ligula.
rzęsistek (Trichomonas) —rodzaj pierwotniaków z rzędu
-»rzęsistków. Obejmuje gatunki pasożytnicze kształtu groszkowatego, długości około 5—
—30 (Jim, zaopatrzone w 4 wid. W przedniej części ciała pałeczka osiowa, dałka podstawowe wici i inne struktury włókniste
tworzą wspólną granulę w miejscu ich połączenia, tzw. cenłroblefaroplast. Rz. rozmnażają się jedynie przez podział, Są
pasożytami przewodu pokarmowego, dróg rodnych l moczowych kręgowców. U człowieka występuje nieszkodliwy rz.
jelitowy (Trichomonas hominis) oraz rz. pochwowy (Trichomonas vaginalis). U bydła rozpowszechniony jest rz. bydlęcy
(Trichomonas foetus). Gatunki te są bardzo podobne
300
Rzęsistek
l — wić sterowa; 2 — błona falująca; 3 — jądro; 4 — wici przednie; 5 — pałeczka osiowa
morfologicznie, a różnią się jedynie cechami fizjologicznymi. Kz. pochwowy i rz. bydlęcy przenoszą się w trakcie bezpośredniego kontaktu płciowego. Nie mają jakichkolwiek form przetrwalnikowych czy inwazyjnych. Nie wiadomo natomiast, jak
następuje zarażenie się człowieka nieszkodliwym rz. jelitowym. Rz. dróg rodnych człowieka i bydła powodują zespół objawów
chorobowych, zwanych rzęsistkowicą. U kobiet masowe występowanie rz. sprowadza przewlekłe stany zapalne i ropiejące
nadżerki szyjki macicy. U mężczyzn rz. rzadziej wywołują stany zapalne, co sprzyja nosicielstwu. Bzęsistkowica u bydła jest chorobą groźną, ponieważ powoduje poronienia. [A.J.K.]
rzęsistki (Trichomonadida) — rząd pierwotniaków z podgro-mady -»-wiciowców zwierzęcych. Mają na przednim końcu ciała
4—8 wici, przy czym jedna z nich skierowana jest do tyłu ciała. Ta ostatnia u większości gatunków rz. przyrasta do błony
powierzchni komórki za pośrednictwem tzw. błonki falującej. Ciało rz. wzmacniał usztywnia pałeczka osiowa (aksostyl),
zbudowana z drobniutkich włókienek białkowych, widocznych jedynie w mikroskopie elektronowym. Rz. ca pasożytami
bezkręgowców l kręgowców. [A.J.K.]
S
sabella (Sabella) — rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wie-loszczetów osiadłych. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, o brunatnawym zabarwieniu, długości kilkudziesięciu do kilkuset milimetrów. Odcinek głowowy zaopatrzony jest w pęk
długich, pierzastych włosków, służących do zagarniania pokarmu. Na stronie grzbietowej występują szczecinki włosowate, a na
stronie brzusznej — hakowate i łopatkdwate. Po stronie brzusznej i grzbietowej ciała znaj dują się skrzela. S. to zwierzęta morskie, żyjące na dnie, gdzie budują kanały
ochronne, z których wystawiają jedynie pierzaste przydatki. Spotyka się je zarówno w strefie przybrzeżnej, jak i w głębszych
partiach mórz, m.łn. Morza Bałtyckiego, a także Morza Północnego. [M.G.]
sakulina -^worecznica.
301
Schizopeltidia
Sarcocystis — rodzaj pierwotniaków należący prawdopodobnie do podtypu ^.sporowców właściwych. Obejmuje gatunki
pasożytnicze, tworzące we wnętrzu mięśni zwierząt kręgowych (np. u owiec i świń) duże cysty — obłonione plaz-modia — o
wielkości do l cm. Plazmodia te .dzielą się na liczne komórki macierzyste spór (sporoblasty), które z kolei przekształcają się w
spory. Spory S. mają kształt banana i długość 15—40 (im. W jednej dojrzałej cyście znajduje się ogromna ich liczba, przy czym
każda spora zawiera tylko l sporozoit. Stanowisko systematyczne S. jest niejasne, gdyż inne stadia cyklu życiowego są nie znane.
Badania w mikroskopie elektronowym wykazały jednak podobieństwo struktury sporozoitów ->-za-rodźców i S. Dlatego
wydaje się prawdopodobne, że te ostatnie są spokrewnione ze spo-rowcami właściwymi. Patogen-ność S. jest zwykle niewielka.
Jedynie przy masowej infekcji powodują one niekiedy porażenie tylnych kończyn u świń. [A.J.K.]
mady: wiciowce, zarodziowe i opaliny. [A.J.K.]
Sarcoptiformes — podrząd stawonogów z rzędu -».roztoczy obejmujący wiele gatunków pasożytniczych. Między innymi należy
tu świerzbowiec oraz gatunki z rodziny Psoroptidae wywołujące parchy. Do S. zaliczane są również czasami me-chowce, co
jednak jest sprawą dyskusyjną. [J.P.]
sarsja (Sarsia) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiow-ców. Polipy niektórych jej gatunków zaliczano dawniej do odrębnego
rodzaju — Syncory-ne. Polipy są maczugowate, z cz.ułkami w kształcie buławek. Wytwarzają meduzy mające bardzo wypukły
klosz o średnicy do l cm, z 4 narządami światłoczułymi (-»-ropalia). Niekiedy nie odrywają się one od polipa i wówczas określa
się je jako --»-meduzoidy. U meduz z gatunku Sarsia gemmifera zachodzi nie tylko rozmnażanie płciowe, ale ze stożka gębowego
odpączkowują meduzy. S. występują w'Atlantyku, Morzu Północnym i Bałtyckim. [Z.S.1
Sarcomastigophora — podtyp z typu -^.pierwotniaków. Poruszają się za pomocą wici, ni-bynóżek bądź obu tych rodzajów
organelli ruchu. U form wielojądrowych z wyjątkiem niektórych gatunków otwornic brak zróżnicowania jąder. Jeżeli zachodzą
procesy płciowe, to wówczas faza haploidalna przeważa w cyklu życiowym nad diploidalną. U wielu grup S. procesy płciowe
jednak nie występują. S. są grupą bardzo zróżnicowaną pod względem metabolicznym. Należą do nich zarówno formy typowo
roślinne, jak i typowo zwierzęce. W obrębie S. -wyróżnia się 3 groschistosoma -»-przywra żylna.
schizogonia — typ wegetatywnego rozmnażania się pierwotniaków. Występują m.in. u
-*sporowców właściwych i
-potwornie. Polega na rozpadzie wielojądrowego -»-plazmo-dium na liczne jedno jądrowe schizozoity. Każdy ze- schizo-zoitów
może wytworzyć nowe plazmodium przez przyrost cy-toplazmy i przez liczne podziały jądrowe. [A.J.K.]
Schizopeltidia — podrząd stawonogów z rzędu- -*Uropygi. Bosną do 7 mm długości. Wyróżniają się głowotułowiem po•
schodówka
302
dzielonym na 2 części, z 'których pierwsza, 'większa, pokrytą jest jednolitym pancerzem, druga ma natomiast 2 drobne płytki
grzbietowe. Segmentowany “ogon" jest bardzo krótki, często zakończony buław-kowato rozdętym segmentem. Nogoglaszczki
podobnie jak I para nóg są silnie wydłużone! pełnią funkcje dotykowe. S. żyją pod kamianiami lub w ściółce w strefie tropikalnej
i subtropikalnej (w Indonezji, Afryce, Ameryce Południowej i południowej części Ameryki Północnej). Do Europy bywają
przywożone przypadkowo i obecnie występują w niektórych szklarniach w Anglii. Znane są 52 gatunki S. [J.P.]
•chodowkft -^skalaria.
• Semaeostomeae — rząd jamochłonów z gromady -»krążko-pławów. Meduzy ich mają na ogół dość płaski klosz i długie
ramiona przyustne. Na brzegu klosza występuje 8 -wopaliów. S. przechodzą przemianę pokoleń. Zasiedlają wszystkie morza. Tu
należą najpowszech-niej znane i najokazalsze (do 2 m średnicy) rodzaje, jak np. chełbia i bełtwa. [Z.S.]
sercówka (Cardźuwi) — rodzaj mięczaków z rodziny serców-kowatych (Cardiidae), z rzędu
->-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2—10 cm, kulistawą, pokrytą żeberkami o
przebiegu promienistym, niekiedy opatrzonymi łuskami lub kolcami. Nader charakterystyczną cechą s. jest długa, wysmukła,
kolankowato zgięta noga. Zaczepiając nogą o podłoże, a następnie prostując ją gwałtownie, s. mogą wykonywać skoki na
odległość kilkudziesięciu centymetrów. Dosyć
Muszla •ercówid
długie syfony są opatrzone przy otworach czułkami, a u niektórych gatunków — także i oczkami. S. zamieszkują wszystkie
morza. Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, często zagrzebane na kilka centymetrów w podłożu, od strefy pływów do
głębokości 100 m. Prawie wszystkie gatunki są jadalne, a niektóre wysoko cenione. Ich roczne spożycie w krajach południowej i
zachodniej Europy szacuje się na około 20 000 ton. Muszle s. wyrzucane przez fale w wielkich ilościach są używane jako podłoże
dla osiedlania młodych ostryg. Jeden z gatunków, mianowicie s. jadalna (Cardium edule) odznacza się znaczną odpornością na
obniżone zasolenie wody, w związku z czym zasiedliła również Bałtyk. W tych warunkach nie dorasta jednak typowych dla
swego gatunku rozmiarów, rzadko osiągając średnicę 3 cm. Na naszych plażach muszle s. spotyka się pospolicie. S. są łatwe do
rozpoznania jako jedyny gatunek o promieniście żeberkowanej muszli. [T.U.]
serduszkowce (.Spatangoidea') — rząd szkarłupni z podgromady -»jeżowców nieregularnych. Są pozbawione aparatu żującego.
Ich skorupa ma kształt owalny lub zbliżony do stylizowanego serca, o spłaszczonej dolnej stronie. Na wypukłej
301
serpul*
grzbietowej stronie skorupy widnieje charakterystyczny rysunek, utworzony z płatkowate rozszerzonych rzędów płytek
ambulakralnych. Ciało gęsto pokrywają delikatne kolce, skierowane ku tyłowi, sprawiające wrażenie miękkiego futerka. Gęba
umieszczona jest ekscentrycznie w pobliżu przedniej krawędzi ciała. Wiele gatunków ryje w miękkim dnie morskim. S. są
reprezentowane we wszystkich pełnosłonych morzach, najliczniej w morzach strefy tropikalnej. [L.Ż.]
serduszkowiec (Spatangus) — rodzaj szkarłupni z rzędu ~>.serduszkowców. Obejmuje formy o dość dużej skorupie w
kształcie półkuli ż głębokim wycięciem z przodu, w którego pobliżu mieści się bezzębna gęba. Zabarwienie ciała oraz miękkich,
futerkowatych kolców jest ciemnopurpurowe. Na grzbiecie skorupy widnieją
Serduszkowtec Spatangus purpu" reus
z części okazu usunięto kolce dla uwidocznienia płytek ambulakralnych
płatkowało rozszerzone rzędy płytek ambulakralnych, tworzące wyraźny pięciopłątkowy rysunek kwiatu, przesunięty nieco ku
przodowi. S. ryją chodniki w dnie piaszczystym, posługując się kolcami. Należy
do nich 13 gatunków rozmieszczonych w ciepłych morzach Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego, na głębokości od kilku
do ponad 1000 m. [L.2.]
-erdusznik (EchtTiocardium) — rodzaj szkarłupni z - rzędu
->.serduszkowców. Obejmuje formy mające kształt nieznacznie wydłużonej i lekko wklęsłej z przodu półkuli długości do 8 cm,
barwy żółtawej. Powierzchnię ciała pokrywa mnóstwo krótkich kolców, skierowanych ku tyłowi i podobnych do futerka. Z ich
pomocą s. ryją poziome chodniki w dnie piaszczystym lub piaszczysto-mulistym, które jednak tuż za nim zapadają się. Wymiana wody niezbędnej do oddychania oraz wysuwania nóżek odbywa się
przez pionowy komin wysłany śluzem i budowany od nowa po każdym przemieszczeniu się jeżowca. Pokarm w postaci
mikroorganizmów i drobnych martwych szczątków organicznych jest zbierany z powierzchni dna przez kilka niezwykle długich,
pędzelkowa-tych nóżek ambulakralnych, zakończonych lepkimi, palusz-kowatymi wyrostkami. Inne nóżki służą do odsuwania
odchodów w głąb chodnika. S. należą do najpospolitszych je-żowców pełnosłonych mórz szelfowych północnej strefy
umiarkowanej. [L.Ż.]
serpula. rurówka (Serpula) -~ rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wieloszczetów osiadłych. Reprezentujące ją gatunki' mają
ciało wydłużone, rozmaicie zabarwione, często 2 dominacją koloru brunatnego lub czerwonego. Większość stanowią formy
drobne o długości od kilku do kilkudziesięciu rzadziej do kilkuset milimetrów. Szczecinki na pierwszyn-
sertularia
304
pierścieniu przed wydłużonym, spiczastym zakończeniem mają 2 boczne ząbki. Liczne nitkowate" czułkł tworzą koronę i
wyrastają z głaszczek na pro-stomium. W czułkach znajdują się liczne naczynia krwionośne, stąd narządy te pełnią także rolę
skrzel. S. żyją w zaopaSerpula
l — wieczko; 2 — rurka mieszkalna
trzonych w wieczko, wyściełanych własną wydzieliną i wytworzonych przez nie rurkach wapiennych o trójkątnym
przekroju, których nigdy nie opuszczają. Tworzą często kolonie na muszlach, kamieniach, dnie morskim lub glonach. Występują
najczęściej u wybrzeży mórz lub w ujściach rzek, ro-in. Bałtyku i Morza Północnego. (Tabl. X). [M.G.]
sertularia ->rozkrzelipka.
sękacz (Voswm) — rodzaj mięczaków z rodziny Vasżdae, z rzędu -»-jednoprzedsionkowców. Muszle s. mają kształt dość pękatego dwustożka o chropowatej powierzchni, pokrytej szeregami grubych i krótkich, tępych
kolców. Na pierwszy rzut oka wydają się podobne do muszli ->rozkol-ców. Wysokość muszli wynosi 4—12 cm. Ubarwienie
bywa rozmaite, najczęściej jednak od stosunkowo obojętnego tła odcinają się jaskrawą barwą kolce. S. zamieszkują morza
tropikalne. Żyją na nieglębo-kim dnie skalistym, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie zjadają drobne zwierzęta, jak
wieloszczety, małże i krewetki. Muszle s. bywają używane do ozdoby mieszkań, a taikże poszukiwane przez kolekcjonerów.
[T.U.]
sferularia (Sphaerularia bombź) gatunek obleńca z rodziny Spherulariidae, z gromady -Mlicieni. Pasożytuje w jamie ciała
trzmieli. Cechą charakterystyczną tego pasożyta jest silnie rozwinięta macica, która przez otwór płciowy uwypukla się -na
zewnątrz i osiąga tak duże rozmiary, że czasem całe ciało samicy zdaje się być jedynie niewielkim jej przy-datkiem. Do
organizmu trzmieSterularia
Samica będąca maleńkim przyda-tklem (l) na końcu swej ogromnej macicy (2)
305__________________
la przenikają zapłodnione samice. Z jaj produkowanych w ciele żywiciela wylęgają się larwy, które opuszczają go po pewnym
czasie i w środowisku zewnętrznym dojrzewają oraz odbywają kopulację. [M.S.]
sikwiaki (Sipunculoidea) — gromada z typu -^.pierścienic. Zalicza się do nich formy walcowate, ze zdolną do częściowego
wpuklania się przednią, ryjkowatą częścią ciała, niejednokrotnie przewyższającą długość reszty ciała. S. mają zabarwienie
białawe lub sza-robrunatnawe. Długość ciała waha się od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Wór skórno-mięśniowy składa
się z grubego oskórka, często z brodawkami, gruczołowatego nabłonka, tkanki łącznej oraz z 3 warstw mięśni: okrężnych,
skośnych i podłużnych. Wnętrze jamy ciała tylko u niektórych s. podzielone jest niepełnymi zresztą przegrodami. Jamę ciała
wyściela otrzewna i wypełnia ciecz, w której pływają różowe, płaskie ciałka, zawierające barwnik hemery-trynę (o budowie
chemicznej zbliżonej do budowy hemoglobiny), białe ciałka pełzakowate, kuliste skupienia komórek chloragogennych oraz
urny. Te ostatnie, nazwane tak z powodu swego kształtu, poruszają się szybko i wyławiają ziaren-kowate wydaliny oraz naładowane wydalinami ciałka pełzakowate, usuwając je poprzez nefrydia. Różowe, płaskie ciałka służą m.in. do zaklejania ścianek
jelita uszkodzonych przez ziarnka piasku. S. mają układ wodny podobny do tego, jaki występuje u ->strzykw. Układ ten
umożliwia uwypuklanie lub wciąganie ryjka i czułków, a jak się przypuszcza, spełnia także rolę narządu
______________sikwiaki
limfatycznego lub wydalnicze-go. Przewód pokarmowy jest kształtu litery U. Otwór odbytowy znajduje się z przodu ciała, nieco
poniżej otworu gębowego. Otwór gębowy na szczycie ryjka, otoczony zwykle wieńcem czułków, przechodzi w gardziel. Dalej
znajduje się długie, skręcone jelito środkowe, .krótkie jelito proste i odbyt. Układ wydalniczy składa się z l pary, rzadziej z poSchemat budowy Sipunculus nudus l — mózgowie; 2-czulki; 3 — odbyt; 4 — jelito; 5 — brzuszny pień nerwowy; 6 — łnetanefrydium
jedynczych
metanefrydiów, służących także do wyprowadzania produktów płciowych. S. oddychają całą powierzchnią ciała,
W ich układzie nerwowym pień nerwowy nie tworzy zwojów. Organa zmysłów u s.,
siodełkowce
308
ze względu na ich mało ruchliwy tryb życia, są słabo rozwinięte. Składają się na nie brodawki czuciowe skoncentrowane zwykle
przy obu końcach ciała oraz plamki oczne. S. są rozdzielnopłciowe. Komórki płciowe, wytwarzane w określonych miejscach
przedniej części jamy ciała, dojrzewają w cieczy jamy ciała. W rozwoju występuje larwa o budowie podobnej do -».trocho-fory.
S. są mało ruchliwą, nieliczną w gatunki grupą zwierząt. Żyją na dnie oceanów oraz mórz o dużym zasoleniu, nieraz na znacznej
głębokości, do kilku tysięcy metrów. Żywią się detrytusem, mikroorganizmami oraz niewielkimi bezkręgowcami, które trawią,
przepuszczając substrat dna morskiego przez przewód pokarmowy. Przedstawicielem s. jest szeroko rozpowszechniony
Sipunculus .nudus oraz występujący w Morzu Śródziemnym i w Oceanie Atlantyckim gatunek Phascotosoma vv.lga.re. Niegdyś
s. oraz szczetnice, ze względu na znaczne ich podobieństwo do • siebie, zaliczano do wspólnej grupy Gephyrei. Dziś odmawia się
im bliższego pokrewieństwa, a podobieństwo ich budowy Uznaje się za efekt przystosowania do życia w podobnych warunkach
środowiska. Z powodu braku szczecinek, niewyraźnej, śladowej metamerii i larwy zbliżonej tylko wyglądem do trocho-fory s.
uważane są przez niektórych badaczy za zwierzęta bardziej pierwotne od pierścienic. [M.G.1
riodelkowee (Clitellata) — wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp —pierścienic, obejmujący skąposzozety i pijawki.
Wspólnymi cechami s. są: rozwój prosty, hermafrodytyzm oraz obecność siodełka (clitellitTO), czyli zgrubienia skórnego z licznymi, silnie rozwiniętymi gruczołami, z których
wydzieliny powstaje kokon osłaniający jaja. [M.G.]
skafander (Scaphander) — rodzaj mięczaków z rodziny Sca-phandridae, z rzędu —»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające
muszlę elipsoidalną, bardzo cienką, bliźniaczo podobną do muszli -*<uerożkL Duży, ostatni skręt okrywa wszystkie pozostałe.
Wysokość muszli dochodzi do 7 cm, a długość ślimaków — do 15 cm, nie mogą się więc one do muszli schować. S. zamieszkują
chłodne morza półkuli północnej. Żyją na dnie piaszczystym i mulistym, na północy płytko, na południu aż do 3000 m głębokości. Są drapieżnikami;
zdobycz, złożoną głównie z drobnych ślimaków, kiełczaków i wieloszczetów połykają w całości. [T.U.]
skakun (Salticus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-ska-kunowatych. Te niewielkie pająki o długości 4—8 mm odznaczają się
deseniem odwłoka w formie ukośnych białych i czarnych pasków, ułożonych w jodełkę. S. żyją na nasłonecznionych pniach
drzew, płotach, ścianach zabudowań i skałkach. Z całego świata opisano kilkadziesiąt gatunków s. W Polsce żyją 3 bardzo pospolite gatunki, m.in. Salticus sce-nicus. (Tabl. XII). [J.P.]
skakunowate (Salticidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du —pająków wyższych odznaczająca się aktywnym sposobem
chwytania zdobyczy oraz charakterystycznym sposobem poruszania się za pomocą krótszych lub dłuższych skoków.
307
skalaria
W budowie s. uderza rozwóij oczu, szczególnie oczu środkowych przednich, zajmujących znaczną część powierzchni, l wnętrza
przedniej części gło-wotułowia. Oczy te dają ostry obraz przedmiotu. Pająki z tej rodzimy dostrzegają i rozróżniają muchy z
odległości do 2 m, co jest rekordem wśród pajęczaków. Dzięki mięśniom poruszającym dno oczu, mogą być one ogniskowane na
różnych przedmiotach. Pozostałe oczy mają charakter pomocniczy i nie dają dokładnego. obrazu przedmiotów. S. są jedną z wielu
grup świata zwierzęcego, u których spotyka się tańce godowe. Tańce te składają się ze specyficznych u każdego gatunku ruchów
całego ciała oraz poszczególnych części —' odwłoka, nóg, nogo-głaszczków — przy czym uwydatniane zostają szczegóły
ubarwienia (np. białe plamy na odwłoku czy nogach). Taniec składa się z serii podskoków, podrygów i zwrotów, dokonywanych
w określonej odległości od partnera. Taniec jednego z partnerów pobudza drugiego do podobnej reakcji. Osobniki tańczące taniec
charakterystyczny w obrębie danego gatunku dla tej samej płci przechodzą do demonstracji odstraszających, które z kolei mogą
czasami przerodzić się w walkę. Osobniki różnych gatunków wykonujące taniec szybko obojętnieją wobec siebie i oddalają się.
Taniec godowy s. jest ważnym czynnikiem doboru naturalnego, zapobiegającym krzyżowaniu się pokrewnych gatunków. Taniec
godowy wykorzystuje się do badań doświadczalnych, w których studiuje się wzajemne reakcje różnych osobników, zastępuje
jednego z nich odpowiednio iporuszamym modelem, zmienia cechy ubarwienia badanych osobników. Badania te pozwalają
określić wrażliwość s. na barwy, kształty i ruch oraz funkcjonalne znaczenie cech ubarwienia. S., podobnie jak wiele innych pająków, otaczają troskliwą opieką kokony z jajami, z'którymi lub ze świeżo wylęgłym potomstwem często zamykają się w
oprzędach. Wylęg młodych trwa zwykle kilka tygodni. Dojrzałość osiągają one po kilku miesiącach. Długość życia waha się u
różnych gatunków od kilku miesięcy do kilku lat. S. lubią miejsca nasłonecznione i ciepłe. Każdy z gatunków ma sprecyzowane
u-podobania środowiskowe. Spotyka się je na skałach, płotach, pniach drzew, na glebach kamienistych lub piaszczystych oraz na
roślinach zielnych, krzewach i gałęziach drzew. Kilka gatunków żyje w mchach i w ściółce leśnej. W Polsce występuje 50
gatunków s., w krajach 'zimniejszych jest ich znacznie mniej, jednakże kilka gatunków dociera aż poza koło polarne. S. są bardzo
liczne w krajach tropikalnych. Ogółem na całym świecie opisano około 4000 współczesnych gatunków tej rodziny. W
bursztynach zachowały się okazy kilku gatunków wymarłych. Do ważniejszych krajowych rodzajów należą: skoczek (11
gatunków), Heliophanus (8 gatunków), Ewphrys (7 gatunków), mrów-czynka, skakun, a także plą-sak. [J.P.]
skalaria, kręcone schodki, scho-dówka (Epitonium) — rodzaj mięczaków z rodziny Epitoni-idae, z rzędu
—jednoprzedsion-kowców, dawniej opisywany pod naukową nazwą Scalana. Obejmuje gatunki mające muszlę osiągającą do 10
cm dłu-
skalpellum
SOfl
gości, zwykle jednak nie przekraczającą 5 cm. Jest ona stożkowata, wysmukła, ma skręty bardzo wypukłe, na przekroju koliste,
szwy zaś wcięte tak głęboko, że skręty prawie nie przylegają do siebie. Powierzchnię muszli zdobią silnie wystające, wzdłużne
żeberka. Niekiedy żeberka są innego koloru niż pozostała część muszli. Istnieją też gatunki śnieżnobiałe. Największą ozdobą s.
jest ich wyszukany kształt. Liczne gatunki s. żyją w wodach przybrzeżnych mórz tropikalnych i subtropikalnych. Są to drapieżniki wyspecjalizowane w wysysaniu polipów -^.ukwiałów i dużych pojedynczych korali, np. ->-grzybinek. Zwykle spotyka
się je w sąsiedztwie ich ofiar. Niektóre wytwarzają barwnik — purpurę, podobnie jak rozkolec i szkarłatnik. Rzadkie gatunki s.
osiągają na rynku ceny dziesiątków dolarów za jedną sztukę. (Tabl. XVII). [T.U.l
skalpellum (Scalpellum) — rodzaj stawonogów z rzędu ->-to-raczkowców. Obejmuje gatunki o silnie wyrażonym dymorfizmie
płciowym. Ciało samic 8—30 mm, zwane “główką", otoczone kilkunastoma wapiennymi płytkami, osadzone jest na mięsistym
trzonku, pokrytym drobnymi łuseczkami wapiennymi, zwykle nieco krótszym od “główki". Wielokrotnie mniejsze od samic,
karzeł-kowate samce o rozmiarach zaledwie 0,5—1,5 mm mają postać nieregularnego woreczka, niekiedy ze szczątkową nóżką.
Żyją one pasożytniczo na ciele samicy, niekiedy po kilka na jednej. Rodzaj s. obejmuje ponad 100 gatunków rozprzestrzenionych
we wszystkich pełno-słonych morzach. Przeważają wśród nich mieszkańcy wielkich głębin oceanicznych, występujący często
wyłącznie na głębokościach 2000—4000 m, a kilka gatunków spotyka się do 7000 m poniżej poziomu morza, najgłębiej spośród
wszystkich wąsonogów. [L.2.]
skalosinica (Petricola pholadi-formis) — gatunek mięczaka z rodziny Petricolidae, z rzędu -»blaszkoskrzelnych właściwych.
Jej muszla długości 6 cm jest łudząco podobna do muszli -i-skałotocza, z którym bynajmniej nie jest blisko spokrewniona.
Podobieństwo polega na silnym skróceniu przedniej części muszli, pokrytej promienistymi szeregami krótkich ostrych kolców,
oraz na wydłużeniu tylnej części o znacznie delikatniejszej rzeźbie. Muszla jest biała lub żółtawa. Ojczyzną s. są atlantyckie
wybrzeża Ameryki Północnej, steąd około 1890 s. zostały zawleczone do Europy z transportami ostryg, po czym zadomowiły się
i rozpowszechniły wzdłuż brzegów europejskich. Żyją na niewielkiej głębokości, zwykle w strefie pływów, gdzie drążą 'poziome
korytarze w średnio twardym podłożu, jak zbita glina, pokłady podmorskiego torfu, zbite masy rurek włeloszczetów lub miększe
skały wapienne. Narzędziem wiertniczym są kolce na muszli. Wodę z tlenem i pokarmem wciągają s. przez bardzo długi syfon
wpustowy, który zawsze wystaje z otworu korytarza. Syfon wypustowy jest nieco krótszy. [T.U.]
skałotocz (Pholas dactylus) — gatunek mięczaka z rodziny Pholadidae, z rzędu -*blaszko-skrzelnych właściwych. Jego muszla,
długości do 8 cm ma wydłużony, smukły kształt, wywołany głównie silnym wydlu309
skąposzczety
Prawa połówka muszli ckałotocza
żeniem jej tylnej części. Przednia część jest krótka, pokryta gęsto krótkimi, ostrymi kolcami. Na samym przedzie obie połówki
muszli są wygięte w ten sposób, że zawsze pozostaje między nimi duży kolisty otwór. Tędy przechodzi noga, stosunkowo
krótka, bardzo muskularna, zakończona przyssawką. Z tyłu również połówki muszli nie schodzą się dokładnie, pozostawiając
dość szeroką szczelinę, przez którą wystają syfony. Przy górnej krawędzi obie połówki muszli po zetknięciu się, ponownie rozchylają się na zewnątrz i do tej rozchylonej części przytwierdza się przedni mięsień zwieracz. Na skutek takiego przyczep.u
mięsień ten faktycznie rozwiera muszlę. Wszystkie inne małże zamykają muszlę za pomocą mięśni, a więc z dużą siłą, otwiera ją
zaś tylko sprężyste wiązadło. U s. ruch rozwierania muszli jest wykonywany zarówno przez wiązadło, jak i przez mięsień. S. zamieszkują u wybrzeży Europy, od Morza Północnego do Śródziemnego. Żyją w korytarzach, które drążą w niezbyt twardych
skałach (wapieniach) lub w drewnie. Przyssawka na nodze służy im do bardzo silnego przytwierdzania się w korytarzu podczas
wiercenia skały, mięsień rozwierający muszlę zapewnia w tym momencie docisk kolców muszli do ścian korytarza, a
muskulatura nogi powoduje obrót małża w korytarzu, przy czym przedni koniec muszli działa jak wiertło
lub frez. Ponieważ s. pogłębiają i poszerzają swoje jamki w miarę swego wzrostu, korytarze są w głębi szerokie, ale prowadzą do
nich stosunkowo wąskie otwory, przez które syfony zwierząt wystają na zewnątrz. Dorosłe okazy nie mogą już później opuścić
swej kryjówki. [T.U.]
skąposzczety (Oligochaeta} — gromada z typu ->.pierścienic. Mają ciało wydłużone, o wyraźnej segmentacji zewnętrznej i
przeważnie odpowiadającej jej segmentacji wewnętrznej. Drobne gatunki s. są przeźro-czystobiaławe lub białawe, a większe o
pigmentowanej skórze — czerwone, brunatne lub fioletowe. Długość ciała waha się od l mm do ponad 2 m. W przeciwieństwie
do ->.wielo-szczetów s. nie mają na ciel® parapodiów, czułków i wąsów. Liczba segmentów w zależności od gatunku wynosi
kilka do kilkuset. Część głowowa s. składa się z płata czołowego, osłaniającego otwór gębowy, l płata gębowego. Na większości
pierścieni znajdują się proste szczecinki, ustawione rzędami pojedynczo lub w pęczkach w zagłębieniach skóry. Zależnie od
części ciała, na jakiej się znajdują, szczecinki bywają różnie wykształcone i spełniają funkcje umożliwiające pełzanie, czepianie
się, pływanie lub funkcje organów dotyku. Na ostatnim segmencie ciała na ogół brak szczecinek. Niektóre gatunki wodne mają
tam skrzelowate przydatki, które u form pasożytniczych przekształcone są w przyssawki. Stosunkowo prosty pod względem
budowy przewód pokarmowy s. rozpoczyna się otworem gębowym, położonym zwykle po stronie brzusznej, a kończy otworem
odbytowym.
skąposzczety
310
Przegrody między pierścieniami tworzą .przewężenia jelita. Narządy wydalnicze składają się z metanefrydiów. W systemie
krwionośnym wyróżnia się naczynie grzbietowe i brzuszne, .połączone parzystymi naczyniami okrężnymi. Poza tym często
występują sploty naczyniowe i zatoki krwionośne. System nerwowy składa się ze zwoju nadprzełykowego, obrączki
okoloprzełykowej i łańcucha nerwów brzusznych. Narządami zmysłowymi są włoski czuciowe, rozmieszczone w różnych
częściach ciała, a w przedniej -jego części — che-moreceptory. Wszystkie s. są obojnakami. Zaplemniają się krzyżowo, tzn. że -2
osobniki wymieniają między sobą nasienie. Ich organa płciowe znajdują się w przedniej części ciała i składają się z l lub 2 par
jąder oraz z położonych za nimi jajników. Od chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej, na stałe lub w okresie rozmnażania pojawia
się na określonym odcinku ciała tzw. siodełko (clitellum) — gruczo-hwate nabrzmienie nabłonka — którego wydzielina odgrywa
pewną rolę przy kopulacji oraz tworzy osłonę jaj, tj. kokon. W czasie kopulacji 2 osobniki stykają się swymi brzusznymi
stronami, przy czym ich części głowowe skierowane są w przeciwnym kierunku. Partnerów łączy śluz siodełka. Każdy z
osobników wydziela nasienie, które przyjmowane jest przez torebki nasienne drugiego osobnika i przezeń magazynowane. Później, w okresie składania jaj, siodełko wytwarza wokół siebie jakby mufkę z substancji, której zewnętrzna powłoka twardnieje na
powietrzu. Następnie w trakcie wysuwania się s. z. (tej mufki wpadają do niej
jaja lub l jajo i plemniki z torebek nasiennych. Zsunięta mufka zasklepia się tworząc kokon jajowy, w którym zachodzi
zapłodnienie jaj. W rozwoju s. nie ma przeobrażenia. Młode po zużyciu pokarmu białkowego zawartego w kokonie opuszczają go
i są zdolne do samodzielnego żyda. Rosną przez powstawanie coraz- nowych pierścieni w. tylnej części ciała. Niektóre gatunki
rozmnażają się także wegetatyw-nie .przez podział ciała z równoczesną regeneracją części brakującej. Tego rodzaju rozmnażanie
umożliwia duża zdolność regeneracyjna s. U niektórych gatunków w pierwszej fazie podziału osobnika tworzą się łańcuchy
(Mobników potomnych. Pewne gatunki s. regularnie i na przemian rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Wśród s. są formy
lądowe (glebowe), amfibiotyczne i wodne, a wśród tych ostatnich zarówno żyjące w wodach śródlądowych jak i w morzach, w
strefie przybrzeżnej i pelagicznej. Lądowych i amfibiotycanych form s. jest znacznie więcej niż wodnych, ale formy wodne są
bardziej rozprzestrzenione głównie dzięki większej .możliwości biernego przenoszenia przez prądy wodne, ptaki itd.
Optymalnym środowiskiem dla form lądowych są wilgotne, próchniczne gleby, szczególnie łąk tortowych, gdzie spotykana jest
największa liczba gatunków. Do lądowych gatunków s. należą głównie dżdżownice i wazonkowce. S. żywią się resztkami
organicznymi, mikroorganizmami i cząstkami żywych roślin. Nieliczne gatunki są koprofagiczne, drapieżne lub pasożytują na
zwierzętach wodnych, głównie skorupiakach i rybach. S. żyjące w glebie (dżdżownice, wazonkowce)
311
skoczek
wywierają korzystny wpływ na stan i żyzność gleb, a s. wodne (głównie rureczniki i wazonkowce) są cennym pokarmem ryb.
Znanych jest około 3000 gatunków s., w tym ponad 200 w Europie Środkowej. [M.G,]
skleroblasty — komórki wytwarzające elementy szkieletu (->-skleryty). Spotyka się je u
-»-gąbek oraz u -^koralowców w mezoglei, a u ->-szkarłupni
- głównie w skórze właściwej. [TJS.1
skleryty — mineralne elementy wchodzące w skład szkieletu -»gąbek, -^koralowców,
-*bruzdobrzuchów i -»-szkar-łupni. Szczególnie zróżnicowane kształty mają s. gąbek, u
niewielkich pająków o długości ciała 2—5 mm, o niepozornym, szarobrunatnym ubarwieniu. Gatunki s. wykazują zróżnicowanie
wymagań środowiskowych. Na przykład z 2 gatunków łąkowych jeden występuje raczej na wierzchołkach traw i ziół, gdzie
buduje
Typy igieł gąbek
których występują w postaci jedno-, trój-, cztero- albo też sześcioosiowych igieł (spi-kul). [J.M.B.]
skoczek (Sitticus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-ska-kunowatych. Obejmuje formy
Skoczek Sitticus ftoricola.
oprzęd, drugi natomiast — w pobliżu ziemi. Pewne gatunki przystosowane «ą do środowiska skalnego, inne do terenów
piaszczystych albo do bytowania na pniach drzew czy nasłonecznionych ścianach budynków i płotów. Pomimo właściwego
pająkom kanibalizmu niektóre s. gnieżdżą się gromadnie, np. górski gatunek Sitticus rupicola, który buduje oprzędy pod
kamieniami leżącymi na powierzchni skał. Pod jednym kamieniem można niekiedy znaleźć kilkanaście oprzędów, w których
samice strzegą swych kokonów. Duże (do 2 cm średnicy) białe oprzędy Sitticus flmicola spotyka się często na wierzchołkach
trawi sitowia na wilgotnych łąkach oraz nad rozmaitymi zbiornikami wodnymi. Ze znanych ok. 50 gatunków s. na terenie Polski
stwierdzono występowanie 11. [J.P.]
skolopendry
S12
skolopendry (iS'co!operadrołnor-pha) — rząd stawonogów z gromady -»pareczników. Mają ciało dość .silnie wydłużone,
długości kilkunastu centymetrów, złożcne z 23—26 segmentów, z których tylko pierwsze za głową wykształcone są nieco
odmiennie niż reszta. Dość krótkie i mocne nogi wieńczą ostre pazurki. Wiele gatunków jest bardzo żywo ubarwionych, żółtych,
zielononiebieskich lub wielobarwnych. S. dysponują silnym jadem, zabijającym żaby i jaszczurki i powodującym długotrwale
bóle u człowieka. Samice s. opiekują się jajami i potomstwem, zwijając się wokół nich w jamce wygrzebanej w ziemi. Spośród
około 550 znanych gatunków olbrzymia większość żyje w tropikach.
Skolopendra Scolopendra ytrtdts
Niektóre są dość pospolite w południowej Europie. S. kryją się pod kamieniami w suchych i ciepłych biotopach. [W.S.]
skorpiony (Scorpźones) — rząd prymitywnych stawonogów z gromady -»-pajęczaków, z których największe (Pandinus) osiągają
18 cm długości. Ciało ich dzieli się na głowotułów okryty jednolitym pancerzem oraz dwuczęściowy odwłok, złożony z 5
segmentów dużych l 5 małych, (przekształconych w
cienki, ruchliwy 2aodwłok. 0-statni segment, telson, zawiera gruczoł jadowy i zakończony jest kolcem jadowym. I segment
odwłoka (VII ciała) zanikł, a VIII i IX są tylko częściowo zachowane. S. mają szczękoczułki krótkie, kończące się małymi
szczypcami, no-gogłaszczki długie, zakończone potężnymi kleszczami, oraz 4 pary odnóży krocznych. Biodra nogogłaszczków i I
pary odnóży krocznych uzbrojone są w płytki szczękowe. Odnóża IX segmentu ciała są przekształcone w charakterystyczne grzebyki i pełnią funkcje organu dotykowego; prawdopodobnie służą też do pobierania wody z wilgotnego podłoża. Na segmentach
X—XIII znajdują się płucotchawki, będące przekształconymi szczątkami odnóży odwłokowych. S. wyróżniają się wieloma
prymitywnymi cechami, jak np. słabą koncentracją centralnego układu nerwowego i siateczkową formą gonad. Słyną ze swojego
zabójczego jadu, jednakże opinie te są znacznie przesadzone, tylko niektóre bowiem gatunki mogą być groźne dla człowieka. Są
to na ogół gatunki średniej wielkości, o delikatnych szczypcach nogogłaszczków. Do najniebezpieczniejszych należy
półriocno-afrykańskł Androctonus aus-tralis, którego jad może zabić człowieka w ciągu kilku godzin. Ukłucie' innych gatunków
powoduje jedynie mniej lub bardziej silny ból. Jad ma charakter neurotoksyny i zbliżony jest do jadu niektórych węży. Istnieją
surowice przeciw jadowi s., opracowano również metody osłabiania działania jadu przez długotrwałe (do kilku dni) chłodzenie
ukłutej części ciała i leczenie objawowe. Pierwsza ipomoc, podobnie jak
313
skorupiaki
przy ukąszeniu węży, polega na przewiązaniu ukłutej części ciała, wykrwawieniu zatrutej tkanki i, jeśli to możliwe,-chłodzeniu
w wodzie z lodem lub za pomocą okładów chłodzących. S. nie niepokojony nie kłuje. “Ukąszenie" następuje zwykle _ przy
próbie łapania lub przy podrażnieniu s. przypadkowo zaplątanego w ubraniu, pościeli, obuwiu. S. prowadzą nocny tryb życia,
kryjąc się w dzień w norach dochodzących nawet do 80 cm głębokości, pod kamieniami, w szczelinach skał lub pod korą drzew.
Są drapieżne. Pokarm (owady i inne drobne bezkręgowce) chwytają •i zabijają szczypcami nogogłaszczków, a jedynie większą
zdobycz uśmiercają jadem. W pozycji bojowej odwłok jest wygięty do góry i do przodu tak, że kolec jadowy znajduje się w
pobliżu przedniej krawędzi głowotułowia. Po wbiciu kolca jadowego w ciało ofiary następuje wyciśnięcie jadu zawartego w
pęcherzyku jadowym. W okresie godowym samce i samice wykonują charakterystyczny taniec godowy, w czasie którego samiec
wytwarza i przylepia do podłoża zawiera jacy nasienie chitynowy woreczek o skomplikowanym kształcie (spermatofor), który
samica sama wprowadza do swoich narządów rozrodczych. Po zapłodnieniu samiec, jeśli nie zdąży uciec, często bywa pożerany
przez samicę. Rozwój zarodków odbywa się wewnątrz ciała matki, w jajnikach lub jajowodach, przy czym u niektórych s. wytwarza się rurkowaty przewód pomiędzy przewodem pokarmowym matki i otworem gębowym zarodka, przez który odbywa się
odżywianie zarodka. Młody s. wylęga się z jaja w macicy i zostaje następnie
Skorpion z rodzaju Pandłnu*
urodzony. Samica opiekuje się młodymi do 2 miesięcy, nosząc je na grzbiecie i karmiąc częścią własnej zdobyczy. S. żyją w
strefie klimatu ciepłego i gorącego, raczej suchego, na wszystkich kontynentach. W Europie występują w basenie Morza
Śródziemnego (dosyć boleśnie kłujące gatunki z rodzaju Buthus), dochodząc na północ aż do północno-wschod-niej Austrii
(nieszkodliwe gatunki z rodzaju Euscorpius), W Polsce, podobnie jak w wielu miastach portowych Europy, s. trafiają się
sporadycznie, zawleczone z transportami owoców tropikalnych (bananów) i drewna z krajów cieplejszych, nie są one jednak w
stanie przeżyć w naszych warunkach chłodniejszych pór roku. W każdym razie należy się liczyć z możliwością napotkania u nas
s. (jak również egzotycznych pająków, owadów i węży), np. w dojrzewalniach bananów. Ogółem znamy około 700 gatunków
żyjących współcześnie s. [J.P.]
skorupiaki (Crustacea) — pod-typ, a zarazem gromada z typu -^stawonogów. Ciało ich składa
skorupiaki niższe
314
się z głowy powstałej ze zlania się co najmniej 5 segmentów, wielosegmentowego tułowia o-raz segmentowanego odwłoka. U
niektórych grup s. l lub kilka przednich segmentów tułowia zrasta się z głową w jednolitą całość, zwaną głowotuło-wiem.
Zasadniczo z każdego segmentu ciała wyrasta para odnóży, przeważnie dwugałęzi-stych. Do odnóży głowowych należą 2 pary
czułków (z których I lub II para służy u niektórych grup do poruszania się w wodzie, a obie są siedliskiem narządów zmysłów,
głównie zmysłu chemicznego), para żu-waczek i 2 pary szczęk. 3 ostatnie pary odnóży głowowych pełnią rolę narządów gębowych, w skład których wchodzi często także l do 5 par odnóży tułowiowych, zwanych wówczas szczękonóżami. Liczba
szczękonóży zależy od liczby segmentów tułowiowych wchodzących w skład głowotułowia. Pozostałe odnóża tułowiowe, zwykle
w liczbie 5 lub więcej par, służą do chodzenia lub pływania. Niektóre z nich mogą być zmienione w narządy chwytne,
zakończone szczypcami. Odnóża odwłokowe rozwinięte są tylko u s. z podgroma-dy pancerzowców. Oczy gatunków drapieżnych
składają się z kilkuset soczewek; u niektórych mieszkańców głębin oceanicznych liczba ich dochodzi do 3000. S. są przeważnie
rozdziel-nopłciowe i jajorodne, znacznie rzadziej żyworodne. W rozwoju-występuje l lub kilka postaci larwalnych. Najbardziej
rozpowszechnionym stadium larwalnym jest -*.pływik. Gromada s. obejmuje ponad 40 000 gatunków zasiedlających w
większości środowisko morskie. Spora liczba gatunków zamieszkuje także wody słodkie, a tylko stosunkowo nieliczne,
wyżej uorganizowane s. przystosowały się do środowiska lądowego. Wśród s. obok drapieżców znamy też wielu ro-ślinożerców,
żywiącyah się przeważnie mikroskdyijnymi glonami, oraz mułożerców i padlinożerców. Liczne gatunki wiodą pasożytniczy
tryb życia, co w szeregu przypadków doprowadziło do całkowitego przeobrażenia postaci dorosłych, w których nie sposób dopatrzyć się cech stawonoga, a przynależność ich do gromady s. widoczna jest tylko w postaci larwalnej. Nieco odmiennemu, lecz
nie mniej poważnemu przeobrażeniu, związanemu z trybem życia, ulegli liczni. przedstawiciele wąsonogów. S. dzielimy na 7
podgromad. a mianowicie cefalokaridy, skrzelonogi, liścionogi, małżo-raczki, widłonogi, wąsonogi oraz pancerzowce. Dawniej
pancerzowce, jako tzw. s. wyższe, przeciwstawiano pozostałym s., zwanym członowcaml lub s. 'niższymi. [L.2.]
skorupiaki niższe -»"człoinowce.
akojka (Unio) — rodzaj mięczaków z rodziny ->"skójkowa-tych. Obejmuje liczne gatunki, rozsiedlone w Europie, zachodniej
Azji i północnej Afryce. Należą do nich również nasze duże słodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego
rodzaju dużych, słod-kowodnych małżów, -^szczeżui, s. mają muszle bardziej wydłużone, w przekroju poprzeMuszla ekójki
316
skrobikularia
czmyim bardziej zbliżone do koła, a ściany muazii znacznie grubsze i bez porównania grubszą warstwę .perłową. Ponadto w
przeciwieństwie do szczeżui (u których brak zamka) zamek s. składa się z silnych, dobrze rozwiniętych zębów i listew. S. są
pospolite w całym kraju na niżu, gdzie żyją w wodach stojących lub też niezbyt szybko płynących. Unikają wartkich potoków
oraz zbiorników silnie zakwaszonych. [T.U.]
skójka perłorodna -»perło-rodka.
skójkowate (Unionidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->bla-szkoskrzelnych właściwych. Ich muszle są kształtu mniej lub
bardziej owalnego, dwubocznie spłaszczone, długości 4—20 cm. Płaty płaszcza s. nie zrastają się, ale w normalnym położeniu
ściśle do siebie przylegają, pozostawiając otwarte tylko 2 wąskie szczeliny, zwane syfonami. Syfon dolny (wpustowy) jest
opatrzony licznymi drobnymi czułkami, syfon górny (wypustowy) jest gładki. Liczne gatunki s. zamieszkują wody słodkie niemal
wszystkich rejonów Ziemi. Tu należą wszystkie gatunki dużych małżów krajowych. Bardzo charakterystyczny dla s. jest ich
rozwój larwalny. Jaja rozwijają się w zewnętrznych płatach skrzel aż do stadium larwy, zwanej glochidium. Ma ona muszlę z 2
trójkątnych połówek, średnicy około 0,3 mm, przy czym na każdym z wolnych kątów muszli leży ruchowy, ostry kolec.
Glochidia za pomocą kolców czepiają się skóry przepływających ryb. Naskórek ryby rozrasta się "w miejscu zranienia, obrastając
dokoła całą larwę, która następnie do 10 tygodni pasożytuje w naskórku ryby, nie wyrządzając zresztą żywicielowi
poważniejszych szkód. Po u-kończeniu rozwoju larwalnego młode małże wydostają się z naskórkowej otoczki, opadają na dno i
rozpoczynają życie typowe dla postaci dojrzałej. W przepływie materii i energii biocenoz wodnych s. odgrywają dosyć doniosłą
rolę, wykorzystują bowiem jako pokarm zawiesiny organiczne (dostępne tylko niewielu organizmom), przetwarzając je 'na białko
zwierzęce o dużych wartościach pokarmowych. S. służą za pożywienie wielu zwierzętom wodnym i nadwodnym. W Polsce w
niektórych okolicach są wykorzystywane na niewielką skalę jako pasza dla świń i drobiu. [T.U.l
tkręp -».trochus.
skrobikularia (Scrobicularia piana) — gatunek mięczaka z rodziny ScrobicuZaritdae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Ma muszlę owalną, długości do 5 cm, szarawą z lekkim nalotem żółtawym lub czerwonawym. Zamieszkuje wybrzeża
Atlantyku, od północnej Afryki do południowej Norwegii, oraz Morze Śródziemne. Żyje na dnie mulistym, od brzegu do
głębokości 15 m, również w wodach częściowo wyśledzonych oraz przy ujściach rzek. Zwykle zagrzebuj e się w muł na
głębokość około 10 cm, wystawiając tylko syfony. Odznacza się oryginalnym sposobem pobierania pokarmu: podczas gdy syfon
wypustowy tylko wystaje z dna, syfon wpustowy, całkiem od niego oddzielony i znacznie dłuższy, zatacza koła i obmacuje dno,
zbierając cząstki pokarmu z jego .powierzchni. S. są
skrytosz
S16
jadalne, wyróżniają się pikantnym smakiem, stąd w niektórych językach noszą nazwę “małży pieprzowych". [T.U.]
skrytosz (Dorippe) — rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 2 cm
długości. 2 tylne pary odnóży tułowiowych zmienione są w drobne, wzniesione ku górze organa chwytne, służące do
przytrzymywania na grzbiecie maskujących ciał obcych. S.
skrzydlówka
Storytosz Dorippe granulatu A — odsłonięty; B — ukryty pod muszlą
biegają po dnie morskim za pomocą jedynie 2 wysmukłych par odnóży. Zasiedlają płytkie dno mórz tropikalnych, rzadziej .subtropikalnych.
[L.Ż.]
.skrzelonogi l. (Anostraca) — podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Mają ciało inie pokryte pancerzem, jednorodną segmentację
tułowia i odnóża o listkowatych członach, jak u wielu -»-li-
ścionogów. 2, (Branchiopodd) — grupa skorupiaków obejmująca liścionogi i Anostraca. [T-S.]
skrzeloptywka (Branchinecta paludosa) — gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelono-gów o wysmukłym, półprzeźroczystym ciele. Tułów ma 11 par dwugałązkowych odnóży pływnych. S. jest gatunkiem arktycznym o szerokim
wokół-biegunowym rozsiedleniu. Jej głównym biotopem "są małe i płytkie stawki, utworzone z wód roztopowych, zimą przemarzające aż do dna. Aktywne życie s. ogranicza się do kilku miesięcy w ciągu roku. W Polsce gatunek ten występuje tylko w
jednym jeziorku tatrzańskim (w Stawie Dwoistym), w którym zachował się jako relikt polodowcowy. S. żyją zasadniczo w
wodach słodkich, jednak sporadycznie spotkać je można w środowisku mniej lub bardziej słonym. [L.2.]
skrzelowce — -^przywry mo-nogenetyczne z rodziny Dacty-logyridae i Gyrodactylidae. Pasożytują na skrzelach i skórze ryb
słodkowodnych i morskich. Ważne z gospodarczego punktu widzenia są rodzaje daktylo-gyrus i gyrodaktylus. [M.S.1
skrzydelnik (Strombus) — rodzaj mięczaków z rodziny Strombidae, z rzędu -»-jedno-przedsionkowców. Muszle s. mają
najczęściej wysokość 3— —10 cm, ale istnieją gatunki rosnące do 30 cm, a nawet 40 cm. Samice są nieco większe od samców.
Muszla młodych s. jest stożkowata, a u dorosłych zewnętrzna krawędź otworu muszli rozbudowuje się w kształt szerokiego
“skrzydła". To skrzydło może być znacznej grubości, a jego wewnętrzna
powierzchnia — wyszukanej barwy. Wieczko z konchioliny jest sztyletowate wydłużone, osadzone na wydłużonej i bardzo
ruchliwej, tylnej części nogi. Gwałtownymi ruchami wieczka może się s. odbijać od podłoża i w ten sposób w razie zagrożenia
kilku skokami oddalić w bezpieczniejsze miejsce. Przypadkowe uderzenie wieczkiem może być dla napastnika bolesne, a nawet
spowodować poważne okaleczenie. Normalnym sposobem poruszania się ś. jest również odpychanie się wieczkiem od podłoża,
tylko w wolniejszym tempie. Ślimaki te w ogóle nie mogą zwyczajnie pełzać, gdyż noga ich nie ma płaskiej podeszwy. S. w
liczbie kilkudziesięciu gatunków zamieszkują przybrzeżne wody wszystkich mórz tropikalnych i ciepłych. Żyją na niezbyt głębokim dnie piaszczystym, często w pobliżu łąk podwodnych.
Muszla elorzydelnika
Żywią się pokarmem roślinnym. Duże gatunki są jadane;
istnieje nawet spory przemysł przetwórczy, a także specjalne
potrawy, przyrządzane wyłącznie ze s. (amerykański conch chowder). Z dużych muszli-i. wyrabia się trąbki bądź wycina ozdoby
z ładnie ubarwionych “skrzydeł". Niektóre gatunki wytwarzają piękne różo-wawe perły, cenione na równi z kamieniami
półszlachetnymi. [T.U.l
skrzydłonogie (Pteropoda) — rząd mięczaków z podgromady
-^•tyłoskrzelnych. Mają nogę i muszlę silnie uwstecznione. Pływają wiosłując wyrostkami skórnymi, przypominającymi
skrzydła motyli. Żyją w plan-ktonie wszystkich mórz pełno-słonych. Stanowią ważny składnik pokarmu ryb i wielorybów
fiszbinowych. Należą do nich m.in. skrzydłówka i po-pływka. [T.U.]
skrzydlopławka (Clione) — rodzaj mięczaków z rzędu
-^•skrzydłonogich. Obejmuje gatunki o długości ciała l—
-3 cm, których muszla zanikła całkowicie. S. pływają w toni wodnej, wiosłując 2 wyrostkami nogi. Pożerają nieco mniejsze od
siebie organizmy plan-ktoniczne. Zamieszkują licznie morza polarne i zimne, gdzie występują masowo i są ważnym składnikiem
pożywienia większych organizmów plan-ktonożernych, głównie wielorybów fiszbinowych. [T.U.]
skrzydtówka (Cttó) — rodzaj mięczaków z rzędu -^-skrzydło-nogich. Obejmuje gatunki odbiegające od kształtów typowego
ślimaka. Ich muszle długości (kilku milimetrów stanowią wysmukłe stożki bez skrętów, bardzo cienkie i zupełnie przejrzyste. S.
pływają swobodnie w wodzie za pomocą ruchów dwupłatowatych wyrostków nogi. Ponieważ obydwa
skrzypek
wyrostki uderzają równocześnie, przypominają nieco lecącego motyla. Liczne gatunki s. zamieszkują wszystkie morza l oceany
świata, unosząc się swobodnie w toni wodnej od powierzchni do głębokości 2000 m. Żywią się mniejszymi od siebie
organizmami plan-ktonowymi, które odfiltrowują z wody. Występują w tak ogromnych ilościach, że w wielu miejscach na dnie
oceanicznym tworzą się pokłady mułu złożone przeważnie z ich muszelek. Stanowią ważny składnik pokarmu większych zwierząt planktonożernych, jak niektóre ryby i wszystkie wieloryby fiszbinowe. [T.U.]
skrzypek, uka, mrugacz, 'krab mrugacz, nawigator, krab nawigator (Uca) — rodzaj stawonogów z sekcji -».krabów. Obejmuje
gatunki mające głowotu-łów 'długości l—2 cm, trape-zoidalny, rozszerzony z przodu. Ich oczy umieszczone są na długich
słupkach. Szczypce z jednej strony ciała znamionuje znacznie silniejszy rozwój niż ze strony przeciwnej. Dysproporcja ta
zaznacza się szczególnie jaskrawo u samca, u którego większe szczypce mają niezwykle wydłużone końce. S. są pospolitymi
mieszkańcami plaż tropikalnych, graniczących z bagnami. Żyją w głębokich norkach, zlokalizowanych w niewielkiej odległości
od wody. Część norek mieści się w zasięgu maksymalnych pływów morskich. Te ostatnie zamykane są dość szczelnie w czasie
przypływu, w związku z czym przynajmniej w części pomieszczenia utrzymuje się powietrze. S. żerują gromadnie w czasie
odpływu morza. Są wszystkożerne. Samce wydają, szczególnie w porze nocnej, skrzypliwe dźwięki, przyipomi318
nające świerkanie świerszcza. Dźwięki te nasilają się w okresie godowym. Do rytuału godowego należą ponadto harce wokół
samiczki, połączone z ukłonami oraz wymachiwaniem potężnych l barwnych szczypiec, które jednocześnie ostrzegają rywali
przed wkroczeniem na zajęte terytorium. S. żyją w dużych skupieniach, do 50 okazów na l m* dna. Do rodzaju s. należy ponad 60
gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej l spełniających ważną funkcję czyścicieli strefy przybrzeżnej morza.
[L.2.]
skrzyplocz (.Limulus polyphe-mus) — gatunek stawonoga z rzędu -»-ostrogonów. Długość jego ciała dochodzi do 60 cm. Jest
zwierzęciem morskim, występuje przy dnie płytkich przybrzeżnych wód Atlantyku wzidłuż całej prawie Ameryki Północnej.
Żywi się pierścienicami i nagimi mięczakami, które wygrzebuje z mułu i piasku. Żyje do 19 lat. Nie ma znaczenia gospodarczego,
natomiast pokrewne gatunki, występujące u wybrzeży Wietnamu, są łowione i spożywane przez rybaków. (Tabl. XI). [J.P.]
skubnn (Ischyropsalis) — rodzaj stawonogów z rzędu -»leo-sarzy. Obejmuje gatunki wyposażone w potężne szczęko-czułki,
dłuższe niż reszta ciała. Długość ciała wraz ze szczęko-ozułkami wynosi kilkanaście milimetrów. Nogi jak na kosa-rza są niezbyt
długie i dość silne. Ciało łącznie z odnóżami jest jednolicie czarne, a jedynie miejsca słabiej zeskleroty-zowane mają jaśniejszą
barwę. S. zamieszkują środowiska wilgotne i ciemne. Kryją się pod butwiejącymi pniami drzew, pod kamieniami w pobliżu gor319
słonaczek
sfeich potoków i w jaskiniach. Ich podstawowym pożywieniem są ślimaki głównie z rodziny szklarek. Swymi potężnymi
szczękoczułkami potrafią obłamywać po kawałku muszlę tak długo, aż dobiorą się do schowanego w jej wnętrzu ślimaka. S.
kruszą nie tylko delikatne muszle szklarek, ale i ślimako-watych, a nawet wyjątkowo. twarde i mocne skorupki świd-rzyków.
Żyją. wyłącznie w Europie. Zamieszkują góry i wyżyny, od Hiszpanii i Portugalii po Rumunię. W Polsce wystę--pują 2 gatunki
s., jeden w Sudetach i Jurze Kratoowsko--Częstochowskiej (w jaskiniach koło Ojcowa), a drugi w Karpatach. [W.S.]
skuiłce (Glomerida) — rząd stawonogów z gromady -»fcro-cionogów. Mają ciało o owalnym zarysie, wysoko wyskle-pione,
złożone z kilkunastu segmentów, na pierwszy rzut oka przypominające -»-równonogi. Drobne gatunki są białe i pokryte licznymi
wyrostkami skórnymi, a większe — gładkie i lśniące, przy czym na zielonkawym, brunatnym lub czarnym tle ich ciała występują
złociste, żółte lub czerwone plamy i kreski. Wszystkie s. mają zdolność zwijania Się w kulkę, która u gatunków tropikalnych
przekracza rozmiary piłeczki pingpongowej. U samców zmodyfikowana ostatnia .para odnóży służy do kopulacji. S. żyją głównie
w ściółce leśnej, rzadziej na łąkach i w ogrodach. Czasem zdarzają się ich masowe pój a-wy i wówczas zaczynają wędrować w
zespołach liczących tysiące okazów. Większość gatunków zamieszkuje obszary tropikalne. W faunie Polski występuje łącznie 12
gatunków i podgatunków s. [W.S.]
skuliczek (Ci/listicus) — rodzaj stawonogów z rzędu -»-równo-nogów. Obejmuje gatunki o wydłużonym, w zarysie jajowatym
ciele. Mają one falistą przednią krawędź głowy, z zaostrzonym występem czołowym i bokami głowy. Płytka ogonowa jest z tyłu
zaokrąglona i zaopatrzona w długi ostry wyrostek, po którego bokach sterczą odnóża ogonowe. Zaniepokojone s. zwijają się w
nieregularną kulkę, przyciskając czulki do grzbietowej strony ciała. Rodzaj ten obejmuje kilkanaście gatunków rozprzestrzenionych w południowej, rzadziej środkowej Europie oraz w przyległych częściach Azji, zasiedlających różne bio-topy
lądowe. W Polsce występuje s. gładki. [L.2.]
skuliczek Kładki (Cylisttcus convexus) — gatunek stawonoga z rodzaju -»-skuliczka. Ma ciało długości do 14 mm, barwy
szarobrunatnej, z 2 podłużnymi smugami, złożonymi z białawych plamek. Występuje w rozmaitych biotopach — zarówno pod
kamieniami (zwłaszcza u podnóża wapiennych skał), jak i w piwnicach (głównie pod ziemniakami), w cieplarniach, ruinach i
koło zabudowań. Spotkać go można także na brzegach zbiorników wodnych pod kamieniami i zwałami trzciny lub trawy
morskiej. Niekiedy zasiedla nawet nory jaskółek brzegówek. S.g., rozprzestrzenione pierwotnie tylko w Europie, zostały
zawleczone przez człowieka w inne rejony Ziemi, zwłaszcza do Ameryki Północnej i Południowej. [L.Ż.1
słonaczek, solowiec, solanko-wiec (Artemid salina) — gatunek stawonoga z podgromady ->-skrzelonogów. Ma ciało wy-
sionecznice
330
Slonaczek
dłużone i półprzeźroczyste, lekko różowawe, długości do 18 mm. Część tułowiowa jest bocznie ścieśniona i zaopatrzona w 11 par
odnóży. Głównym siedliskiem s. są bardzo słane wody śródlądowe, o zasoleniu 40—200 %o, jakkolwiek spotkać go można w
jeszcze bardziej słonym środowisku (do 300 %o), jak również w niemal słodkiej wodzie. Tak ogromną zdolność
przystosowawczą zawdzięcza on 'doskonałemu mechanizmowi fizjologicznemu umożliwiającemu utrzymywanie stężenia soli
we krwi na stale jednakowym poziomie. W każdym ze środowisk o odmiennym zasoleniu inna jest .szybkość dojrzewania s., co
wpływa na budowę ciała. W im bardziej słonej wodzie przebywają s., tym bardziej wydłuża im się odwłok i dochodzi do tym
większej redukcji ostatnich członów. S. jest gatunkiem kosmopolitycznym, spotykanym na wszystkich kontynentach.
Występuje nie tylko na nizinach, ale i w wodach górskich do wysokości 4500 m (w Tybecie) oraz w niektórych przymorskich
limanach. S. rozmnaża się dzieworodnie. Jego larwy (-»-pływik) wykluwają się czasami z jaj już w woreczku lęgowym. S. żywią
się planktonowymi okrzemkami i zielenicami, a w razie ich niedostatku opuszczają się na dno zbiornika, pochłaniając delikatny
muł wraz z bakteriami. Są
hodowane nierzadko jako pokarm dla ryb akwaryjnych, a nawet ryb użytkowych, z cennym jesiotrem włącznie. Bywają
konsumowane również przez człowieka (a mianowicie przez niektóre plemiona indiańskie oraz arabskie). [L.Ż.]
slonecznice (Heliozoa) — rząd pierwotniaków z podgromady
->lpromienionóżek. W przeciwieństwie do -opromienić i
-potwornie nie mają ani szkieletu organicznego, ani mineralnego. Pewne jednak elementy szkieletowe w postaci małych płytek,
igiełek i kryształów krzemionkowych mogą być porozrzucane w cytoplazmie naokoło centralnej części, w której znajduje się
jedno lub kilka jąder. Nie występuje u s. nigdy charakterystyczna dla promienie torebka organiczna, otaczająca jądro wraz z
częścią cy-toplazmy. Nibynóżki wzmocnione są włókienkami osiowymi (aksonemami), które promieniście rozchodzą się z centrum cytoplazmy kulistej komórki o średnicy 10—100 [im. Dotychczas tylko u niektórych gatunków wykryto zdolność do
wytwarzania gamet i ich kopulację. Zewnętrzna warstwa cytoplazmy, w której u pewnych gatunków s. przebywają symbiotyczne
glony, ma strukturę piankowatą i silnie uwodnioną. W cytoplazmie wewnętrznej odbywają się procesy trawienne i znajduje się
wodniczka tętniąca. S. występują najczęściej w wodach słodkich, otwartych lub w środowiskach wilgotnych, np. torfowych. Parę
gatunków żyje w wodach słonych. Niektóre formy tworzą kolonie, w których osobniki połączone są żelatynowatą mufką. S.
często wiodą drapieżny tryb życia i są zdolne do pożerania nawet
TABLICA XIII. SKORUPIAKI
Pąkle przytwierdzone do muszli omulka
Śpiewka z rodzaju Argulus
l
małych bezkręgowców, np. wirków. [A.J.K.]
sloniczka ->ibosmina.
slonopójki (Halacandae) —rodzina stawonogów z podrzędu -rTrombidiioTmes. Żyją głównie w morzach na glonach lub
pasożytują na różnych morskich bezkręgowcach. Nieliczni przedstawiciele występują również w wodach słodkich. [J.P.]
slupkowce ->istrongylidy. solankowiec -»6łonaczek.
solfugi (Solifugae) — rząd stawonogów z gromady ->paję-czaków. Rosną 'do 7 cm 'długości. Mają segmentowany gło-wotułów i
odwłok, szczęko-czułki bardzo masywne, a nogogłaszczki wydłużone, pełniące funkcję narządów dotyku. Mimo groźnego
wyglądu są nieszkodliwe, gdyż brak im gruczołów jadowych i mogą co najwyżej kaleczyć szczypcami szczękoczułków. Są
aktywne wieczorem lub nocą, biegając charakterystycznym, zygzakowatym i na pozór 'szybkim ruchem, a w 'dzień 'kryją się w
norach. Żywią się' owadami Cap. termitami, konikami polnymi) i innymi bezkręgowcami
_______________. soryt
(np. 'dżdżownicami); obserwowano również pożeranie przez nie 'jaszczurek. S. nie wykonują tańców godowych, a 'samice po
złożeniu jaj i przykryciu ich . ziemią nie interesują się dalszym losem potomstwa. Występują w isuchych, gorących lub 'ciepłych
okolicach .południowej Europy i Azji, w Afryce i w obu Amerykach. Znanych jest ponad 800 gatunków z rzędu s. [J.P.]
soliter -tasiemiec uzbrojony. solowiec -wsłonaczek.
soryt — forma przetrwalniko-wa większości gatunków —^gąbek zwyczajnych, będąca formą rozmnażania wegetatywnego,
noszącego miano pączkowania wewnętrznego. S. mają kształt kuli o średnicy znacznie mniejszej od l mm. Powstają wewnątrz
organizmu macierzystego gąbki ze skupienia pewnej liczby -»-archeocy-tów. Sam zarodek tworzy się z reguły z jednej tylko
komórki i odżywia się kosztem pozostałych archeocytów. S. przekształcają się w swobodnie pływające larwy, niczym nie
różniące się od larw powstałych na 'drodze rozrodu płcioSolfuga z rodzaju Caleodes
sparganum
wego (->-amfiblastula, ->-paren-chymula). Larwy te pływają przez jakiś czas swobodnie w wodzie, a następnie osiadają na dnie,
przechodzą metamorfozę i przekształcają się w młode gąbki. Formy przetrwalnikowe gąbek słodkowodnych noszą nazwę
--ngenrul. [J.M.R.]
spar&anum — -^plerocerkoid mający zdolność pączkowania, co prowadzi do powstania larwy z rozgałęzieniami. S. występuje
w rozwoju bruzdo-głowca Diphyllobothrium eri-nacei. Spotyka się go w mięśniach somatycznych żab, węży oraz wielu
gatunków ptaków i ssaków. Różni się od plero-cerkoidów -^-bruzdogłowca szerokiego taśmowatym kształtem, długością i
podłużnym rowkiem, biegnącym wzdłuż brzusznej części ciała. [M.S.-]
spawęki -Mnogogłaszczkowce.
spirostomum (Spirostomitw) — rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•róanorzęsków. Obejmuje gatunki o rozmiarach l—3 mm. Są
one 'wydłużone, silnie spłaszczone, o zarysie prawie prostokątnym. Wzdłuż krawędzi ciała przebiega idługi szereg błonek
dogębowych. Szereg ten zakręca do zagłębienia gębowego, które przesunięte jest nieco na stronę brzuszną. Podobnie jak u innych
orzęsków na dnie tego zagłębienia znajduje się “otwór gębowy" komórki. Wnętrze tylnej części ciała zajmuje l olbrzymia wo-dniczka
tętniąca. Makronukleus ma postać sznura ze zgrubieniami i każdemu jego zgrubieniu towarzyszy l mikronu-kleus. Ciało s. jest bardzo silnie
kurczliwe. S. odżywiają się bakteriami. Znane są zarówno z wód słodkich, jak i słonych. Spotyka się je w Europie, w Azji oraz w Ameryce
Północnej. [A.J.K.]
Spirotricha — podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsk6w. Charakteryzuje je rozwinięte pole gębowe, otoczone prawoskrętną spiralą,
złożoną z licznych tołonek dogębowych, które zbudowane są ze zlepionych rzęsek. Ruch tych błonek, zwanych także mem-branellami
dogębowymi, wywołuje dogębowy prąd wody, napędzający pokarm. Do S. należą rzędy: rożnorzęsków, spo-dorzęsków oraz Entodinio-morpha,
różniące się między sobą pozagębowym orzęsieniem ciała. [A.J.K.]
spirula (Spirula spirala) — gatunek mięczaka z rzędu ->-dzie-sięciornic. Ma ciało kręte. kształtu fasolowatego, długości około 5 cm (bez
ramion), z czego oikolo 1/3 przypada na głowę. Ramiona są bardzo krótkie. Na końcu tego zaokrąglonego worka trzewiowego znajduje się po
bokach para niedużych, kolistych płetw. Muszlę s. obrasta wprawdzie płaszcz (jak
3fl3
spodorzęski
Spirostomum
-makronukleus; 2 — mikronukleusy; 3—rynienka gębowa; 4—“otwór gębowy" komórki; 5 — blonki dogębowe; 6 — wodniczka tętniąca
u wszystkich dwuskrzelnych), ale jest ona zwinięta spiralnie, podzielona przegrodami na komory, podobnie jak u łodzika i innych
czterosikrzelnych. Tak samo jak u tych ostatnich przegrody muszli są przebite pośrodku otworkami, przez które aż do komory początkowej
przebiega rurkowata wypustka ciała, zwana syfonem. Wnioskuje się stąd o wielkiej długowieczności tego gatunku. S. żyją pelagicznie we wszystkich morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej, na głębokości 250—1750 m. O ich trybie życia wiadomo bardzo mało. Na podstawie obserwacji
w akwariach przypuszcza się, że unoszą się one najczęściej w wodzie głową na dół, co spowodowane jest izapewne obecnością muszli, która
działa jak pęcherz pławmy. Pływają podobnie do innych dziesięcior-nic, używając płetw do ruchów powolnych i odrzutu do ruchów szybkich.
Muszle s. znajdują się mieraz na plażach, wyrzucone tam przez fale morskie. [T.U.]
śpiewka karpiowa (Argulus fo-liaceus) — gatunek .stawonoga z rzędu -wsplewek. Rośnie do długości 12 mm. Pasożytuje okresowo na rybach
karpiowa-tych, szczupaku i niektórych innych rybach słodkowodnych Eurazji. Występuje także w obrębie zarosłych zatok wód słonawych, np. w
Zatoce Puckiej, tj. w wodzie o zasoleniu około 7%o. Wyrządza poważne szkody w gospodarstwach karpiowych, ponieważ zranione ryby ulegają
często groźnej chorobie pleśniawce. [L.Ż.]
śpiewki {Branchiwa) — rząd stawonogów z podgromady —.-widłonogów (niektórzy autorzy traktują je jako odrębną
podgromadę skorupiaków). Należą tu gatunki pasożytnicze o silnie spłaszczonym, w zarysie niemal kulistym ciele, złożonym z głowy i
4-segmentowego tułowia, okrytym z wierzchu szerokim pancerzem, spod którego sterczy drobny rozwidlony odwłok. Kończyny głowowe
przekształcone są w 2 duże przyssawki oraz haczyki. S. posługują się w czasie pływania 4 dwugałęzistymi .odnóżami pływnymi tułowia lub bocznymi 'skrzydełkami pancerza. Żywią się krwią ryb słodkowodnych (rzadziej morskich) albo płazów, przyczepiając się okresowo do ich skory,
którą rozcinają ostrymi żuwaczkami. W przypadku gromadnego występowania s. 'ryby ulegają osłabieniu, a w powstałych ranach rozwija się
często pleś-niawka, prowadząca nierzadko do śmierci gospodarza. S. są rozdzielnopłciowe i jajorodne. Kopulacja 'przebiega w toni wodnej lub na
ciele ryby. Jaja sklejone w długie sznureczki składane są na roślinach, kamieniach lub innych przedmiotach podwodnych. Po kilku tygodniach
wylęgają się młode osobniki, dość podobne do swych rodziców. S. obejmują zaledwie 75 gatunków, z których znaczna większość należy do
jednego tylko rodzaju s. (Tabl. XIII). [L.2.]
spodorzęski (Hypotricha) — rząd pierwotniaków z podgromady —>-Spirotricha. Mają silnie spłaszczone ciało. Orzęsie-nie składa się z wielu
dużych, ruchliwych i grubych szczecinek (cirri), które wyglądaj ą tak jak duże rzęski, a składają się z pozlepiany ch ze sobą pojedynczych rzęsek.
Oprócz szczecinek s. mają orzęsienie dogę-bowe typowe dla iSpźrotricha, złożone z wielu błonek dogę-
spondylus
bowych (zlepionych rzęsek), ustawionych kolejno jedna za drugą, które napędzają pokarm do cytostomu. Poszczególne rodzaje i
gatunki s. wyróżniają się różną liczbą, wielkością i położeniem szczecinek. Do s. należy m.in. małżynek. [A.J.K.]
spondylus (Spondylus) — rodzaj mięczaków z rzędu ->aie-równamięsniowych. Muszla s. przypomina muszlę ->prze-grzebka
zarysem oraz tym, że jej prawa połówka jest bardziej wypukła od lewej. Powierzchnię muszli okrywają liczne sterczące toolce,
sięgające u niektórych gatunków do 5 cm długości, podczas gdy średnica całej muszli rzadko przekracza 10 cm. Zamek jest
dobrze rozwinięty i składa się z 2 zębów w 'jednej i 2 dołków w drugiej [połowie muszli. Muszle s. są barwne, przy czym ich
barwa może się znacznie wahać nawet w obrębie l gatunku. S. zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją ma
'ogół na głębokości 'do kilkunastu metrów, na skałach, wrakach itp., przytwierdzając się do nich prawą połówką muszli. (Tabl.
XVI). [T.U.]
sporocysta — stadium 'rozwojowe -Mprzywr digenetycznych powstające z -Mmiracidium. Po wniknięciu do żywiciela pośredniego miracidium przekształca się w s. macierzystą. Następuje przy itym redukcja organów zmysłów, uproszczenie .układu
nerwowego oraz ulega pewnej przebudowie układ wydalniczy. Cała metamorfoza trwa zwykle 2—3 dni. Dorosła macierzysta
s. przedstawia Się jako cienkościenny, kształtem zbliżony do ikuli, wrzecionowaty lub wydłużony woreczek, wewnątrz którego
znajdują się komórki zarodkowe. Z narządów występujących w miracidium zachowują się komórki zarodkowe i zwykle też
protonefrydia. S. macierzysta 'osiąga zazwyczaj 2—
—3 mm długości, może jednak u niektórych gatunków dochodzić do 10 mam. Umiejscawia się w organach wewnętrznych
mięczaków (głównie ślimaków). Z (komórek zarodkowych s. macierzystej mogą powstawać
—»iedie lub s. potomne, które różnią się od s. macierzystej przede wszystkim mniejszymi rozmiarami. Redie lub s. potomne
wydostają się ze s. macierzystej przez otwór rodny albo przez rozerwanie ściany jej ciała. W s. potomnej powstają następne stadia
rozwojowe przywr, zwane -^-cerka-riami. [M.S.]
sporogonia — proces wytwarzania ikomórek inwazyjnych, zwanych s p o r o z o i t a m i. U niektórych aporowców właściwych
(-^-ziarniaki i ->hurmacz-ki) sporozoity powstają wewnątrz spór na drodze podziałów encystowanej komórki. Sporozoity mogą
również tworzyć się bezpośrednio z encystowanej zygoty, a więc z pominięciem stadium spory (-^krwinkowce). [A.J.K.]
sporowce pelzakowate (Amoe-bosporidia, Chidosporidia) — podtyp z typu —.-pierwotniaków. Są pasożytami zarówno
kręgowców, jak i bezkręgowców, tworząc wewnątrz tkanek żywiciela bądź wielojądrowe plazmodia (u Myxosporidia), bądź
jedynie formy dwujądro-we (u Microsporidia). W cyklu rozwojowym s.p. występują spory zaopatrzone w tzw. torebki
biegunowe. Te ostatnie to wodniczki wypełnione płynem, w którym znajduje
sporowce właściwe
się tzw. nić biegunowa. Żywiciel zaraża się połykając spory. Gdy zewnętrzna otoczka spory zostaje nadtrawiona, nić biegunowa wystrzela ize
swej torebki i wbija się w nabłonek jelitowy gospodarza. Wystrzelenie nici spowodowane jest wysokim ciśnieniem płynu wewnątrz torebki. Nić
jest w środku 'drożna, podobnie jak igła strzykawki. Przez jej przewód wydostaje się inwazyjna amebula. Jest to jednoją-drowy lub dwujądrowy
pierwotniak, mający postać pełza-ka. Amebula zostaje wstrzyknięta w głąb nabłonka, po czym aktywnie penetruje tkanki żywiciela, aby usadowić
się w odpowiednim dla siebie miejscu. Następnie rozrasta się w wielojądrowe plazmo-dium, z Iktórego wyodrębniają się inwazyjne spory. S.p.
wytwarzają spory jednokomórkowe (u Mźcrosporźdźa) bądź wielokomórkowe (u Myxosporidia). Spora jednokomórkowa jest pojedynczą
komórką, która w swym wnętrzu zawiera l lub rzadziej 2 torebki biegunowe. Jej jądro wraz z częścią cytoplazmy tworzy amebulę powstającą w
momencie opuszczania spory. Spora wielokomórkowa składa się z wyodrębnionej komórki dwu-jądrowej amebuli, z całkowicie
wyodrębnionych komórek biegunowych z torebkami biegunowymi oraz ze zdegenero-wanych komórek tworzących otoczkę spory. Po
wystrzeleniu nici biegunowej komórki biegunowe oraz komórki otoczki nie biorą udziału w dalszym rozwoju pierwotniaka. W obrębie s.p.
wyróżnia się 2 gromady: Microsporidia oraz Myxosporidia. [A.J.K.]
sporowce właściwe (Sporozoa,
Apicomplexa, Telosporidia) —
podtyp z typu -»pierwotnia-ków. Należą do nich wyłącznie gatunki pasożytnicze, które cechuje złożony cykl życiowy, niekiedy
przebiegający w 2 żywicielach. Rozwijają się zarówno w świetle przewodu pokarmowego, jak łez (przynajmniej w pewnych
stadiach) śródtkainfcowo i wewnątrz komórek żywicielskich. Wspólną cechą wszystkich s.w. jest wytwarzanie komórek inwazyjnych, zwanych isporozoitami, o kształcie banana, mających zdolność penetracji komórek żywiciela. Ich przedni koniec jest
zaostrzony i tworzy penetrującą część, tzw. zespól api-kalny (stąd nazwa Apicomplexa). Ostatnio wykazano podobieństwo w
budowie różnych Sporozoitów i na tej podstawie do B.W. zaliczono toksoplazmy. Stporozoity wnikają 'do ciała gospodarza w
postaci spór zjedzonych wraz z pokarmem bądź 'zostają wprowadzone do krwi przez ukłucie zarażonego nimi owada. Niezależnie
od dróg penetracji atakują bezpośrednio komórki gospodarza. Wewnątrz nich isporozoity rozrastają się. Dalsze drogi rozwoju
przebiegają różnie u rozmaitych iS.w. U większości s.w. jądro zaczyna 'dzielić się wielokrotnie i powstaje wielojądrowe
plazmodium. Jego jądra przyporządkowują sobie część cytoplazmy, tworząc komórki potomne. Proces ten nosi 'nazwę
—schizogonii. W tym czasie komórka żywiciela ulega ostatecznemu zniszczeniu, a drugie pokolenie (pasożyta atakuje następne
komórki. Kolejna generacja plazmodiów może (powtórzyć schizogonię. Jedynie u niektórych hurmacz-ków brak schizogonii.
Sporo-zoit po wniknięciu do komórki gospodarza rośnie, ale nie wytwarza potomnych 'pokoleń ko-
sporozoit
327 mórek inwazyjnych. Po ukończeniu procesu dojrzewania hurmaczki te przechodzą -»-ga-mogonię. W pełnym cyklu życiowym s.w. zachodzą 3
procesy: schizogonia, gamogonia i ->aporogonia. Wiele s.w. powoduje groźne schorzenia. Walka z pasożytami polega ina usuwaniu źródeł
zarażenia i farmakologicznym leczeniu chorych. W obrębie s.w. wyróżnia się 4 gromady: ziarniaki, hur-maczki, krwinkowce oraz toksoplazmy.
[A.J.K.]
sporozoit -»-sporogania.
sprzągla (Salpa) — rodzaj strunowców z gromady —^sprzągli. Obejmuje gatunki .kształtu cylindrycznego lub wrzecionowatego, długości l—20
cm. Poprzez przezroczystą powłokę ciała (osłonę) widoczne są o-krężne pasma mięśni, nie zamykające 'się na stronie brzusznej. W rozwoju
występuje przemiana pokoleń. Pokolenie bezpłciowe prowadzi do powstawania długich łańcuchów osobników, które z czasem oddzielają się od
siebie. Rodzaj s. obejmuje liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w pełnosłonych morzach. Niektóre z nich występują gromadnie, zdradzając
swą obecność, szczególnie nocą, intensywnym świeceniem. [L.Ż.]
sprzągle (.Thaliacea) — gromada strunowców z podtypu ->o-słonic. Mają kształt beczułko-waty, wrzecionowaty lub cylindryczny. Długość ich
oscyluję od l do 20 cm. Znaczna przezroczystość umożliwia bez sekcji oglądanie budowy wewnętrznej, przy czym szczególnie rzuca się w oczy
szereg okrężnych wiązek mięśni, przylegających do galaretowatych ścianek osłonki ciała. U
wielu gatunków wiązki te' są przerwane na stronie brzusznej. W czasie rytmicznych skurczów mięśni woda jest wyrzucana z obszernej jamy ciała
na zewnątrz, popychając zwierzątka na zasadzie odrzutu do przodu. Szereg gatunków ma organa świecące. U s. występuje przemiana pokoleń
płciowych i bezpłciowych. Generacja płciowa wytwarza pojedyncze osobniki, rozmnażające się z kolei bezpłciowo przez pączkowanie. Młode
okazy pączkują zwykle w jednym miejscu, z tyłu ciała, przy czym nie od razu odrywają się od osobnika rodzicielskiego, tworząc przejściowo
łańcuchy osiągające niekiedy długość ponad 25 m. S. obejmują około 100 wyłącznie morskich gatunków, żyjących w toni wodnej jako składnik
planktonu. Występują zarówno w wodach powierzchniowych, jak i głębinowych. [L.Ż.]
staczał (Coenobita) — rodzaj stawonogów z sekcji -s-pustel-nikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała dochodzącej do około 5 cm. Delikatny
'workowaty odwłok chowają one do wnętrza rozmaitych muszli morskich lub lądowych ślimaków. Larwy ich rozwijają się w środowisku
morskim. S. zamieszkują wilgotne tropikalne lasy w kilkukilometrowym pasie wzdłuż wybrzeża morskiego. Żywią się pokarmem zwierzęcym i
roślinnym. W poszukiwaniu owoców potrafią wspinać się na niezbyt wysokie zarośla. Są zwykle bardziej aktywne nocą niż za dnia. Wędrują
nierzadko dość dużymi stadami. Reprezentuje je 14 gatunków, które są szeroko rozprzestrzenione w krainie tropikalnej. [L.Ż.]
staroraki (Merostomata) — gromada stawonogów z podtypu ->-szczękoczułkowców. 0-bejmują archaiczne szczęko-czulkowce morskie ze
skrzelo-wymi odnóżami odwłokowymi. Do gromady tej zaliczamy 2 rzędy: ostrogony i wielkoraki. Te ostatnie są reprezentowane wyłącznie
przez formy kopalne. [J.P.]
statoblasty — formy przetrwal-nikowe słodkowodnych gatunków mszywiołów z rzędu -4-podkówczaków. Z zewnątrz 'okrywa je dwuklapkowa
os-ionka. Tworzą się w naszych warunkach 'klimatycznych jesienią, a w strefach tropikalnych — przed nastaniem okresu suszy. Z chwilą śmierci
mszywiołu rodzicielskiego, spowodowanej
wysychaniem zbiornika bądź znacznym obniżeniem się temperatury wody, s. wydostają się na
zewnątrz organizmu macierzystego i opadają na dno lub unoszą się w wodzie. Niektóre
Statoblast zaopatrzony w haczyki
odmiany s. zaopatrzone są w chitynowe haczyki, służące do przyczepiania się do rozmaitych zwierząt, które przenoszą je nieraz na znaczne
odległości. Dzięki mocnej osłonce s. przeżywają nie sprzyjający dla ich rodziców okres. Z wiosną lub po ponownym zalaniu zbiornika wodą
osłonki ich rozchylają się i z każdego s.
rozwija się młody dający przez pączk czątek nowej kolor
Stauromedusae, Ca
rząd jamochłonów
-Arążkopławów. SE o kształcie kielicha klosza wyciągnięty< mion" zakończonyc krótkich, buławkow k6w. Na środku (przeciwustnej) czi
występuje narząd w postaci styliika z bądź tarczki przylj rymi zwierzęta te B lub bardziej trwale dzać się do ipodło tryb życia polipów
wykształcają się c tyczne dla meduz ii kopławów brzezinę) braik iim również i ciowych (-*ropaliu ma gastralna pod;
na 4 obszerne teiesz stawiciele S. są s przestrzeniem w-i morzach. Należy d świetla. [Z.S.]
stawonogi (Arthro)
—-bezkręgowców, należy olbrzymia znanych przedstaw zwierzęcego — ok współczesnych gat ło s. jest segmenty nych grup w ir< przejawia się
'tend< wania się sąsiedin tów i tworzenia czyli wyspecjalizo cinków ciała. S. m zesklerotyzowany wnętrzny, służący jako miejsce przyi i jako
pancerz cl rządy wewnętrzni nowane odnóża, szczególne części( czone są stawami. się na 3 podtypy
stągwica
328
wargowce i szczękoczułkowce. Niektórzy badacze uważają s. za grupę polifiletyczną, tj. pochodzącą nie od l wspólnego, ale od
kilku różnych przodków. Brak dostatecznego materiału kopalnego uniemożliwia rozstrzygnięcie 'tej .kwestii. [W.S.]
stągwica (Tonłia, Dolium) — rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki
mające muszle kształtem zbliżone do kuli, o powierzchni gęsto pokrytej na przemian drobnymi żeberkami i rowkami. Wysokość
muszli wynosi 15—30 cm. S. odznaczają się bardzo długim i ruchliwym ryjkiem, zakończonym silną przyssawką otaczającą
otwór gębowy. Do gardzieli uchodzą przewody 2 dużych gruczołów
Wytwarzających kwas siarkowy o stężeniu 2— —Wo.
Kwas ten służy prawdopodobnie do zabijania zdobyczy. S. zamieszkują morza pełnosłone strefy tropikalnej, subtropikalnej i
cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na dnie, od brzegu do znacznych głębokości. Są drapieżne. Z napadniętego zwierzęcia wyrywają kawały ciała i połykają je. Niekiedy kaleczą kąpiących się ludzi. (Tabl. XVII). [T.U.]
steatoda (Steatoda) — rodzaj stawonogów z rodziny ->oma-tnikowatych. Należą do większych przedstawicieli rodziny;
długość ich ciała dochodzi do 10 mm. Mają ubarwienie brunatne lub czarne, z białym, żółtym albo czerwonym rysunkiem.
Dysponują silnym jadem, który w przypadku południowoeuropejskiej Steatoda pay-kulliana zabija drobne kręgowce (myszy,
jaszczurki) i powoduje silne bóle -u człowieka. W
Polsce występuje 5 gatunków s., z czego 2 bardzo pospolite w 'zabudowaniach. [W.S.]
stenopus (Stenopus hispidus) — gatunek stawonoga z sekcji -»-garnelowców. Rośnie do długości 8 cm. Ciało barwy białej z
czerwonymi paskami, miejscami niebieskie i brunatne, usiane jest licznymi cierniami. Przednie 3 pary odnóży tułowiowych
wieńczą kleszcze, przy czym III para wyróżnia się wyraźnie wielkością. S. oczyszczają .skórę wielu ryb z pasożytów
zewnętrznych, które stanowią ich ulubiony pokarm. Są rozprzestrzenione na płytkim dnie wszystkich tropikalnych mórz. Kryją
się chętnie w zakamarkach raf koralowych i innych nieruchomych przedmiotów, rzadziej wśród zarośli podmorskich. [L.Ż.]
stentor -^trębacz.
stigma -rkomórka pierwotnia-cza.
stolony, rozłogi — drożne, poziome rozrosty tkanek, z których pączkują organizmy potomne, spotykane u gąbek, jamochłonów,
graptolitów i Sprzągli. [T.S.]
stonoga (Oniscus} — rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele nie przekraczającym 2 cm długości,
silnie rozszerzonym, w zarysie jajowatym. Płytka ogonowa bywa stożkowato zaostrzona, a głowa — niemal prostokątna. S. są
mało ruchliwe i nie mogą się zwinąć całkowicie w kulkę. Obejmują szereg gatunków lądowych, znanych ze wszystkich kontynentów. W Polsce występuje s. murowa. [L.Ż.]
straszykowce
stonoga murowa (Oniscus asel-lus) — gatunek stawonoga z rodzaju —^stonogi. Rośnie do długości 18 mm. Jej pierwotnym
środowiskiem są lasy, gdzie żyje głównie pod odstającą korą drzew i w gnijących kłodach, zwłaszcza w buczynach. Towarzyszy
także człowiekowi, zasiedlając piwnice, mieszkania oraz ruiny, cmentarze i parki. [L.Ż.]
stożeczek (Euconulus fulvus) — gatunek mięczaka, z rodziny EuconuUdae, z rzędu -»trzon-koocznych. Ma muszlę stożkowatą, o
średnicy około 3 mm, odznaczającą się błyszczącą powierzchnią i piękną, złota-wobrązową barwą. Zamieszkuje całą Polskę. Jest
pospolity w najróżniejszych środowiskach lądowych — w lasach, zaroślach, na łąkach, gdzie przebywa ukryty pod ściółką. O życiu i pożywieniu tego gatunku brak sprawdzonych wiadomości. [T.U.]
stożek (COTOMS) — rodzaj mięczaków z rodziny stożków (Co-widae), z rzędu -^-jednoprzed-sionkowców. Obejmuje gatunki
mające muszle kształtu dwu-stożka, przy czym górny stożek, utworzony ze skrętki jest mały, szeroki i spiczasty, dolny zaś, na
który składa się ostatni skręt, znacznie większy, smuklejiSzy i ścięty. Powierzchnia muszli jest zawsze gładka i lśniąca, ale u
poszczególnych gatunków ma rozmaitą barwę i rysunek. Zdecydowana większość gatunków s. zamieszkuje morza strefy
tropikalnej, a nieliczne tylko trafiają się w morzach strefy subtropikalnej. Żyją na niewielkich głębokościach, zwykle od strefy
pływowej do kilkunastu metrów, rzadko do kilkudziesięciu metrów. Są groźnymi drapieżnikami. Zęby ich tairfei, nieliczne, duże,
wydłużone i bardzo ostre, 'mają wewnątrz kanał, którym jak igłą do zastrzyków wprowadzają do ciała ofiary gwałtownie
'działający jad. Jest on niebezpieczny nawet dla człowieka. Znane są wypadki śmiertelne wśród ludzi, spowodowane ukłuciem
dużych, tropikalnych gatunków s. Ze względu na niezwykłe piękno barwy i rysunku s. są szczególnie poszukiwane przez kolekcjonerów, jednak podobnie jak w kolekcjonerstwie znaczków pocztowych najwyższe ceny na rynku osiągają okazy gatunków
najrzadszych, nie zaś najpiękniejszych. Rekord ceny zapłaconej kiedykolwiek za jedną muszlę należy do gatunku Conus
gloriamaris z pobliża wy&p tropikalnej strefy Pacyfiku. W okresie międzywojennym, kiedy liczba jego okazów we wszystkich
zbiorach świata wynosiła około 25 sztuk, za 2 kolejne muszle zapłacono 1200 i 2000 dolarów. Teraz muszla tego s. kosztuje
około 1000 dolarów. (Tabl. XVII). [T.U.l
straszyk (Deima) — rodzaj szkarłupni z rzędu ->straszy-kowców. Obejmuje formy mające -duże, stożkowate wypustki,
rozmieszczone wzdłuż grzbietu i boków ciała. Wzdłuż brzegów podeszwy widnieją nóżki ambulakralne zakończone
przyssawkami. S. występują w głębinach oceanicznych, najliczniej w Pacyfiku, gdzie przebywają na głębokości 800
—4000 m. [L.Ż.]
straszykowce (Elasipoda) — rząd szkarłupni z gromady
->-strzykw. Mają wyraźną dwu-boczną symetrię ciała. Silnie spłaszczona podeszwa obrzeżona jest rzadko rozmieszczonymi
nóźikami ambulakralny-
strongylidy
330
mi, pozbawionymi przyssawek. Na grzbiecie występują duże, stożkowate wypustki, przydatki ogonowe i inne twory nadające s.
dziwaczne nieraz .kształty. Gębę otacza 10—20 krótkich, tarczkowatych i niewciągal-nych czułków. S. obejmują liczne gatunki, z
których wiele znanych jest wyłącznie z wielkich głębin oceanicznych. [L.2.]
strongylidy, słupkowce (Stron-gyloidea) — zespół rodzin ob-leńców z .gromady -Mnicieni. Charaicteryzują isię idobrze rozwiniętą torebką gębową. U samców na "tylnym końcu ciała występuje torebka kopulacyjna złożona z trzech płatków
o-skórkowych, wspartych na tzw. żeberkach. [M.S.]
strunowce (Chordata) — typ zwierząt o dwubocznej symetrii ciała, mających szkielet wewnętrzny w postaci struny grzbietowej
występującej przez całe życie lub tylko w stadium zarodkowym. Przedni odcinek przewodu pokarmowego spełnia u nich również
funkcje oddechowe. Istnieje zamknięty u-kład krwionośny, a ośrodkowy układ nerwowy znajduje się po stronie grzbietowej.
Obok form prymitywnych należą tu także grupy wysoko zorganizowane. Pierwsze z nich wyodrębniane są w podtypach osłonie i
bez-czaszkowców, a drugie — w podtypie kręgowców. [L.Ż.]
struńce Wermithidae) — rodzina obleńców z gromady ^-nicieni. Pasożytują u wielu grup bezkręgowców. Są silnie wydłużone
(niektóre gatunki dochodzą do 20 cm długości), w związku z czym w ciele żywiciela przybierają postać silnie skręconej nici.
Stosunkowo często wystają nawet na zewnątrz ciała żywiciela. Pospolitym pasożytem pasikoników, świerszczy i szarańczy jest
Agamer-mis decaudata i Merrms sub-nigrescens. Wiele pasożytów z rodziny e. występuje u mrówek. Na skutek zarażenia się ciało mrówki może
ulegać deformacji, przyjmując postać osobników o pośredniej budowie między iposzczegolnymi kastami. [M.S.]
strzałka (Sagitta) — rodzaj z typu -*szczecioszczękich. Obejmuje formy o strzałkowatej postaci, B 2 parami płetw bocznych oraz l ogonową. Ciało
ich jest
szklisto-przeźroczyste, zwykle o długości l—3 cm, jakkolwiek niektóre gatunki rosną do 8 cm. Mają głowę uzbrojoną w 2 grupy
chityno-
strzykwy
Strzałka mała (Sagitta setosa)
wych szczecin chwytnych, które w stanie spoczynku mieszczą się w skórnym kapturku. S. reprezentuje prawie 50 gatunków
rozsiedlonych w toni wodnej wszystkich mórz i oceanów. [L.2.]
strzeżek (Pinnoteres) — rodzaj stawonogów z sekcji —.-krabów. U gatunków, które reprezentuje, długość głowotułowia samic
nie przekracza 2 cm; samce są o połowę mniejsze. S. mają pancerz ciemnobrązowy,
Strączek Pinnoteres pisum
kulisty w zarysie i — w przeciwieństwie do większości krabów — przeważnie o miękkiej, skórzanej konsystencji, rzadko zaś i to
tylko u niektórych samców, dość silnie zwapniały. S. żyją w jamie ciała osiadłych lub mało ruchliwych zwierząt morskich jako
komensale lub niekiedy jako pasożyty. Gospodarzami ich są rozmaite małże (np. omułek, ostryga, sercówka), żachwy, strzykwy i
inne dostatecznie duże zwierzęta. S. odżywiają się mifcroplankto-nem i substancją organiczną (zawartą w wodzie służącej do
oddychania gospodarza, a także odkładającą się ma blaszkach skrzelowych i na ściankach zamieszkałej jamy), uszkadzając przy
tym często tkanki gospodarza. Kopulacja odbywa się w toni morskiej, po czym samce giną, a samice wyszukują ponownie
dogodnego gospodarza, pozostając w nim do swej śmierci. W rozwoju występują planktonowe larwy, zwane ->żywikami. S.
obejmują ponad 120 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego.
[L.2.]
strzępnik — ->-eurydyka
strzykwa (Holothuria) — rodzaj szkarłupni z rzędu -»-tre-panigowców. Obejmuje ogórko-kształtae gatunki s., o długości do 40
cm i wyraźnej symetrii dwubocznej. Grzbietowa strona ciała pokryta jest dużymi, często stożkowatymi brodawkami oraz nóżkami
.anabu-lakralnymi przemienionymi w krótkie wypustki czuciowe. Brzuszna strona ciała ma postać płaskiej podeszwy z licznymi
nóżkami amibulakralny-mi, uszeregowanymi w 3 podłużnych rzędach. Dobrze wykształcone narządy Cuviera
Strzykwa Holothuria tubulosa
wyrzucane są w razie niebezpieczeństwa iprzez odbyt. Gęba otoczona jest 20 .krótkimi, rozgałęzianymi czułkami. S. reprezentuje
kilkadziesiąt iga^unków rozsiedlonych we wszystkich płytkich 'tropikalnych i subtropikalnych morzach. Większość gatunków ma
znaczenie użytkowe. Są one zbierane zazwyczaj w czasie odpływu, często po prostu gołymi rękoma lub z łodzi za pomocą
ka-szorka na długim kiju. [L.2.1
strzykwy (Holothurioidea) — gromada z typu -••szkarłupni. Są kształtu ogórkowatego lub robąkowatego, o mniej lub bardziej
zatraconej symetrii promienistej. Ich długość waha się w granicach l—200 cm, a średnica nie przekracza zazwyczaj 5 cm. Ciało
okryte jest miękkim worem skórno-mięś-niowym. W skórze rozrzucone są luźno 'drobne wapienne pły-fki lub igiełki szkieletowe,
mające postać kółeczek, rozwidlonych stożków, pałeczek, kotwiczek itp. Na powierzchni ciała widnieje 5 podłużnych rzędów
nóżek ambulakralnych, z [których trzecie/ kroczne, znajdują się na spodniej stronie ciała, zwanej często podeszwą, a drugie,
nierzadko całkowicie odmiennie wykształcone, przebiegają wzdłuż grzbietu. Często jednak 'zachodzi częścio-
studniczek
wa lub całkowita redukcja rzędów nóżek ambulakralnych. S. pełzają po dnie, rozciągając i hurcząc na przemian swe ciało,
przytrzymując się dna nóżkami lub elementami szkieletowymi. U szeregu gatunków na powierzchni ciała sterczą brodawki. Gęba
oraz odbyt umieszczone są na 2 przeciwległych końcach, w 'związku z czym można wyróżnić przednią i tylną 'część ciała. Gęba
otoczona jest przez 10—30 czuł-ków, mających kształt palcza-sty albo mniej lub bardziej rozgałęziony, dzułki te służą do
pobierania pożywienia składającego się najczęściej z martwej materii organicznej, 'którą s. pochłaniają wraz z osadami 'dennymi.
Przewód pokarmowy kończy się obszerną kloalką, kurczącą się rytmicznie dzięki pracy specjalnych mięśni. U większości
gatunków do kloaki otwierają się parzyste płuca wodne, napełniane rytmicznie wodą, oraz wydłużone narządy Cuviera, wyrzucane w razie niebezpieczeństwa na zewnątrz wraz z tylną częścią przewodu pokarmowego oraz częścią płuc i oplątujące
napastnika. Utracone narządy szybko się regenerują. Większość s. jest rozdzielnopłciowa i jajorodna. W rozwoju występuje
przeważnie planktonowa larwa typu —.-uszatka. Znanych jest około 1000 gatunków s. rozprzestrzenionych we wszystkich
pełnosłonych morzach. Około 50 gatunków ma znaczenie użytkowe, stanowiąc ważny składnik kuchni chińskiej. Corocznie
wydobywa sie^około 15 000 ton s. S. dzieli się na 5 rzędów: ogórkowce, trepan-gowce, straszykowce, beczuł-kowce i
kotwicznikowce. [L.Z.]
studniczek, nifargus (Niphar-gus) — rodzaj stawonogów z
rzędu -s-obunogów. Obejmuje gatunki o przeźroczystym ciele. Mają one niezbyt długie czułki, ostatnią parę odnóży
odwłokowych silnie wydłużoną i dwugałęzistą, a płytkę ogonową częściowo rozszczepioną. S. brak oczu lub występują u nich
tylko oczy szczątkowe, co wiąże się z podziemnym trybem życia. Zamieszkują rozmaite wody podziemne, pozbawione
całkowicie lub częściowo dostępu .światła. Spotkać je można przede wszystkim w jaskiniach i studniach. Żyją też na głębokim
dnie dużych jezior alpejskich, a także w niektórych osłoniętych źródłach lub kałużach, mających połączenie z wodami
podziemnymi. Obejmują ponad 50 gatunków rozprzestrzenionych najliczniej w w południowej i środkowej Europie (zwłaszcza w
krajach bałkańskich) oraz w przyległych częściach Azji. Na terenie Polski występuje kalka gatunków s. [L.Z.]
stulnik (Sphaeroma) — rodzaj stawonogów z rzędu -wówno-nogów. Obejmuje gatunki, których ciało dochodzi .do 15 mm
długości, jest spłaszczone, w zarysie regularnie owalne, barwy szarawej z ciemnymi plamami. Spłaszczone, wachlarzy-.kowate
odnóża sterczą po bokach płytki ogonowej. Zaniepokojone s. zwijają się w regularną kulkę. Rodzaj obejmuje kilkadziesiąt
gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie wszystkich mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją pod kamieniami
i wśród glonów. Niektóre gatunki ryją jamki lub kanaliki w skałach wapiennych albo w palach, wgryzając się niekiedy do
głębokości 10 cm. W Morzu Bałtyckim występują 2 gatunki s. [L.Z.]
333
stułbioplawy
stułbia, hydra — zbiorcza nazwa .przedstawicieli kilfcu rodzajów jamochłonów z rzędu
->®tułbiowców, m.Łn. z rodzaju Hydra, Chlorohydra, Protohy-dra i Pelmatohydra. Są to zwierzęta o postaci wyłącznie polipa,
rozmiarach na ogół kilku milimetrów (maksymalnie 3 cm) i 'bardzo rozciągliwych czułkach, które mogą wielokrotnie przekraczać
długość ciała (np. u Pelmatohydra
— ośmiokrotnte). Zamieszkują z reguły wody słodkie, stojące bądź powoli płynące, zarośnięte. Wiodą życie półosiadłe,
przyczepione podeszwą (stopą) do roślin bądź innych obiektów podwodnych, co pewien czas jednak przemieszczają się,
krocząc sposobem gąsienicy miernikowca albo wykonując przerzut stopy ponad przyczepionym do podłoża wieńcem czułków. S.
rozmnażają się zarówno bezpłciowo (przez pączkowanie, rzadko przez podział), jak i płciowo, przy czym niektóre gatunki są
obojnacze (np. Hydra vulgaris i Chlorohydra viridissima), a inne roz-dzieLnopłciowe (Hydra attenua-ta). Jądra rozwijają się w
górnej części polipa, pod czułka-mi, a jajniki — w niższych partiach ciała. S. wytwarzają jaja przeważnie przed zimą, kiedy same
schodzą w głębsze rejony zbiorników, po czym zapadają w zimowe odrętwienie albo giną. Jaga objęte są twardą otoczką. S. nie
tworzą nigdy kolonii, chociaż obficie pączkujące osobniki mogą przez 'krótki czas sprawiać takie wrażenie. Są drapieżnikami.
Ofiarami ich bywają .drobne skorupiaki, pierścienice, larwy owadów itp., a nawet wycier ryb. Rozciągliwość ścianek ciała
pozwala s. połykać zdobycz stosunkowo bardzo dużą. Narządami łownymi są, jak u
większości polipów, ruchliwe czuiki (u Pelmatohydra do 25 cm długości). Niektóre s., np. Chlorohydra •umdissima, współżyją z
glonami z rodzaju Chlorella, nie wiadomo jednak dokładnie, czy wyzyskują pro-idukowane -przez nie związki organiczne.
Upodobanie do wód słabo zasolonych (5—10%o) wykazuje Protohydra leuckarti, nie mająca czułków. Osiąga ona wielkość do
1,5 mm i żywi się przeważnie nicieniami. (Tabl. IV). [Z.S.]
stułblomeduzy (Trachylida) — rząd jamochłonów z gromady
-^stułbiopławów. Poza nielicznymi wyjątkami (-ypolipodium) występują wyłączanie w postaci meduzy, która rozwija się. zwykle
z larwy -^aktinuli. Ich gonady leżą przy kanałach radialnych, a narządy zmysłów zwieszają się z brzegów telosiza na
entoidermalnych 'trzonkach. Meduzy s. występują w pełnomorskim planktonie. Podział systematyczny a. opiera się na
umiejscowieniu ozułków i budowie jamy chłonąco-trawią-cej. [Z.S.]
stułbioplawy (Hydrozoa) — gromada jamochłonów z typu
->fparzydełkowców. Ich polipy (ław. hydropolipy) mają rozmiary od ulaimka milimetra do 2 m, a swobodnie pływające kolonie
osiągają do 3 m długości. Średnica meduz dochodzi niekiedy do 40 cm. W stadium polipa większość gatunków żyje kolonijnie i
w morzach, a tylko nieliczne (jak np. stułbia) pojedynczo i w wodach słodkich. RóanoikBztałtne kolonie, w których liczba osobników może sięgać miliona, powstają z jednego polipa założyciela, przy czym nowe osobniki mogą wyrastać z nóżki macierzystego, bądź też ze -»-sto-
stułbiopławy
lonów w koloniach osiadłych. Polip założyciel kolonii wrasta w głąb podłoża pionowymi wyrostkami, które rozgałęziają się
poziomo i łączą ze sobą, tworząc utkanie (hydrorhizę), wczepione w podłoże dodatkowymi pionowymi wyrostkami, a u
niektórych gatunków wyrastające również w górę ponad podłoże. W koloniach pływających poszczególne okazy powstają w
określonej kolejności. Jamy gastralne wszystkich osobników kolonii są miedzy sobą połączone. Na zewnątrz polipy wydzielają
często twardy oskórek, który z czasem nawarstwia się, tak że na najstarszych częściach kolonii jest najgrubszy (-».peri-derma).
Niektóre s. wytwarzają również twarde szkielety wapienne. W obrębie kolonii występuje niekiedy (z reguły u rurkopławów)
podział funkcji poszczególnych osobników (żołdów), przekształcających się w urządzenia hydrostatyczne (pineumatofory,
nektofory), w okazy odżywiające kolonię (ga-strozoidy, syfony), chwytne (ankany), dotykowe (palpony), okazy ochraniające i
rozrodcze (gonozoidy). Polipy żyjące pojedynczo są bądź osiadłe, bądź potrafią przemieszczać się czynnie (np. stułbia),
natomiast nie osiadłe .kolonie poruszają się biernie pod wpływem ruchów "wody i wiatru albo aktywnie dzięki skurczom
nekto-forów {dzwonów pływinych). Prawie wszystkie s. wiodą drapieżny tryb życia, pokonując ofiary czasem wielokrotnie od
siebie większe, tetórę obezwładniają parzydełkami i wciągają do jamy gastralnej. Tylko nieliczne, jak np. polipodium, są
pasożytami. Wstępny rozkład pokarmu odbywa się w jamie gastralnej, a dalsze trawienie przebiega we wnętrzu komórek
entodermy. W koloniach zachowujących się jak organizmy wyższego rzędu 'chwytanie większej zdobyczy odbywa się
niekiedy przy współudziale wielu polipów, pokonujących ją i trawiących wspólnie. Połączonymi jamami gaistralnymi pokarm
rozchodzi się do wszystkich 'części kolonii. Meduzy s. , (hydromeduzy) z niewidoma | wyjątkami są małe (nie prze- , kraczają
kilku centymetrów i średnicy), mają grubą warstwę | zwykle bezkomórfcowej mezo- l glei, a pod spodem klosza (dzwonu) —
okrężny, poziomy, ektodermalny fałd, tzw. żagie-lek (velum), którego zaciskanie się wskutek skurczu mięśni okrężnych
przyśpiesza prąd wody wytłaczany spod klosza, a tym samym odrzutowy rucł zwierzęcia. Na brzegu klosza występują liczne
komórki bądź narządy światłoczułe i hydrostatyczne. Zwłaszcza u form młodych silnie zaznacza się czteropromieraność
budowy, podkreślona 4 kanałami radialnymi i rozmieszczeniem czuł-ków; z wiekiem liczba ta zwykle się zwielokrotnia.
Hydro-meduzy są składnikiem plank-tonu, 'zwłaszcza otwartej strefy mórz, ale również strefy przybrzeżnej 'do głębokości ok.
250 m. Meduzy słodkowodne występują tylko u kilku gatunków {np. u kraspedakusty). Hydromeduzy trzymają się na ogół w
gromadach, co ^stwarza większe szansę zapłodnienia jaj. Odżywiają się drobnymi zwierzętami, które dostają się pod ich klosz
bądź zetkną z parzydełkami 'struktur chwyt-nych. Przebieg trawienia jest u nich podobny jak u polipów. Pokarm rozchodzi się w
kanałach dzięki sikurczom klosza. Hydromeduzy osiągają wiek nie przekraczający 2 do 3 miesięcy. S. rozmnażają się zasyngamus
równo płciowo, jak i bezpłciowo, a ich rozwój przebiega u około 1/3 liczby gatunków z przemianą pokoleń. Z reguły meduza jest
pokoleniem płciowym, a polip — bezpłciowym, choć niektóre meduzy (np. sarsji) mnożą się przez pączkowanie, a polipy (np.
stutbi) — płciowo. Poza pączkowaniem bocznym rozród bezpłciowy miewa formę strobilacji (pączkowania wierzchołkowego),
podziału i —rfrustulacji. Niekiedy do podziału dochodzi już w stadium -^planuli. (np. u polipodium i ikraspedakusty). Opisano
ok. 2700 gatunków s., które grupuje się w rzędzie stułbiowców, stułbiomeduz i rurkopławów. [Z.S.]
stułbtowce (Hydroidea) — rząd jamochłonów z gromady ->^stuł-biopławów. Ich polipy bywają z reguły osiadłe, żyjące
koloniijnie toądź pojedynczo. Wytwarzają swobodnie pływające meduzy albo nie odrywające się od 'kolonii ->meduzo-idy. Obie
te formy meduz rozmnażają się płciowo. W rzadkich wypadkach (np. u stułbi) stadium meduzy nie występuje. S. tworzą
różnorodnie, ale swoiście dla poszczególnych rodzajów rozgałęzione kolonie, wchodzące m.m. w skład “mchu morskiego",
używanego po wysuszeniu i zabarwieniu do dekoracji wnętrz. Zamieszkują morza, a tylko nieliczne gatunki — wody słonawe i
słodkie. Podział systematyczny opiera się na występowaniu albo braku peridermalnej osłony (hydroteki) chroniącej hydranty,
na obecności albo nieobecności narządów hydrostatycznych u meduz i na u-miejscowieniu ich gonad. Do s. należy m.in. stułbia,
kraspeda-kusta, sarsja, obelia i gałęza-tka. IZ.S.]
stylaria (Stylarża lacustris) — gatunek pierścienicy z rodziny Naididae, z gromady ->skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone,
przejrzyste, o zabarwieniu bru-natnawym, o długości do 18 mm. Płat głowowy wyciągnięty jest w nitkowaty wyrostek
(czułek). Na segmentach ciała (z wyjątkiem II i ostatniego) znajdują się po 2 grzbietowe pęczki szczecin włosowatych i
igłowatych oraz po 2 pęczki szczecin dwuząbkowych, wygiętych esowato. S. mają oczy. W ciągu roku pojawia się kilka generacji
bezpłciowych i jedna płciowa (jesienią). W wyniku rozmnażania przez podział powstają łańcuchy osobników, 'które po rozpadzie
na poszczególne organizmy żyją około l miesiąca. Osobniki płciowe żyją l—2 miesięcy. Wytwarzają one zimujące kokony,
przyczepiane do roślin wodnych. S. występują licznie w Europie, Ameryce Północnej, Afryce i Azji. Żyją w różnych
środowiskach wodnych, wśród roślin i w mule. Dobrze pływają. W Polsce są pospolite w całym kragu, w rzekach, jeziorach,
stawach i u wybrzeży Bałtyku. [M.G.]
stylonychia -^-małżynek.
syngamus (Syngamus trachea) — gatunek obleńca z rodziny Syngamidae, z gromady ->.ni-cieni. Jest koloru krwistoczerwonego;
Pasożytuje w stadium dojrzałym w tchawicy u ponad 30 gatunków ptaków (u kura domowego, indyka, bażanta, kuropatwy i
innych). Samce osiągają długość 2—6 mm, samice 7—22 mm. Jaja wydostają się na zewnątrz z kałem ptaka. Wewnątrz jaja
rozwija się larwa inwazyjna. Larwa ta połknięta wraz z jajem przez ptaki może 'być źródłem zara-
sysydlaezki
336
Syngamus
żenią. Częściej jednakże jaja zjadane są przez bezkręgowce (dżdżownice, mięczaki), u 'których w przewodzie pokarmowym larwa
wydostaje się z jaja, przebija ściankę przewodu pokarmowego i otorbia się w ich jamie ciała lub w mięśniach, wykazując pełną
inwazyjność przez ponad 4 lata. Po zjedzeniu przez ptaka 2arażonego bezkręgowca następuje w jego przewodzie pokarmowym
u-wolnienie larw, które wnikają do naczyń krwionośnych, a potem przez wątrobę i płuca dostają się 'do tchawicy, gdzie bardzo
mocno przyczepiają się dobrze rozwiniętą torebką gębową. Dojrzałe samce i samice pozostają połączone na stałe w stadium
kopulacji. Pierwsze jaja pojawiają się w kale ptaka w 3 tygodnie po jego zarażeniu się pasożytem. Ś. jest szczególnie groźny dla
kurcząt, które przy intensywniejszej inwazji giną wśród objawów uduszenia. tM.S.]
sysydlaezki -ybezrzęse.
szczeciak (Chaetogaster lim-naei) — gatunek z rodziny Naididae, z gromady ->-skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone, niezbyt
wysmukłe, z przodu nieco grubsze, pokryte brodawkami, białawe, nieprzejrzyste, do 5 mm długości. Szczecinki występują w
pęczkach tylko po stronie brzusznej, przy czym każdy pęczek oddzielony jest od następnego 3 pierścieniami bez szczecinek. Sz.
rozmnażają się przede wszystkim przez podział, tworząc przejściowo łańcuchy osobników. Rozmnażanie płciowe ma miejsce
rzadko. Sz. występują w wodach śródlądowych oraz w ujściach rzek, m.in. w Bałtyku. Poruszają się niezdarnie, ociężale. Żyją na
powierzchni skorupy, na nodze i w jamie płucnej niektórych ślimaków wodnych oraz na skrzelach raków jako komensale lub
organizmy mu-tualistyczne. Formy sz. występujące w nerce pewnych ślimaków wodnych są pasożytami i tworzą odrębny
podgatunek. Niektóre inne gatunki z rodzaju Chaetogaster prowadzą drapieżny tryb życia. [M.G.]
szczccionogi (Chaetopoda) — według, niektórych, głównie starszych klasyfikacji zwierząt, podtyp -pierścienic obejmujący
wieloszczety i skąposzcze-ty. Wspólną cechą sz. jest obecność szczecinek jako narządów ruchu. [M.G.]
szczecioszczękie (Chaetognatha) — typ -^bezkręgowców. Obejmują formy dwubocznie symetryczne, strzałkowato wydłużone i
grzbietowo-brzusznie spłaszczone, długości 5—80 mm. W obrębie ich szklisto-prze-zroczystego ciała można wyróżnić ikulisty
odcinek głowowy, długi odcinek tułowiowy i krótszy ogonowy. Mieszczący
33i7
szczetnicfr
się po stronie brzusanej otwór gębowy jest uzbrojony w l albo 2 rzędy drobnych ząbków oraz w kilkanaście ruchomych
szczecinek chwytnych, które w stanie spoczynku przykrywa skórny kapturek. Na wierzchu głowy widnieje para maleńkich oczek.
Boki tułowia i częściowo ogona obwiedzione są 2 parami płetw pomagających w utrzymywaniu równowagi. Lokomocja odbywa
się 'dzięki płetwie ogonowej oraz -skurczom całego ciała. Przewód pokarmowy przebiega przez 'całą długość tułowia. Sz. nie
.mają .specjalnych narządów oddechowych, krążenia i wydalniczych. Są obojnakami. Jajniki mieszczą się w tułowiu, a jądra w
części ogonowej. Inkubacja jaj przebiega zazwyczaj w toni morskiej, przy czym z jaj wyklu-wają się od razu postacie
młodociane, zbliżone budową do postaci dorosłych. Sz. są przeważnie typowymi mieszkańcami toni morskiej. Żywią się
planktonowymi okrzemkami, pierwotniakami i skorupiakami. Napadają •(akże na larwy ryb, wyrządza jąć'przez to pewne szkody
w rybołówstwie. Z drugiej strony, same są zjadane przez ryby planktonożerne. Zalicza się do nich około 70 gatunków, z których
większość należy do rodzaju strzałki. [L.Ż.]
szczetnice (Echiuroidea) — gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało walcowate, u osobników dorosłych o niewidocznej"
segmentacji, bezbarwne lub brunatnoczerwonawe, o długości 3—100 cm. Część przedgębo-wa sz. wydłużona jest w
rynien-kowaty płat, niekiedy rozwidlony i dłuższy niż cały tułów. Po brzusznej stronie przedniej części ciała znajduje się para silnych, haczykowatych szczecin,
22 Bezkręgowce
a czasem także 2 wieńce mniejszych szczecinek występują na tylnym końcu ciała. Wór skór-no-mięśniowy zbudowany jftst z
nabłonka z silnym oSkórkiem, warstwy tkanki łącznej i silnie rozwiniętych warstw mięśni podłużnych i skośnych. Wtórna jama
ciała niema budowy pierścieniowej. Wypełnia ją płyn z nielicznymi komórkami płciowymi. Przewód pokarmowy składa się z
jelita przedniego, środkowego i tylnego zakończonego (stekiem. Narządami wydalniczymi są u larw pro-tonefrydia (l para), a u
form. dojrzałych — metanefrydia (zwykle l—3 par, rzadziej do kilkuset). Układ krwionośny jest zamiknięty. Naczynie
grzbietowe biegnie wzdłuż je-liła przedniego i w okolicy płata przedgębowego przechodzi pętlą w naczynie brzuszne, kończące
się ślepo w tylnym końcu ciała. Układ nerwowy sz. jest bardzo prosty. Zwoju mózgowego brak. Występuje pierścień
okołogardzielowy o-raz pień nerwowy. Komórkami zmysłowymi są jedynie rozsiane na powierzchni ciała komórki czuciowe. Sz.
są roz-dźielnopłciowe. U niektórych gatunków występuje wyraźny dymorfizm płciowy, a samiec może żyć pasożytniczo w ciele
samicy. Produkty płciowe wydalane są podobnie jak u wie-loszczetów przez metanefrydia. W rozwoju występuje pelagi-czna
larwa -»trochofora. Do sz. zalicza się Ok. 60 gatunków, wyłącznie morskich, o na wpół osiadłym trybie życia na dnie — w mule
lub w szczelinach sikał. Sz. poruszają się bardzo powoli, pełzając. Opierają się przy tym na wysuwalnych szczecinkach. Żywią się
detry-tusem, glonami i innymi drobnymi organizmami morskimi. Szczególnie interesującym ga-
szczeżuja
338
tunkiem sz. ze względu na bardzo daleko posunięty dymorfizm płciowy jest rodzaj bo-nelia. [M.G.]
szczeżuja (Anodonta) — rodzaj mięczaków z rodziny -Mskójko-wa-tych. Obejmuje gatunki zasiedlające Europę, północną Azję i
Amerykę Północną. Należą do nich również nasze duże, slodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego rodzaju
dużych, słod-kowodnych małżów, -»,skójek, sz. madą muszlę szeroką, silnie dwubocznie spłaszczoną, a ściany muszli cienkie.
Ponadto u sz. brak zaimka, a więc na kra-wędzi stykającej się z drugą połową muszli nie występują żadne eęby ani listwy. Sz. są
Prawa połówka muszli szczeżui
pospolite w całym teaju na niżu. Żyją w wodach stojących i leniwie płynących. Ostatnio zostały bardzo przerzedzone przez
zanieczyszczenia wody ściekami. [T.U.l
szczękoczulkowce (Chelicerata} — podtyp z typu -Mstawono-gów. Ciało ich zbudowane było pierwotnie z 20 segmentów złączonych w kilkusegmentowe tagmy. Liczba tych segmentów uległa z czasem redukcji w różnym stopniu u różnych
grup. Pierwszą tagmą u wszystkich sz. jest głowotułów (cephalothorax, prosoma) złożony z wyrostka, tzw. akronu, i 6
segmentów. Segment VII, stanowiący łącznik między gło-wotułowiem 'i następną tagmą — odwłokiem, jest zwykle częściowo
(rap. u pająków) lub całkowicie (np. u skorpionów) zredukowany. Odwłok (składający się pierwotnie z 13 segmentów i wachlarza
ogonowego, zwanego łelsonem) ma obecnie u poszczególnych grup sz. różną liczbę segmentów w związku z ich przynajmniej
częściową redukcją. Wspólną cechą wszystkich sż. jest loka-lizącja otworu narządów rozrodczych na VIII, a otworu odbytowego
— na XIX segmencie lub jego 'zredukowanych pozostałościach. W głowotułowiu skupiają się narządy lokomo-toryczne (odnóża i
mięśnie) oraz znaczna część centralnego układu nerwowego. Odwłok koncentruje narządy pokarmowe (jelito środkowe i tylne,
gruezioły wątrobowe), krążenia (serce), oddechowe (skrzelo-tchawki, płucotchawki i tchaw-ki) i rozrodcze. I para odnóży sz.,
zwana szczękoczułkami (chelicerae), jest dwu- lub trzy-członowa i tworzy narząd chwytny lub rozdrabniający zdobycz,
zakończony szczypcami albo ruchomym szponem. II para odnóży, zwana nogogła-szczkami (pedtpalpź), składa się z 6 członów i
pełni funkcje dotykowe lub chwytme ('np. u skorpionów i zaleszczotków). U samców pająków na ostatnim członie
nogogłaszczków znajduje się narząd kopulacyjny. Następne odnóża — to 4 pary członowanych nóg o lo-komotoryoznym z
zasady znaczeniu, choć niekiedy (np. I para nóg u solfug lub II para u niektórych kosarzy) pełnią ro339
szkarlatnik
lę narządów dotyku. Na członach biodrowych nóg i nogo-głaszczkow bywają osadzone płytki szczękowe, służące do miażdżenia i
rozcierania lub przecedzania (dzięki gęstym szczecinom) pokarmu oraz przesuwania go w kierunku otworu gębowego.
Odnóża odwłokowe .uległy w rozwoju rodowym znacznej redukcji u wszystkich sz. U przeważającej liczby lądowych sz.
występują na odwłoku l (większość pająków) — 4 par (skorpiony) płu-cotchawek, będących przekształconymi szczątkami odnóży
odwłokowych. U wielu sz. płucotchawki są zastąpione częściowo lub zupełnie przez wtórnie wykształcony system tchawek.
Centralny system nerwowy składa się z węzłów segmentalnych, z których pierwszy (węzeł nadprzełykowy) zwie się mózgiem, i z
brzusznego pnia nerwowego. Węzły segmentów II—VIII (a u niektórych pajęczaków również i następne) są zlane we wspólny
węzeł podprzełykowy. Oczy złożone występują tylko u ostrogonów, natomiast pajęcza-ki mają tzw. oczy proste, niekiedy .bardzo
wysoko rozwinięte i dające dobry obraz. Liczba oczu waha się od 8 do 0. Zanik oczu u niektórych pajęczaków jest cechą wtórną.
Większość sz. ma zdolność magazynowania substancji odżywczych w komórkach gruczołu wątrobowego, wypełniającego
znaczną część odwłoka. Układ (krwionośny, podobnie jak u innych stawonogów, jest otwarty. Rurkowate serce wsysa krew z
jamy osierdziowej preez otwory z zastawkami, a następnie tłoczy ją do przodu tętnicą głowową, która otwiera się do jamy ciała.
Krew omywa zakątki jamy, a dopłynąwszy do osierdzia, ponownie jest wsysana przez serce. Krew sz. ma rozpuszczony w osoczu
pigment oddechowy — hemocy Janinę. Sz. isą rozdzielnopłciowe. U ostrogonów zapłodnienie jest zewnętrzne, u wszystkich pozostałych—wewnętrzne, z tym że u niektórych pajęczaków sperma bywa przenoszona za pośrednictwem spermatoforu. Sperma
przechowywana jest przez samicę w zbiornikach nasiennych przez bardzo długi okres, nawet powyżej roku. Sz. są jajorodne, a
jedynie u niektórych skorpionów istnieje żyworodność. Rozwój pożaza-rodkowy bywa na ogół prosty (młode przypominają od
razu formy dorosłe, wzrastając • w czasie kolejnych linień), a tylko u niektórych roztoczy występują postacie larwalne. Sz. liczą
około 60000 współczesnych gatunków. Dzielą się na 2 gromady: staroraki i paję-czaki. [J.P.]
szczętki ->-eufauzje. szczotkoryjce -M-yjokrętki.
szczudlik, przewięźnik (Mun-nopsis typica} — gatunek stawonoga e rzędu ->.równonogów. Rośnie do 18 mim długości. Ma ciało
wysmukłe, barwy rdza-weg, a czułki oraz 'odnóża rv i V pary — bardzo długie. Dalsze 3'pary odnóży tułowiowych są
przystosowane do pływania. Sz. jest mieszkańcem chłodnych wód północnego Atlantyku wraz z Morzem Arktycz-nym. W
Europie bytuje głownie wzdłuż wybrzeży Norwegii po Skagerrak włącznie. Występuje na dnie mulistym do głębokości 1200 m.
[L.Ż.]
szewc ->rak rzeczny.
szkarlatnik, purpurowieć (Purpura) — rodzaj mięczaków z rodziny —>rozkolcowatych.
szkarłupnie
Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożko-watego, grubościenną, o powierzchni matowej, pokrytej zgrubieniami i
guzami, wysokości 3—8 cm. Liczne gatunki sz. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i
umiarkowanej. Żyją na nieglębokim dnie, przeważnie skalistym. Żywią się małżami i pąklami, wiercąc otwory w ich skorupkach i
wyjadając przez nie ciało zdobyczy. Nieraz wyrządzają szkody w hodowlach omułków i ostryg. Jeden ze śródziemnomorskich
gatunków — Purpura haemastoma — był używany w starożytności do wyrobu purpury o odcieniu fioletowym, jednak rzadziej
niż -^.rozkolce. (Tabl. XVII). [T.U.]
szkarłupnie (Echinodermata) — typ —-bezkręgowców morskich, wyróżniających się pięciopro-mienistą symetrią ciała. Jest to
symetria wtórna, gdyż ich larwy są dwubocznie symetryczne. Pewne szczegóły z rozwoju zarodkowego pozwalają na połączenie
sz. wraz z pogonofo-rami i strunowcami we wspólną grupę wtórnoustych <-*roz-wój zarodka). Naukowa nazwa sz. pochodzi od
2 wyrazów greckich: echinos i derma, oznaczających jeża i skórę. Nawiązuje to do ich szkieletu złożonego ze śródskórnych
płytek wapiennych, z których przeważnie wyrastają kolce. Ciało sz. ma kształt ogórka lub mniej lub bardziej spłaszczonej kuli
bądź też zróżnicowane jest na tarczę centralną oraz na 5 (niekiedy więcej) ramion. W 'związku z promienistą budową ciała nie ma
ono zwykle przodu ani tyłu, ani nawet strony grzbietowej i brzusznej. W obrębie ciała wyróżnia się natomiast biegun gębowy
(oralny) i przeciwgębowy (aboralny) oraz odpowiednio — stronę gębową i przeciwgębową. Sz. mają osobliwy, nie spotykany
zupełnie u innych typów zwierząt układ wodny, czyli ambu-lakralny, komunikujący się ze środowiskiem zewnętrznym poprzez
drobno dziurkowaną płytkę wapienną, zwaną (płytką madreporową (czasami występuje szereg takich płytek). Układ wodny
składa się z o-krężnego kanału okołogardzie-Iowego oraz 5 kanałów promienistych z licznymi parzystymi odgałęzieniami ku tzw.
nóżkom ambulakralnym, mającym postać cienkich i bardzo rozciągliwych cylinderków, zakończonych zazwyczaj przyssawkami.
System ten pełni funkcję lokomocyjną i dotykową, a częściowo także wydalniczą i oddechową, gdyż sz. nie mają odrębnych
narządów wy-dalniczych, a często i oddechowych. Układ wodny łączy się ze środowiskiem wodnym za pomocą tzw. kanału
kamienistego, którego ujście zamyka przebita otworkami płytka ma-drelporowa. Przewód polkarroo-wy stanowi tylko jelito
zaczynające się otworem gębowym, a kończące odbytem zlokalizowanym zwykle na biegunie przeciwgębowym, bądź też rozszerza się w obszerny i niekiedy ślepo zakończony żołądek. System krwionośny nie pełni funkcji oddechowych, krew bowiem nie
zawiera barwników i nie rożni się zbytnio pod względem składu chemicznego od płynu jamy ciała lub systemu ambulakralnego.
Naczynia krwionośne leżą wewnątrz przewodów swoistego układu peryhemalnego (pseudohemal-nego), w którym krąży ciecz
podobna ze składu do płynu jamy ciała. Kanały peryhemal-ne pozbawione są własnych
341
szorstnik skórzasty
ścianek i utworzone po prostu
z prześwitów w tkance łącznej. Wśród kanałów tych wyróżnić można l do 2 kanałów okrężnych oraz kanały promieniste. Bardzo
prymitywną budowę ma także system nerwowy. Składa się on z 2—3 wzajem- , nie połączonych układów, z których każdy
utworzony jest z pierścienia okołoprzełykowe-go lub węzła centralnego oraz wybiegających od nich promienistych pni
nerwowych. Z organów zmysłowych znane są tylko narządy dotyku, równowagi, zmysłu chemicznego i odbioru natężenia
światła. Sz. są zwierzętami rozdzielnopłcio-wymi i jajorodnymi. Z mikroskopijnych jaj, zapłodnionych zazwyczaj w wodzie,
wyklu-wają się planktonowe, dwu-tiocznie symetryczne larwy różnego typu: ->-uszak, -^dwu-rzęsica, -^.ramienica, -»pluteus itp.
Znane są także żyworodne gatunki sz. Formy dorosłe żyją z reguły na dnie mórz peł-nosłonych, a tylko nieliczne gatunki mogą
bytować także w wodzie słonawej o zasoleniu 20—30%<>, rzadziej — 10—20%o. Sz. występują na wszelkich głębokościach, od
strefy pły-wów morskich po największe zapadliska oceaniczne. Większość gatunków zasiedla jednak płytsze obszary mórz,
zwłaszcza w obrębie strefy tropikalnej. Typ sz. obejmuje około 7000 współczesnych gatunków, należących do 2 podtypów:
pel-matozoa i eleute.rozoa. [L.2.]
szklarki (Zonitidae) — rodzina mięczaków z rzędu ->trzonko-ocznych. Mają muszle kształtu krążka, zupełnie płaskie albo lekko
tylko wypukłe od góry. Wypukłość ta bywa stożkowata lub soczewkowata. Zwykle bardzo cienkie i prześwitujące ściany muszli
zdobi gładka i
błyszcząca powierzchnia. Liczne gatunki sz. zgrupowane w ponad 30 rodzajach, są szeroko rozmieszczone na półkuli północnej.
W Polsce stwierdzono występowanie 5 rodzajów z 21 gatunkami. Muszle krajowych sz. mają 2—15 mm średnicy. Sz. są lądowe,
ale ponieważ cienka muszla nie chroni ich dostatecznie przed wysychaniem, zamieszkują zwykle środowiska wilgotne. Żyją w lasach pod 'opadłymi liśćmi, but-wiejącymi pniami drzew, kamieniami, w szczelinach skał i w 'jaskiniach. Istnieją grupy
gatunków tak podobnych do siebie zewnętrznie, że rozróżnienie ich po muszli nie jest możliwe nawet dla wytrawnego znawcy.
Rozpoznać je można wyłącznie na podstawie budowy narządów wewnętrznych, zwłaszcza rozrodczych. Sz. żywią się 'pokarmem
różnorodnym, ale zawsze ze znaczną domieszką substancji zwierzęcych. Większe sz. napastują i pożerają dżdżownice i
doniczkowce, a także różne gatunki ślimaków nagich i oskorupionych. W związku z tym tarka sz. ma budowę typową dla
ślimaków drapieżnych. Składa się ona ze stosunkowo niewielkiej liczby ząbków, za to dość dużych, długich i ostrych.
Najłatwiejszym do rozpoznania i pospolitym gatunkiem krajowym sz. jest chłystek. [T.U.]
szołdra ->pinna.
szorstnik skórzasty (Cerianthus membranaceus) — gatunek jamochłona z rzędu -»szorstni-ków. Jest to iniekolonijny polip
wysokości do 20 cm, nie wytwarzający szkieletu, a tylko zewnętrzną, skórzastą osłonę w postaci pogrążonej w miękkim podłożu
rury, do której może
szorstniki
342
się chować w razie niebezpieczeństwa. Występuje w płyt-szych rejonach Atlantyku i Morza Śródziemnego. [Z.S.]
szorstniki (.Ceriantharia) — rząd jamochłonów z podgro-mady -^koralowców sześcio-promiennych. Są 'to pojedynczo żyjące polipy nie
wytwarzające szkieletu wewnętrznego, mające 2 rodzaje czułków:
brzeżne i iprzyustne. Dolny (pnzeciwustny) koniec ciała jest zaokrąglony i pogrążony w miękkim podłożu, często w twardej osłonie z własnej wydzielimy inkrustowanej ciałami obcymi. Septy są bardzo liczne i mają układ symetryczny. U sz. często występuje obojnactwo. Zamieszkują liczne
morza. Najbardziej znanym gatunkiem jest sz. skórzasty. [Z.S.]
szparkosz okrężnicy (Balanti-dium coli) — gatunek pierwotniaka z podgromady -»równo-rzęsych. Ma gruszkowate ciało długości 30—'150 [im,
pokryte równomiernie, południkowo przebiegającymi rzędami rzęsek, czyli kinetami. Na przednim biegunie występuje zagłębienie prowadzące
do gęby, otoczone krótkimi rzędami rzęsek. Blisko z nim spokrewnione gatunki spotyka się pospolicie w jelicie świń i małp, rzadko natomiast u
człowieka. Przy stanach zapalnych jelit sz.o. mogą niszczyć śluzówkę i podśluzówkę, odżywiać się krwinkami lub nawet wnikać do naczyń
krwionośnych. Są przenoszone z żywiciela na żywiciela za pośrednictwem cyst wydalanych z kałem, których średnica wynosi 40—60 urn.
[A.J.K.]
szpecielowate (Eriophyidae) — rodzina stawonogów z podrzę-du Tetrapodiii, z rzędu —^roztoczy. Powodują powstawanie
różnego rodzaju wyrośli, czyli galasów, na liściach i młodych pędach roślin. Niektóre przenoszą wirusy chorób roślin. Poszczególne gatunki sz. są
zwykle przystosowane do określonych gatunków żywicieli. Sz. odróżniają się na pierwszy rzut oka od innych roztoczy tym, że mają tylko 2 pary
nóg oraz ciało robakowato wydłużone. Są najmniejszymi stawonogami — ich długość wynosi zaledwie 0,08—0,27 mm. (Tabl. XII). [J.P.]
szponiatka (Lambźs) — rodzaj mięczaków z rodziny Strombi-dae, z rzędu -*.jednoprzedsion-kowców, o wyjątkowo oryginalnych i ozdobnych
muszlach, blisko spokrewniony ze
-Mskrzydelnikami, znany dawniej pod naukową nazwą Pte-rocera. Obejmuje gatunki mające muszlę długości 15—30 cm, jajowatą ze
szczelinowatym otworem, sięgającym od końca do końca muszli. Najbardziej uderzającą cechą jest silnie rozszerzona zewnętrzna krawędź otworu
muszli, wybiegająca na wszystkie sitrony kilkoma (6—12) wyrostkami, dłu-gi'm'i, zaostrzonymi i zakrzywionymi szponiasto. Sz. w liczbie 10
gatunków zamieszkują przybrzeżne wody tropikalnych części Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Żyją na płytkim dnie piaszczystym. Żywią się
glonami. (Tabl. XVII). [T.U.]
szypulnik (Boltema ovifera) — gatunek strunowca z gromady
->żachw. Ma ciało kształtu i wielkości dużego jaja 'kurzego, które unosi się na cienkiej nóżce długości 3—10 cm. Jest barwy
jaskrawopomarańczowej lub czerwonej. Zasiedla płytkie partie dna północnego Atlantyku, głównie u wybrzeży amerykańskich. [L.Ż.]
343
ślimak przydrożny
Ś
ściężnica -»różnonogi.
ślimaczek CVallonia) — rodzaj mięczaków z rodziny Valloni-idae, z rzędu -»-trzonkoocznych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu krążka,
o średnicy 2—3 mm, najczęściej białawą, matową. Żyją one niemal wyłącznie na terenach otwartych, na łąkach, trawiastych zboczach, wśród
wapiennych skał, wyraźnie unikając środowisk wilgotnych. Trzymają się pod kamieniami, kawałkami drewna lub wśród splątanych korzonków
traw. Na powierzchni skał lub roślin spotyka się je w ciepłe dni po deszczu. Żywią się martwymi szczątkami roślinnymi. Polskę zamieszkują
prawdopodobnie 4 gatunki ś. [T.U.]
ślimak austriacki ->wstężyk. ślimak gajowy ->wstężyk.
ślimak nadobny (HelicżgoTid
Jaustina) — gatunek mięczaka z rodziny -9-ślimakowatych. Ma muszlę kształtu szerokiego krążka, od góry trochę stożko-watowypukłego,
średnicy 14—
—22 mm. Barwa muszli jest żółta z ciemnobrązowym paskiem, co w połączeniu z gładką i lśniącą powierzchnią usprawiedliwia nazwę polską.
Ś.n. zamieszkują całe Karpaty wraz z ich przedgórzami i dokolny-mi nizinami, sięgając na zachód do Ziemi Kłodzkiej. W Polsce dochodzą na
północ do okolic Krakowa, Jury Krakowsko-Wieluńskiej i Gór Świętokrzyskich. W tych regionach można je spotkać prawie że wszędzie, gdzie istnieją wilgotne wąwozy wśród skał
wapiennych, zarośnięte bujną roślinnością. [T.U.]
ślimak ogrodowy ->-wstężyk.
ślimak ostrokrawędzisty (Heli-cźgona lapicida) — gatunek mięczaka z rodziny -^ślimako-watych. Ma muszlę kształtu soczewkowatego, z
wyraźną ostrą krawędzią, średnicy 15—
—'17 m'm. Jest gatunkiem zachodnioeuropejskim, który u nas spotyka się ty Ikona zachód od Wisły i na Pomorzu. Żyje w cienistych lasach,
zwłaszcza bukowych, gdzie widuje się go po deszczu, jak pełza po pniach drzew. Przebywa też wśród skał wapiennych, jeżeli są gęsto zarośnięte i
zacienione. Żywi się zwiędłymi i nadbut-wiałymi liśćmi ziół, a być może i innym pokarmem. [T.U.]
ślimak przydrożny (Helicella obvia) — gatunek mięczaka z rodziny ->ślimakowatych. Ma muszlę kształtu krążka prawie płaskiego od góry, o
średnicy 12—20 mm, barwy białej z kilku •ciemnobrązowymi lub czarnymi spiralnymi paskami. Jest ciepło- i sucholubnym gatunkiem z Europy
południowo-wschodniej, 'który został rozwleczony przez człowieka po całej Europie różnymi środkami transportu lądowego. Widomym znakiem tego jest
najczęstsze występowanie ś.p. na nasypach kolejowych i drogowych. Drugą przyczyną takiego rozmieszczenia jest fakt, że te nasypy po swojej
słonecznej stronie stwarzają szczególnie dogodne dlań środowisko, suche i ciepłe. Ś.p. występuje zwykle gromadnie. Na stosunkowo niewielkiej
powierzchni można spotkać nieraz do 100 okazów na l m2. Żywią się one roślinami zielnymi. Na czas suszy zamykają otwór muszli błoną
ślimak winniczek
przesyconą substancją wapienną i przechodzą w stan ana-biozy. W tym stanie (podobnie jak wiele innych gatunków z rodzaju
Helicello) mogą przetrzymać bardzo długo, według niektórych autorów nawet kilka lat. [T.U.]
ślimak winniczek -^winniczek.
ślimak zarostowy (Helicigona arbustorum) — gatunek mięczaka z rodzimy ->ślimafcowa-tych. Ma muszlę przypominającą
nieco kształtem muszlę winniczka, ale 'nieco niższą, o średnicy 18—3,5 mm, charakterystycznej brunatnej barwy, z licznymi,
drobnymi, wydłużonymi, jasnymi plamkami i słabo widocznym, ciemniejszym paskiem. Jest najpospolitszy i najszerzej
rozpowszechniony z naszych ślimaków. Można go znaleźć w całym kraju, od nadmorskich lasów do górskich hal, niemal we
wszystkich środowiskach lądowych. W niektórych okolicach jednak z niewiadomych przyczyn nie występuje. Jest bardzo żarłocznym roślinożercą i może niekiedy wyrządzać szkody w ogrodach warzywnych. Obserwowano również pobieranie przez niego
martwych szczątków roślinnych. Poszczególne osobniki należące do tego gatunku wykazują 'znaczne różnice w ubarwieniu
muszli i w jej grubości. Przyczyn tej zmienności jeszcze nie ustalono. [T.U.]
ślimaki (Gastropoda) — najliczniejsza i wysoce zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu -^muszlowców. Ciało ich dzieli się
na dobrze wyodrębnioną głowę, nogę i worek trzewiowy okryty płaszczem wytwarzającym pojedynczą zewnętrzną muszlę. Na
345
ślimaki
Schemat budowy muszli ślimaka l — wierzchołek; 2 — Szew; 3 — skręt; 4 — żeberka promieniste;
5 — prążki spiralne; 6 — warga;
7 — otwór; 8 — syfon
głowie znaj duj e się l lub 2 pary czułków i para oczu. Układ pokarmowy ma budowę zależną od sposobu odżywiania się
poszczególnych grup ś. Gardziel zawiera .dobrze rozwiniętą konchiolinową szczękę i tarkę. Zazwyczaj istnieje przełyk z wolem,
żołądek i długie jelito. Do gardzieli uchodzi para gruczołów ślinowych, a do żołądka — wielki, płatowaty gruczoł trawienny,
zwany wątrobą. W związku z silnym rozrostem worka trzewiowego przewód pokarmowy wygiął się w kształt litery “u", co
spowodowało, że odbyt leży niedaleko otworu gębowego. W układzie nerwowym zwykle występuje 5 par dobrze rozwiniętych
zwojów: głowowych, mózgowych, nożnych, bocznych, ściennych i trzewiowych, a ponadto para małych zwojów gębowych.
U ś. wysoko uorga-nizowanych wszystkie zwoje skupiają się w głowie. Ś. były pierwotnie dwubocznie symetryczne. Miały jamę
płaszczową położoną z tyłu worka trzewiowego oraz parzysty zespół narządów jamy płaszczowej:
parę skrzel, serce z parą przedsionków, parę narządów węchu — osfradiów — i parę nerek. Na .skutek 'obrotu worka trzewiowego w toku ewolucji o 180° względem płaszczyzny symetrii nastąpiło skrzyżowanie się ipni nerwowych i przewodu
pokarmowego. W dalszym rozwoju zanikło prawe skrzele, prawy przedsionek serca, prawe osfradium i prawa nerka, powodując
asymetrię budowy ciała. Różne grupy ś. znajdują się na różnych etapach tego procesu. Stadium po obrocie worka trzewiowego
reprezentuje podgromada ś. przodo-skrzelnych. Wśród nich wymarłe belerofony miały prawdopodobnie obrócony worek
trzewiowy i skrzyżowane pnie nerwowe, ale poza tym worek trzewiowy i zespół jamy płaszczowej jeszcze zupełnie symetryczne.
Współcześnie żyjące ś. z 'rzędu dwuprzedsionkowców mają worek niesymetryczny, natomiast u pierwotnie j szych z nich (u
pleurotomarii i u przewiertki) zespół narządów jamy płaszczowej jest jeszcze pełny i symetryczny. Nieco mniej pierwotne (jak
np. ucho-wiec) mają też pełny zespół
Schemat budowy wewnętrznej ślimaka l — skrzele; 2 — nerka; 3 — serce; 4 — gonada; 5 — wątroba;
« — muszla; 7 — żołądek; 8 — wieczko
narządów jamy płaszczowej, ale prawe skrzela, nerki itd. są już .mniejsze, częściowo uwste-czoione. Wyżej rozwinięte
dwu-przedsionkowce wyposażone są już tylko w l lewe skrzele, ale w sercu pozostał jeszcze zachowany szczątkowy prawy
przedsionek. Przedstawiciele rzędu jednoprzedsionkowców mają tylko l przedsionek serca i w ogóle tylko lewą połowę
narządów jamy płaszczowej. Inne grupy ś. reprezentują kolejne stadia innego procesu, mianowicie częściowego odkręcania się
worka trzewiowego-z powrotem. Nie przywróciło im to symetrii, ale np. pnie nerwowe zostały odkrzyżowane. Liczba gatunków
ś. sięga prawdopodobnie 100 000, z czego większość żyje w przybrzeżnych wodach mórz, około 10 000 zamieszkuje wody słodkie i około 25 000—lądy. Obok znakomitej większości wolno żyjących, stosunkowo ruchliwych, które pełzają, żyją w mule
dennym albo w glebie, wspinają się po krzakach albo koralach czy też pływają, są między nimi organizmy osiadłe, planktoniczne,
a nawet pasożyty. Istnieją ś. odżywiające się cząstkami organicznych zawiesin odfiltrowywanych z wody, są ro&linożercy,
wszyst-kożercy i drapieżnicy, niekiedy zbrojni w gruczoły jadowe i zęby jadowe. Wśród wielu grup niezależnie zdarza się zanik
muszli. Bównież opanowywanie nowych środowisk, przechodzenie z mórz do wód słodkich lub z wody na ląd odbywało się
wielokroć, -w różnych grupach niezależnie od siebie. Piękne muszle ś. były od niepamiętnych czasów używane na ozdoby, a
także jako -drobna moneta Cporcelanki). Obecnie wiele z nich jest poszukiwanych przez kolekcjonerów, nie-
ślimaki nagie
które osiągają wysokie -ceny rzędu setek dolarów za sztukę. Wiele dużych gatunków ś. poławia się lub. zbiera na pokarm
(skrzydelniki, czareczki, tro-cbusy, uchowce i in.). Wydzieliny rozkolców i szkarłatników używamo w starożytności w basenie
Morza Śródziemnego do siporządizania barwnika — sławnej purpury tyryjskiej. Wreszcie niektóre gatunki, zwłaszcza
rozkolców, szkarłat-nilków i wiercielców, są poważnymi szkodnikami w hodowlach omułków i perłopławów. Ś. dzieli się na 3
podgromady:
przodoskrzelne, tyłoskrzelne i plucodyszne. Według nowszych poglądów, tyłoskrzelne i płuco-dyszine należy połączy ć w jedną
podgromadę Euthyneura, która nie ma jeszcze polskiej nazwy. Nad ś. z zaliczonych do tych podgromad rzędów prowadzi się
nadal badania zmierzające do wyświetlenia ich wzajemnych pokrewieństw. Należy więc sądzić, że układ systematyczny ś.
ulegnie w najbliższej przyszłości daleko idącym zmianom. [T.U.]
ślimaki nagie — mięczaki z rzędu ->-trzonkoocznych. Nie stanowią 'odrębnej grupy sy-stematyczneg, tylko zespół rodzin bliżej
ze sobą nie spokrewnionych, które nieraz roboczo wymienia .się łącznie z uwagi na podobieństwo wyglądu zewnętrznego i trybu
życia. Od innych ślimaków różnią się brakiem muszli i wyodrębnionego worka trzewiowego. Ciało ś.n. jest wydłużone, od strony
grzbietowej częściowo okryte płaszczem, który tworzy niewielką, eliptyczną tarczkę na przodzie. W prawej krawędzi płaszcza
widnieje wycięcie tworzące otwór oddechowy, prowadzący do jamy płaszczowej, czyli płucnej. W Polsce występują 3 rodziny
ś.n., z których pospolite są 2, mianowicie śliniki i pom-rowy. IT.U.]
ślimakowate (Helicidae) — rodzina mięczaków z rzędu
—•trzonkoocznych. Ich muszle mają 6 .mm'—6 cm średnicy. Są one zwykle 'kształtu ikulistawo-stożkowatego, mniej lub bardziej podobne do muszli winniczka. Istnieje jednak sporo takich gatunków ś., których muszle są
podobne do muszli przedstawicieli innych rodzin. Mają one op. kształt krążka zupełnie płaskiego od góry albo kształt soczewfki o
ostrej krawędzi. Nawet w obrębie jednego rodzaju różnice muszli bywają bardzo duże. Natomiast budowa narządów wewnętrznych jest u ś. dość jednorodna i nie pozostawia żadnych wątpliwości co do przynależności systematycznej tych wszystkich form,
tak różnorodnych morfologicznie. Ubarwienie muszli jest bardzo żywe i ozdobne i może wykazywać ogromny zakres zmienności
w obrębie jednego gatunku, jak np. u naszych wstężyków. S. stanowią dużą rodzinę, obejmującą około 60 rodzajów i wiele
gatunków rozsiedlonych głównie w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce żyje około 30 gatunków ś. Poszczególne ich gatunki mają odmienne wymagania środowiskowe. Jedne np. występują głównie w podmokłych olszynach, podczas gdy
inne — wyłącznie na “skrajnie suchych, silnie nasłonecznionych stokach wzgórz. S. są wyłącznie lub też przeważnie roślinożerne. [T.U.]
śliniki (Arionidae) — rodzina mięczaków z rzędu -^trzonkoocznych. Dla niewprawnego
śluzowce komórkowe
oka są trudne do odróżnienia od -łpomrowów. Cechą rozpoznawczą jest położenie otworu oddechowego, który u ś. leży w
przedniej połowie krawędzi płaszcza. Poza tym ś. mają bardziej terępy niż pomrowy pokrój ciała. Szczątki muszli zachowują się
jeszcze w postaci kilku wapiennych ziarenek, ukrytych w płaszczu, albo zanikają całkowicie. Polskę za-mieszikuje 7 gatunków ś.
Żyją one głównie w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, but-wiejącym drewnem i kamieniami. Są w zasadzie wszystko-żerne,
ale szczególnie często żerują na grzybach kapeluszowych, nie wyłączając gatunków silnie dla człowieka trujących. [T.U.]
śltzgun (Phżlodromus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukoś^ nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych.
Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości, dochodzące do około 10 mm długości, bardzo szybko biegające i skaczące. Na
szczególną uwagę zasługuje igrupa kilku gatunków występujących w młodnikach i lasach sosnowych, gdzie spełniają ważną rolę,
niszcząc szkodniki sosny. Samice budują białe oprzędy średnicy do 4 om w szczytowych okólkach młodych sosenek, w 'których
składają jaja. Przez cały .czas rozwoju zarodków czuwają nad nimi i opuszczają oprzęd jedynie na krótkie chwile polowania.
Polują na owady siadające na gałązkach sosen. Jak wykazały obserwacje, ś. atakują z powodzeniem drobne owady, natomiast
polowania na większe muszą się uczyć. Pierwsze ich próby są nieporadne i dopiero z czasem nabywają wprawy. Głodne ś.
wysysają zdobycz prawie całkowicie, co
może trwać nawet 24 godziny, a bezpośrednio potem gotowe są łapać następne owady, z tym że dokładność wysysania staje się
coraz mniejsza. W Polsce ś. są reprezentowane przez 10 gatuników. [J.P.]
śluzowce (Mycetozoa) — rząd pierwotniaków z podgromady -4-korzenionóżek.
Stanowią wielo jądrowe —.•plazmodia, widoczne gołym okiem, lub agregaty komórkowe powstałe na drodze skupiania się wielu początkowo pojedynczych pełza-ków. S.
wytwarzają ciała owocujące, przypominające zarod-nie grzybów. Są one okryte celulozą, a wewnątrz zawierają zarodniki, które
również mają własne ściany celulozowe. Z zarodników tych 'kiełkują jednak nie strzępki grzybni, lecz pełzaiki lub plazmodia. Z
powodu mozaiki cech zwierzęcych i roślinnych, jaką przedstawiają ś., stanowią one zaJadkową i fascynującą grupę. . dzielimy na 2 podrzędy: ś. właściwe i ś. komórkowe. [A.J.K.]
ślutowce komórkowe (Acrasź-idea) — podrząd pierwotniaków z rzędu ->śluzowców. Zewnętrznie przypominają —-śluzowce
właściwe. Ich “plazmodia", podobnie jak plazmodia śluzowców' właściwych, wytwarzają ciała owocujące, wewnątrz których
powstają zarodniki. Dokładne obserwacje pozwoliły jednak stwierdzić, że nie są to prawdziwe plazmodia, lecz tzw. p s e u d
o-plazmodia, będące skupiskiem wielu komórek. Zarodniki z ciał owocujących wytwarzają jednojądrowe pełza-ki. Pełzaki te
umieszczone na płytce agarowej skupiają się, tworząc
pseudoplazmodia. Pseudoplazmodium porusza się
Cykl rozwojowy śluzowców komórkowych
— zarodnik; 2, 3 — pojedyncze ameby; 4 — agregacja ameb; 5, 6 pełzające pseudoplazmodia; 7 — plazmodium z ciałem owocującym
tak, jak gdyby było ono dużą amebą. Przez cały czas zachowane są tu jednak błony komórek wchodzących w jego skład. Powstałe przez agregację
pseudoplazmodium od dawna przykuwało uwagę uczonych, przypomina ono bowiem skupienie komórek tkanki zwierzęcej. U ś.k. skupianie
się komórek zachodzi spontanicznie. Prawdopodobnie spotkanie się 2 komórek powoduje, że rozpoczynają one wytwarzać substancję, która
wywołuje aktywne skupianie się innych komórek. Im więcej komórek wchodzi w skład skupienia, tym więcej produkuje ono “substancji
przyciągającej" i tym silniej przyciąga te komórki, które pozostają jeszcze swobodne. Ostatnio wydzielono ową substancję w stanie chemicznie
czystym. Jest to cykliczny kwas adenozynomono-fosforowy. Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia, czy pełni on jakąś uchwytną rolę w formowaniu
zawiązków organów w trakcie rozwoju zwierząt wyższych. [A.J.K.]
śluzowce właściwe (Eumyceto-zoa) — podrząd pierwotniaków z rzędu -»-śluzowców. Tworzą ogromne, dobrze widoczne gołym okiem,
wielojądrowe
-»plazmodia, które mają postać mlecznobiałej, czerwonawej, fioletowej lub żółtawej galaretki, skupionej, rozlanej po podłożu lub
rozgałęzionej. W naturze można je niełkiedy znaleźć w wilgotnych lasach na pniach drzew, na parkanach lub na mchach. Plazmodium ś.w.
przeniesione na podłoże agarowe zachowuje się w ściśle określony sposób. Zaczyna się natychmiast równomiernie roz-pełzać ma wszystkie
strony. Znajdująca się na krawędź? plazmodium frontalna cyto-plazma płynie ku przodowi, co można z łatwością obserwować pod niewielkim
powiększeniem mikroskopu. Buch ten odbywa się na całej długości “frontu". W głębi plazmodium widoczne są wyraźne strumienie. Mogą one
płynąć w różnych kierunkach, ale przeważą ruch ku krawędziom. Następnie wnętrze plazmodium rozpada się na szereg kanałów, podczas gdy
płynąca wciąż nieprzerwanie ku krawędziom cytopla-zma frontalna przez jakiś czas zachowuje swoją ciągłość, a w końcu również się rozgałęzia.
Jeżeli wilgotność powietrza jest niedostateczna, to wówczas plazmodium wytwarza buławkowate ciała owocujące (sporangia), otoczone sztywną
powłoką celulozową o kolorze brązowoczarnym, dobrze widoczne gołym okiem. Cytoplaz-ma, która znajduje się wewnątrz ciał
owocujących, rozpada się na jednojądrowe zarodniki, spowite grubą otoczką. Zarodniki te przeniesione przez wiatr do wilgotnego
środowiska wytwarzają wiciowe gamety, podobne' do tych, jakie występują u -potwornie. Powstałe po ich kopulacji zygoty tracą
wici i stają się pełzakami, które rozrastając się, tworzą ponownie ogromne plazmodia. S. w. hodowane są w wielu laboratoriach,
biologicznych, gdyż stanowią źródło dużej masy cy-toplazmatycznej oraz obiekt badań mad fizjologią ruchów
cytoplazmatycznych. [A.J.K.]
śmieciarka (Xenophora) — rodzaj mięczaków, z rodziny Xe-nophoridae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Obejmuje
gatunki mające muszlę kształtu regularnego, szerokiego stożka wysokości do 10 cm. Ich przynależność rodzajową można
rozpoznać na pierwszy rzut oka, gdyż ś. przyklejają do powierzchni muszli różne obce przedmioty, przede wszystkim muszle
ślimaków i małżów, a także kawałki gałązek korali, rurki wieloiszczetów osiadłych, kamyki itd. Muszle ś. są tym wszystkim
okryte od góry do dołu i wyglądają jak kupka śmieci. Niekiedy taka “kupka śmieci" bywa bardzo dekoracyjna, jeżeli dany
gatunek rozmieszcza zgarnięte przedmioty w regularny wzór. Otwór muszli zamyka konchiolinowe wieczko. Ciało ś. jest
jaskrawo-czerwone. Ś. wiodą żywot bardzo aktywny, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie pełzają po płytkim dnie. Są
reprezentowane przez kilka gatunków
______________świdrafc
zamieszkujących morza tropikalne. [T.U.]
śmiertek (Thanatus) — rodzaj stawonogów z rodziny ukoś-nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^.pająków wyższych. Jego przedstawiciele
kształtem ciała, trybem życia i sposobem poruszania się upodobnili się do przedstawicieli innej rodziny pająków, a mianowicie do
-»ipogońcowatych. Na pierwszy rzut oka trudno je od siebie odróżnić. Różnice sprowadzają się do pewnych szczegółów budowy wewnętrznej. Ś.
spotyka się w miejscach piaszczystych, dobrze nasłonecznionych. Są reprezentowane w Polsce przez 5 gatunków. [J.P.]
świdrak (Teredo) — rodzaj mięczaków z rodziny Teredini-dae, z rzędu -Alaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki tak niepodobne do
żadnego małża ani innego mięczaka, że w językach narodów z. tradycjami morskimi noszą one nazwę “robaków okrętowych", a zoologowie
stosunkowo późno zorientowali się, do jakiej grupy systematycznej je zaliczyć. Ciało ś. jest wydłużone, roba-kowate i miękkie, długości do 20 cm
iprzy średnicy około 8 mm. W przedzie leży niewielka, ale mocna noga i dwu-klapowa muszla o średnicy 7—8 mm. Kilka gatunków ś. zasiedla
wszystkie morza peł-nosłone poza obrębem stref polarnych. Żyją one w drewnie, a więc we wszelkiego rodzaju palach, słupach, belkach urządzeń
portowych i nadbrzeżnych oraz w drewnianych ka-' dłubach łodzi i statków. Larwy ś. pływają swobodnie, a następnie osiadając .na jakimś
obiekcie drewnianym, przeobrażają się w małe, dosyć typowe małże, przyczepione do
świdrowce
świdrowiec gambijski
drewna bisiorem. Te ostatnie zaczynają drążyć w 'drewnie korytarz, przy czym muszle już nie rosną, tylko przekształcają się w
narzędzie wiertnicze, charakterystyczne 'dla dojrzałych ś. Korytarze w drewnie 'biegną zwykle wzdłuż słojów i z zewnątrz są
niewidoczne. Dopiero po przepiłowaniu zaatakowanego pala lub gdy o'n sam się rozleci, widać, że przypomina gąibkę lub plaster
pszczeli, że składa 'się cały z kanałów i z cieniutkich blaszek drewna między nimi. S. należy do tych nielicznych gatunków
zwierzęcych, które potrafią trawić celulozę. Żywią się drewnem i podobnie jak inne małże zjadają plankton wciągnięty wraz z
wodą przez syfony. W 'dobie drewnianych statków i drewnianych budowli portowych ś. powodowały wielkie szkody. Jedynym
środkiem skutecznie chroniącym przed inwazją ś. jest stosowanie stali w budownictwie okrętowym i betonu w budownictwie portowym. [T.U.l
świdrowce (Trypanosomatidae) — rodzina pierwotniaków z rzędu -i-Kinetoplastida. Obejmują pasożyty zwierząt kręgowych i
owadów. Występują w 4 zasadniczych postaciach. Wszystkie postacie charakteryzuje posiadanie pęcherzykowa-tego jądra,
kinetoplastu, ciałka podstawowego wici oraz brak gęby -i wodniczek tętniących. Postać trypanosoma jest silnie wydłużona i ma
długą wić, osadzoną na tylnym końcu ciała, skierowaną ku przodowi i zrastającą się z krawędzią komórki cienką błonką falującą.
Postać crithidium ma ciałko podstawowe, z którego wyrasta wić w środku ciała, oraz błonkę falującą znacznie krótszą niż u
postaci trypanosoma.
V postaci leptomonas nasad wici osadzona jest na przednii biegunie ciała, a błonką falu^| jąca nie występuje. Postać let-1
sftmanźa jest bezwiciowa i ma':, kulisty kształt komórki. Uf zwierząt kręgowych ś. wystę-i pują w postaci trypanosoma i lub
leishmania. S. z rodzaju! Trypanosoma w stadium try-| panosoma przebywają w oso-"|S czu krwi kręgowców i w in- | nych
płynach ustrojowych, np.| w płynie mózgowo-rdzenio-1 wym, leiszmanie zaś w stadium | leishmania wewnątrz komórek
gospodarza (głównie w białych ciałkach krwi i w komórkach układu siateczkowo-śródbłon-kowego). Ogólny schemat cyklu
życiowego poszczególnych gatunków ś. jest bardzo podobny. Prawie zawsze ś. przenoszą owady krwiopijne: komary, muchy i
pluskwiaki. Są one żywicielami pośrednimi. Ś. wraz z wyssaną krwią dostają się do jelita owada. Tam przechodzą
charakterystyczne przekształcenia. U ś. z rodzaju Trypanosoma jest to przekształcenie postaci trypanosoma w postać zwaną
crithidium. Natomiast leiszmainie, które w stadium leźshmanźa występują w komórkach kręgowców, po dostaniu się do jelita
owada przechodzą w postać Zeptomo-nas. Postacie występujące we krwi i w komórkach kręgowców różnią się od powstałych z
nich postaci w jelicie owada nie tylko morfologicznie, lecz również fizjologicznie. O podobieństwie fizjologicznym postaci
trypanosoma i leishmania świadczyć może fakt, że obie nie ulegają zatruciu tlenkiem węgla i cyjanowodorem (związki te u
pozostałych postaci ś. łączą się z enzymami oddechowymi zawartymi w mito-chondriach, blokując w ten sposób procesy
oddechowe na
poziomie komórkowym). Nie-wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór wskazuje, że w oddychaniu postaci trypanosoma i
leishmania biorą udział inne enzymy, a nie mitochon-drialne, zawarte w kinetopla-ście. Postacie te mają więc nieczynny
kinetoplast. Dopiero po przekształceniu się postaci trypanosoma i leishmania w postacie crithidium i leptomo-nas dochodzi u tych
ostatnich do rozrostu kinetoplastu i powstaje wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór. S. są groźnymi pasożytami człowieka
oraz zwierząt gospodarskich. Występują epidemicznie w bardzo wielu krajach afrykańskich. {A.J.K.]
świdrowiec, trypanosoma (Trypanosoma) — rodzaj z rodziny -^widrowców (Trypanosoma-tidae). Obejmuje .gatunki o bardzo
wydłużonym kształcie ciała, oplecione spiralnie 'błoną falującą, rozciągniętą pomiędzy ciałem komórki a wicią, która
m
Świdrowiec A — forma trypanosoma; B — forma crithidium (l — tólnetolplast;
2 — błona falująca; 3 — jądro; 4 — wolny koniec wici)
wybiega z tylu ciała i 'kieruje się ku przodowi. Ruch wici powoduje falowanie błony, a także całego ciała. S. pasożytują jako
postacie 'dojrzałe w osoczu fcrwi zwierząt kręgowych i człowieka. Przenoszenie zarażenia ś. odbywa się przez drugiego
żywiciela, fctórym są różne gatunki much. Wyjątkowo tylko u ś. zarazy stadni-czej zarażenie odbywa się bezpośrednio przy
kryciu klaczy. Inne 'gatunki ś. ulegają przekształceniu morfologicznemu w jelicie muchy, przechodząc w postać crithidium.
Crithidia stanowią źródło zarażenia przy ukłuciu przez muchówkę następnego osobnika żywiciel-skiego. [A.J.K.]
świdrowiec Evansa, świdrowiec Jsurra (Trypanosoma euansi) — gatunek pierwotniaka •z rodzaju -^świdrowca. Ma tylpową
dla rodzaju budowę i wielkość. Jego charakterystyczną cechą jest występowanie jedynie w fonmie morfologicznej trypcnosoma.
Żyje w płynach ustrojowych zarażonych koni i bydła. Przenoszą go z żywiciela na żywiciela krwiopijne gatunki bąków. S.E. jest
szczególnie groźny dla koni. Występuje w strefie klimatu gorącego. [A.J.K.]
świdrowiec gambijski (Trypa-nosoma pambiense) i świdrowiec rodezyjski (Trypanosoma rhodesźense) — gatunki pierwotniaków z rodzaju —>Swi-drowca. Osiągają długość 15— —30 (un. Są przenoszone na człowieka przez muchy tse-tse, u
których występują w jelicie i śliniankach. Podczas ukłucia człowieka dostają się do jego układu krwionośnego w postaci
crithidźum, przekształcając się tam w formę trypanosoma. Z układu krwionośnego dostają
świdrowiec nagany
TAE
się do płynu mózgowo-rdzenio-wego, gdzie intensywnie rozmnażają się, a ich jady uszkadzają mózg, powodując chorobę zwaną
śpiączką afrykańską. Prowadzi ona do postępującego wyniszczenia organizmu, a często do śmierci. S.r. jest bardziej zjadliwy od
ś.g. Ten ostatni występuje: w całej Afryce Równikowej, natomiast s.r. — w Rodezji oraz w Mozambiku. [A.J.K.]
świdrowiec nagany (Trypanosoma brucei) — gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-świdrow-ca. Występuje w formie try-panosoma we krwi zwierząt
hodowlanych i wielu zwierząt dzikich, a w formie crithidium — w muchach tse-tse i w bąkach z rodzaju Tabanus. Powoduje ostrą
chorobę, tzw. naganę, u świń, psów, wielbłądów, koni, osłów, bydła, owiec i kóz, o przebiegu 'podobnym do śpiączki 'człowieka.
U wielu dzikich zwierząt afrykańskich, jak antylopy, bawoły i słonie, zarażenie ś.n. nie wywołuje objawów 'choroby, ale
zwierzęta te stają się rezerwuarem tego pasożyta. Od nich zarażają się muchy tse-tse, które następnie przenoszą pasożyty do krwi
innych ssaków. Przenosicielem ś.n. są więc te same muchy, które przenoszą świdrowca śpiączki afrykańskiej. Na terenie Azji,
Ameryki Południowej i Australii, 'gdzie nie występują muchy tse-tse. rolę przenosiciela ś.n. pełnią bąki z rodzaju Tabanus.
[A.J.K.]
świdrowiec surra —^świdrowiec
Evansa.
świdrowiec zarazy stadniczej
(Trypanosoma eąuiperdum) — gatunek pierwotniaka z rodzaju ->świdrowca. Występuje tylko u koni i osłów. Bywa
przenoszony z osobnika na osobnika podczas krycia, nie ma 'więc żywiciela pośredniego i stadium crithidium w swym cyklu
życiowym. Powoduje uszkodzenia błon śluzowych dróg rodnych, a następnie wycieńczenie i paraliż chorych zwierząt. Zaraza
stadnicza rozpowszechniona jest w południowej Europie, Azji i w północnej Afryce. Pojawiła się również w środkowej Europie,
dokąd zawleczono ją w wyniku importu koni w czasie II wojny światowej. Na terenie Polski ś.z.s. obecnie nie występuje. [A.J.K.]
świdrzyki (Ciausiliidae) — rodzina mięczaków z rzędu -»-trzonkoocznych. Odznaczają się lewoskrętną muszlą wysmukłego,
wrzecionowatego kształtu, wysokości 7—20 mm u gatunków europejskich i do 40 mm u gatunków subtropikalnych i
tropikalnych. Tuż przed otworem muszla zwęża się mocno, otwór zaś jest 'nieco rozszerzony -w kształcie trąbki. W otworze
sterczy na ogół kilka wapiennych fałdek oraz ruchoma wapienna płytGniazdówka Lima scabra (R.T. Abbott: Marinę Shells)
Muszla spondylusa Spondy-lus americanus
Muszla
Muszla świdrzyka z rodzaju Ciau-silia
353___________________
ka w 'kształcie wydłużonej i spiralnie wygiętej łopatki. Płytka ta, zwana ciausźlźuin, jest sprężysta. Ślimak wysuwając się z
muszli odsuwa ją na bok, gdy natomiast chowa się do muszli, dausilium szczelnie zamyka muszlę w miejscu, gdzie jest ona najwęższa. S. zamieszkują przede wszystkim podgórza i igóry, a na iniżu isą rzadsze. Żyją w wilgotnych lasach, wśród ocienionych
skał, pod kamieniami, w ściółce leśnej oraz w próchnie starych drzew i pniaków. Lubią tereny wapienne. S. są zdecydowanie
ciepłolubne, a najczęściej (w tym wszystkie krajowe) także i wilgociolutone. Okresy suche przetrzymują, wciągając się w głąb
muszli. Skomplikowany system fałdek w otworze oraz dausilżuTO służą jako ochrona przed wysychaniem. Po deszczu, w okresach pogody dżdżystej i cieplej widuje się ś. pełzające masowo po powierzchni pni drzew i skał. W przeciwieństwie do
większości krajowych ślimaków ś. opuszczają kryjówki zimowe bardzo późno, dopiero w maju, kryją się zaś ponownie już pod
koniec września. Nadmiar wilgoci im nie szkodzi, przeżywają nawet kilkudniowe pogrążenie w wodzie podczas wiosennych
roztopów. Mnożą się niezbyt szybko — składają rocznie zaledwie kilkanaście jaj. Niektóre gatunki są źyworodne. S. pobierają
bardzo różnorodny pokarm:
szczątki roślinne i zwierzęce, grzyby włącznie z muchomorami, świeże rośliny zielne i żywe zwierzęta, jak np. drobne
skąposzczety, a także inne ślimaki z przedstawicielami własnego gatunku włącznie. Żyją około 3 lat. Na terenie Polski występuje
około 25 gatunków ś. rr.u.]
13 Bezkrefowce
świetla
Swierzbowiilec
świerzbowie.c (Sarcoptes scabiei} — gatunek stawonoga z podrzędu -^Sarcopttfonnes o rozmiarach 0,18—0,4 mm, pasożytujący w naskórku człowieka, gdzie
drąży cienkie i dłu-kie kanały, widoczne na zewnątrz jako delikatne białe linie. Żywi się komórkami naskórka i limfą. Powoduje
dotkliwe swędzenie. Pokrewne z nim gatunki <być może są to tylko wyspecjalizowane rasy fizjologiczne tego samego gatunku),
pasożytujące w skórze koni, psów, a także innych ssaków, atakują czasami również ludzi. [J.P.]
świerzbowiec płucny (Cytodżtes
nudus) — gatunek stawonoga z podrzędu -*-Sarcoptiforri(tes. Żyje w oskrzelach, płucach i workach powietrznych ptaków
kurowatych, przenikając czasem do jamy ciała. Występując w większych ilościach, może powodować stany zapalne, a nawet
uduszenie gospodarza. [J.P.]
świetla, lucernaria -(Lucema-ria) — rodaaj jamochłonów z rzędu -^Stawomedusae. Meduzy należących tu gatunków osiągają
wielkość do 5 cm. Prowadzą na wpół osiadły tryb
taksodontowe
życia, przyczepione, do podłoża (przeważnie do roślin)' płytką przyssawkową, występującą na
wierzchu 'dzw&nowatego klosza. Jego brzeg wyciągnięty jest w 8 “ramion", zakończonych pęczkami buławkowatych czuł-ków. S. mogą
przemieszczać się, krocząc na czułkach albo sposobem gąsienicy miernikowca. Często cytowany gatunek Lucernaria quadricornis bytuje wśród
różnych gatunków roślin. Za pośrednictwem płytki przyssawkowej wchłania z roślin zielony barwnik, tak że ciało jej trudno odróżnić od
otoczenia. Zamieszkuje strefę przybrzeżną północnego Atlantyku, a także mórz europejskich. [Z.S.]
świętognica ->.beroe.
taksodontowe (Ta-rodonta) — rząd mięczaków z gromady -^-małżów. Obejmują gatunki niewielkie, długości l—10 cm. Odznaczają się wieloma
cechami prymitywnymi. Mają obie połówki muszli połączone zamkiem typu taksodontowego, tzn. złożonym z dużej liczby niewielkich,
podobnych do siebie ząbków, wchodzących w odpowiednio .niewielkie •dołki. Ich skrzela są stosunkowo niewielkie, prostej budowy. Mięśnie
zwieracze muszli, o podobnej wielkości, występują zazwyczaj w liczbie 2. Noga jest najczęściej opatrzona płaską podeszwą. T. zamieszkują
morza całego świata. [T.U.]
tarantula — 'nazwa nadawana kilku gatunkom dużych, (długości ciała 25^35 mm) pająków z rodziny —>'pogońcowa-< tych. Najbardziej znane
są: t. apuliijska (Lyeosa tarantula) występująca we Włoszech i Jugosławii, t. narbońska (Lycosa narbonensis) z obszaru śródziemnomorskiego i
środkowej Azji oraz t. ukraińska (Lycosa singoriensis) sięgająca od Chin i Syberii po Bułgarię, Rumunię, Węgry i Czechosłowację. Ten ostatni
gatunek spotyka się też na Podolu. U nas nie został dotychczas znaleziony. T. są mieszkańcami -stref leś-no-stepowych, stepowych i
pół-pustynnych — suchych i ciepłych. Żyją w norkach dochodzących ido 30 cm głębokości i w przeciwieństwie do innych pogońców pędzą tryb
życia raczej osiadły. Zwykle norki ich leżą w pobliżu siebie, w liczbie dochodzącej nieraz do kilkudziesięciu sztuk. Ze względu na swoją wielkość
są łatwo dostrzegane i często opisywane. Ukąiszenie t. jest bardzo bolesne i może powodować bóle i opuchliznę trwające przez dość długi czas, a
czasem bywa śmiertelne. W południo355
tarczowce
wych Włoszech istniała'legenda, że lekarstwem na ukąszenie t. jest skoczna muzyka i bardzo szybki taniec (taran-tele). Rozmaici autorzy używali
na określenie t. różnych naew rodzajowych (Hogna, Lycosa, Tarentula, Trochosa), stąd możliwość pewnych nieporozumień. Nie należy jej mylić
z
—>.wilkoszem (Tarentula), również z rodziny pogońcowatych, z kilkunastoma gatunkami znanymi w naszym kraju, oraz z należącym do
—/-Amblypygi tropikalnym rodzajem Tarantula. W południowej części Stanów Zjednoczonych nazwą t. określa się występujące tam wielkie i
kosmate ptasznik!. (Tabl. XII). [J.P.]
tarczogwiazdy (Phanerozonia)
— rząd .szkarłupni z gromady
—.rozgwiazd. Mają ciało kształtu pięciograniastego (cerama-ster, poranią) lub pięcioramiennej gwiazdy (astropekten). Ramiona otoczone są 2
rzędami dużych tarczek brzeźnych, znacznie większych od pozostałych tarczek. Tworzą one krawędź oddzielającą wyraźnie górną
(przeciwg^bową) stronę zwierzęcia 'od strony dolnej (gębowej). T. są formami ryjącymi. Ich kikutowate nóżki amtoulakralne, pozbawione zazwyczaj przyssawki końcowej, występują w 2 rzędach. Pedi^ cellariów zwykle •brak, a jeśli istnieją, to -wówczas ich końcowe człony nie
krzyżują się. T. to prymitywny, a zarazem najbogatszy w gatunki rząd rozgwiazd, reprezentowany we wszystkich pełnosłonych morzach, na
rożnych głębokościach aż po wielkie głębie oceaniczne. Większość gatunków (ponad 70%) zasiedla'ipłytkie dno mórz strefy tropikalnej Oceanu
Spokojnego i Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.]
tarczowce (Notostraca) — archaiczny rząd stawonogów z podgromady
-^-li&cionogów, obejmujący gatunki występujące w nie zmienionej
postaci co najmniej od 200 min lat. Są to skorupiaki długości l—7 cm, , barwy brązowej. Wyróżniają się bardzo charakterystyczną sylwetką,
.którą nadaje im silnie rozpłaszczony i w zarysie owalny pancerzyk, zakrywający od strony grzbietowej całą głowę i tułów oraz część słabo
odgraniczonego odwłoka. Głębokie wycięcie w tyle pancerza pozwala na swobodne ruchy odwłoka zakończonego długimi widełkami. W
przedniej części pancerza widoczna jest para złożonych oczu oraz tzw. oczko pływikowe (->,pływik). Ciało składa się najwyżej z 40 segmentów,
natomiast liczba odnóży dochodzi u niektórych gatunków do 70 ipar. Tylne segmenty itułowiowe począwszy od trzynastego zaopatrzone są w
4—6 par odnóży. Każde odnóże 10 przednich segmentów tułowiowych składa się z dużego, spłaszczonego wiosełka i mniejszej gałązki
skrzelowej oraz z 6 listków napędzających pokarm do gęby. Część listków odnóży I pary wykształcona jest w postaci długich, wieloczłonowych
witek, sterczących częściowo poza krawędzie pancerza. Funkcjonalnie zastępują one szczątkowe czułki. Wiosel-ka nóg 11 segmentu 'tułowiowego zmienione są w okrągłą komorę, w której przebiega inkubacja jaj. T. pływają zwrócone brzuszną stroną ku górze (ściślej: w kierunku źródła
światła). Zamieszkują wody stojące, wysychające w okresie letnim lub całkowicie przemarzające w porze zimowej. Aktywne życie wiodą
nierzadko ipdynie w ciągu kilku tygodni w roku. W pozostałym okresie
Tarsonemini
zachowują się wyłącznie ich silnie otorbione jaja, które mogą przeleżeć bez wody do 9 lat. Wytrzymują też bez szkody wzrost
temperatury do 80°C oraz nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym płazów i niektórych innych zwierząt. Z łatwością
przenoszone są przez wiatr, często na dalekie odległości. Należy tu zaledwie 9 gatunków, znanych ze wszystkich kontynentów nie
wyłączając krainy ipolamej (przekopnica arktyczna) i tropikalnej (przekopnica afrykańska). Do kosmopolitycznych t. należą
przekopni-oa wiosenna oraz właściwa. [L.Ż.]
Tarsonemini — grupa stawonogów z- podrzędu -^Trombi-diformes obejmująca wiele gatunków pasożytujących na owadach i
roślinach. Należy do nich m.Łn. mikroskopijny, długości 0,1 mm Acarpis woodi, pasożytujący w tchawkach .pszczół i
(powodujący .tzw. chorobę roztoczową. Gatunki z rodzaju Tarsonemus Są poważnymi szkodnikami różnych roślin. (Tabl. XII).
[J.P.]
tasiemce (Cestoidea) — gromada z typu -»ipłazińców. Wszystkie są pasożytami •wewnętrznymi i w stadium dojrzałym w
ogromnej większości występują w jelitach kręgowców. Mają ciało najczęściej wydłużone, taśmowate, grzbie-towo-brzusznie
spłaszczone. Długość t. waha się w dość dużych granicach od 0,5 mm do kilkunastu metrów. Prawie u wszystkich gatunków ciało
jest rozczłonkowane, złożone z większej lub mniejszej liczby członów. Wyróżnia się w nim skoleks (scoie-e), czyli główkę,
szyjkę (collum) i wstęgę (stro-bila}. Skoleks utrzymuje pasożyta w żywicielu. Zaopatrzony
jest u różnych gatunków w rozmaite narządy czepne — bruzdy (bothria), bruzdy przyssawkowe (bothridia), przyssawki
(acetabula), haki (uncini). V niektórych t. wierzchołek skoleksu wydłuża się w kurczliwy ryjek (rostellum). W pewnych
przypadkach występują aż 4 ryjki zaopatrzone w haki. Szyjka jest miejscem, w którym tworzone są nowe człony. Powstawanie
ich trwa przez całe życie t. Im bliżej skoleksu, tym człony są młodsze. Z czasem przesuwają się one ku tyłowi i rosną. Liczba
członów dochodzi u niektórych gatunków do kilku tysięcy. U jednych t. mogą się od strobili odrywać młode człony, które
dojrzewają samodzielnie, u innych zaś są połączone z resztą strobili aż do całkowitego wypełnienia jajami. T. okryte są
cskórkiem, który — jak wykazały badania za pomocą mikroskopu elektronowego — ma skomplikowaną budowę, umożliwiającą
(w związku z brakiem przewodu pokarmowego) wchłanianie pokarmu całą powierzchnią ciała. W skład wora
skórno-mięśniowe-go prócz bezpostaciowego o-skórka wchodzi nabłonek oraz 2 warstwy: zewnętrzna, złożona z mięśni
okrężnych, i wewnętrzna, składająca się z mięśni podłużnych. Ponadto przez całą .parenchymę przechodzą (pasma mięśni
.grzbie-tobrzusznych. Układ wydalni-czy jest typu proitonefrydialne-go. Kanaliki wydalnicze odchodzące od komórek płomykowych uchodzą do 2 bocznych, podłużnych, biegnących wzdłuż całego ciała (przewodów wydal-niczych. W tylnej części każdego
członu kanały boczne połączone są kanałem poprzecznym. Jeśli żadne człony nie oderwały się jeszcze, to w
357
tasiemce właściwe
ostatnim członie znajduje się jeden otwór wydalniczy. Po oderwaniu się tego członu rolę otworu wydalniczego przejmują otwory
przerwanych kanałów wydalniczych. Kanały te poza połączeniem w każdym członie łączą się ze sobą w skoleksie. Układ
wydalniczy poza usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii spełnia funkcję osmoregulacji. W skoleksie znajduje się
parzysty zwój głowowy układu nerwowego. Od niego odchodzą do narządów cz&pnych krótkie nerwy, a w przeciwnym kierunku, wzdłuż strobili, toiegną podłużne pnie nerwowe (w najprostszym przypadku 2, u wyższych form do 10), przy czym 2
biegnące po bokach ciała są najgrubsze. Głóyime pnie nerwowe łączą się w/każdym członie pierścieniowatym spoidłem
poprzecznym. /Gałązki nerwowe wychodzące ż podłużnych ipni tworzą w worze skór-no-mięśniowym dość gęstą sieć> T. brak
narządów zmysłowych, a występują u nich: tylko słabo rozwinięte komórki czuciowe. Poza nielicznymi gatunkami t. są
•obojnakami. Tylko u niektórych t. jednóczłonowych aparat rozrodczy jest pojedynczy, podczas gdy u innych, nawet
nieczłonowanych form, występuje biegnący wzdłuż ciała rząd aparatów rozrodczych. U t. członowanych w każdym członie
rozwija się własny komplet aparatu rozrodczego. - Zawiązki aparatu rozrodczego powstają za szyjiką, przy czym najpierw
pojawiają się narządy -męskie. Całkowicie wykształcone gonady, zarówno żeńskie, jak i męskie, 'znajdują się mniej więcej w
środku strobili. W miarę dalszego przesuwania się członów ku tyłowi, gonady zanikają, a coraz silniej rozwija się macica wypełniona zapłodnionymi jajami, aż wreszcie w najstarszych członach zajmuje ona prawie całe ich wnętrze. Jaja wydostają się na
zewnątrz ciała przez otwór macicy lub w braku takiego otworu — przez rozerwanie się członu, po jego • uprzednim oderwaniu się
od reszty strobili. Największe t. wytwarzają w ciągu swego życia ogromną liczbę jaj. U t. występuje zarówno zapłodnienie
krzyżowe; jak i samoza-płodnienie. Pierwszym stadium rozwojowym jest ->onkostera. Gdy otacza ją warstwa urzę-sionych
komórek, nosi wówczas nazwę ~»-koracidium. Następnymi stadiami rozwojowymi mogą być: -».procerkoid, -»• plerocerkoid,
->.cysticerkoid, ->-cysticercus, -».cenurus, -»-echi-nokok, ->sparganum. Stadia te bytują w żywicielach pośrednich. Gromadę t.
dzieli się na 2 podgromady: -»t. niższe i ->t. właściwe. [M.S.]
tasiemce nieczlonowane -^-tasiemce niższe;
tasiemce niższe, tasiemce nie-członowane (Cestodaria) — podgromada płazińców z gromady -^tasiemców. Pasożytują w jamie
ciała lub w jelicie przeważnie ryb chrzęstnoszkie-letówych. Ciało ich nie 'składa się z szeregu członów (jak u
-^tasiemców właściwycht l zawiera pojedynczy komplet narządów rozrodczych. Larwę t.n.
— likoforę (lycophora) — cechuje obecność 10 haczyków embrionalnych, w odróżnieniu od -^onkostery, która ma tylko 6
haków. Najbardziej znanym przedstawicielem t.n. jest am-filina. [M.S.]
tasiemce •właściwe, tasiemce wyższe (Eucestoda) — podgromada płazińców z gromady
tasiemce właściwe
358
-^-tasiemców, do których należy większość znanych gatunków. Ciało ich jest, poza nielicznymi wyjątkami, rozczłono-wane. Jeżeli nawet nie
występuje wyraźny podział zewnętrzny, to członowała budowa zaznacza się metamerycznym ułożeniem kompletów narządów rozrodczych.
Wyjątkowo występują w tej podgromadzie tasiemce o pojedynczym aparacie rozrodczym (np. z rodzaju Archigetes). Pierwszą larwą w rozwoju
t.w. jest -xmkosfe-ra. Stadia dojrzałe pasożytują we wszystkich gromadach kręgowców. Największe szkody w gospodarce człowieka wyrządzają
przedstawiciele 2 rzędów: Pseudophyllidea i Cyclo-phyllidea. Do Pseudophyllidea zaliczane są t.w. o skoleksie zaopatrzonym na ogół w l lub 2
bruzdy przyssawkowe. 0-twierająca się na brzusznej stronie członu macica jest
kształtu worka lub rury ułożonej w rozetkę. Znajdujące się w niej jaja zaopatrzone są w wieczko. W cyklu rozwojowym występuje 2 żywicieli
pośrednich oraz larwy: -^-koracidium, onkosfera, -^-procerkoid, -^-ple-rocerkoid. Tasiemce z tego rzędu pasożytują głównie w rybach
kostnoszkieletowych. Przedstawicielami ich są m.in. ligula i bruzdogłowiec szeroki. Do Cyclophyllidea zaliczane są t.w. o ciele najczęściej
wyraźnie rozczłonowanym. Ich macica w przeciwieństwie do macicy Pseudophyllidea jest zazwyczaj ślepo zakończona, a więc nie ma.otworu
wyprowadzającego jaja. Jajom brak wieczka, a onkosferze urzęsio-nej otoczki. Skoleks wieńczą 4 położone na krzyż półkoliste przyssawki,
między którymi u wielu gatunków znajduje się ruchliwy ryjek, uzbrojony w 2 lub więcej wieńców haków
10 11 ,,
Układy rozrodcze tasiemców A — Pseudophyllfdea; B — CyclophylUdea
l — ootyp; 2 — jajnik; 3 — macica; 4 — żółtntk; 5 — jądra; 6 — kanały wyprowadzające; 7 — gruczoł Mehilsa; 8 — pochwa; 9 — otwór
macicy;
10 — otwór płciowy żeński; 11 — otwór płciowy męski; 12 — nasiemio-wód; 13 — torebka prąciowa; 14 — wewnętrzny pęcherzyk nasienny;
15 — zewnętrzny pęcherzyk nasienny
359
tasiemiec karłowaty
czepnych. W rozwoju występuje zwykle l żywiciel pośredni. Larwami u Cyclophyllidea są: -4-cysticerkoid, ->-cysticer-cus, ^bąblowiec. Do
bardziej znanych przedstawicieli Cyclor phyllidea należą: tasiemiec u* zbrojony, tasiemiec nieuzbrojoA ny i tasiemiec bąblowco— wy. [M.S.]
tasiemce wyższe
właściwe.
^tasiemce
tasiemiec bąblowcowy (Eehitiococus granulosus) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, •z podgromady ->-tasiem-ców właściwych. Osiąga długość 2—5 •mm. Strobila
jego składa się najczęściej z 3 członów. Ostatni, 3 'człon jest najdłuższy i zawiera macicę wypełnioną jajami. Główka t.b. długości 0,5 mm
zaopatrzona jest w 4 przyssawki.! ryjek, na .którym znajduje się 28— —50 haków. Dojrzała forma t.b. występuje w jelicie psa, wilka, szakala,
dingo i koflota. Jaja zawierające wewnątrz ->"onko-sferę 'cechuje duża żywotność. W wodzie żyją około 12 dni. W ziemi przy temp. 0°C przeżywają do 116 dni. Pośrednim żywicielem t.b. są głównie przeżuwacze, a także świnie i czasami konie, osły, muły czy człowiek. Larwy t.b.
osiedlają się najczęściej w wątrobie żywiciela (pośredniego, przybierając kształt pęcherzy, które mogą np. u człowieka dochodzić do średnicy
około 10 cm. Rozwój larwy jest powolny i zwykle 'trwa 10—20, a nieraz nawet do 30 lat. W miesiąc po zarażeniu tworzą się pod torebką
łąeznotkankową wątroby guzki o średnicy l mm, a po 5 miesiącach osiągają one około l om średnicy. Bąblowce bywają znajdowane również w
płucach, w jamie brzusznej i
innych narządach wewnętrznych. Ich szkodliwość polega na mechanicznym oddziaływaniu na zarażone narządy oraz na zatruwaniu żywiciela
produktami przemiany materii pasożyta. T.b. jest kosmo-politą. (Tabl. VIII). [M..S.1
tasiemiec karłowaty (Hymeno-lepis nana) — gatunek płazińca z rzędu Ćyclophyllidea, z podgromady -^tasiemców właściwych, którego
głównym żywicielem jest człowiek, a poza tym myszy i szczury. Liczba członów waha się od 100 do 800, ale długość całego osobnika 'nie
przekracza zwykle 5 cm. Szerokość 'członów stro-bili jest znacznie większa niż ich długość i wynosi 0,5—l mm. Dojrzałe człony wypełnione są
workowatą macicą, w której znajduje się około 140 kulistych jaj. Gdy jaja dostaną się do jelita cienkiego gospodarza, wylęgają się z nich
-».onko-sfery, które w ciągu 30—40 godzin .wnikają 'do kosmków jelitowych, gdzie przekształcają się w -^.cysticerkoidy. Po przeszło 100
godzinach od momentu wniknięcia 'do kosmikow larwy wypadają do światła jelita, gdzie dojrzewają płciowo. Dojrzałe osobniki przytwierdzają
się do ścianek jelita kulistym skoleksem z krótkim ryjkiem, otoczonym hakami w liczbie 20—27. Jaja opuszczają przewód pokarmowy wraz z
kałem. Obecnie 'przypuszcza się, że pierwotnie cykl rozwojowy t.k. przebiegał 2 udziałem żywicieli pośrednich, którymi były stawonogi, a
'dopiero wtórnie wykształcił się cykl przedstawiony powyżej (cykl z żywicielem pośrednim, w którym rozwija się cysticerkoid, można odtworzyć
eksperymentalnie). T.k. może powodować u żywiciela występowanie choroby
tasiemiec kreókowy
zwanej hymenolepidozą, polegającej na zakłóceniach czynności trawiennych i zaburzeniach nerwowych. W Polsce spotykany jest
u ludzi bardzo rzadko, natomiast częściej u myszy. [M.S.]
tasiemiec kręćkowy (Multiceps multiceps) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -^.tasiemców właściwych. Długość jego ciała waha się od 40 do 100 cm. Dojrzały płciowo pasożytuje w jelicie cienkim psa i lisa. Jaja rozsiewane są
wraz z kałem żywiciela 'ostatecznego po pastwisku i jeśli wraz z trawą zostaną zjedzone przez owcę czy innego przeżuwacza,
wtedy ->-onikosfery wydostają się z jaj, przebijają ścianki jelita i z krwią lub przez naczynia chłonne dostają się do prawie
wszystkich narządów. Dalej rozwijają się te larwy, które zawędrowały do mózgu lub rdzenia kręgowego. Tam powstaje następne
stadium larwalne w postaci pęcherzyka, zwane ->cenurusem, na którego wewnętrznej powierzchni tworzą się liczne (czasami kilkaset), skierowane do środka skoleksy. Bąbel osiąga pełny rozwój po upływie 2—3 miesięcy. Przy średnicy dochodzącej do 5 cm
wywiera znaczny ucisk na mózg. Powoduje to u zarażonych zwierząt szereg objawów chorobowych, jak niepokój,
nieskoordynowane ruchy, ruchy maneżowe (kręcenie się w koło) w stronę półkuli mózgowej opanowanej przez larwę, a
nierzadko ślepotę. Gdy pasożyt umiejscowiony jest w pobliżu powierzchni czaszki, może nastąpić zanik kości przylegającej do
larwy. W przypadku, gdy znajduje się. w mózgu, zwierzęta charakteryzuje wzmożona pobudliwość oraz
chwiejny chód. Umiejscowienie się pasożyta w rdzeniu kręgowym prowadzi zwykle do porażenia kończyn tylnych. Niezależnie
od lokalizacji larwy wszystkie zarażone zwierzęta tracą po pewnym czasie apetyt, chudną, pokładają się lub stoją z opuszczoną
głową. Zarażenie kończy się zwykle śmiercią żywiciela pośredniego. Psy zarażają się, pożerając mózg przeżuwacza z rozwiniętą
larwą. [M.S.]
tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -i-tasiemców właściwych.
Pasożytuje jako postać dojrzała w jelicie cienkim człowieka. Długość jego wynosi 4—12 m, przewyższa więc nieraz długość
przewodu pokarmowego gospodarza. Skoleks gruszikowatego 'kształtu, o średnicy l—2 mm, pozbawiony jest ryjka i haków,
a do ściany jelita przymocowuje się za pomocą 4 przyssawek. W odróżnieniu od tasiemca uzbrojonego macica t.n. ma 15—30 i
więcej par rozwidlonych na końcu odgałęzień. Dojrzałe człony odrywają się pojedynczo i wypełzają przez otwór odbytowy
żywiciela. Żywicielami pośrednimi t.n. są przeżuwacze, w których żołądku ze zjedzonych z zanieczyszczoną trawą jaj uwalniają
się -»-onkosfery. Te ostatnie przenikają do naczyń krwionośnych i limfatycznych, aby ostatecznie osiedlić się w mięśniach jako
->.wągry. Wągry najczęściej osiedlają się w mięśniach przełyku, języka, żuchwy, serca, a także w mięśniach międzyżebrowych.
Czasami stwierdza się je w wątrobie, w płucach, węzłach chłonnych i w mózgu. Człowiek zaraża się jedząc surowe lub nie
'dogotowane czy inie dosmatasiemieci uzbrojony
żonę mięso. W -związku z tym t.n. jest szczególnie rozpoiwsze-clmiony w krajach, gdzie mięso surowe jest chętnie spożywane
(np. w Etiopii). Po Upływie 2—3 miesięcy od momentu zjedzenia mięsa zarażonego wągrami tasiemiec dojrzewa, a jego strobila
może zawierać do 2000 członów. Liczba jaj składanych przez tn. w ciągu roku oceniana jest na prawie 600 000 000. Zarówno tasiemiec uzbrojony, jak i t.n. należą do tasiemców długowiecznych. Przypuszcza się, że tasiemce te potrafią przeżyć w jelicie
człowieka około 20 lat. Człowiek nie może być żywicielem pośrednim t.n. [M.S.]
tasiemiec psi (Dipylidium cani-num) — gatunek płazińca, z rzędu CyclophWIidea, z pod-gromady -^tasiemców właściwych.
Należy do najbardziej pospolitych tasiemców psa. Dokonuje czasem masowych inwazji. Oprócz psa zarażają się nim i inne
mięsożerne, jak lis, szakal i kot. Zdarzają się również zarażenia dzieci. T.p, występuje w przednim i środkowym odcinku jelita
cienkiego. Strobila ma długość 15—50 cm, a skoleks uzbrojony jest w ryjek, na którym znajduje się 4—7, a niekiedy większa
liczba haków. Każdy człon zawiera podwójny komplet narządów rozrodczych. Końcowe człony przybierają kształt ziaren dyni.
Macica w dojrzałych członach rozpada się na torebki zawierające 3—30 jaj. Odrywające się od strobili człony wydostają się z
kawern bądź czynnie wypełzają w\ okolice odbytu, powodując silny\świąd. Naiwet w wyschniętych członach, przypominających
kształ-^ tem ziarna owsa, mogą znajdować eię 'nie uszkodzone, żywotne jaja z onkosferami. Cykl rozwojowy przebiega z
udziałem jednego żywiciela pośredniego, którym są larwy pcheł pasożytujące na psach lub wszoły. W jamie ciała 'tych
bezkręgowców rozwija się stadium larwalne, zwane -^ysti-cerkoidem. Ostatecznie wykształcone cysticerkoidy, połknięte wraz z
żywicielem pośrednim przez żywiciela ostatecznego, dojrzewają w ciągu 2—3 tygodni. Zarażenie tjp. powoduje nieżyt jelita
cienikie-go oraz wyniszczenie organizmu żywiciela. Oprócz wychudzenia może wystąpić podniecenie, drgawtei epileptoidalne
oraz objawy wścieklianopodob-ne i inne. T.P. 'występuje w Europie, w Ameryce Północnej, w Chinach i na Filipinach. [M.S.]
tasiemiec uzbrojony, soliter (Taenźa solium) — gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, z podgromady -^-tasiemców
właściwych. Występuje w jelicie cienkim człowieka. Długość całej strobili może osiągać 2—8 m, a liczba członów 800—
—1000. Na skoleksie o średnicy do l mm znajdują się 4 przyssawki i podwodny wieniec haków, umieszczony na terótikim ryjku.
W miarę oddalania się od szyjki człony t.u. zmieniają kształt z kwadratowych członów płciowych na' wydłużone człony
maciczne. Człony iznaj-dujące się na końcu strobili mają długość dwukrotnie większą niż szerokość. Otwory płciowe
umieszczone są na ogół, na-przemianiegle. Macica biegnie
tasiemiec uzbrojony
wzdłuż głównej osi ciała i w miarę dojrzewania uzyskuje 7—10 rozwidlonych rozgałęzień z każdej strony członu. Może zawierać
około 50 000 jaj. Jafia okryte są brązową, grubą skorupką i zawierają wewnątrz -».onkosferę o średnicy około w y.m. Człony
maciczne odrywają się od 'strobili w odcinkach po 5—6 członów i -wraz z teałem wydostają się na zewnątrz. Człony te pożerane
są przez różne ssaki (m.in. świnie), które są żywicielami pośrednimi t.u. Człowiek bywa czasem żywicielem pośrednim tego gatunku przez spożycie zanieczyszczonych jajami jarzyn bądź wtedy, kiedy na skutek ruchów antyperystaltycznych jelita człony
-maciczne dostaną się z jelit do żołądka, co może spowodować uwolnienie się jaj, a z nich onkosfer. U żywiciela" pośredniego
onkosfery przedostają się przez ścianki żołądka lub jelit do naczyń krwionośnych i limfatycznych, a następnie z krwią 'bądź limfą
przez
prawą komorę serca i mały obieg krwi do lewej komory, skąd nadal z krwią roznoszone, są do różnych narządów wewnętrznych.
Osiedlają się najczęściej w mięśniach i tkance łącznej. Tu larwa traci haczyki embrionalne i przekształca się w -»wągra mającego
kształt pęcherzyka długości 15 mm i szerokości 8 m. Wągier t.u. nosi nazwę cysticercus cellulo-sae, a jego zdolność do zarażania
utrzymuje się w organizmie świni przez parę lat. Jeśli czło-' wiek zje niedostatecznie ugotowane, zarażone wągrami mięso,
wtedy -w jego żołądku skoleks ulega uwypukleniu, a pęcherzyk rozpuszczeniu. W jelicie cienkim skoleks przytwierdza się
hakami i przyssawkami, dając początek strobili. Choroba wywołana obecnością larw t.u. nazywa się cysticerkozą. Dla człowieka
groźnie j,sze jest zarażenie się larwami niż formami dorosłymi. Wągry są szczególnie niebezpieczne wtedy, kiedy umietęgoryjęc dwunastniczy
Tasiemiec uzbrojony
A — skoleks; B — człon płciowy (l — brodawka płciowa; 2 — prącie w to-i-S^11?"^®11 s ~ P0'11""1.* - nasieniowód; 5 - naczynie
wydalni-^“R011.1""" 6 r PSaw.zyri^ądrowe; 7 - macica; ł - trójpła.towy lalnik; 9 — gruczoł MenUw; 10 — żółtntk; n — naczynie
wydalnicze podłużne); C — człon maciczny
3zczają się w mózgu, mięśniu sercowym czy oku. Cysticerko-L3. mózgu kończy się zazwyczaj śmiercią. [M.S.]
telsoa ->pancerzowce.
Temnocephala — gromada z , typu —i-płazińców. Są blisko spokrewnione z ->wirkami. Nie przefcraczają 14 mm długości. Mają ciało zupełnie
lub częściowo oieurzęsione. Na głowie występują czułki, a w tylnym końcu ciała — narząd .czepny. T. są ektokomensalami słodko-wodnych
żółwi, ślimaków, a głównie skorupiaków. Większość z nich występuje w .krajach tropikalnych. [T.S.]
temora (Temora longicornis} — gatunek stawonoga z podrzędu
--kalanoidów. Ma ciało do 1,5 mm długości, barwy niebieskawej, najszersze w przedniej części, zaopatrzone w bardzo długie, 24-czlonowe
czułki. Odwłok jest zakończany bardzo długimi widełkami ognowymi. T. — to pospolity imieszfcaniec umiarkowanej i arktycznej strefy
północnego Atlantyku. Tam, gdzie występuje gromadnie, stanowi ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.]
Tentaculata —>Tentaculifera.
Tentaculifera, Tentaculata, Mi-cropharyngea — gromada jamochłonów z typu —>-żebropła-wów. Kluczową cechą tej grupy jest występowanie
na ich ciele pary czułków (ramion chwyt-nych) i obecność rurkowatej gardzieli. Należy do niej znaczna większość gatunków że-bropławów,
zgrupowanych w 5 rzędach. Najbardziej znane T.
— to przepaska Wenery i Ctenoplana kowalewskii. (Tabl. VII). [Z.S.]
tctrahymcna (Tetrahymena) — rodzaj pierwotniaków z pod-gromady —••równorzęsych. 0-beflimuje gatunki, których orzę-sienie stanowią
południkowe rzędy rzęsek oraz orzęsienie
Tetrahym&na
l — rzędy .rzęsek; 2 — blonki clo-gębowe; 3 — kieszonka gębowa
przygębowe. To ostatnie znajduje się na krawędzi oraz wewnątrz kieszonki gębowej. Orzęsienie •przygębowe stanowią 4 .błonki dogębowe,
zbudowane ze zlepionych rzęsek. T. mają wymiary 40—60 '.im. W dobrych warunkach rozmnażają się wegetatywnie bardzo szybko. Obecnie
można je hodować z łatwością na pożywce bezbakteryjnej o znanym składzie chemicznym. Przyczyny te 'złożyły się na to, że t. 'są częstym
obiektem badań biochemicznych, fizjologicznych i genetycznych. W naturze różne gatunki t. występują pospolicie w wodach słodkich z
intensywnymi procesami gnilnymi. [A.J.K.]
tęgoryjec dwunastniczy (Ancy-lostoma duodenale) — gatunek obleńca z rodziny Ancylosto-
tkanki
^^
matźdae, z gromady ->.nici?ni. Charakteryzuje go silnie rozwinięta torebka gębowa, zaopatrzona w ząbki trące, oraz 2
lancetowate listewki. Jest pasożytem człowieka, goryla, szympansa, świni i niektórych mięsożernych. Jako postać dojrzała
występuje głównie w dwunastnicy i jelicie cienkim. Samiec ma długość 8—11 mm, samica — 10—13 mm. Samica składa w
ciągu .doby 30 000 jaj, które z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Z jaj wylęgają się -»-larwy rabdito-idalne, które
przekształcają się w inwazyjne -"-larwy filario-idalne. Mogą one wnikać przez skórę i wtedy odbywają migrację przez serce,
płuca i tchawicę do przewodu pokarmowego. Przy zarażeniu doustnym larwy ,nie migrują przez płuca, dojrzewając na miejscu w
jelicie. T.d. odżywiają się krwią, powodując znaczny spadek liczby erytrocytów. Przyczepiają się do błony śluzowej i wysysają
krew, powodując powstawanie ranek krwawiących .nawet po odczepieniu się pasożytów, które wydzielają substancję
przeciw-zakrzepową. Są rozpowszechnione w strefach o klimacie wilgotnym i 'ciepłym. [M.S.]
tkanki — zespoły komórek o wspólnym pochodzeniu, podobnej budowie i funkcji. W organizmach zwierzęcych wyróżnia się 4
zasadnicze typy t.: t. na-błonikową, mięśniową, nerwową i łączną. T. nabłonkową, zwaną też nabłonkiem, cechuje ścisłe
przyleganie do siebie komórek i nieznaczna ilość substancji międzykomórkowej (kitowej, podstawowej). T. ta pokrywa ciało oraz
wyściela światło jam i przewodów wewnątrz organizmu, wchodząc także w skład wszystkich gruczołów, gdzie pełni czynności
wydzielnicze. T. nabłonkowa dzieli się na nabłonek jednowarstwowy i wielowarstwowy. Ten ostatni u bezkręgowców nie
występuje. Niektóre nabłonki mają wici, rzęski albo wytwarzają nibynóżfci (pseudo-podia) służące do chwytania pokarmu. U
licznych bezkręgowców nabłonek pokrywowy (naskórek, epiderma) jest pokryty oskórkiem (kutikulą) stanowiącym mniej lub
bardziej twardą wydzielinę komórek nabłonkowych. Oskórek u niektórych grup zwierzęcych bywa inkrustowany, np. przez sole
wapnia, substancję o charakterze węglowodanu — c h i-t y n ę lub utwardzone białko — sklerotynę. U dużych nicieni nabłonek
pokrywowy tworzy tzw. s y n c y t i u m, tj. zespół licznych komórek, między którymi zanikły błony komórkowe. Taki nabłonek
pokrywowy łącznie z oskórkiem nosi miano hypodermy. T. mięśniowa składa się z komórek zaopatrzonych we włókieinka
kurczliwe. Zespoły tych komórek zwą się mięśniami. Wyróżnia się mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane. U bezkręgowców
występują bądź tylko mięśnie gładkie, bądź (u stawonogów, niektórych pierścienic i mięczaków) oba te rodzaje mięśni. Komórki
mięśni gładkich u bezkręgowców mają kształt wrzecionowaty lub są rozgałęzione, zawierają roiofibrille zbudowane z jednorodnej
substancji i kurczą się znacznie wolniej od poprzecznie prążkowanych. Komórki mięśni poprzecznie prążkowanych mają
charakter syn-cytialny. Są one z reguły wydłużone, a ich włółdenka kurczliwe składają się z dwojakiego rodzaju substancji,
układających się na przemian
po sobie. Substancje te odmiennie załamują światło, a że w sąsiadujących ze sobą włó-kienkach leżą na jednej płaszczyźnie,
dlatego pod mikroskopem komórki tej tkanki sprawiają wrażenie poprzecznie prążkowanych. T. nerwowa składa się z komórek
zawierających zawsze włókienka nerwowe, zwane neurofibrillami, które stanowią struktury podpierające cytoplazmę komórek
nerwowych i ich wypustek. Komórki nerwowe mają rozmaite kształty i są zaopatrzone w l, 2 lub większą liczbę wypustek. W tym
ostatnim przypadku zwykle l z nich jest dłuższa od pozostałych, nosi nazwę neurytu i służy do* przekazywania bodźców od
jednej fco-mórki nerwowej do drugiej lub do rozmaitych narządów (np. do mięśni czy gruczołów). Pozostałe wypustki, krótsze,
często silnie rozgałęzione, zwane dendrytami, przyjmują bodźce i przenoszą je do komórki macierzystej. T. łączną charakteryzuje
luźne ułożenie komórek i duża ilość substancji międzykomórkowej, w skład której wchodzą u bezkręgowców mało elastyczne
włókna klejorodne. Jedynie w tzw. miąższu (parenchymie) — t. łącznej występującej u płaziń-ców — substancja kitowa częściowo zanika, komórki na ogół przylegają do siebie i są zwykle silnie zwakuolizowane. Poszczególne typy t. łącznej pełnią różne
funkcje: spajają inne t., tworzą szkielet, unieszkodliwiają ciała obce i magazynują substancje zapasowe. Prymitywną formę t.
łącznej stanowi t. galaretowata, -występująca m.in. u gąbek i meduz, gdzie nosi nazwę me'zoglei. Zawiera ona wodnistą czy
śluzowatą substancję podstawową, w której wypustki komórek
_______________tkanki
tworzą sieć o dużych oczkach. Tak zwana mezenchyma stanowi zespół komórek embrionalnych tkwiący w substancji
międzykomórkowe j, powstający dtp. u gąbek i jamochłonów z komórek blastoder-my, a u innych zwierząt po gastrulacji z ektolub częściej z entodermy <-»-rozwój zarodka). T. łącza-ią chrzestną cechuje twarda, lecz elastyczna substancja
międzykomórkowa. Znajdujące się w niej komórki są zwykle zaokrąglone. Ponieważ 'nie jest unaczyniona, wymiana materii
zachodzi w niej osmotycznie przez substancję podstawową. Pośród bezkręgowców występuje tylko u głowonogów. Należącą
również do t. łącznych t. kostną spotyka się tylko u 'kręgowców. Krew niektórzy autorzy wyodrębniają jako osobną t., a inni
traktują jako t. łączną, w której elementy komórkowe pływają w substancji międzykomórkowej, zwanej osoczem. U •wistężnlc,
pierścienic, szkar-łupni, mięczaków, stawonogów, czulkowców i pogonoforów, słowem u bezkręgowców (z wyjątkiem
-»-foronidów) mających układ krążenia, barwniki służące do wymiany gazowej nie znajdują się jak u kręgowców w elementach
'komórkowych krwi, tylko są rozpuszczone w osoczu. Barwniki te stanowią związki białkowe zawierające metale i nadają krwi
barwę czerwoną (gdy występuje w nich żelazo) bądź niebieską (gdy występuje w nich miedź). W skład krwi wchodzą m.in. sole,
których stężenie u bezfcręgowców morskich jest zbliżone do stężenia tychże w wodzie morskiej, a u zwierząt lądowych i
słodkowodnych — znacznie od niego mniejsze. U bezkręgowców z zamkniętym układem krwionośnym poza
toczek
krwią występuje jeszcze inna ciecz ustrojowa, która wypełnia szczeliny jamy ciała i jest podobna do limfy zwierząt kręgowych. U
grup o otwartym układzie krwion'ośinyim płyny te nie są rozdzielone i noszą miano h e m o l i m f y. [T.S.]
toczek <Voluoa;) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->Phvto-irtonadida. Obejmuje gatunki tworzące kuliste kolonie, w których
liczba osobników waha się od 500 'do 50 000, a wymiary całej kolonii od 0,5 .do feilku milimetrów średnicy. Każdy osobnik ma
2 wici równej długości, stłgmę i wodniczkę tętniącą. Ciało ilcomórki okryte jest celulozową ścianką oraz żelowała otoczką.
Otoczki poszczególnych osobników kolonii ściśle przylegają do siebie. T. posiadają zdolność do fotosyn-. tezy i gromadzenia
zapasów w postaci skrobi. Wiosną rozwiToczek
l — osobnik na wegetatywnym biegunie kolonii; 2 — fragment ścianki kolonii; 3 — kolonia potomna we wnętrzu kolonii macierzystej; 4 —
osobnik na genera-tywnym biegunie kolonii; 5 — ma-krogameta; 6 — mikrogamety; 7 — zygota w celulozowej cyście
jaja się w pierwszą, jeszcze nie zróżnicowaną kolonię w kształcie małej kuli, wypełnioną wewnątrz wodą lub żelowatą substancją.
Wraz ze wzrostem kolonii odbywa się różnicowanie komórek. Na biegunie ge-neratywnym stwierdza się występowanie nieco
większych komórek i mniej aktywnych w fotosyntezie niż na biegunie wegetatywnym. W miarę dojrzewania kolonii komórki te
przekształcają się w gamety. Niektóre gatunki t. mają zdolność do wytwarzania gamet męskich i żeńskich przez tę samą kolonię,
natomiast inne gatunki są zróżnicowane na kolonie wytwarzające tylko gamety męskje 'bądź tytko żeńskie. Powstanie komórki
żeńskiej — jaja — 'odbywa się u t. przez przekształcenie l komórki pochodzącej z bieguna generatywnego, a plemników — przez
wielokrotny, szybki podział l komórki, prowadzący do wytworzenia pęczka 16 dwuwiciowych plemników. Te ostatnie wydostają
się z otoczki żelowatej przez jej rozpuszczenie, podpływają do jaj i zapład-niają je. U gatunków obuplcio-wych najczęściej
plemniki jednej kolonii zapładniają jaga innej kolonii, gdyż dojrzewanie jaj i plemników w obrębie tej samej kolonii występuje
niejednocześnie. Powstała w wyniku zapłodnienia zygota otorbia się i po degeneracji całej holonii opada na dno zbiornika.
Przebywa tam aż do wiosny następnego roku. W swych pierwszych podziałach komórkowych diploidalna zygota t. przechodzi
podział redukcyjny i dlatego osobniki kolonii są haploidalne. Oprócz rozmnażania płciowego występuje u t. rozmnażanie
'beapłcio-we. Otóż grupy bezpłciowych osobników kolonii, zwane gotoksoplazmy
nidiami, wpuklają się w głąb macierzystej kolonii, następnie odrywają się od pozostałych komórek i wewnątrz ciała kolonii
wytwarzają małe, potomne, zamknięte kolonie wtórne. Każda komórka gonidium rośnie do wymiarów kilkakrotnie większych od
komórek normalnych, aby następnie podzielić się wielokrotnie. Przypomina to ibruzdkowanie jaja zwierząt wielokomórkowych.
Po wytworzeniu kilku kolonii potomnych wewnątrz macierzystej kolonii następuje rozerwanie jej ścianek, wypłynięcie kolonii
potomnych na zewnątrz, a cykl Tozmnażania wegetatywnego kolonii rozpoczyna się na nowo. W ten sposób w o-kresie
wiosennym rozwija się kilka generacji 'kolonii. Procesy wegetatywnego rozwoju kolonu t. stały się podstawą do rozważań na
itemał dróg powstawania i rozwoju organizmów wielokomórkowych przez przekształcenie zróżnicowanej kolonii komórek w
jeden organizm wielokomórkowy. T. stanowią dosyć pospolity składnik planiktonu wód śródlądowych, stojących. Występują w
klimacie chłodnym, umiarkowanym i ciepłym. Najliczniej pojawiają się na wiosnę, tworząc masowe skupienia. T. były jednymi z
pierwszych mikroorga-nilzmów, wykrytych przez Le-euwenhoeka za pomocą mi-krosikopu około 1700 r. [A.J.K.]
toksoplasma (Toa-oplasma gon-dź) — gatunek pierwotniaka z gromady -^toiksoplazm. Paso-żytusje w białych •ciałkach krwi, w
układzie lirafatycznym, sia-teczlkowo-firódbłonkowym, płynie mózgowo-rdzeniowym i w nabłonku płciowym ptaków i ssaków.
Atakuje komórki żywiciela w postaci rogalikowa-tych tworów, podobnych do
sporozoitów. Wewnątrz komórki żywiciela namnaża się przez kolejne podziały lub przez
-»-schizogonię. Wymiary t. wynoszą 4—10.Xil—4 p,m. Jej cykl życiowy nie jest całkowicie poznany. Wiadomo, że t. wytwarza
trującą substancję dla gospodarza, tzw. toksotoksynę. Choroba spowodowana przez t. nosi nazwę toksoplazmozy. Powoduje ona
niedokrwistość, uszkodzenia szpiku kostnego, śledziony, wątroby, nerek, gonad i zatrucie płynu mózgowo-rdzeniowego. Zaatakowanie gonad sprowadza uszkodzenie płodu i możliwość poronień. Toksoplazmoza może przebiegać
również bezobjawowo. Przypadki 'zachorowań na toksoplazmozę różnych żywicieli opisano w rozmaitych strefach
geograficznych i klimatycznych. [A.J.K.]
toksoplazmy (To-coplasmea) — gromada pierwotniaków z pod-typu ->Gporowców właściwych. Obejmują wewnątrzkomórkowe
pasożyty ssaków i ptaków, zdolne do kolejnych podziałów na osobniki potomne lub podlegające -t-schizogonii. Atakują komórki
wielu tkanek i udaje się de hodować w kulturach tkankowych. Poruszają się przez ślizganie się i wyginanie ciała, natomiast nie
wytwarzają nibynóżek ani wici. Ich budowa, podleganie schizo-gonii oraz fakt, że atakują komórki, pozwala na zaliczenie t. do
sporowców właściwych. Nie zbadano dotychczas, czy podlegają -^gamogonii i -»-sporogo-nii. Wiadomo natomiast, że tworzą
cysty lub pseudocysty o wymiarach 20—40 y.m, z wieloma komórkami wegetatywnymi wewnątrz. Być może, że owady
krwiopijne są ich przenosicielami. U ludzi t. powodują rozmaite schorzenia, w
topik
zależności od tego, jaki narząd został przez 'nie zaatakowany. [A.J.K.]
topik (Argv'roneta aąuatica) — gatunek stawonoga z rodziny topikowatych (Argyranetidae), z podrzędu -^.pająków wyższych —
jedyny krajowy gatunek pająka spędzający całe życie pod wodą. T. nie różni się ani budową, ani fizjologią od innych pająków, a
jego przystosowanie do środowiska wodnego polega "tylko na zmianie obyczajów. Oddychanie powietrzem atmosferycznym pod
wodą umożliwia t. umiejętność pokrywania odwłoka (na którym znajdują się otwory narządów oddechowych) specjalną otoczką
.powietrzną, wyglądającą w wodzie jak kropla rtęci. Otoczka ta powstaje przez wciągnięcie do wody ba-nieczki powietrza. Aby
tego dokonać, pająk wynurza z wody koniec odwłoka wraz z ką-dziołkami przędnymi i tylnymi nogami, między którymi rozsnuwa plątaninę nici pajęczyny, wciąga łę pajęczynę pod wodę, zagarniając nią bańkę powietrza, którą “przylepia" do odwłoka.
T. 'zsuwa potem taką banieczkę nogami z odwłoka i uzupełnia mią zapas powietrza w podwodnym dzwonie, w którym mieszka
"w cieplejszej porze roku. Podwodny dzwon jest to powłoka 2 pajęczyny wypełniona powietrzem, z otworem u spodu, przyczepiona do roślin wodnych. T. spędź? w nim większość czasu, wysuwając przednią część ciała przez otwór na zewnątrz. W tej
pozycji czatuje na zdobycz, którą po złapaniu natychmiast wciąga do dzwonu. Nie byłby. w stanie zjeść zdobyczy w wodzie, gdyż
rozcieńczyłaby ona i spłukała soki trawienne, którymi oblewa zdobycz (jak
wszystkie pająki) dla róż-;
puszczenia pokarmu. T. poluje na larwy jętek i komarów,, ośliczki i rozwielitki, wodopój- l ki, młode kijanki, a nawet na j bardzo
drobny narybek. W' okresie godowym t. łączą się l w pary, przy czym samiec bu- ;
duje swój dzwon obok dzwonu samicy, a następnie obydwa gniazda zostają połączone. Ko- f pulacja, składanie jaj, a potem «
trwający 45 dni ich rozwój odbywa się we wnętrzu dzwonu samicy. Samica przez cały czas troskliwie opiekuje się potomstwem.
T. zimuje pod wodą, najczęściej w pustych muszlach ślimaków, zasnuwając ich otwór pajęczyną. Taki wypełniony powietrzem
domek pływa najczęściej początkowo po powierzchni zbiornika, jednakże przy spadku temperatury powietrze kurczy się, do
muszli dostaje się nieco wody i obciążona muszla opada na dno, unikając w ten sposób zamarznięcia. Wiosną przy wzroście
temperatury powietrze rozpręża się, wypychając wodę z muszli, a odciążona muszla wypływa ponownie na powierzchnię.
Gniazda zimowe t. bywają unoszone prądem wody, co ułatwia rozszerzanie zasięgu geograficznego tych zwierząt. T. występują
pospolicie w całej Polsce w wodach stojących, szczególnie torfowych, oraz w wodach wolno płynących. Preferują wody o bogatej
roślinności, zwłaszcza tam, gdzie powierzchnię pokrywa rzęsa wodna. Poza Polską znajduj ą się w prawie całej Europie i na
Syberii. T. dają się łatwo hodować w akwariach. Chowając jednak więcej niż jednego it. w 'tym samym 'naczyniu, należy
zapewnić dostateczną ilość pokarmu, aby uniknąć wzajemnego pożerania się. [J.P.]
TABLICA XX. SZKARŁUPN1E
trąbifc
Brodawnik Holocynthia poli-carpia
Liliowiec pierzasty Antedon bifida (R. Buchsbamn i L.J. Milne: Livmg Inverte-brates of the World\
toraczkowce (Thoracica) — rząd stawonogów z podgromady -»-wąsonogów. Obejmują skorupiaki osiadłe, przeważnie
nie-pasożytnicze. Mają ciało okryte skorupką i przyrośnięte są do podłoża bezpośrednio (koronka wielorybia, pąkla, weru-ka)
bądź też za pośrednictwem grubego, mięsistego trzonka (kaczenica, skalpellum). W obrębie skorupki t. usytuowane są stroną
brzuszną w kierunku jej otworu. Mają tułów wyraźnie segmentowany. Należą do organizmów obupłciowych, u których mniej
więcej równocześnie dojrzewają plemniki oraz jaja. Wzajemne zapład-nianie się lub samozapłodnienie odbywa się za
pośrednictwem długiego biczykowatego prącia. Inkubacja jaj przebiega wewnątrz skorupki. Z jaja wylęga się planktonowy
->-pływik, wyróżniający się obecnością charakterystycznych bocznych wyrostków w przedniej części ciała, zwanych różkami. Po
szeregu linień przemienia się on w larwę, zwaną ->-cyprisem, której ciało otacza dwuczęściowa, przesycona chityną muszelka.
Larwa ta ima 6 par dwugałęzistych odnóży pływ-nych, szczątkowe narządy gębowe oraz wydłużone czułki I pary, z tarczami
(przyssawkowymi i gruczołami cementowymi u nasady. Za pomocą tych czułków larwa przymocowuje się do podłoża. T. przytwierdzają się •do wszelkich stałych przedmiotów znajdujących się w morzu, nie wyłączając butelek pływających w wodzie
(kaczenica) lub podwodnych części kadłubów statków (pąkla). W tym ostatnim przypadku zostaje poważnie znaołejszona
szybkość statków, w związku t czym poszukuje się środków zapobiegających przytwierdzaniu się t., np. antyporostowych farb, zawierających trujące składniki. Szereg gatunków t. osiada wyłącznie na ciele określonych zwierząt
morskich, zwłaszcza większych krabów, małży i ślimaków. Niektóre gatunki z rodzaju skalpellum upodobały sobie nogi dużych
kikutnic, a pewne gatunki pąkli i werruk występują wyłącznie na gąbkach. Znane są łez komensale wielorybów (np. koronka wielorybia). Rząd t. obejmuje ponad 600 gatunków rozsiedlonych głównie w płytkich, peł-noislonych morzach. Nieliczne gatunki
bytują w morzach wygłodzonych bądź w głębinach oceanicznych do 7000 m. [L.Ż.]
torebki biegunowe
pełzakowate.
>.sporowce •
tornaria -»-jelitodyszce. tratewuik -».jantina.
trąbik (BuccMium) — rodzą} mięczaków z rodziny Buccini-dae, z rzędu -»-jednoprzedsion-kowców. Obejmuje gatunki mające
muszlę jajowato-stoż-kowatą, dość grubościenną, z charakterystycznym rysunkiem na powierzchni, złożonym z krzyżujących się
żeberek spiralnych i poprzecznych. Wysokość muszli może przekraczać 10 cm. Dwadzieścia kilka gatunków t zamieszkuje
pełno-słone morza Arktyki l północnej strefy umiarkowanej. Żyją one na różnych rodzajach dna, od brzegu do znacznych głębokości. Są aktywnymi i żarłocznymi padlinożercami, a w pewnej mierze także drapieżcami. Największy i najpospolitszy gatunek Ł
— atlantycki Bucct-num undatum — bywa utrapieniem rybaków łowiących homary i langusty, wyjada bowiem z koszy
pułapkowych
trąbik
przynętę złożoną z martwych ryb. Poławia go cię jednak także częściowo do spożycia, częściowo zaś jako przynętę na duże ryby. Jego puste
muszle są szczególnie często wykorzystywane przez kraby -^-pustel-niki, które w pomocnym Atlantyku mieszkają niemal wyłącznie w muszlach
Buccinum undatum. [T.U.]
trąbik —•-trębacz.
trepanc (Stichopus) — rodzaj
szkarłupni z rzędu —>-trepan-gowców. Obejmuje największe gatunki strzykw, rosnące niekiedy ido l m długości i 20 cm średnicy. Ciało ich jest
kanciaste, zróżnicowane na spłasz-.czoną stronę brzuszną z 3 eze-rokimi pasami nóżek amtoula-kralnych oraz silnie wzniesiony i ciemniej
zabarwiony grzbiet, pokryty dużymi i mniejiszymi, stożkowatymi brodawkami. Gębę otacza ponad 20 czulków, z których każdy składa się z
cylindrycznej podstawy oraz rozszerzonego wierzchołka, pokrytego drobnymi wyrostkami. T. liczą około 20 gatunków. Zasiedlają strefy
tropikalne i subtropikalne wszystkich oceanów. Większość z nich ma duże znaczenie użytkowe, a ich głównymi konsumentami są Chińczycy.
Najbardziej znanymi gatunkami t. są t. japoński i t. ikrótewski. [L.2.]
trepa.ng japoński (Stichopus
jdponicus) — gatunek szkarłu-pnia z rodzaju -»-trepanga. Rośnie do 40 cm długości. Żyje do 5 lat. Ma barwę zielonkawą lub ciemnobrunatną z
wyraźnie jaśniejszą stroną brzuszną. Jest mało ruchliwy. Ulubionym siedliskiem t.j. jest dno piaszczyste wśród skał. Zasiedlają one płytkie
morza ' w pobliżu
37!l
trichodina
Trepanc Japoński
wschodniej Azji na głębokości l—60 m. Stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Są poławiane przeważnie przez nurków.
Wypatroszone i dobrze wysuszone zawierają 35—52*/» białka. Ich roczne wydobycie sięfia około 13000 ton. [L.Ż.]
trepanp królewski (Stichopus regalis) — gatunek szkarłupnia , z rodzaju -^-trepanga. Ma barwę żółtawobrunatną z czerwoną plamą pośrodku
strony brzusznej. Jego kanciaste ciało usiane jest białawymi brodawkami. Gębę otacza 20 czułków. T.k. żyją na dnie piaszczystym i mulistym, na
głębokości 5—
—400 m. Występują w Morzu Śródziemnym. [L.Ż.]
trepangowce {Aspidochirota) — rząd , szkarłupni z gromady
-»Btrzykw. Obejmują formy kształtu ogórkowatego, rzadziej robakowatego, często o dość dobrze wyfcształcon-eij podeszwie. Na powierzchni
ciała widnieją liczne brodawki oraz mnóstwo nóżek arobulakral-nych, zarówno lokomocyjnych, zalkończonych przyssawkami, jak i
szczątkowych w postaci kulistawych wypustek. Gębę otaczają liczne nfewciągalne czuiki, (których liczba waha się w granicach 15—30, a najczęściej wynosi 20. Do Ł należą gatunki, szeroko rozprzestrzenione w morzach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego,
zwłaszcza rejonu indopacyfioznego. Wielu przedstawicieli t. (jak np. strzykwy i trepangi) ma duże znaczenie użytkowe. Najwięcej poławia się
trepangów japońskich. [L.2.]
trębacz, trąbik, stentor (Sten-tor) — rodzaj pierwotniaków z rzędu ->.różnorzęsków. Obejmuje liczne gatunki słodkoTrebacz
l — stopa; 2 — makronukipus; 3 — miloroniukleusy; 4 — wodniczka tętniąca; 5 — cytostom; 6 — pe-rittom; 7 — spirala .dopębowych blonek
rzęskowych
wodne. Największe 2 nich osiągają 1,5 mm •długości. T. są zwykle zielonkawe dzięki obecności pod powierzchnią pelli-kuli ziaren pigmentu,
zwanego stentoryną. Mają kształt odwróconego stożka. Na 'biegunie przednim występuje pole gębowe otoczone ,/wargą" i spiralą dogębowych
błonek rzęskowych, napędzających pokarm do zagłębionej nieco gęby (cytostomu). Resztę ciała pokrywają rzędy rzęsek biegnące mniej więcej
poludnikowo. Mikronukleusy są rozproszone w cytoplazmie, a ma-kronukleus zwykle ma kształt sznura koralików. Występuje jedna wodniczka tętniąca.
Ciało t. zdolne jest do skurczów dzięki występowaniu pod pel-IŁkulą podłużnych włókienek kurczliwych. T. mogą przyczepić się do podłoża za
pomocą bieguna tylnego (“stopy") i pędzić osiadły tryb życia bądź swobodnie pływać. Odznaczają się wielką zdolnością do regeneracji. •1/2]6Q
część ich ciała może odtworzyć całość, jeśli zawiera bodaj l fragment ma-kronukleusa, mikronukleus i fragment powierzchni komórki z rzęskami.
T. odżywiają się bakteriami. Są znane z rozmaitych regionów geograficznych Europy, Azji i obu Ameryk. [A.J.K.]
trichodina (Trichodina) — rodzaj (pierwotniaków z podgro-mady —>.wieńcorzęsych. Obejmuje gatunki pasożytujące na rybach, hydrach i
niektórych ślimakach. T. mają postać płaskiego krążka o średnicy 50— —90 ysn lub kapelusza. Górna powierzchnia ciała stanowi tarczę gębową.
Tarczę 'dolną (cze-pną), otoczoną wieńcem rzęsek, wzmacnia wieniec płasko ułożonych haków. Jest ona całkowicie płaska i sztywna i może
Trichodina
l — wieniec rzęskowy tarczy czep-nej; 2 — lejek gębowy; 3 — przy-gebowy wieniec rzęMk
Trichonympha
372
373
trochosfera
mocno przylegać do skóry lub nabłonka żywiciela. U ryb t. występują najliczniej na skrze-lach, poruszając się po ich powierzchni
ruchem ślizgowym. Pokarmem t. są bakterie i komórki nabłonka skrzel. Stopień szkodliwości t. nie został ustalony. Opisano
liczne gatunki tych pasożytów u różnych zwierząt wodnych z rejonu Europy, Azji, Afryki i Ameryki, zarówno z wód słodkich,
jak i słonych. [A.J.K.]
Trichonympha — rodzaj pierwotniaka, 2 rzędu -»nadwi-ciowców. Siwym wyglądem zewnętrznym przypomina -*orzę-ski. Wici
tworzą podłużne, południkowe rzędy, równomiernie pokrywające całe ciało komórki. Jedynie tylna okolica ciała jest naga. Jak się
wydaje, powierzchnia ta pełni funkcję chłonną. Komórka T. dzieli się podłużnie. Rzędy wici oraz liczne pałeczki osiowe są wówczas równomiernie rozdzielane pomiędzy 2 osobniki potomne. Jądro zawiera pojedynczą lub podwójną liczbę chromosomów. W
procesie płciowym biorą udział gamety o haploidalnej liczbie chromosomów, swoim wyglądem przypominające o-sobniki
wegetatywne. Gameta męska iest tylko nieco mniejsza od gamety żeńskiej. Kopulacja przebiega w ten sposób, że gameta męska
swoją przednią częścią ciała wsuwa się w głąb tylnej, nagiej części gamety żeńskiej. Po całkowitym pochłonięciu gamety męskiej
przez gametę żeńską następuje zlanie się jąder oraz stopniowa resorpcja ciałek bazalnych, wici i pałeczek osiowych gamety
męskiej. Brak zróżnicowanych jąder, podłużny podział komórki, równomierny podział struktur komórkowych oraz tworzenie
gamet są to cechy, które
świadczą o tym, że T. są -»-wi-ciowcami, a nie -iorzęskami. [A.J.K.]
tridakna ->'przydacznia.
trienoforus, trójzębiec (Triae-nophorus nodulosus) — gatunek plazińca z rzędu PseuUo-phyllidea, z podgromady -^-tasiemców
właściwych. Jest tasiemcem pozbawionym seg-mentacji zewnętrznej. Osiąga około 30 cm długości i około 4 mm szerokości.
Jego postać dojrzała pasożytuje w jelicie ryb drapieżnych, a mianowicie szczupaka, sandacza, okonia i łososia. Skoleks uzbrojony
jest w 4 charakterystyczne, trój-wierzchołkowe haki i 2 płytkie bruzdy. Żółtniki i liczne pęcherzyki jądrowe zajmują korową
część członów. Krótka, faliście przebiegająca macica otwiera się na stronie brzusznej członów. Pozostałe otwory płciowe znajdują
się na krawędzi członów, przy czym wzdłuż całej strobili otwierają się naprze-mianiegle'— raz z prawej, raz z lewej strony.
Rozwój t. podobny jest do rozwoju -».bruz-dogłOwca szerokiego. Pierwszym żywicielem pośrednim są oczliki — Cyclops
strenuus i Cyclops vicźłius. -*Plerocerkoid rozwija się głównie w wątrobie ryb słodkowodnych. Jest szczególnie szkodliwy dla
narybku, który przy silnej -^-inwazji ginie w ciągu kilku dni od chwili zarażenia. (M.S.]
trochofora (trochophora).— stadium larwalne morskich pierścienic (-»-wieloszczetów i -*si-kwiaków) oraz wielu mięczaków
(prymitywnych gatunków z gromady -».przodoskrzel-nych). U większości wymienionych zwierząt t. jest swobodnie pływającą,
pelagiczną larwą, a tylko u nielicznych mięczaków pozostaje w osłonkach jajowych. T. ma kształt zbliżony do kulistego. Na
szczycie ciała znajduje się pęczek rzęsek. Ponadto równikowe okalają t. 2 wieńce rzęsek, za pomocą których larwa pływa. Między
wieńcami rzęsek znajduje się otwór gębowy, prowadzący do jelita zakończonego odbytem. Tylna część ciała jest nieco
wydłużona, U niektórych gaLarwy wieloszczetów typu trocho-tory
A—z rodzaju Polygordius (l — otwór gębowy; 2 — odbyt; 3 •-szczytowy pęczek rzęsek; 4 — 2 równikowe wieńce rzęsek); B — i rodzaju
Młtraria (l — szczeciny plawne)
tunków budowa t. odbiega nieco od podanego schematu. Może występować równomierne orzęsienie całego ciała lub zamiast
zanikłych rzęsek narządami ruchu są wydłużone l rozszerzone na teońcu szczeciny. W procesie rozwoju wieloszczetów część
tylna t. wydłuża się, a następnie dzieli na pierścienie wchodzące w skład ciała wieloszczeta. Występowanie t. w rozwoju
mięczaków i pierścienic świadczy o filogene-tycznym pokrewieństwie tych zwierząt. [M.G.]
trochostera (Trochosphaera) — rodzaj obleńców z gromady ->-wrotków, do którego zaliczane są 2 gatunki: Trocfco-sphaera
aeouctorialis oraz Tro-chosphaera solstitialis. Oba gatunki charakteryzuje kuliste, pozbawione nogi ciało, otoczone wieńcem
rzęsek. Ze względu na kształt ciała i wiele innych cech, upodobniających t. do larwy -»-trochofory, wysunięto hipotezę, że wrotki
pochodzą
Trochoslera Trochosphaera aolsti-tlalis l — nerw równikowy; 2 — oczko;
3 — przedgębowy wieniec rzęsek;
4 — czułek grzbietowy; S — jajnik; 6 — jelito; 7 — kloaka; 8 — orotonefrydlum; • — otwór gębowy
trochu
374
S75
tarb«a
od trochoforopodobnych larw niektórych pierścieni. [M.S.]
tr—lHM, aicręp (Trochus) — rodzaj mięczaków z rzędu
-».dwuprzedsionkowców. Muszla t. ma kształt niemal doskonałego stożka wysokości 5—
—il5 cm (wyjątkowo do 20 cm), o płaskiej podstawie. Wewnątrz jast rwyłoeona grubą warstwą mi«niącej się pięknie maty
perłowej. Otwór muszli zamyka cienkie, koliste wieczko z konchioliny. Ltcane gatunki t. zamieszkują wody przybrzeżne niernal
wszystkich mórz pełno-ełonych strefy gorącej, ciepłej i umiarkowanej, najliczniejtze jednak i najpiękniejsze eą w rejonie
hidopacyficznym. Żyją w różnych środowiskach — na dnie piaszczystym lub karnie-' ni«tym, na skałach l wśród raf koralowych.
Niektóre, jak np. Trochus nilotźcus, są poławiane na wielką skalę dla pozyskania masy perłowej na gu-zjki i inne wyroby. Z
dużych
Muszla trochuEa
okazów wycinają krajowcy bransolety. Większe gatunki bywają jadane przez ludność miejscową. (Tabl. XVII). [T.U.]
TrombicuHdae — rodzina stawonogów z podrzędu -»-Trom-bidiformes, obejmująca liczne gatunki drapieżne i pasożytnicze,
lądowe i wodne, odznaczające «ię często charakterystycznym aksamitnym, czerwonym Ubarwieniem. Należy tu m.in. gatunek Neotrombicula
autumnalis, którego larwy atakują jesienią człowieka, przyczepiając się do skóry w okolicach stóp i kolan, co powoduje charakterystyczne
owędzenie. Spotyka się go również w Polsce na podmokłych pastwiskach. Larwy z rodzaju Lepto-trombidium, którego przedstawiciele żyją na
Dalekim Wschodzie, pirzenoezą z gryzoni na człowieka jedną z odmian tyfusu. [J.P.]
Trombidlfwmes — podrząd stawonogów z rzędu -^-roztoczy, obejmujący wiele rodzin o znaczeniu chorobotwórczym i gospodarczym. Zaliczane
<ą tu m.m. wodapójki, przędzioriko-wate i Trombiculidae. [J.P.]
trójzębiec -^trienoforua.
tryloMty {Trilobita) — gromada z typu -^-stawonogów wyodrębniana niekiedy w osobny podtyp Trilobitomorpha, obejmująca około 4000
wymarłych gatunków, znanych od okresu kambryjskiego po peranaki. T. uważane są za jedne z najprymitywniejszych i mai] wcześniej
istniejących łtawonogów w hi-Btorii życia na Ziemi i jako takie stały cię przedmiotem licznych hipotez usiłujących wykazać ich pokrewieństwo z
różnymi grupami ttaiwono-gów. Ze wzglądu na masowe wstępowanie w niektórych okresach t. «ą doskonałymi skamielinami przewodnimi, pomocnymi przy określaniu wieku •kał osadowych. Największy znany okaz ma 75 cm długości. Ciało t. podzielone jest poprzecznie na część
głowową, tułów i końcową czꜥ zwaną pygidium, a podłuanie — na
część środkową i dwa płaty boczne. Część głowowa, pokryta wspólnym pancerzem, składa eię z 8 zrośniętych Begmen-1 tów. Płaskie płaty
policzkowe przechodzą -w długi, płaski, skierowany iku tyłowi kolec. Na grzbietowej ktrcnae płatów policzkowych -wytępują oczy złożone.
Segmenty tułowia u większości t. nie są zrośnięte, w przeciwieństwie do końcowego odcinka ciała — pygidium. Na •tronie brzusznej znajduje cię
l para pojedynczych czulków, położonych przed otworem gębowym, oraz seria idwugałęzistych, •nie różniących się między .sobą nóg — po. l
iparze na każdym segmencie ciała. Stanowi to bardzo 'niski stopień epecjalizacji, gdyż u wszystkich pozostałych stawonogów kilka pierwszych
par odnóży jest zwykle przekształconych w różine przydatki gębowe, dalsze odnóża ulegają zróżnicowaniu lub zanikowi. Dolne osmioczlonowe
ramię dwugałęzistej nogi służyło t. zwykle do marszu, górne, złożone ze zmiennej liczby rozszerzonych członów pokrytych miękkimi
wyrostkami, służyło zapewne do wiosłowania oraz pełniło funkcje oddechowe. Oba ramiona osadzone były na wspólnym członie podstawowym,
zwanym biodrem. T. żyły w morzach, gdzie prowadziły przydenny tryb życia. Szczegóły ich biologu nie są nam znane. [J.P.]
trypanocoma -»-świdrowiec.
trzonkooofae (Stylommatopho-ra) — rząd mięczaków z pod-gromady -upłucodysznych. Odznaczają się 2 parami wciągal-nych czulków i oczami
położonymi na wierzchołku czuł-ków górnej, większej pary. Żyją na lądzie. Należą do nich
min. rodziny: poczwarówek,
•zfciarek, iwidrzyków, pomro-wów, źlimakowatych, silników, dodebardii, jak równiee pcze-źrotek. [T.U.]
tubipora -t-organecznik. tubularia -^rurkowiec.
tułacz, krabi koń (Ocypoda) — rodzaj stawonogów z sekcji
•»-krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 5 cm, niemal pro»tokątny. Oczy ich są duże, umieszczone na
długich słupkach. Zamieszkują wilgotny brzeg morski w bliskości wody. Dzień spędzają zazwyczaj w jakiejś jamce, której otwór
w godzinach południowych zamykają wilgotnym (piaskiem. O emierzchu wychodzą na cer i uwijają tię ewalwo po wilgotnej
plaży w poszukiwaniu martwych lub osłabionych organizmów, wyrzucanych przez morze .na brzeg. Zaniepokogone chronią Bię
chwilowo w morzu lub w swej jamce, którą odnajdują nawet z odległości 200 m. T. są typowymi mieszkańcami, a zarazem
czyścicielami wszelkich plaż strefy tropikalnej. Obejmują około 20 gatunków. Niektóre z nich, siedząc w jamce, nasadą szczypiec
wydają dość często chrapliwe dźwięki, przypominające rechotanie ropuchy. [L.2.]
tunika —•-oigłonice.
turban <Turbo) — rodzaj mięczaków z rzędu -*idwuprzed-sionikowców. Grubościanna mu•zla t., wysokość? 3—20 cm, jeat atoekowata, ma Bilnie rozdęty ostatni »kręt i otwór często rozszerzony jak wylot trąbki.
Zamyka go grube, wapienne wiecz3co. Jego wewnętrzna powierzchnia jeat płaska,
turbanie
pokryta warstwą ikonchioliny, zwykle brunatna. Wapienna powierzchnia zewnętrzna, często oryginalnie ukształtowana i
ubarwiona, przypomina nowoczesną ceramikę. Wieczka t. nadają się do wyrobu biżuterii, nie ustępując wyglądem .najpiękniejszym 'kamieniom półszlachetnym. Były dawniej 'stosowane na pokrywki do ozdobnych fajek. T. zamieszkują wody
przybrzeżne pełnosło-nych mórz gorących i- ciepłych. Żyją przeważnie na skałach oraz na rafach koralowych. Duże gatunki t. są
spożywane przez krajowców. (Tabl. XVII). IT.U.]
turbaniee (Cidarw cidaris) — gatunek s-zkarłupnia z rzędu -^urbańców. Ma kuliste, na biegunach nieco spłaszczone ciało o
średnicy do 7 cm. Jest uzbrojony w nieliczne, długie grube i chropowate, lecz dość ostro zakończone, łamliwe kolce długości
do 14 cm. U ich nasady występują wianuszki krótkich igiełek (drobnych
Turbaniee
kolców). T. łażą na krótkich kolcach wokółgębowych, podpierając się po bokach .dłuższymi kolcami. Zamieszkują Morze
Śródziemne oraz (przyległe części Atlantyku pQ Zatokę Biskajską na północy, na głębokości 30—2000 m. Stanowią gatunek
łatwy do hodowli akwa-ryjnej. [L.2.]
turbańce (Cidaroidea) — rząd z ipodgromady -».jeżowców regularnych. Mają ciało drobnych i średnich rozmiarów, w kształcie
spłaszczonej •kuli. Są pokryte nielicznymi, długimi i niezwykle grubymi kolcami oraz maleńkimi, igiełkowatymi kolcami,
otaczającymi ich nasady, gębę i niektóre inne okolice. W przeciwieństwie do pozostałych jeżowców ich cale pole okologębowe
pokrywa pancerz, co wiąże się z brakiem skrzel oraz rodzajem pokarmu (na który składają się drobne zwierzęta o twardym
szkielecie, jak mszywioły, maleńkie mięczaki itp.), miażdżonym przez zęby pozbawione podłużnej listewki. Płytki
ambula-kralne, znacznie mniejsze od płytek międzyambulakralnych, mają tylko po l parze otwor-ków dla nóżek ambulakral-nych.
Do rzędu t. należy ponad 120 gatunków. Są one rozprzestrzenione we wszystkich peł-nosłonych morzach z wyjątkiem rejonu
strefy arktycz-nej. tL.2.]
tygrzyk paskowany (Argiope
bruennichi) — gatunek stawonoga z rodziny -»-krzyżakowa-tych, jeden z najpiękniejszych naszych pająków. Długość ciała samic
dochodzi do 15 mm, a samce osiągają zaledwie kilka milimetrów długości. T.p. odznacza się sporym, srebrzystym lub złotawym
odwłokiem z czarnymi poprzecznymi pasami. Swoje duże, mocne sieci, ozdobione charakterystycznym pionowym,
"wężykowatym wzmocnieniem płaszczyzny łownej,
uchowiec
nasłonecznionych, lecz wilgotnych. W Polsce występuje na zachodzie i południowym wschodzie kraju, poza Polską
— prawie w całej umiarkowanej strefie Eurazji. [J.P.]
tyłoskrzelne (Opisthobranchia)
— podgromada mięczaków z gromady -^-ślimaków. Odznaczają się workiem trzewiowym obróconym wtórnie do położenia
pierwotnego, tzn. z jamą płaszczową i skrzelami .położonymi z tyłu. Są obojnakami. Zamieszkują wyłącznie wody morskie.
Dzieli się je na następujące rzędy: okrytoskrzelne, skrzydłonogie, workojęzykow-ce, dwuklapowce i nagoskrzel-ne. [T.U.]
U
ucho morskie ->.uchowiec.
uchowiec, ucho morskie (Halio-tis) — rodzaj prymitywnych mięczaków z rzędu -»-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki
o muszli mającej 5— —30 cm długości, nieproporcjonalnie wielki ostatni skręt i olbrzymi otwór. Ostatni skręt muszli jest
przebity na wylot szeregiem otworów, które łączą jamę płaszczową ze środowiskiem zewnętrznym. Otwory te uważa się za
homologiczne szczelinom przecinającym muszle belerofonów i pleuro-tomarii. Cechą pierwotną jest obecność 2 skrzel, z których
jedmate prawe jest już znacznie mniejsze, uwstecznione. Około 70 .gatunków u. zamieszkuje wody przybrzeżne mórz strefy
igorąceg, ciepłej i umiarkowane!), zwłaszcza obszaru indopacyficznego. Nie ma ich u atlantyckich brzegów Ameryki. Żyją na
dnie skalSiatym, do którego przywierają z ogromną siłą za pomocą szerokiej nogi. Są dość pospolite, miejscami poławiane w
dużych
Muszla uchowoa A — od strony grzbietowej;
od Btrony brzusznel
uba
378
3T9
•kład pokarmowy
ilościach i wy»6ko cenione jako przyBmak. Muszle u. mają grubą warstwę mieniącej się pięk-nie masy perłowej. Są chętnie
kolekcjonowane i sporządza się z nich ozdoby. [T.U.]
uka -»akrzyipek.
układ krążenia — układ narządów roznoszący 'po organizmie tlen, pokarm i produkty gruczołów •dokrewnych, pośredniczący w
odprowadzaniu wytworów przemiany materii, stanowiący siedlisko komórek pełzakowatych niszczących ciała obce i
wytwarzający ciała odpornościowe. U jamochłonów i wielu płazińców zastępuje go układ gastro-wasku-larny (-»-układ
pokarmowy), a u większości obleńców — ciecz pierwotnej jamy ciała bądź parenchyma (-^tkanki). Pozostałe wyżej
uorganizowane bezkręgowce mają u.k., przy czym u niektórych pierścienic, u stawonogów i mięczaków jest on otwarty, tzn.
hemolimfa krąży w nim zarówno w naczyniach, jak i w szczelinach jamy ciała, a u wstężniaków, większości pierścienic, u
szkar-iupni, bezczaszkowców i osłonie jest zamknięty, krew bowiem nie opuszcza jego naczyń. Ruch krwi czy hemolimfy zachodzi dzięki pulsowaniu niektórych przewodów (np. u dżdżownic) lub centralnego narządu, serca, położonego u bezkręgowców
zawsze po stronie grzbietowej. Serce ma kształt cewki (np. u stawonogów) zaopatrzonej w otworki (ostia), przez które hemolimfa
przenika do serca z jamy ciała lub woreczka podzielonego n*i czę-ici (np. u mięczaków). [T.S.]
układ aerwowy — układ narządów służący do percepcji bodźców i ich przewodzenia do
narządów
wykonawczych (ef aktorów). U najprymitywniejszych tkankowców, t j. gąbek, u.n. brak. U pozostałych tkankowców istnieje u.n.
rozsiany, scentralizowany lub oba te układy występują razem. W układzie rozsianym rozproszone komórki nerwowe stykają się ze isobą
wypustkami na kształt sieci. Tego rodzaju u.'n. mają'jedynie polipy jamochłonów. U meduz i wszystkich innych 'wyżej uorganizo-wanych
zwierząt towarzyszy cm scentralizowanemu u. n. Ten ostatni tworzy U meduz pierścień nerwowy wokół brzegu 'parasola- U płaziń-c6w,
obleńców i prymitywniej -szych mięczaków składa się ze skupiska komórek nerwowych (zwojów nerwowych), znajdujących się w przedniej
części ciała, i biegnących wzdłuż ciała 2 lub kiliku pni 'nerwowych, na ogól .powiązanych poprzecznymi spoidłami. Jest to tzw. układ pasmowy.
U pierścienic scentralizowany u.n, zwany u. n. drabinkowym, tworzy większe zwoje nerwowe w okolicy głowowej oraz po parze mniejszych
zwojów w każdym segmencie ciała, połączonych podłużnymi ł poprzecznymi spoidłami. Ten typ urn. ulega u stawonogów i mięczaków
modyfikacji polegającej na zbliżeniu się do siebie lub zmniejszeniu się liczby zwojów 'przez zlanie się ich ze sobą. U iszkarłupni scentralizowany
u.n. wkłada się z 3 części leżących na różnych poziomach. Każda z nich ma pierścień okołoprzełykowy, od którego odchodzą promieniście pnie
nerwowe. U b«zczaszkow-ców centralna część u.n. przebiega po stronie erzbietoweij w połtaci dToanej wewnątrz cewki, kończącej *ię w
przednim końcu ciała pęcherzykitm mózgowym. Stąd układ ten zwie się układem cewkowym. Od tych głównych części u.n. odchodzą liczne
gałązki nerwów obwodowych. [T.S.]
układ oddechowy — układ narządów służący do pobierania tlenu i wydalania' z ustroju dwutlenku węgla. U gąbek, jamochłonów, większości
pierścienic i niektórych drobnych stawonogów ta wymiana gazów zachodzi wyłącznie przez powierzchnię ciała. U (pozostałych griip
tkankowców, choć oddychanie skórne 'pełni u nich nadal dość ważną rolę, wykształcają się narządy oddechowe w postaci skrzel, skrzelotchawek,
tchawek, płucotchawefc lub płuc. Skrzel a służą do pobierania tlenu w wodzie. Są to cienkościenne, bogato unaczy-nione płaty skórne. U
wielo-szczetów występują na para-podiach, u skorupiaków na odnóżach bądź też całe odnóża funkcjonują u nich jako narządy oddechowe. Małże
mają skrzela o strukturze sieci, a pozostałe mięczaki skrzelódysz-ne — zwykle iskrzeila grzebyko-wate, umieszczone w jamie płaszczowej. U
ślimaków lądowych i u większości słodko-wodnych ckrzela ulegają redukcji, a zamiast nich powstaje jama oddechowa w ściance płaszcza, zwana
płucem skórnym. Skrze-lotchawki stanowią narządy oddechowe tych larw owadów, które żyją w wodzie. Mają postać cienkościennych,
blasz-kowatych lub nitkowatych wyrostków na odwłoku, w których wnętrzu rozgałęziają się tchawki. Tchawki służą tu do rozprowadzania po
ciele powietrza, pobieranego za pośrednictwem wyrostków skórnych, Występujące, u owadów i pajęczaików •tchawki są to silnie rozgałęziające
cię rurki o ściankach wzmocnionych chi-tyną, otwierające się na zewnątrz otworkami, zwanymi przetch l Inkami. Prze-tchlinki bywają
zaopatrzone w mechanizm zamykający, który (każdorazowo dopuszcza do organizmu optymalną ilość powietrza, zależną od aktualnego
zapotrzebowania na tlen. Przy znaczneg aktywności owada, zwłaszcza w czasie lotu, uruchamia się mechanizm wentylacyjny. Wówczaa
niektóre mięśnie, kurcząc się, zmniejszają światło tchawek, a tym samym wypychają powietrze z kanałów itchawkowych, które przy rozkurczu
mięśni dzięki swej elastyczności wypełniają się powietrzem •z powrotem. Pajęczaki oddychają tchawka-mi, płucatchawkami bądź mają oba te
rodzaje narządów. Płucotchawki w liczbie l—4 par znajdują cię w od-włolku i zaczynają się prze-tchlinkaimi prowadzącymi do jamek
podzielonych blaczko-watymi przegrodami, w których zachodzi dyfuzja gazów. U większości szkarłupni funkcjonują skrzela, a u niektórych,
mianowicie u strzykw, tzw. płuca wodne. Te ostatnie maga postać drzewiasto rozgałęzionych rurek, ttanowiących uwypuklenie gelita końcowego
do jamy ciała, i uchodzą do Idoaki. Bezczaazkowce i osło-nice oddychają aterzelatni u-tworzonymi (przez przednią część przewodu
pokarmoweigo, przebitą szczelinami skrzelo-wymi. U pasożytów spośród przywr i nicieni oraz u tasiemców i kolcogłowów brak u.o. i w związku
z tym zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. [T.S.]
układ Pokarmowy, układ tra-wiemny — układ narządów
układ rozrodczy
380 l
381
układ ruchowy
służący do pobierania, rozdrabniania, przerabiania chemicznego, wchłaniania oraz wydalania resztek nie strawionego pokarmu. U wielu
zwierzęcych form pasożytniczych u.p. nie występuje, a pokarm bywa chłonięty osmotycznie całą powierzchnią ciała bądź przez niektóre jego
części. Trawienie odbywa się w takim wypadku wewnątrzkomórkowe, podobnie jak u gąbek. U tych ostatnich woda wnikająca przez pory do
kanalików, a stąd do lamy paragastralnej (co odbywa się -dzięki ruchom wici komórek kołnierzyk owych wyścielających wnętrze ciała), wycieka
przez otwór wyrzutowy (Olskulum) na zewnątrz. Niesione z prądem wody cząstki pokarmowe są wyławiane przez komórki kołnierzykowe za
pomocą nibynóżek i trawione przez te komórki. Substancje pokarmowe 'są dalej przekazywane pełzakowatym komórkom mezoglei i za ich pośrednictwem rozprowadzane po całym organizmie. U jamochłonów i u części płazińców u,p. ma postać worka lub rury prostej .albo rozgałęzionej,
wyposażonej w l tylko otwór będący zarazem otworem gębowym i odbytowym. W przypadku gdy układ ten się rozgałęzia, nosi miano układu
naczyniowo-pokarmo-w e g o (gastro-waskularnego), ponieważ służy jednocześnie do trawienia i rozprowadzania pokarmu po ciele. Trawienie
jest tu częściowo wewnątrzko-mórteowe, a częściowo pozako-mórkowe (zewnątrzkomórko-we). To ostatnie odbywa się w świetle przewodu
pokarmowego dzięki enzymom wydzielanym przez jego ścianki. Począwszy od obleńców u.p. jest już z reguły zaopatrzony w 2 otwory —
gębowy i odbytowy
(jednak brak tego ostatniego u niektórych szkarłupni) i zachodzi w nim trawienie wyłącznie zewnątrzkomórkowe. U wielu grup zwierzęcych u.p.
różnicuje się na odrębne morfologicznie i czynnościowo odcinki, jak jama gębowa, gardziel, przełyk, żołądek i jelito. Pojawiają się też gruczoły
trawienne — śli-nianki, wątroba (np. u mięczaków) czy wątrobo-trzuska (u skorupiaków). [T.S.]
układ rozrodczy — układ narządów służących celowi rozrodu. Narządami wytwarzającymi komórki rozrodcze są gruczoły rozrodcze (gonady).
W gonadach żeńskich (jajnikach) powstają jaja, a w gonadach męskich (jądrach) — plemniki. U organizmów obu-płciowych
(hermafrodytów,
obojnaków) występują bądź oba te typy gonad, 'bądź l gruczoł obojnaczy. Prócz gonad w sikład u.r. wchodzą przewody wyprowadzające
(komórki rozrodcze (w u.r. żeńskim jajo--wody, a w UJ", męskim nasie-niowody), a często także dodatkowe gruczoły płciowe oraz narządy
kopulacyjne. U jamochłonów i bezczaszkowców rozwijają się tylko gonady. Komórki rozrodcze wydostają się z nich do wody bezpośrednio
przez ściankę ciała lub (u niektórych jamochłonów) przez jamę gastralną. U płazińców u.r. męski składa się z jąder, kanalików nasiennych uchodzących do nasieniowodu, z na-sieniowodu oraz kanału wytryskowego przebiegającego w prąciu. W skład żeńskiego u.r. wchodzą jajniki,
jajowody, macica (w której gromadzą się zapłodnione jaja) oraz gruczoły •dodatkowe — żółtniki (wraz z przewodami) i ootyp. W żół-tnikach
powstają komórki żółtkowe, które przechodząc do
ootypu otaczają zapładniane tam jaja i stanowią ich materiał odżywczy. Ścianki ootypu wydzielają substancję tworzącą skorupki jajowe. Płazińce
są przeważnie obojnakami. Roz-dzielnopłciowość występuje u obleńców. Ich samce mają nitkowate, zwykle pojedyncze jądro, przechodzące w
nasienio-wód kończący się przewodem wytryskowym. Jako narząd kopulacyjny funkcjonują u wielu gatunków szczecinki (spżculae)
występujące zwykle w liczbie 2 i znajdujące się w okolicy steku, do którego uchodzi przewód wytryskowy. Samice obleńców mają zwykle
parzyste, nitkowate jajniki i jajowody. Od jajowodów odchodzi macica przechodząca w pochwę, której ujście znajduje się zawsze po stronie
brzusznej, na ogół mniej więcej pośrodku ciała. Pierścienice są rozdzielnopłciowe (większość wieloszczetów) lub obupłciowę (niektóre
wieloszczety, skąpo-szczety i pijawki). U skąpo-szczetów występują zbiorniki nasienne służące do przechowywania nasienia partnera po
zaplemnieniu. U niektórych pierścienic produkty płciowe są wyprowadzane przez metane-fridia. Mięczaki są rozdzielnopłciowe lub obupłciowę.
Mają l lub 2 gonady. U form prymitywniejszych produkty płciowe wydostają się przez narządy wydalnicze. Większość mięczaków ma jednak
u.r. bardzo skomplikowany, dotyczy to zwłaszcza form herma-frodytycznych. U wielu oboj-naków prócz gruczołu obojna-czego, przewodu
obojnaczego, nasieniowodu, prącia, jajowodu, macicy i pochwy występuje szereg gruczołów dodatkowych i urządzenia pomocnicze. Na przykład
w pobliżu ujścia nasieniowodu do prącia
może znajdować się biczyko-waty wyrostek (flagellum), wytwarzający wydzielinę otaczającą plemniki tuż przed kopulacją. Do pochwy uchodzą
niekiedy taw. igruczoly palcowate (śluzowe) oraz l—4 dodatkowych narządów kopulacyjnych, zwanych woreczkami strzałki miłosnej. Zawarte w
tych woreczkach strzałki wbijają się w ciało kopulujących partnerów (którzy zapładniają się nawzajem). Stawonogi są z reguły
rozdzielnopłciowe; jedynie u nielicznych skorupiaków zdarza się hermafrodytyzm. U tych ostatnich gonady rozmieszczone są w odwłoku bądź W
różnych częściach tułowia, natomiast u owadów i pajęcza-ków — tylko w odwłoku. Jako narządy kopulacyjne samców stawonogów funkcjonują
zmodyfikowane odnóża. Szkarłup-nie, zwykle rozdzielnopłciowe, mają z wyjątkiem strzykw promieniście ułożone gonady, od których odchodzą
przewody wyprowadzające. [T.S.]
układ ruchowy — układ narządów obejmujący czynne narządy ruchu, itj. mięśnie, oraz szkielet spełniający przy poruszaniu się rolę bierną. U
tkankowców takich jak wirki i u wielu larw aparat ruchowy stanowią wici luo rzęski. U jamochłonów funkcje ruchowe pełnią komórki
nabłonkowo--mięśniowe. U dalszych typów zwierzęcych wykształcają się mięśnie. Zwierzęta beziszkiele-towe, jak płazińce, obleńce, kolcogłowy
i. pierścienice, mają mięśnie zrośnięte z nabłonkiem, tworzące z 'nim wór skórno-mięśniowy. U tkankowców wyposażonych w szkielet istnieją
mięśnie szkieletowe, tj. mięśnie o stałych punktach przyczepu. Szkielet etanowi rusztowanie ciała bądź zapew-
aklad trawienny
3fi2
nią jego ochronę, otaczając miękkie tkanki. Wyróżnia się takielety zewnętrzne i wewnętrzne. Szkielety •wewnętrzne zbudowane z włókien
spongi-nowych (tj. z substancji orga-niczneij o składzie chemicznym podobnym do rogu), z igieł wapiennych lub ikrzemionikowych mają gąbki.
Silnie rozwinięte, wapienne szkielety wewnętrzne, zewnętrzne lub Oba te rodzaje szkieletów występują u korali. Stawonogi, małże oraz
większość ślimaków mają szkielet zewnętrzny. U tych pierwszych stanowi go zgrubiała, silnie schitynizowana warstwa osikórka, a u ślimaków i małży — powstała z wydzieliny płaszcza muszla wapienna, pokryta od zewnątrz sutostancją organiczną (kon-chioliną). Szkielet zewnętrzny
w kształcie muszli mają •też głowonogi czterosikrzelne, natomiast giowonogi dwu&krzelne posiadają szkielet wewnętrzny wykształcony w
formie płytki wapienned lub rogowej. U większości głowonogów dwu-skrzelnych występuje ponadto chrzestna torebka głowowa, służąca do
ochrony mózgu. U szkarłupni szkielet złożony z wapiennych płytek znajduje się między nabłonkiem a warstwą łącznotkankową skóry, a ponadto
(u wężowideł) — w części centralnej ramion, gdzie składa się z wapiennych członów, zwanych kręgami. U bez-czaszkowców i larw osłonie
szkielet wewnętrzny tworzy pręcik ze swoistej tkanki, zwany struną grzbietową. [T.S.]
układ trawienny
karmowy.
>-uklad podkład wydalniczy (nefrydial-ny) — układ 'narządów służących do wychwytywania, zagęszczania i wydalania końcowych płynnych
produktów przemiany materii oraz do regulowania w ustroju ciśnienia osmotycznego. Wydaliny bywają zwykle usuwane na zewnątrz, lecz
niekiedy odkładają się w organizmie bądź w postaci rozproszonej, bądź w skupionej w określonych narządach, np. u skąposzczetów, rzadziej u
wieloszczetów, w tzw. komórikach chloragogen-nych, otaczających przewód pokarmowy i niektóre naczynia (krwionośne. U jamochłonów
pozbywanie się wydalin zachodzi bezpośrednio przez komórki enłodermy do jamy gastralnej. U-płazińców i większości obleńców istnieje już
u.w., zwany protonefry-dialnym. Sfcłada się on z tzw. ikomórefe płomykowych zbierających produkty przemiany materii z cieczy ustrojowej, od
których prowadzą kanaliki łączące się z szerszymi kanałami, uchodzącymi na zewnątrz. Od komórek płomykowych biegną wzdłuż kanalików
pęczki rzęsek pozostających w stałym ruchu, które powodują przepływ wydalin. U niektórych obleńców, np. u glisit, do wydalania służą tzw.
komórki olbrzymie, przekształcone w kanały rozciągające się wzdłuż ciała i zaopatrzone w przewody wyprowadzające. U pierścienic tzw. m e t
a n e-f r y d i a l n y u. w. składa się z pary urzęsionych lejków, umieszczonych w każdym pierścieniu, i odchodzących od nich krętych kanalików
uchodzących na zewnątrz zawsze w pierścieniu następnym. Według typu metanefrydialnego (jakkolwiek
zmodyfikowanego) zbudowane są
także narządy wydalnicze steorupiaików i mięczaków. U owadów i pajęcza-ków u.w. ma postać rurek uchodzących do jelita, zwanych
3a»
Bkwiały
cewkami Malpighiego. U szkarłupni rolę u.w. spełnia układ wodny oraz a m e-b o c y t y, które gromadzą w sobie wydaliny. U żachw wydaliny
pozostają w ustroju, gdzie są magazynowane w pojedynczych komórkach lub w zespołach komórełk mezenchy-my. U bezczaszkowców narządy
wydalnicze składające się z zespołów komórek, zwanych sole nocy tam i,
chłoną zbędnie substancje z krwi i wydalają je do jamy
okołoskrze-Iowej. [T.S.]
nkoinik (Thomisus onustus) — gatunek stawonoga z rodziny ukośnikowatych (Thomisidae), z podrzędu -•-pająków wyższych. Jest pająkiem
długości do 7 mm, o trójkątnym odwłoku. Ma zielonkawą, żółtą lub różową barwę ciała. Przejawia zdolność do zmiany ubarwienia w zależności
od podłoża podobnie jak pokrewny mu -•-kwietnik. U. nie buduje sieci łownych. Spotkać go można w ciepłych, dobrze nasłonecznioUkoinik
nych miegscach na kwiatach, gdzie siedząc nieruchomo czatuje na 'pszczoły i inne owady. Dysponuje prawdopodobnie stosunkowo silnym
jadem, gdyż ukąszona pszczoła, choć znacznie większa od u., ginie natychmiast, nie zdążywszy zrobić użytku z żądła. U. jest gatunkiem
południowoeuropeja-kim, w Polsce rzadko •potykanym. IW.S.]
ukwteł koński (.Actinia equinu) — gatunek jamochłona z, rzędu -9-ukwiałów. Polip może osiągać wysokość około 7 cm. Ubarwiony jest
przeważnie purpurowo, niekiedy brunatno-czerwono, żółtawo bądź zielono. Wokół otworu gębowego występują 192 czułki w 6 okół-kach. U.k.
żyje często w strefie przyboju i w strefie pły-wów, kurcząc się mocno i chowając czułki podczas odpływu. Jest wytrzymały na wysychanie. Żywi
się drobnymi zwierzętami (rybami, skorupiakami itd.), które poraża parzydełkami. Mię występuje nigdy w dużym zagęszczeniu, zachowując
dystans osobniczy, wywalczany aktywnie. Jest to najpospolitszy 'wśród ukwiałów i szeroko rozprzestrzeniony gatunek, łatwy w hodowli akwariowej. [Z.S.]
ukwialy (Actmiana) — rząd jamochłonów z podgromady -(•koralowców sześciopromien-nych. Żyją pojedynczo, osiągając niekiedy duże
rozmiary (do 1,5 m średnicy). Nie wytwarzają szlkieletu wewnętrznego, a jedna tylko, głębinowa, o»ia-dła rodzina Galatheanthemidae produkuje
twardą kutikularną osłonę, obejmującą robakowate ciało polipa. Do (podłoża polipy przytwierdzają się tzw. podeszwą, fctóra zazwyczaj może się
po nim przesuwać. Ich ubarwienie bywa bardzo żywe, w wyraźne desenie. Występują nawet w strefie otchlannej. We wnętrzu jamy
chłonąco-tra-wiącej występują przegrody w liczbie 6 par lub jej wielokrotności, znacznie rzadziej 8 bądź,
urąbek
10 par. CzuHd, jeśli są liczne, rozmieszczone bywają w okół-kach, z których kaady składa się z czułków godnego rodzaju,
mogących znacznie różnić się od czułków sąsiedniego .pierścienia. Oprócz .nici mezente-rialnych, tworzących się na wolnych
krawędziach przegród, bogatych w gruczoły i parzydełka, 'u niektórych gatunków występują innelgo typu nici — akoncja —
wyrzucane w celach obronnych na zewnątrz przez otwór gębowy 'bądź otwory istniejące u u. w ścianie ciała. Akoncja są
szczególnie bogate w parzydełka. Umięśnienie u. jest wysoko rozwinięte, zbudowane z włókien okrężnych, wzdłużnych i
radialnych (wokół otworu gębowego). Układ nerwowy składa się z rozprzestrzenionej po całym ciele sieci ektodermalnej i z
ubogiej sieci entodermalnej, umiejscowionej w przegrodach; 'szczególnie dobrze unerwione są czułki i płytka gębowa. U. żywią
się zwierzętami, które pokonują parzydełkami i wciągają czuł-kami do jamy gastralnej, bądź napędzają rzęskami ku otworowi
ustnemu zawiesinę cząstek organicznych. Bardzo rzadko rozinnażają się przez pączkowanie, podział .poprzeczny znany jest
tylko u rodzaju Gonactinia (mającego do 3 mm długości), natomiast częściej występuje podział podłużny. Jednak podstawowym
sposobem rozrodu u. jest rozmnażanie ipłciowe. Gamety są pochodzenia entodermalnego, zapłodnienie bywa zewnętrzne albo
wewnętrzne, a u pewnych gatunków występuje opieka naid ipotoimstweirn, które przez ' jakiś •czas przebywa na ciele matki.
Zdolności regeneracyj-,'ne u. są znaczne. W rozwoju, jak u wszystkich koralowców, brak stadium meduzy. Większość u. jest
rozdzielnopłciowa. Niektóre żyją w symbiozie z innymi zwierzętami (kraby, ryby). Poznano ponad 100 gatunków u. Do
najbardziej znanych gatunków należy m.in. u. koński. (Tabl. VI). [Z.S.]
urąbek (Donna:) — rodzaj mięczaków z rodziny Donacidae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki
mające muszlę kształtu trójkąta prostokątnego lub rozwar-tokątnego, którego przeciwpro-stokątna jest łukiem. Muszla jest mocno
spłaszczona z boków, połyskliwa i nieraz pięknie ubarwiona, przy czym okazy tego samego gatunku mogą mieć wszelkie
możliwe barwy w skali od śnieżnej bieli <k> ciemnego fioletu, również od wewnątrz. Połówki pustych muszli często pozostają
złączone i przypominają wtedy wyglądem motyla z rozłożonymi skrzydłami. Długość muszli wynosi 2—4 cm. U. mają długą
nogę, za pomocą której mogą skakać podobnie do -^"sercówek. Syfony są dość długie, rozdzielone, tak że każdy z •nich może się
poruszać niezależnie. Liczne gatunki u. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone, są jednak najliczniejsze w strefie tropikalnej.
Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, zagrzebane w podłożu, zwykle tuż przy brzegu, rzadziej aż do głębokości 35 m. Mimo
drobnych rozmiarów są cenione w kuchni wielu narodów. Nad Morzem Śródziemnym jada się je najczęściej na surowo, jak
ostrygi. W Stanach Zjednoczonych uważa się za przysmak zupę przyrządzoną z gatunku Donaa; variabi-lis. [T.U.]
Uropygi — rząd stawonogów z gromady -»-pajęczak6w. Były
385
Walekenaeria.
dawniej włączane do rzędu
-»-nogogłaszczkowców. Mają odwłok o zwężonych tylnych segmentach, przechodzących w dłuższą lub krótszą, segmentowaną
wić (“ogon"). Obok odbytu otwierają się gruczoły obronne, opryskujące napastnika odstraszającą cieczą (84<)/o kwasu octowego,
5°/t kwasu kaprylowego, ll°/o wody) wyrzucaną celnie na odległość do 80 cm. Ciecz ta u człowieka powoduje oparzenie skóry, u
owadów natomiast rozpuszcza chitynę pancerza i drażni tkanki miękkie. Zapas kwasu wystarcza na 7 “strzałów". U. dzielą się się
na dwa podrzę-dy: Holopeltidżd i Schizopeltż-dtd. [J.P.]
ustonogi (Stomatopoda) — rząd stawonogów z podgromady
->-pancerzowców. Obejmują duże i dość osobliwe skorupiaki, przypominające trochę gigantyczne modliszki. Długość ciała w
zależności od gatunku wynosi od kilku db ponad 30 cm. Głowa wraz z 5 segmentami tułowiowymi okryta jest jednolitym,
schitynizowanym pancerzem, za którym -Widoczne są 3 pozostałe, wolne' segmenty tułowiowe oraz potężny szeroki odwłok,
zakończony szeroką płytką ogonową. Wśród kończyn wyróżnić .można 2 pary czułków, 5 par szczękondży, 3 pary odnóży
krocznych oraz 6
par odnóży odwłokowych. I para szczękonóży ma postać szczoteczki i służy do czyszczenia powierzchni ciała, a II wykształcona
jest w postaci dużych ramion chwytnych. Końcowy człon tych odnóży, uzbrojony w niezwykle ostre kolce,-składa się 'jak
scyzoryk w ibruzdę na przedostatnim członie, stanowiąc groźną broń. Dwugałęziste odnóża odwłokowe są dobrze umięśnione i
służą do pływania. U. żyją w pie-^ czarach i szczelinach skalnych,. a niektóre gatunki — w powierzchownych warstwach piaszczystego dna. Są drapieżcami, napadają 'na rozmaite, zwłaszcza niezbyt ruchliwe zwierzęta denne, •np. 'na ukwia-ły i mięczaki.
Nierzadko chwytają także niektóre ryby lub skorupiaki. Rząd u. obejmuje 200 gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie inćrz
tropikalnych i subtropikalnych. Z uwagi na znaczne rozmiary i smaczne mięso u. są poławiane dla celów konsumpcyjnych.
Najpospolitszym ich przedstawicielem jest rawka. [L.Z.]
uszak, usznica (auricularia) — swobodnie żyjąca larwa, występująca w rozwoju ->-strzykw. Jest opatrzony sznurem rzęsek,
•tworzącym jakby uszka ł 'stąd pochodzi jego nazwa. [T.S.]
usznica —i-uszak.
W
Wałckenaerla — rodzaj stawonogów z rodziny -^plądrako-watych. Należą tu 'najwięksi przedstawiciele rodziny, o długości ciała
do 4,5 mm. Samice większości gatunków mają gło25 Bezkręgowce
wotułów z fantastycznego kształtu “hełmem", “peryskopem" lub innego kształtu wyrostkami. W. żyją najczęściej w ściółce
wilgotnych lasów, ale niektóre formy spotkać
•moda i w innych środowiskach. Na terytorium Polski są reprezentowane przez 19 gatunków. [W.S.]
wal—«ei, łódkonogi (Scapho-poda) — licząca zaledwie 350 gatunków i mało zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu
•>-muszlowców. Ciało ich składa się z nogi i worka trzewiowego. Głowa nie wyodrębnia »ię. Płaszcz wyrastający z grzbietu worka trzewiowego
zrasta się w wydłużoną rurę i wytwarza muszlę kształtu wydłużonego, ściętego stożka, wygiętego w lekki łuk. Obydwa 3cońce muszli są otwarte.
Noga wysuwa się z przedniego, szerszego otworu. Ponad nasadą nogi leży otoczony pękiem nitkowatych wyrostków chwyt-nych otwór gębowy,
wiodący do gardzieli, w której znajduje się u góry półksięzycowata szczę-;ka, u dołu zaś język okryty tarką. Przełyk wiedzie w głąb ciała do
żołądka, do którego otwiera się gruczoł trawienny, zwaną wątrobą. Z żołądka do
•przodu wybiega jelito, uchodzące otworem odbytowym za nasadą nogi. Układ pokarmowy ma więc kształt pętli, podobnie .jak u Alimaków i
głowonogów. Narządami wydalniczymi są parzyste nerki. Układ krwionośny reprezentuje tylko iser-ce o prostej, .jednokomorowej budowie.
Układ nerwowy w. jest liczbą i układem zwojów
-podobny do układu nerwowego małży. W. są mało zróżnicowane 'pod 'względem rozmiarów ciała. Najmniejsze gatunki mają muszlę długości
około l cm, a muszla największych dochodzi do 12 cm. W. zamie-szkują pełnosłone morza całego świata, od płycizn przybrzeżnych do głębin przekraczających 5000 m. Ponieważ w
-głębinach liczba gatunków innych zwierząt jest niewielka, w. odgrywają tam stosunkowo znaczną rolę. Żyją one na dnie piaszczystym, tkwiąc w
nim przednią częścią muszli, tylny zaś koniec wystawiają na zewnątrz. Żywią się bardzo drobnymi organizmami dennymi, m.in. otwornicami,
które chwytają za pomocą wyrostków chwytnych. [T.U.]
walęsłcz (Potamm) — rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do około 6 cm, poprzecznie
owalny, z tyłu nieco zwężony, a szczypce lekko asymetryczne. Ulubionym ich siedliskiem są kamienie i zarośla podwodne wód bieżących. W.
reprezentuje około 65 gatunków zasiedlających wody słodkie południowej Europy, południowej i środkowej Azji, północnej Afryki oraz
Australii, a także niektórych większych wysp o ciepłym klimacie, np. Madagaskaru. [L.2]
włęsak (Pordota) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości ciała 5—10 mm (wyjątkowo do
15 mm) i o nie rzucającym się w oczy, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. W. zamieszkują wszystkie środowiska, od plaż nadmorskich
po wysokogórskie rumowiska i od suchych, silnie nasłonecznionych i nagrzanych stoków po zacienione i wilgotne lasy na brzegach wód. Bardzo
sprawnie i szybko biegają, a w czasie ucieczki wykonują długie skoki. Znanych jest więcej niż 100 gatunków w. z samej tylko Holarktyki, a
rodzaj ten ma licznych przedstawicieli również w tropikach. Na terenie Polski występuje 25 gatunków w. [W.S.]
367
wazonkowce
walkowka (Ena) — rodzaj mięczaków z rodziny wałkówek (Enidae), z rzędu ->-trzonko-ocznych. Muszla w. jest jajo-wato-wrzecioiiowata,
wysokości 7—16 mm, barwy brązowej. W. żyją w cienistych lasach i zaroślach. Przebywają zwykle w ściółce leśnej, ale nieraz, zwłaszcza po
deszczu, pełzają po pniach drzew, po kamieniach, skałach i murach. Zjadają wilgotne, zwiędłe liście, czasem także i świeże, a być może jeszcze i
inny pokarm. Polskę zamieszkują 2 gatunki w. — w. pospolita (Ena obscu-ra), rozpowszechniona w całym kraju z wyjątkiem wyższych partii
górskich, oraz większa od niej, w. górska (Ena mon-tana), która zasiedla podgórza i góry. [T.U.] y
wargowce (Labiata) — podtyp z typu -^stawonogów. Mają wydzieloną głowę jako odrębną część ciała, skomplikowany aparat gębowy, w skład
którego wchodzą żuwaczki, szczęki i warga dolna, oraz układ oddechowy złożony z tchawek. W. dzieli się na gromady: krocio-nogi, pareczniki,
Pauropoda i Symphyla (obejmowane zbiorczą nazwą ~».wijów) oraz owady. [W.S.]
wazonkowce (Enchytraeidae) — rodzina pierścienic z gromady -»-skąposzczetów. Mają kształt ciała obły lub lekko spłaszczony, a zabarwienie
białawe, żółtawe, rzadziej czerwonawe lub zielonkawe. Osiągają rozmiary l—50 mm, najczęściej poniżej 20 mm. Pierścienie w. są dłuższe w
stosunku do swojej szerokości niż u .dżdżownic. Szczecinki zarówno na stronie grzbietowej, jak i brzusznej, rozmieszczone są w pęczkach, w
liczbie 2 lub większej w pęczku. U niektórych gatunków z rodzaju Marionin* szczecinki występują tylko w określonych miejscach, a u rodzaju
Achaeta w ogóle ich brak. Siodełko znajduje się zwykle w okolicy, 12- pierścienia. Pod względem budowy anatomicznej w. .podobne są do
dżdżownic, ale u niektórych w szczegółach budowa ta jest bardziej pierwotna. Na przykład grzbietowe naczynie krwionośne występuje tylko w
przedniej części ciała, a budowa przewodu pokarmowego jest zwykle prostsza, brak na ogół wola i żołądka, istnieją jedynie kieszenie na styku
przełyku i jelita. W. rozmnażają się przeważnie płciowo, przy czym nierzadko partenogenetycznie. Jedynie niektóre gatunki rozmnażają się w
sposób bezpłciowy, przez rozpad organizmu macierzystego na części, z których regenerują nowe osobniki. Jaja składane są do śluzowatych kokonów, pozostawianych zwykle w wierzchniej warstwie gleby do głębokości 5 cm. Liczba jaj w jednym kokonie zależy od gatunku, wieku
osobników roz-radzających się oraz od warunków środowiska i waha się od l do kilkudziesięciu. Rozwój trwa zwykle kilka tygodni. Biologia
większości gatunków jest słabo poznana. Wśród w. spotyka się przeważnie formy lądowe (glebowe), a poza tym także amfibiotyczne i wodne, te
ostatnie głównie przybrzeżne, zarówno morskie, jak i żyjące w wodach śródlądowych. W. są szeroko rozprzestrzenione, głównie na półkuli
północnej, od strefy umiarkowanej po daleką północ. To, że nie mamy danych o występowaniu w. w strefach subtropikalnej i tropikalnej oraz na
półkuli południowej (z wyjątkiem skąpych wiadomości z Ameryki Południowej, Australii i Nowej
wądolnica
388
309
wdowa
Zelandii) wynika nie tyle z braku w. w tych regionach, ile z braku badań fauny w. Najwięcej gatunków w. spotyka się w glebach łąk torfowych,
najmniej — w glebach suchych, piaszczystych. Do pospolitych w glebach należą gatunki z rodzajów Cognettia, Enchytraeus, Mesenchytraeus,
Fridericia, Henlea, Achaeta, Lumbricillus i Marionina. W wodach oprócz niektórych gatunków z wymie-aiomych wyżej rodzajów spotykane są
przede wszystkim gatunki z rodzajów Lumbrictl-lus, Cernosvitoviella i Hemifri-dericia. Największe zagęszczenie osobników spotykane jest w
detrytusie przy brzegach wód, zarówno mórz, jak i wód śródlądowych, oraz w wilgotnych glebach próchniczych (do 800 sztuk na 100 cm2), najmniejsze — w ziemi suchej i błotnistej. W przeciwieństwie do dżdżownic w. są na ogół licznie spotykane w glebach kwaśnych, np. w glebach borów iglastych. Zagęszczenie w. może ulegać w ciągu roku (np. w glebie pól pod wpływem zabiegów uprawowych) powolnym lub raptownym
zmianom. W. żyjące na dnie zbiorników wodnych występują przede wszystkim w warstwach powierzchniowych dna, mniej licznie do głębokości
10 cm. W środowiskach lądowych rozmieszczenie pionowe'w. w glebach jest 'bardziej zróżnicowane'! zależy od gatunku, pory roku i warunków
środowiska. W glebach uprawnych w. występują w całej warstwie ornej, najliczniej tuż pod powierzchnią. W glebach łąk ii lasów najliczniej
spotykane są w warstwie organicznej, poniżej której spotyka się tylko pojedyncze osobniki. W glebach mineralnych, piaszczystych — jeśli w.
występują — koncentrują
się zwykle w głębszej, wilgot— niejszej warstwie. W. odżywiają się przede wszystkim mikroorganizmami i szczątkami organicznymi, rzadziej
cząstkami żywych roślin i grzybów. Nieliczne tylko są drapieżnikami. Jedyny dotąd znany gatunek pasożytniczego w. (Fridericia -parasita)
żyjącego w dżdżownicach opisano w Jugosławii. Mikrobofagiczne i sa-profagiczne w. pobierają podobnie jak dżdżownice cały substrat, w którym
żyją (de-trytus, glebę). Przyczyniają się dzięki temu do stymulowania rozwoju ł aktywności mikroflory, do tworzicniia gruzełków
mineralno-organicznych gleby i do tworzenia określonych form próchnicy. Ma to szczególne znaczenie dla gleb kwaśnych, tj. takich, w których
dżdżownice albo w ogóle nie występują, albo są bardzo nieliczne. Niektóre gatunki w., np. Enchytraeus albidus, hodowane są jako pokarm ryb w
stawach lub ryb akwariowych. Znanych jest około 300 gatunków w., w tym ponad 110 z Europy. (Tabl. X). [M.G.l
wądolnica, meandrina (Maean-drina) — rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bryłowate kolonie, w których
niecałkowicie dzielące się wzdłuż polipy formują podobnie jak u mózgow-nika długie szeregi wijące się meandrycznie. Na szkielecie pasma te
widnieją w postaci rowków w wapiennej bułowa-tej bryle. Pospolity gatunek Maeandrina lamellina zamieszkuje Morze Czerwone. (Tabl. VI).
[Z.S.]
wągier — nazwa obejmująca szereg postaci larwalnych --tasiemców właściwych z rzędu Cyclophyllidea zaopatrzonych
w l skoleks, a mianowicie -t-cysticerkoid, cysticerkus, di-tyrydium i strobilocerkus. Do niedawna mianem w. określano larwę typu cysticerkus a.
Ma ona kształt pęcherzyka i składa się z warstwy oskórko-wej (zewnętrznej) i mezenchy-matycznej (wewnętrznej) oraz z wnicowanego do
wnętrza pęcherzyka skoleksu. Cysticerkus występuje w cyklu rozwojowym m.in. ->-tasiemca uzbrojonego oraz ->.tasiemca nie-uzbrojnego.
Obecnie niektórzy autorzy mianem w. określają wszystkie postacie larwalne powstające z ->-onkostery. W takim przypadku w. dzieli się na: w.
robakowate (do nich zalicza się -^-procerkoid i -»-ple-rocerkoid) oraz w. pęcherzyko-wate (takie jak cysticerkus, cysticerkoid, —>-cenurus i
—»-bą-blowiec). W. pęcherzykowate powstają w ten sposób, że w trakcie wzrostu onkosfery komórki leżące w środku larwy ulegają
rozpuszczeniu i tworzy się wolna przestrzeń, która może być wypełniona płynem oraz jedną lub większą liczbą główek. IM.S.1
wąsonogi (Cimpedia) —' pod-gromada stawonogów z gromady -^.skorupiaków. Mają postać przystosowaną do osiadłego i nierzadko
pasożytniczego trybu życia. Stąd u dorosłych osobników trudno rozpoznać cechy typowe dla stawonogów. Ciało osiadłych w. okrywa skorupka
złożona z szeregu płytek wapiennych. 2 wierzchołkowe pary płytek rozsuwają się na boki, a przez otworek bywa wysuwany wachlarz składający
się z 6 par członowanych, dwu-gałęzistych i piórkowatych odnóży tułowiowych, napędzających dzięki rytmicznym skurczom pokarm do gęby.
Budowa gatunków pasożytniczych jest
jeszcze bardziej zmieniona, ich ciało bowiem składa się niemal wyłącznie z woreczka, u dojrzałych osobników wypełnionego produktami
płciowymi, oraz z korzonkowatych wyro- . stków wrastających głęboko w tkankę żywiciela. Niemal wszystkie w. są obojnakami. Ze złożonych
do wody jaj wy-kluwają się swobodnie pływające larwy — -i-pływiki, które po szeregu linień przemieniają się w ->-larwy cyprysoidalne,
świadczące o pokrewieństwie z • -••małżoraczkami. Larwa cy-prysoidalna wyszukuję odpowiednie dla siebie podłoże, przyczepiając się do niego
czuł-kami I pary. Gatunki pasożytnicze wnikają wkrótce potem w głąb ciała żywiciela, formy zaś osiadłe przytwierdzają się do podłoża
wydzieliną,gruczołu cementowego. W. stanowią niezbyt liczną grupę skorupiaków, obejmującą około 800 gatunków żyjących niemal wyłącznie
w środowisku morskim. Zasiedlają głównie płytkie obszary morskie, rzadziej głębsze, do głębokości 7000 m. Tylko nieliczne gatunki
przystosowały się do egzystencji w wysło-dzonych wodach morskich, np. Bałtyku, lub nawet w wodach słodkich. W. reprezentuje m.in. rząd
toraczkowców i rozgłow-ców. [L.2.1
wdowa (Ldtrodectus) — rodzaj stawonogów z rodziny -»-omat-nikowatych. Obejmuje pająki o długości ciała dochodzącej do 20 mm, mające
kulisty, zwykle czarny odwłok. W. znane są ze swej jadowitości. Ich jad jest piętnastokrotnie silniejszy od jadu grzechotników i wywołuje u
człowieka rozmaite objawy zatrucia i niezwykle silne bóle, które w ciągu 10—15 minut od ukąszenia rozchodzą się prawie po całym ciele. Wy-
wcieli*
980
3fll
wegorek jelitowy
zdrowienie następuje po upływie 2—3 tygodni, ale pewne osłabienie odczuwane jest jeszcze do 2 miesięcy. W ciężkich przypadkach i przy braku
pomocy lekarskiej następuje śmierć po upływie l—2 dni od chwili ukąszenia. Obecnie w wielu krajach produkuje się surowice przeciw jadowi
w. Najczęstsze wypadki ukąszeń zdarzają się podczas ręcznego zbioru siana lub zboża, których wysuszone pokosy i snopki stanowią ulubioną
kryjówkę w. Często również kąsają osobniki przypadkowo nadepnięte czy przygniecione oraz samice strzegące kokonów. Oprócz ludzi
szczególnie wrażliwe na jad w. są konie, krowy i wielbłądy, a znacznie słabiej — owce i kozy. Do rodzaju w., obejmującego swym zasięgiem
wszystkie kraje o klimacie gorącym i ciepłym, należy około 10 gatunków, z których nie wszystkie są jednakowo silnie jadowite. Najsilniejszym
jadem dysponują: czarna wdowa, ka-rakurt i katipo. [W.S.]
wcielił (Yelella) — rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Pień ich kolonii jest skrócony, dyskowaty, przekształcony w tratwę, wokół
której leżą schitynizowane, pierścieniowate pęcherze, wypełnione powietrzem. Pod spodem przyczepione są polipy (zoidy), zaopatrywane w powietrze atmosferyczne za pośrednictwem wspomnianych wyżej pęcherzy. Pośrodku tkwi duży polip żywicielski, a wokół niego liczne
gonofory. Odpączkowane z nich meduzy opadają w głębinę, a z wytworzonych i zapłodnionych przez nie jaj wylęgają się larwy, które dzięki
zmniejszeniu ciężaru ciała na skutek powstawania w nich kropelek tłuszczu unoszą się do fory, wracając znów w powierzchniowe warstwy wody.
Ubarwienie w. jest niebieskie, a średnica kolonii sięga około 8 cm. Zwierzęta te nie poruszają się aktywnie. Ruch form dorosłych powodowany
jest częściowo przez wiatr, w czym pomaga istnienie grzebieniowatego wyrostka, “żagielka", na wierzchu dysku. [Z.S.]
welp», eolidia (Aeolidia papil-losa) — gatunek mięczaka z rzędu -».nagoskrzelnych. Rośnie do 8 cm długości. Ma głowę opatrzoną 2 parami
nitkowatych czułków, ciało wydłużone, po bokach całkowicie okryte mnóstwem listkowatych skrzeli skórnych, które zachodzą na grzbiet.
Ubarwienie jej jest dosyć zmienne, od białego do ciemnoróźowego, przy czym skrzela są brązowe z białymi końcami. W. zamieszkują Atlantyk
na północ od Zatoki Biskajskiej. Żyją na głębokościach nie przekraczających kilku metrów, na dnie skalistym i na różnych urządzeniach
portowych. Podobnie do wielu ślimaków nagoskrzelnych w. żywią'się jamochłonami, zwłaszcza dużymi gatunkami u-kwiałów, nie bacząc na ich
parzydełka. [T.U.]
wcnus (Ve»ius) — rodzaj mięczaków z rodziny Veneridae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Jej przedstawiciele mają muszlę w zarysie
kolistą, średnicy 2—15 cm, najczęściej ozdobioną koncentrycznymi żeberkami lub blaszkami, nieraz wyposażoną również w guzki, kolce itp.
Większość gatunków odznacza się pięknym ubarwieniem. Wydłużona, smukła noga umożliwia im wykonywanie skoków, pełzanie i
zagrzeby-wanie się w dnie. Syfony są
dosyć długie. W. zamieszkują pełnosłone morza całego świata, im bliżej jednak równika, tym więcej jest gatunków, są one większe i bardziej
kolorowe. W. żyją na dnie płaszczy-' stym i mulistym, nieco w nim zagrzebane, na różnej głębokości (zależnie od gatunku) od strefy pływów do
50 m, rzadko głębiej. Wiele gatunków jest jadalnych. Jeden z nich — Ve-łius mercenaria z amerykańskich brzegów Atlantyku — był jadany już
przez Indian jeszcze w czasach przedhistorycznych, a dziś smakosze uważają go •za najsmaczniejszego małża. Kolorowe muszle w. były używane
przez ludy pierwotne do ozdabiania masek i strojów rytualnych, przyborów magicznych, totemów itd. Obecnie stanowią obiekt poszukiwań
kolekcjonerów. [T.U.]
werruka (Verruca) — rodzaj stawonogów z rzędu -*toracz-kowców. Ma gatunki o ciele ukrytym w niesymetrycznej, spłaszczonej,
kllkumilimetro-wej skorupce, złożonej z 4 płytek wapiennych przyrośniętych do podłoża oraz 2 ruchomych, zamykających szczytowy otwór.
Wszystkie płytki mają charakterystycznie urzeźbioną powierzchnię. Należy tu kilkadziesiąt gatunków zamieszkujących dno w głębszych częściach Atlantyku i sąsiadujących z nim mórz. [L.Z.l
wesz morska -»-podwój wielki. we»z rybia ->-ergas,ilus. wesz wieloryb!* -^zawszela.
wqK*rek
chryzantewrwiec
(Apbelenchoidet ritzemaboti}
— gatunek obleńca z rodziny Aphelenchoididae, z gromady
-»-nicieni. Pasożytuje na chryzantemach, astrach, piwoniach, daliach, begoniach i -innych roślinach. Jest szczególnie rozpowszechniony w
szklarniach. Atakuje liście i kwiaty. Za względu na niewielkie wymiary (ma około l mm długości) dostaje się do wnętrza liści przez szparki
oddechowe. Z liścia na liść przedostaje się szczególnie łatwor w warstewce wody, wykonując ruchy wężowate. Na zaatakowanych przez w.ch.
liściach Zjawiają się;
brązowe plamy. [M.S.]
wętorek jelitowy, węgorek ludzki (StronoKlożdes stercma-lis) — gatunek obleńca z rodziny Strongyloididae, z gromady —mieleni. Występuje w
jelicie cienkim człowieka w postaci partenogenetycznej samicy długości około 2,2 mm. Z jaj jeszcze w jelicie człowieka rozwijają się -»larwy
rab-ditoidalne, które po przebyciu 2 linień w środowisku zewnętrznym (po wydostaniu się z kałem żywiciela) przekształcają się w inwazyjne
-ł-larwy filarioidalne. Mogą one przenikać przez skórę człowieka, a dostawszy się do naczyń krwionośnych zanoszone są do płuc, skąd
przedostają się do tchawicy i przełknięte — do przewodu pokarmowego, gdzie dojrzewają. Inwazyjnymi larwami można zarazić się także drogą
doustną i wtedy również larwy odbywają migrację, podobną jak w przypadku penetracji przez skórę. Czasami wylęgające się w przewodzie
pokarmowym larwy rabditoidalne mogą przekształcać się w formy inwazyjne jeszcze w jelicie, co zdarza się w przypadku długotrwałych zaparć.
Wtedy w tym samym żywicielu przedostają się do naczyń i odbywają migrację przez płuca. Poza opisanym powyżej rozwojem
wtorek ludzki
392
prostym u pasożytów z rodzaju Strongyloides może występować także złożony cykl rozwojowy. Otóż z nieznanych jeszcze przyczyn larwy
rabdi-toidalne dojrzewają niekiedy w środowisku zewnętrznym. Tworzą się wtedy saprobion-tyczne samce i samice. Następnie zapłodnione
samice składają jaja, z których wylęgają się larwy rabditoidalne przekształcające się w wolno żyjące samce i samice lub w inwazyjne larwy
filarioidalne, które zarażają człowieka. Cykl prosty przeważa w krajach o klimacie umiarkowanym, cykl złożony zaś — w klimacie podzwrotnikowym. Silniejsza -*in-wazja jest przyczyną uporczywych biegunek oraz niedo-krwistości. [M.S.]
wegorek ludzki -».węgorek jelitowy.
węgorek octowy (Tubatrźa; ace-ti) — gatunek obleńca z rodziny Panagrolaimidae, z gromady —••nicieni. Występuje w fermentujących owocach
oraz w środowiskach zdecydowanie kwaśnych. Może żyć nawet w kwasie octowym o stężeniu do 12°/o, ale rozmnaża się tylko w stężeniach
poniżej 6°/ł. [M.S.I
wegorek owczy (Strongyloides papillosw) — gatunek obleńca ź rodziny Strongyloididae, z gromady -••nicieni, pasożytujący w jelicie cienkim
owiec i kóz. Jego partenogenetyczne samice osiągają długość 6— —8 mm. Pierwsze jaja z charakterystyczną, ruszającą się w środku larwą
pojawiają się w kale żywiciela około 9 dnia od momentu zarażenia. Earwy inwazyjne mogą zarażać zwierzęta zarówno przez nie uszkodzoną
skórę, jak też drogą pokarmową. Zawsze jednak mi383
wężowidta
grują, podobnie jak larwy
—>-węgorka jelitowego. W.o. może w pewnych warunkach odbywać rozwój ze stadium wolno żyjących samców i samic. W Polsce występuje
najczęściej u jagniąt. Ze względu na znaczną odporność, jaką pozostawia po przebytej inwazji, owce starsze nie zarażają się w ogóle lub zarażają
się nim w znacznie słabszym stopniu niż osobniki młodociane. [M.S.]
wegorek pszcnicznik, wegorek
ziarnowy (Anąuina tritici) — gatunek obleńca z rodziny An-guillulidae, z gromady -»-nicie-ni, pasożytujący na pszenicy. Samiec osiąga 2,4 mm,
samica
— 3,8 mm długości. Szczególnie dobre warunki do rozwoju znajdują w klimacie 'chłodnym i wilgotnym. Larwy przenikają z gleby do młodej,
rozwijającej się roślinki wtedy, kiedy pokrywa ją warstewka wody. Przez pewien czas pasożytują na liściach i źdźbłach. Po wykształceniu się
kłosa larwy wnikają do tworzących się zawiązków kwiatowych. Przenikają tam zarówno takie larwy, które rozwiną się później w samice, jak i
takie, z których powstaną samce. Każda samica po osiągnięciu dojrzałości płciowej produkuje setki, a nawet tysiące jaj. W jajach rozwijają^
się larwy mogące jeszcze w jaju przechodzić l linienie. W tym czasie stare osobniki wymierają. Na skutek działalności pasożytów tkanki
rośliny rozrastają się, tworząc naroślą, zwane galasa-mi, wewnątrz których znajdują isię larwy. Po wysianiu gala-sów razem z ziarnem larwy,
które dotychczas znajdowały się w stanie anabiozy, w odpowiednich warunkach uaktywniają się, zarażając młode rośliny. W stanie anabiozy
mogą
one zachowywać inwazyjność ' przez parę lat. [M.S.]
wegorek świński (Strongyloides ransomi) — gatunek obleńca z rodziny Strongyloźdżdae, z gromady -^-nicieni, pasożytujący w jelicie
cienkim świni. Jego rozwój jest podobny do rozwoju -^.węgorka jelitowego i
-»-węgorka owczego. Larwy inwazyjne tego gatunku są roz-sadnikami włoskowca różycy. [M.S.]
wegorek ziarnowy -»-węgorek pszenicznik.
wężogon (Asteronyx loveni) — gatunek szkarłupnia z rzędu
-*kędzierzawców. Ma bardzo długie i niezwykle ruchliwe ramiona, którymi owija się zazwyczaj dokoła rozmaitych przedmiotów i organizmów,
zwłaszcza wokół —>-piórówek.
Wężogon
Średnica tarczy dochodzi do 4 cm, długość ramion jest dziesięciokrotnie większa. W. spotyka się we wszechoceanie od strefy umiarkowanej do
tropikalnej, na głębokościach 100—3000 m. [L.Z.]
wężowidta (Ophiuroidea) — gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta o gwiaździstej budowie. W przeciwieństwie do
pozostałych gromad szkarłupni w. wy-. kazują stosunkowo małą różnorodność kształtów zewnętrznych. Ciało ich składa się z niewielkiej,
spłaszczonej i krążkowatej tarczy centralnej, skierowanej stroną gębową ku dołowi, oraz z 5 (wyjątkowo 6—7) długich, wysmukłych i niekiedy
silnie rozgałęzionych ramion. Szkielet jest dobrze wykształcony, złożony z wielu połączonych ze sobą elementów wapiennych. W obrębie ramion
ma on postać szeregu ruchomo zestawionych kręgów wypełniających w znacznej mierze ich wnętrze. Kręgi te — to wciągnięte w głąb, zmienione
płytki ambulakralne. U w. właściwych ramiona okryte eą płytkami powierzchniowymi, t j. rzędem dolnych, górnych i 2 rzędami płytek bocznych.
Często po bokach ramion sterczą rzędy cierni. Bruzdy ambula-kralnej brak, a słabo rozwinięte nóżki ambulakralne wysuwane są pomiędzy
płytkami dolnymi i bocznymi. Pełnią one niemal wyłącznie rolę narządów oddechowych i czuciowych. Tarcza centralna ma kształt kolisty lub
pięciokątay z zaokrąglonymi narożnikami. Jej szkielet składa się z szeregu płytek wapiennych, tworzących na powierzchni charakterystyczną
ornamentację. Gęba mieści się pośrodku spodniej strony ciała i prowadzi do
w^iowidio biftłe
384
396
workowatego i ślepo zakończonego żołądka. Odbytu brak. W. odżywiają się zwykle martwą materią organiczną. Znane są też gatunki
roślinożerne oraz drapieżne, napadające na drobne zwierzęta denne. Drobne cząstki pokarmowe bywają chwytane bezpośrednio gębą, a większe
— za pomocą giętkich ramion. W odróżnieniu od innych szkarłupni w. są zwierzętami dość ruchliwymi, zdolnymi do pełzania połączonego
niekiedy z podskokami z szybkością kilkudziesięciu centymetrów na sekundę. Poruszają się dzięki wężowatym ruchom silnie umięśnionych
ramion. Są zwierzętami przeważnie roz-dzielnopłciowymi i jajorodny-mi. W rozwoju występuje planktonowa larwa, zwana -*ofiopluteusem.
Dorosłe ,-w. wykazują ogromną zdolność do regeneracji. Wielu przedstawicieli ma zdolności świecenia. Należy tu ponad 2000 współcześnie
żyjących gatunków, rozsiedlonych we wszystkich morzach o zasoleniu co najmniej kilkunastu promille. Większość w. zasiedla stosunkowo
płytkie dno morskie, jakkolwiek istnieją też gatunki zamieszkujące głębiny oceaniczne, znane wyłącznie z obszarów głębokości 2000—7000 m.
W. są stosunkowo licznie reprezentowane w morzach polarnych. Należą do 2 rzędów:
wężowidłokształtnych i kę-dzierzawców. [L.Z.]
wężowidio białe (Ophiura (libida) — gatunek szkarłupnia z rzędu ->-wężowidłoksztaltnyph. Ma jasnoczerwone zabarwienie, przy czym na
ramionach występują białe płytki. 'Ramiona dochodzą do 6 cm długości. Tarcza centralna, charakterystycznie urzeźbiona, o średnicy do 15 mm,
ma na-górWężowidio białe
nej stronie u nasady ramion wnęki usiane drobnymi, palu-szkowatymi wyrostkami. W.b. są pospolitymi mieszkańcami mórz europejskich,
bytującymi od strefy brzegowej do głębokości 800 m. W Bałtyku spotyka się je wyłącznie w zachodnich krańcach Głębi Arkoń-skiej. [L.2.]
węzowidtokształtnc- (Ophiwae)
— rząd szkarłupni z gromady
-»wężowideł. Obejmują na ogół dość drobne zwierzęta, o średnicy tarczy centralnej wynoszącej zazwyczaj l—3 cm. Tarczę oraz ramiona
okrywają drobne, łuseczkowate tarczki wapienne, usiane niekiedy cierniami lub brodawkami. Ramiona są zawsze nie rozgałęzione i poruszają
się głównie w płaszczyźnie poziomej. Z ich boków wyrastają zazwyczaj krótsze lub dłuższe ciernie, skierowane na boki lub ku zakończeniu
ramienia. Należy tu około 2000 gatunków zamieszkujących wszelkie akweny morskie, przy czym niektóre (np. węźowidło białe) wytrzymują
rozcieńczenie wody do około 15%«. Większość gatunków zasiedla dno morskie, nie wyłączając strefy brzegowej. Co najmniej 200 gatunków żyje
w głębinach oceanicznych
do głębokości 7000 m i tyle samo — w morzach polarnych. [L.Ż.]
wiciowce (Mastigophora, Fla-gellata) — gromada pierwotniaków .z podtypu ->-Sarcoma-rttoophora. Charakteryzuje je występowanie w stadium
wegetatywnym jednej lub większej liczby wici. Wić zanika jedynie u niektórych gatunków pasożytniczych. W. żyją pojedynczo lub tworzą
kolonie. Rozmnażają się przez podział mitotyczny jądra komórkowego i podział podłużny na 2 osobniki potomne. Procesy płciowe u wielu grup
nie są znane. W. odżywiają się jak rośliny lub jak zwierzęta, albo na oba te sposoby jednocześnie. Dzieli się je na 2 podgromady: w. zwierzęce
oraz w. roślinne. [A.J.K.]
wiciowce roślinne (Phyloma-stigina) — podgromada pierwotniaków z gromady ->.wi-ciowców. Są na ogół jedno- lub dwuwiciowe. Tworzą
często kolonie. Odżywiają się całkowicie samożywnie lub też częściowo cudzożywnie. Dzieli się je na 3 rzędy, a mianowicie na bruzdnice,
Chri/somonadtda o-raz na Euglenida. [A.J.K..1
wiciowce zwierzęce (Zoomastż-gina} — podgromada pierwotniaków z gromady -»-wiciow-ców. Są organizmami wyłącznie cudzożywhymi, o
dużym zróżnicowaniu
morfologicznym. Niektóre mają zwielokrotnioną liczbę jąder i wici. Występują tu formy pasożytnicze, ale większość
jest wolno żyjąca. W obrębie w.z. wyróżnia się następujące rzędy: wiciowcopeł-zaki, rzęsistki, nadwiciowce, Diplomołiadźdd oraz
Kinetopla-stida. [A.J.K.1
wiciowcopelztki (Rhizomattł-Otda) — rząd pierwotniaków z podgromady ->-wiciowców zwierzęcych. Mają zdolność wytwarzania zarówno
wici, jak
1 nibynóżek, stoją więc na pograniczu -^korzenionóżek i --»-wiciowców, co świadczy o pokrewieństwie filogenetycz-nym tych obu grup. W.
reprezentuje m.in. rodzaj Negle-ria. [A.J.K.]
widlttek (Dtaptornus) — rodzaj stawonogów z podrzędu -Aa-lanoidów. Obejmuje gatunki, których długość ciała waha się w granicach l—5 mm.
Mają one przednią część ciała owalną w zarysie, często z zaostrzonymi tylnobocznymi narożnikami. Przednie 2 segmenty odwłoka zrośnięte są w
l segment, kilkakrotnie dłuższy od
2 końcowych. Samica nosi jaja w dużym pakiecie, przyklejonym do spodniej strony odwło- f ka. W. są pospolitymi mieszkańcami wód słodkich,
reprezentowanymi przez ponad 300
widlłtek
gatunków o stosunkowo małych obszarach rozsiedlenia. Okres ich życia nie przekracza l roku. IL.2.]
witHonog!
397
wieloszczety
widlonogi (Copepoda) — pod-gromada stawonogów z gromady —^skorupiaków. Obejmuje przeważnie drobne gatunki o rozmiarach od ułamka
milimetra do kilku milimetrów. Część segmentów tułowiowych zlewa się z reguły z głową, tworząc zwarty głowotułów ze wspólną osłoną,
wzmocnioną chityną. Na głowie występuje jedno tylko, tzw. pływikowe (naupliu-sowe) oko. Wśród kończyn głowowych wyróżniają się czułki I
pary pełniące funkcje pływ-ne, a także mieszczące organa zmysłowe. W skład tułowia wchodzi z reguły 5 wyraźnie oddzielonych od siebie
segmentów, zaopatrzonych w 5 par dwugałęzistych odnóży pływ-nych. V para ulega jednak często redukcji bądź też wykształca się u samca w
postaci organu chwytnego, służącego do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji oraz przyklejania do jej ciała spermatoforów. Odwłok bywa
często wyraźnie węższy od głowotułowia. Składa się z 6 lub mniejszej liczby segmentów pozbawionych odnóży i jest zakończony 2 widełkami
ogonowymi. W. obejmują ponad 10 000 gatunków rozsiedlonych we wszystkich środowiskach wodnych, nie wyłączając większych, okresowo
wysychających kałuż oraz wielkich głębi oceanicznych. Występują zarówno w strefie przybrzeżnej, jak też głęboko w toni wodnej oraz na samym
dnie. W jeziorach, a zwłaszcza w morzu mają one bardzo poważne znaczenie gospodarcze, stanowiąc a powodu niezwykle licznego
występowania ważny składnik pokarmu wielu ryb morskich oraz wielorybów. Obok licznych gatunków wolno żyjących znane są gatunki
pasożytnicze w., żywiące się przeważnie krwią ryb morskich i słodkowodnych. W obrębie omawianej podgromady-wyróżniamy rzędy:
widłonogo-kształtnych, Caligoida, zaw-rybkowce i śpiewki. [L.2.]
widionogoksztaitne {Copepoda) — rząd stawonogów z pod-gromady —>-widłonogów. Obejmują gatunki drobne, zwykle długości około l mm,
a tylko niektóre z nich dorastają do 30 mm. W. prowadzą plank-tonowy lub denny tryb życia. Obok bardzo licznych gatunków wolno żyjących
znane są niezbyt liczne gatunki pasożytnicze, zwykle o silnie zmienionej postaci, z zatraconą se-gmentacją ciała u postaci dorosłych. W rozwoju
w. występuje larwa -»-pływik, z której po 6 linieniach rozwija się forma młodociana -*kopepodit,
• mająca już segmentowy odwłok. Po 5 kolejnych linieniach tej ostatniej powstaje osobnik dorosły. W obrębie rzędu w. wyróżnia się
najczęściej 3 pod-rzędy: kalanoidy, oczlikowce i harpaktikoidy. [L.2;.]
wielkoraki (Eurypteroidea, Gi-gantostraca) — wymarły rząd stawonogów z gromady ->-sta-roraków. Są znane z wykopalisk ery paleozoicznej
(od or-dowiku po perm) i nieco przypominają kształtem dzisiejsze
-^-skorpiony. Prowadziły przy-denny tryb życia w przybrzeżnych wodach słonych, a być może również i słodkich. Nie wykluczone, że niektóre z
nich mogły również na krótko wychodzić na ląd. Znamy szczątki około 200 gatunków w. Największy Osiągał 180 cm długości. (J.P.1
wielooczka czarna (Polyceiźs nigra) — gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Jest pozbawiona czułków. Ma przód
ciała pośrodku lekko wypukły. Dochodzi do 12 mm długości. Liczne oczy ustawione w rzędzie kształtu podkowy rozmieszczone
są w przedzie i po bokach ciała. Oczy znajdujące się przy krawędziach bocznych sięgają ku tyłowi dalej niż u -*wielooczki
rogatej. W.cż. występują w Polsce na niżu, w wodach stojących oraz rzekach o słabym prądzie, zwykle na głębokości l—1,5 m.
W zimie i w jesieni migrują do dna, w lecie natomiast przemieszczają się w kierunku powierzchni wody. W.cz. bywają
najczęściej spotykane w pobliżu brzegów. [M.S.]
wielooczka rogata (Polycelźs felina) — gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Ma barwę szarą lub czarną. Dochodzi do 18 mm
długości. Liczne oczy rozmieszczone są w przedzie i po bokach ciała w jednym rzędzie kształtu podkowy. Na bokach nie
dochodzą do środkowej części ciała zwierzęcia. Podobnie jak u -i-wypławka alpejskiego w przedzie znajdują się czułki. .W.r. żyją
w strumieniach. W Polsce stwierdzono ich występowanie w okolicy Gdyni i Bydgoszczy. [M.S.]
wieloszczety (Polychaeta) — gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało na ogół wydłużone, o najbardziej zróżnicowanej budowie
z wszystkich pierścienic. Poszczególne odcinki ciała mogą być różnie wykształcone, a pierścienie podobne są wtedy jedynie w
obrębie danego odcinka. Zabarwienie w. bywa różne, nierzadko metalicznie kolorowe. Długość ciała waha się od kilku
milimetrów do kilku metrów. Na bokach ciała, z wyłączeniem pierścieni głowowych i tworzących odcinek tylny, znajdują się
przysadki służące do poruszania się, zwane przynóżkami lub parą-podiami. U ich nasady znajdują się liczne zwykle szczecinki, stąd nazwa
gromady. Kształt i lokalizacja szczecinek są ważnymi cechami w takso-nomii w. Na prostomium osłaniającym otwór gębowy od strony
grzbietowej znajdują się czułki, głaszczki, a także komórki zmysłowe (wzrokowe i chemoreceptory). Oczy w. są różnej budowy — od najprostszych komórek wzrokowych,. poprzez bardziej skomplikowane, aż do, być może, odbierających obrazy oczu soczewkowych. Oczy występują w
części głowowej lub tylnej, na bokach ciała albo na skrzelach. Przed pygidium znajduje się-strefa wzrostu w., w której wytwarzane są nowe
pierścienie. Pod na ogół jednowarstwowym nabłonkiem występuje warstwa mięśni okrężnych, a pod nimi zwykle silniej rozwinięta warstwa
mięśni podłużnych. W poruszaniu się w. bierze także udział płyn wypełniający wtórną jamę ciała,. spełniający wobec mięśni rolę hydroszkieletu.
SegmentacjŁ zewnętrznej odpowiada wewnętrzny podział jamy ciała. Przewód pokarmowy składa się w zasadzie z jelita przedniego, środkowego
i prostego. Jelito-przednie rozpoczyna się otworem- gębowym, znajdującym się na brzusznej stronie pierścienia gębowego, a dalej składa się z
jamy gębowej, gardzieli l przełyku. U form drapieżnych wysuwalna gardziel może tworzyć ryjek, a ponadto zaopatrzona bywa w brodawki i zęby
(tzw. szczęki). Jelito. środkowe ma przewężenia na. granicy pierścieni i przechodzi w krótkie jelito proste. U jednych w. w większości
odcinków-ciała z wyjątkiem prostomium.
308
3S9
i pygidium, a u innych tylko w niektórych znajdują się narządy wydalnicze oraz gonady. Narządami wydalniczymi większości w. są narządy
odcinkowe, czyli metanefrydia. Znacznie rzadziej, głównie u w. pełzających i u prapierścienie, spotykane są zmodyfikowane nefrydia, zwane
solenocytami, a także komórki chloragogeno-we, czyli wyspecjalizowane komórki nabłonka otrzewnej, magazynujące zbędne produkty
przemiany materii. System nerwowy składa się z układu •ośrodkowego, obwodowego oraz z na ogół słabo rozwiniętego układu wspólczulnego. U
niższych w. ośrodkowy układ nerwowy, złożony ze zwoju mózgowego i łańcucha brzusznego, związany jest z okrywą ciała. U wyżej
uorganizowanych obserwuje się odrywanie się tego układu od nabłonka i jego przemieszczanie do warstw mięśni lub do jamy ciała. Parzysty zwój
nadgardzielowy (“mózg") znajduje się po grzbietowej stronie pierścienia gębowego. “Mózg" w. osiadłych ma budowę bardziej uproszczoną niż
“mózg" w. pełzających, na ogół drapieżnych. Dwa spoidła łączą “mózg" z parzystym zwojem podgardzielo-wym, od którego odchodzi brzuszny
łańcuch nerwowy. U prymitywniejszych, w. składają się na niego 2 oddzielone od siebie pnie brzuszne. U większości w. komórki nerwowe
tworzą w obrębie tych pni zwoje metamerycane. często połączone drabinowymi spoidłami. U gatunków wyżej uorganizowanych pnie i zwoje są
zrośnięte, tworząc jakby l sznur zaopatrzony w węzły. Na układ obwodowy składają się najczęściej po 3 pary nerwów odchodzących z każdego
zwoju łańcucha brzusznego. Unerwiają one muskulaturę, powłoki ciała oraz tworzą sieć kontaktującą się z komórkami czuciowymi. Układ
współczul-ny w. składa się z nerwów odchodzących od “mózgu" i róż-galęziających się na ściankach | gardzieli lub całego przewodu jlL
pokarmowego.
Stosunkowo ||| prostą budowę narządów wy- .Jf. dalniczych w. komplikuje ich częściowe zespolenie z przewodami płciowymi.
U wielu w. występujące w zasadzie w każdym pierścieniu metanefrydia zostały zredukowane do 2, a nawet do l pary. W zamkniętym układzie
krwionośnym rolę serc pełnią często pulsujące naczynia boczne, łączące naczynie grzbietowe z brzusznym. Tlen dostaje się do krwi przez skórę
lub skrzela, które u różnych gatunków występują w różnych miejscach ciała. U nielicznych gatunków układ krwionośny jest zredukowany, a rolę
krwi pełni płyn jamy ciała. U w. o małej liczbie segmentów (u tzw. form oligo— merycznych) brak w ogóle układu krwionośnego. Rozmnażanie
w. jest na ogół płciowe, rzadziej bezpłciowe przez podział lub pączkowanie. W. są przeważnie rozdzielnopłciowe, przy czym rzadko występuje
dymorfizm płciowy. Gonady tworzą się w okresie dojrzałości płciowej we wszystkich segmentach z wyjątkiem gębowego i odbytowego lub też
tylko w określonych odcinkach ciała. Produkty płciowe wydalane są najczęściej przez przewody wydalnicze, czasem przez pękające w okresie
rozmnażania ścianki ciała. Zapłodnienie bywa na ogół zewnętrzne. Rozród bezpłciowy przez podział osobnika połączony jest z -».epitokią. Polega ona na znacznych zmianach zewnętrznych tych pierścieni (zwykle tylnych), które zawierają dojrzewające produkty płciowe (-»-palolo).
Część epitokalna po wydaleniu produktów płciowych ginie, a pozostała, atokalna, regeneruje utracone »egmenty. Rzadziej obie części regenerują
utracone fragmenty. U pewnych gatunków w. tworzy się w wyniku regeneracji łańcuch zo-oiulów (osobników), który następnie rozpada się.
Rozwój w. związany jest z przeobrażeniem. Występuje larwa pela-giczna ->-trochofora, co wskazuje m.in. na pokrewieństwo w. z -^.mięczakami.
U niektórych gatunków formy rodzicielskie opiekują się potomstwem. Większość w. występuje w przybrzeżnych rejonach mórz. Niewiele
gatunków toleruje wody słonawe. Spotyka się je głównie w strefie tropikalnej, w ujściach rzek i wśród namorzynów. Jeszcze mniej w. żyje w
wodach śródlądowych lub w wilgotnych środwiskach lądowych. W wodach śródlądowych występują nieliczne gatunki osiadłe. Znaleziono je w
Ameryce Północnej, w jeziorze Bajkał, w jaskiniach Szwajcarii i na Bałkanach. Jedyny w naszym kraju słodkowodny gatunek z tej grupy —
Troolochaetits bera-necki — występuje na Dolnym Śląsku. Na Sumatrze spotyka się należące do w. nereidy w wilgotnej glebie, a w różnych
okolicach strefy tropikalnej — nereidy żyjące w pachwinach liści palm. Wśród w. przeważają formy pełzające po podłożu lub drążące kanaliki w
dnie morskim, mniej liczne są formy pływające. Niektóre w. budują osłonki z cząstek mineralnych, skorupek mięczaków itp. Wśród w. żyjących
w wodach śródlądowych dominują nereidy. W przeciwieństwie do
gatunków morskich, składających wiele ubogich w żółtko jaj, z których powstają trocho-fory, gatunki słodkowodne składają nielicane,
polilecy-talne jaja, z których wylęgają. się młode podobne do form dojrzałych, lecz o mniejszej liczbie pierścieni. Na świecie znanych jest ponad
4000 gatunków w., w tym z Bałtyku około 150, z Morza Północnego Około 300, a z Morza Śródziemnego około. 600. W. żywią się przeważnie
resztkami organicznymi i mikroorganizmami, rzadziej większymi roślinami lub zwierzętami. Często bywają komensa-lami gąbek, polipów,
mięczaków, krabów, szkarłupni i innych zwierząt morskich. Nieliczne gatunki są pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi zwierząt wodnych.
Wraz ze skorupiakami i mięczakami w. stanowią podstawowy pokarm ryb, co ma duże znaczenie dla gospodarki rybackie j.-W hodowlach ostryg
w. wyrządzają niekiedy szkody. Wśród w. wyróżnia się 3 podgromady:
w. wędrujące, w. osiadłe i w. krążkokształtne. Podział ten, oparty na charakterystykach ekologicznych, a nie na pokrewieństwie, jest obecnie rewidowany. Według dawnych klasyfikacji, zaliczane do w. pra-pierścienice uznawano za formy pierwotne. Według dzisiejszych poglądów,
prapierścieni-ce obejmują często formy wtórnie uproszczone, systematycznie niejednorodne, których część włącza się do w. osiadłych, a
pozostałe — do w. wędrujących. [M.G.l
wieloszczcty krążkokształtne
(Myzóstomida) — podgromada-pierścienic z gromady ->wielo-szczetów. Mają ciało tarczowa-to spłaszczone, białawe lub-szare, o długości do
kilkudzie-
wieloszczety osiadłe
401
wieńcorzęse
^ 3
"Wieloszczet krążkoksztaitny Mtjr-zostorouTO cysticolum l — otwór gębowy; 2 — wyrostki żołądka; 3 — parapodium; 4 — jelito; 5 —
metanefrydium; 6 — jądro; 7 — otwór płciowy męski
sięciu milimetrów. Segmen-tacji zewnętrznej brak. Część głowowa nie wyodrębnia się. Ciało jest pokryte całkowicie lub częściowo nabłonkiem
rzęskowym. Po bokach występują brodawki lub wąsy. Po stronie brzusznej znajduje się 5 par krótkich parapodiów z haczykowatymi
szczecinkami i l większą szczecinką podporową. Między parapodiami istnieją 4 pary przyssawkowych narządów bocznych, pełniących
prawdopodobnie funkcje organów zmysłowych. Otwór gębowy zaopatrzony jest w wysu-walną gardziel (ryjek). Żołądek ma ślepe wyrostki,
zwiększające powierzchnię chłonną. W grzbietowej części jamy ciała znajduje się l lub kilka par metanefrydiów, których przewody uchodzą do
jelita. Układu krwionośnego i oddechowego brak. Zwój mózgowy jest słabo wykształcony. W.k. są obojnakami. Jajowody uchodzą do otworu
stokowego, a nasie-niowody — do brodawkowate-go prącia u nasady 3 pary przynóżek. W rozwoju larwa
-*-trochofora. W.k. żyją w morzach. Są pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi szkar•łupni, głównie liliowców. Budowa ich ciała tak różni się od budowy innych wieloszczetów, że próbowano wyłączyć je z typu pierścienic. Mają
one pewne cechy wskazujące na powinowactwo z płazińcami oraz ze stawonogami. [M.G.]
wieloszczety osiadłe, osiadki
(Sedentana) — podgromada pierścienic z gromady —>-wielo-szczetów. Mają ciało wydłużone, zbudowane ze zróżnicowanych grup segmentów i
stąd podzielone na odcinki. Parapo-dia w.o. są zwykle słabo rozwinięte, a ich brzuszne rozgałęzienia mają kształt podusze-czek. Przydatki
głowowe bywają zwykle charakterystycznie wykształcone lub zredukowane. Skrzela występują najczęściej tylko w przedniej części ciała.
Większość gatunków ma ograniczone możliwości przemieszczania się, a niektóre są osiadłe. W.o. żywią się resztkami organicznymi i drobnymi
organizmami. Występują głównie w morzach, lecz także w wodach śródlądowych, na brzegach wód i w wilgotnej glebie. Żyją przeważnie w
kanalikach wyściełanych wydzieliną nabłonka, często utwardzonych węglanem wapnia albo ziarenkami piasku. Spotyka się je we wszystkich
morzach świata. Do bardziej znanych, występujących także w Bałtyku, należą m.in. gatunki z rodzajów amfitryty, serpuli i sabelli. (Tabl. X).
[M.G.l
wieloszczety pełzające -(•wieloszczety wędrujące.
wieloszczety wędrujące, wieloszczety pełzające, błędki (Errnntia) — podgromada pierścienic z gromady —(•wieloszczetów. Mają ciało z reguły wydłużone, zbudowane z podobnych segmentów z wyjątkiem części głowowej i analnej ciała. Parapodia są u nich zwykle dobrze rozwinięte i podobnie wykształcone na poszczególnych segmentach z
wyjątkiem pierwszego, a narządy gębowe — zwykle wysuwalne. Większość w.w. występuje w morzach. Tylko nieliczne gatunki żyją w wodach
śródlądowych, a pojedyncze — na lądzie. W.w. związane są głównie z wodami strefy umiarkowanej i tropikalnej. Są formami na ogół wolno
żyjącymi, pływającymi, rzadziej przebywają w korytarzach lub są formami osiadłymi. Przeważają gatunki drapieżne, mniej liczne są roślinożerne.
Do w.w. należą, m.in. następujące rodziny: ne-reidy, afrodyty {Aphroditidae}, Eunicidne, jak również Neph-thydidae. [M.G.]
wielotarczowce -^chitony.
wieńcorzęse (Perźtrżcha) — podgromada pierwotniaków z
Wieloszczety wędrujące
A — gatunek z rodziny Sinaltonłdae: B-I — części głowowe gatunków z rodzin: Alclóptdae (B), Phyllodocłdae (C), Gly-cerldae (D),
Nephthydidae (E), SylUdae (F), Hesionidae (G), nereMów (H), Eunicidae (I)
28 Bezkręgowce
wiercielec
402
403
wilkosz
gromady -»-orzęsków. Mają postać wydłużonego lub spłaszczonego walca, odwróconego dzwonu itp. Nie występują u nich nigdy podłużne,
południkowe rzędy rzęsek. Orzęsienie ograniczone jest jedynie do 2 lub l wieńca rzęskowego i stąd pochodzi nazwa grupy. Wieniec górny, zwany
przygębo-wym, otacza górną powierzchnię ciała, tworząc kolistą tarczę gębową. Rzęski wieńca przygębowego nie stanowią zamkniętego
pierścienia, lecz otwartą spiralę, której końce zachodzą na siebie. Na zewnętrznym końcu wieńca znajduje się wejście do lejka gębowego, do
którego wchodzą rzęski wieńca i formują wewnątrz niego spiralne błonki rzęskowe. Pokarm napędzany dzięki ruchom rzęsek wieńca do wnętrza
lejka gromadzi się na jego dnie. Tutaj znajduje się dopiero właściwy “otwór gębowy" komórki, gdzie tworzone są wodniczki pokarmowe. Drugi
wieniec rzęsek otacza dolną powierzchnię ciała, zwaną powierzchnią odgębną. Wieniec ten, w przeciwieństwie do wieńca górnego, stanowi zamknięty pierścień, złożony z pojedynczych rzęsek. Większość w. to kolonijne organizmy osiadłe, zaopatrzone w nóżki i pozbawione dolnego
wieńca rzęskowego. Co pewien czas wytwarzają one jednak formy wolno żyjące, z 2 wieńcami. Są to osobniki zakładające nową kolonię, u
których zachodzi proces płciowy. Odbywa to się w ten sposób, że któryś z ko-niugantów podpływa do danego osobnika osiadłego, zwykle z innej
kolonii i łączy ,się z nim. Dla koniugacji tej jest rzeczą charakterystyczną, że nie następuje potem rozłączenie ko-niugantów (jak np. u pantofelka),
lecz przeciwnie, koniugant pływający zostaje rozpuszczony w osobniku osiadłym. Obok w. osiadłych istnieją również formy swobodnie pływające, które przez cale
życie zachowują oba wieńce rzęsek. Są to wyłącznie pasożyty zewntęrzne różnych zwierząt wodnych, np. hydr, ślimaków, kijanek i ryb. Do tych
ostatnich należy np. trichodina, której gatunki żyją na skórze i skrzelach kilku gatunków ryb, a na wiosnę — także na kijankach żab. Do w.
osiadłych należy np. pospolity w Polsce .wirczyk. [A.J.K.]
wiercielec (Urosałpma:) — rodzaj mięczaków z rodziny
-».rozkolcowatych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożkowatego, grubo-ścienną, pokrytą zgrubieniami w formie żeber i.
guzów, wysokości 2—3 cm. W. żyją w peł-nosłonych morzach strefy tropikalnej, subtropikalnej i u-miarkowanej. Bytują na nie-głębofeim dnie,
żywiąc się małżami i pąklami. Z w. rekrutują się najgroźniejsze szkodniki ławic ostrygowych. Najbardziej
•osławiony z w. Urosalpźłia; ci-nerea z- wybrzeży Ameryki Północnej dorównuje szkodliwością rozgwiazdom, a na niektórych terenach nawet
przewyższa je. [T.U.]
wiesionkowate [Lingulidae) — rodzina czutkowców z podgro-ma.dy -»-bezzawiasowców. Ich przedstawiciele 'mają .najbardziej wśród
—>-ramieniono.gów rozwinięty trzonek (nogę). Jego długość przekracza 5—6 razy długość skorupki. To znaczne wydłużenie się trzonka spowodowane zostało zapewne odmiennym od pozostałych ra-mienionogów trybem życia. W. żyją w strefie pływów lub na niewielkich głębokościach
na
Przedstawiciel wiesionkowatych z .rodzaju Lingula wciągnięty do norki <a lewej) i wysunięty z niej Iz prawej); strzałki wskazują kie-ruinete
prądu wody, która wnikając do komory utworzonej przez skorupki przynosi ze sobą pokarm ł tlen
gruntach piaszczystych i ilastych w pionowych, wywierconych przez siebie norkach, wyścielonych śluzem. Trzonek przytwierdzony jest głęboko
w norce, natomiast skorupki zamykają jej otwór. W razie niebezpieczeństwa — sygnałem może być nawet przemykający cień — silnie
umięśniona noga gwałtownie kurczy się, wciągając całe zwierzę do norki. Larwy w. są stosunkowo często spotykane w toni wodnej i być może
służą jako pokarm niektórym gatunkom ryb pela-gicznych. W. występują w Oceanie Spokojnym. Obejmują 2 rodzaje i około 30 współcześnie
żyjących gatunków. [J.M.R.]
wieżycznik (Turritella) — rodzaj mięczaków 'ż rodziny Tv.rriteV.idae, z rzędu ->-jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle
kształtu bardzo wysmukłego, dość gładkiego stożka wysokości do 10 cm, złożonego z około 16 skrętów. Otwór muszli jest zamknięty
konchiolinowym wieczkiem. W. żyją na płytkim mulistym dnie, zazwyczaj całkowicie zagrzebane w mule, z którego odfiltrowują pokarm w
postaci cząstek materii organicznej. Około 50 gatunków w. zamieszkuje morza tropikalne, a kilka gatunków — ciepłe wody mórz europejskich.
(Tabl. XVII). [T.U.]
wije (Myriapoda) — nazwa zbiorcza obejmująca 4 grorria-'dy stawonogów z podtypu ->wargowców. Długość cfała należących do nich gatunków
leży w granicach od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów. Są one pokryte twardym pancerzem z silnie zeskle-rotyzowanej chityny.
Jedyną wydzieloną tagmą jest głowa, zbudowana podobnie jak u owadów, a reszta ciała składa się (w zależności od gatunku) z kilkunastu do
prawie 2|00. segmentów nie zróżnicowanych lub słabo zróżnicowanych morfologicznie i zaopatrzonych w l lub 2 pary odnóży krocznych. W
skład grupy w. wchodzą reprezentowane licznie w faunie polskiej krocionogi i pareczni-ki oraz głównie tropikalne, niewielkie gromady, a
mianowicie Pauropoda (około 350 gatunków) i Symphyla (około 120 gatunków). [W.S.]
wilkosz (Tarentula) — rodzaj stawonogów z rodziny ->-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości do 20 mm, których ciało ma
zwykle rysunek w postaci maskujących pasów brunatnych, szarych lub czarnych, czasem jednak żółtych lub pomarańczowych. Podobnie jak
więk-
winniczek
404
szość pogońcowatych, w. polują w dzień na powierzchni gleby lub ściółki leśnej. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków w., z terenu
Polski — 17. (W.S.]
winniczek (Helia- pomatia) — gatunek z rodziny -»-ślimako-watych. Jest największym lądowym ślimakiem europejskim. Jego
kulistawo-stożkowa-ta muszla osiąga do 5 cm średnicy. Rozpowszechniony u nas i pospolity w całym kraju z wyjątkiem wyższych terenów
górskich jest jednak gatunkiem rodzimym zapewne tylko na południu. Na wszystkie pozostałe obszary został wprowadzony w średniowieczu
przez zakonników jako przysmak tym cenniejszy, że dozwolony do spożycia w okresie postu. Do dzisiaj liczne kolonie w. spotyka się w okolicy
starych klasztorów. W. żyją w parkach, ogrodach, lasach i zaroślach. Od maja do końca lipca .składają jaja, umieszczając je w wykopanych przez
siebie dołkach w ziemi, które następnie zakopują. Jedno zniesienie obejmuje 40—60 kulistych, białych jaj, o średnicy około 5 mm. Rozwój
zarodkowy trwa zależnie od temperatury otoczenia 20—30 dni. Świeżo wylęgnięte w. mają muszle o średnicy około 4,5 mm. Do pierwszej zimy
osiągają średnicę około l cm, a dopiero w 3 roku życia uzyskują ostateczne rozmiary i dojrzałość płciową. Żyją zazwyczaj około 5—6 lat,
wyjątkowo do 10 lat. Podstawę ich pożywienia stanowią świeże liście ziół. W hodowli można je karmić wszelkimi warzywami z dodatkiem otrąb.
W. wyrządzają niekiedy szkody w ogrodach warzywnych. W krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji,
w. są do dziś spożywane w dużych ilościach. Aby nie zniszczyć zasobów, wprowadzono tam szczegółowe przepisy ochronne dla tego
gatunku, m.in. dość długi okres ochronny. Polska eksportuje na zachód duże i stale rosnące ilości w. (Tabl. XVII). [T.U.l
wioslowiec (Polybius henslowi)
— gatunek stawonoga z sekcji —.-krabów. Ma głowotułów o długości kilku centymetrów, rozszerzony z przodu i silnie zwężony w tyle. Świetnie
pływa, wiosłując z dużą szybkością ostatnią parą listkowato spłaszczonych odnóży krocz-nych. W czasie pływania przedostatnia para odnóży
pełni rolę sterów, natomiast przednie odnóża przylegają ściśle do ciała. W. żyją w pobliżu brzegów Morza Śródziemnego i w Atlantyku, od
Hiszpanii po kanał La Manche. [L.Ż.]
wioślarki (Ciadocera) — rząd stawonogów z podgromady
—>.liścionogów. Rozmiary większości gatunków wynoszą 0,5—
—2 mm, niektóre jednak rosną do 10 mm długości. Ciało w. jest zazwyczaj zwarte i słabo segmentowane, o słabo wyodrębnionym odwłoku. Na
ogół całe ciało okrywa dwuklapo-wa skorupka. U niektórych gatunków, szczególnie drapieżnych, skorupka ulega redukcji, tworząc na grzbiecie
samicy komorę lęgową. Na przedzie głowy istnieje duże oko, złożone z 20—30, a u form drapieżnych nawet ze 100—300 soczewek. II para
czułków rozwinięta jest w postaci silnych dwugałęzistych wiosełek. Stanowiących główny, a nierzadko jedyny organ służący do pływania, krótkie
bowiem zazwyczaj odnóża w liczbie 4—6 par służą przede wszystkim do
405
wirczyk
oddychania oraz chwytania pokarmu. U w. silnie zaznacza się dymorfizm płciowy. Występujące tylko w pewnych miesiącach samce są zwykle
dwukrotnie mniejsze od samic, a wskutek braku komory lęgowej mają odmienne od samic kształty. Pojawiają się przeważnie tylko jesienią, a w
o-kresowycń zbiornikach wodnych — przed ich wyschnięciem. Zapłodnione jaja składane są do komory lęgowej. Komora ta chroni jaja w czasie
suszy, a ponadto ułatwia roznoszenie ich na znaczne nieraz odległości. Jaja zawierają dużo żółtka. Młode odbywają cały rozwój wewnątrz jaja i
wylęgają się już podobne do rodziców, brak zatem stadium larwy. Wiosną z jaj zi-. mowych rozwijają się wyłącznie' samice, które rosną niezwykle szybko i często już po kilku dniach wydają potomstwo rozradzające się dziewo-rodnie. W ten sposób powstaje w ciągu roku kilka