Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów

Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
Vol. 9/2010 Nr 2(31)
Endokrynologia Pediatryczna
Pediatric Endocrinology
Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej
(adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad
w surowicy krwi u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym
Relation Between Serum Adiponectin, Leptin and Thyroid, Adrenal, a Donadal
Hormons in Girls with Anorexia Nervosa
Katarzyna Ziora, 1Joanna Oświęcimska, 2Elżbieta Świętochowska, 1Małgorzata Stojewska, 2Zofia Ostrowska,
Andrzej Suwała, 4Wojciech Pałasz, 1Marta Pasierb, 1Anna Pikiewicz-Koch, 1Antoni Dyduch
1
3
Katedra i Klinika Pediatrii w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
Katedra i Zakład Biochemii w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
3
Ipsen Poland, Warszawa
4
Praktyka Lekarza Rodzinnego „Mediana” w Rudzie Śląskiej
1
2
Adres do korespondencji:
dr hab. n. med. Katarzyna Ziora, SP Szpital Kliniczny Nr 1, ul. 3 Maja 13/15 41-800 Zabrze,
tel.: (0-32) 37 04 271, [email protected]
Słowa kluczowe: adiponektyna, leptyna, hormony tarczycy, kortyzol, estradiol, anorexia nervosa
Key words: adiponectin, leptin, thyroid hormones, cortisol, estradiol, anorexia nervosa
ABSTRACT/STRESZCZENIE
Wstęp. Dotychczas jedynie pojedyncze prace dotyczyły relacji adiponektyny (Adipo) z hormonami tarczycy, nadnerczy
i gonad u chorych z anorexia nervosa (AN). Rola leptyny (Lep) w aktywności osi podwzgórzowo–przysadkowo–gonadalnej in vivo w stanach niedożywienia i nadwagi pozostaje nadal niejasna, a wyniki badań nad wzajemnymi relacjami pomiędzy Lep a hormonami osi podwzgórzowo–przysadkowo–tarczycowej i nadnerczowej są niejednoznaczne. Cel pracy: 1. Ocena stężeń Adipo i Lep oraz hormonów tarczycy, nadnerczy i hormonów płciowych we krwi
u dziewcząt z AN. 2. Ocena zależności pomiędzy stężeniami hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad w surowicy
krwi a BMI u dziewcząt z AN. 3. Analiza zależności pomiędzy stężeniami Adipo i Lep a stężeniami hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad we krwi u chorych z AN oraz łącznie u wszystkich badanych. Materiał i metody. Badania przeprowadzono u 87 dziewcząt z AN (śr. wiek 15,2 lat, śr. BMI 14,7 kg/m2) oraz u 17 dziewcząt z „niespecyficznymi zaburzeniami odżywiania” (NZO) (śr. wiek 16,4 lat, śr. BMI 17,9 kg/m2), u 30 dziewcząt z OT (śr. wiek 14,6
lat, śr. BMI 31,9 kg/m2) i u 61 dziewcząt zdrowych (ZD) (śr. wiek 15,7 lat, śr. BMI 19,6 kg/m2). U wszystkich badanych oznaczono stężenia w surowicy krwi Adipo i Lep metodą ELISA oraz fT4, TSH, ACTH, LH, FSH, estradiolu
9
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
i testosteronu w surowicy krwi metodą ECLIA. Wyniki. Wykazano dodatnią korelację pomiędzy BMI a stężeniami LH i estradiolu oraz ujemną pomiędzy BMI a stężeniem kortyzolu we krwi u wszystkich badanych. W grupie AN
nie stwierdzano korelacji pomiędzy stężeniami Adipo i Lep w surowicy krwi a stężeniami hormonów tarczycy, kory
nadnerczy i hormonów płciowych. Wykazano znamienne dodatnie zależności pomiędzy stężeniami LH (p < 0,0001),
estradiolu (p < 0,0001) i FT4 (p = 0,0002) a stężeniami Lep i ujemne ze stężeniami Adipo (p < 0,0001; p < 0,0001;
p < 0,0001 odpowiednio) u wszystkich badanych analizowanych łącznie. Stężenia kortyzolu korelowały ujemnie ze
stężeniami Lep (p < 0,0001), a dodatnio ze stężeniem Adipo (p < 0,0001) w badanych grupach. Wnioski. 1. Stężenia
Adipo i kortyzolu we krwi u dziewcząt z AN są istotnie wyższe, a Lep, LH i estradiolu istotnie niższe aniżeli u OT
i ZD. 2. U dziewcząt z AN nie obserwuje się istotnych zależności pomiędzy BMI a zawartością we krwi hormonów
tarczycy, nadnerczy i gonad. 3. W grupie dziewcząt z AN nie stwierdza się zależności pomiędzy stężeniami Adipo
i Lep we krwi, a stężeniami hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad. Pediatr. Endocrinol. 9/2010;2(31):9-22.
Introduction. There have been only few studies on relationship between adiponectin (Adipo) and thyroid, adrenal
and gonadal hormones in patients with anorexia nervosa (AN). The role of leptin in the function of hypothalamic–
hypophyseal–gonadal axis in vivo in malnutrition and obesity remains unclear and the results of research on reciprocal
interactions between Lep and hypothalamic–hypophyseal–thyroid as well–adrenal axes are scarse. Aim of study.
1. Assessment of serum LEP, thyroid, adrenal and gonadal hormones concentrations in girls with AN. 2. Evaluation of
correlations between these hormones and BMI in girls with AN. 3. Assessment of relationship between serum LEP and
thyroid, adrenal and gonadal hormones concentrations in anorectic patients as well as in total group of all examined
subjects. Material and methods. The study was performed on 87 girls with restrictive AN (average age 15.2 yr,
average BMI 14.7 kg/m2) and three control groups: 17 girls with non-specific eating disorders (NZO) (average age
16.4 yr, average BMI 17.9 kg/m2), 30 girls with simple obesity (OT) (average age 14.6 yr, average BMI 31.9 kg/m2)
and 61 healthy girls (ZD) (average age 15.7 yr, average BMI 19.6 kg/m2). Serum Adipo and LEP concentrations were
assayed with ELISA method. Free T4, TSH, ACTH, LH, FSH, estradiol, testosterone were evaluated with ECLIA
method. Results. In all examined subjects a positive linear correlation between BMI and LH or estradiol was found.
Also negative relationship was demonstrated for BMI and serum cortisol. There were no significant linear correlations
between Adipo or Lep and thyroid, adrenal and gonadal hormones serum concentrations in AN group. However, we
observed significant positive correlation between serum LH (p < 0.0001), estradiol (p < 0.0001), fT4 (p = 0.0002)
and Lep serum concentration, as well as significant negative relationship between these hormones and Adipo
(p < 0.0001; p < 0.0001; p < 0.0001 respectively) in all examined subjects analyzed together. Serum cortisol
concentrations correlated negatively with Lep (p < 0.0001), and positively with Adipo (p < 0.0001) in examined
groups. Conclusions. 1. Serum Adipo and cortisol concentrations in patients with AN are significantly higher but Lep,
LH and estradiol – lower than in OT and ZD. 2. Thyroid, adrenal and gonadal hormones does not correlate with BMI
in girls with AN. Endokrynol. Ped. 9/2010;2(31):9-22.
Wstęp
Niewiele wiadomo na temat wzajemnych oddziaływań pomiędzy adipocytokinami a hormonami tarczycy, nadnerczy i gonad zarówno u zdrowych, jak i u chorych ludzi. Te tradycyjne hormony
poprzez wpływ na receptory zlokalizowane w tkance tłuszczowej, podobnie jak insulina, katecholaminy czy hormon wzrostu, pełnią ważną rolę w utrzymaniu homeostazy energetycznej i metabolicznej
ustroju.
Największe zainteresowanie badaczy wzbudzało do tej pory poszukiwanie zależności między adipocytokinami, w tym adiponektyną (Adipo) i leptyną (Lep) a insuliną oraz wpływ tych hormonów na
wrażliwość insulinową tkanek obwodowych [1–4].
W pojedynczych tylko pracach omawiano relacje
adiponektyny z hormonami osi tarczycowej, nadnerczowej i gonadalnej u osób zdrowych i chorych
10
z zaburzeniami odżywiania, w tym z jadłowstrętem
psychicznym (anorexia nervosa, AN) [5, 6].
U osób z anorexia nervosa najlepiej poznano
zależności pomiędzy stężeniem Lep w surowicy krwi a stężeniem hormonów płciowych. Większość badań potwierdza obecność objawów hipogonadyzmu hipogonadotropowego w AN przy
równoczesnym obniżeniu stężenia leptyny [7–9].
Mimo to rola leptyny w aktywności tej osi in
vivo w stanach niedożywienia i nadwagi pozostaje nadal niejasna. Z kolei wyniki badań nad
wzajemnymi relacjami pomiędzy Lep a hormonami osi podwzgórzowo–przysadkowo–tarczycowej
i nadnerczowej są niejednoznaczne. Niektórzy autorzy stwierdzali bowiem znamiennie niższe stężenia TSH i FT3 u chorych z AN w porównaniu ze
zdrowymi, które korelowały ze stężeniem leptyny
[10]. Inni wykazali obniżone poniżej normy stężenia T3, T4 w surowicy krwi w grupie AN i brak
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
korelacji T4 z Lep [11]. Jeszcze inni notowali prawidłowe stężenia hormonów tarczycy w tej grupie chorych [12, 13]. Badania te były prowadzone
z reguły w nielicznych grupach i to dorosłych pacjentek z AN. U chorych kobiet i dziewcząt z anorexia nervosa obserwowano podwyższone powyżej normy stężenia kortyzolu we krwi i prawidłowe stężenia ACTH, lecz na ogół nie badano zależności tych hormonów z leptyną [14–16].
Nasuwają się zatem pytania na temat zależności pomiędzy stężeniami wymienionych adipocytokin a stężeniami pozostałych hormonów, biorących udział w regulacji masy ciała u chorych
z jadłowstrętem psychicznym.
Cel pracy
1. Ocena stężeń adiponektyny i leptyny oraz hormonów tarczycy, nadnerczy i hormonów płciowych
we krwi u dziewcząt z anorexia nervosa.
2. Ocena zależności pomiędzy stężeniami hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad w surowicy
krwi a BMI u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym, u otyłych i łącznie u wszystkich badanych.
3. Analiza zależności pomiędzy stężeniami we
krwi adiponektyny i leptyny a stężeniami hormonów tarczycy, nadnerczy i gonad u chorych z jadłowstrętem psychicznym oraz łącznie u wszystkich
badanych.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono u 87 dziewcząt z postacią restrykcyjną AN (śr. wiek 15,2 lat, śr. BMI
14,7 kg/m2) oraz w trzech grupach kontrolnych:
1) u 17 dziewcząt z ,,niespecyficznymi zaburzeniami odżywiania” – NZO (śr. wiek 16,4 lat, śr. BMI
17,9 kg/m2), 2) u 30 dziewcząt z otyłością prostą – OT (śr. wiek 14,6 lat, śr. BMI 31,9 kg/m2)
i 3) u 61 dziewcząt zdrowych – ZD (śr. wiek 15,7
lat, śr. BMI 19,6 kg/m2). Szczegółową charakterystykę badanych grup dziewcząt oraz metody statystyczne podano w pracy Ziory i wsp. [16a]
U wszystkich dziewcząt z AN rozwój wtórnych cech płciowych oceniono wg skali Tannera [17] na zgodny z wiekiem metrykalnym. Tylko u jednej chorej z AN nie było cech pokwitania.
U 14 chorych występował pierwotny brak miesiączki (amenorrhea primaria), natomiast u pozostałych
73 wtórny brak miesiączki (amenorrhea secundaria). Średni czas trwania amenorrhea secundaria
wynosił 8,1 miesiąca (od 3 do 48 mies.).
Rozwój płciowy dziewcząt z NZO oceniono na
M3 P3 wg skali Tannera u najmłodszej dziewczynki, a u pozostałych na M5 P5. Trzy pacjentki z NZO
miesiączkowały regularnie mimo spadku masy ciała. U najmłodszej chorej występował pierwotny
brak miesiączki, u pozostałych wtórny brak miesiączki, trwający średnio 8,7 miesięcy (od 4 do 12
mies.).
Rozwój płciowy dziewcząt w grupie otyłych
i zdrowych był zgodny z wiekiem metrykalnym.
Cztery najmłodsze dziewczynki z otyłością i pięć
dziewcząt zdrowych jeszcze nie miesiączkowało,
a u pozostałych były regularne miesiączki.
U wszystkich badanych oznaczono stężenia
w surowicy krwi adiponektyny oraz leptyny metodą ELISA (enzyme-linked immunosorbent assay)
z użyciem komercyjnych zestawów do oznaczeń firmy Bio-Vendor, LLC (USA). Czułość dla oznaczeń
Adipo wynosiła 0,7 ng/ml, błąd wewnątrzseryjny
i zewnątrzseryjny odpowiednio 7,0% oraz 8,2%.
Dla oznaczanych wartości stężeń Lep czułość zestawu wynosiła 0,5 ng/ml, błąd wewnątrzseryjny
7,5%, a zewnątrzseryjny 9,2% [18, 19].
Stężenia fT4, TSH, ACTH, LH, FSH, estradiolu
i testosteronu w surowicy krwi oznaczano metodą
elektrochemiluminescencji ECLIA (odczynniki firmy ROCHE).
Wyniki
Średni wiek dziewcząt, średnią masę ciała, BMI
i BMI-SDS w poszczególnych grupach podano
w I części pracy i przedstawiono w tabeli I.
Średnie stężenia adiponektyny i leptyny w surowicy krwi wynosiły odpowiednio u dziewcząt
z anorexia nervosa: 43,4 ± 5,5 µg/ml; 4,6 ± 1,0 ng/ml,
w grupie NZO: 46,7 ± 6,6 µg/ml; 6,2 ± 2,9 ng/ml,
u otyłych: 19,6 ± 1,6 µg/ml; 18,0 ± 1,7 ng/ml,
a u zdrowych: 24,2 ± 2,4 µg/ml; 14,4 ±1,4 ng/ml
(tab. II).
Średnie wartości stężeń w surowicy krwi hormonów tarczycy, kory nadnerczy i hormonów płciowych we wszystkich badanych grupach zamieszczono w tabeli II.
Średnie wartości stężeń TSH nie różniły się
istotnie statystycznie w poszczególnych grupach, natomiast średnie stężenia FT4 w grupie AN
(1,2 ± 0,2 ng/dl) były istotnie statystycznie niższe
(p = 0,015) w porównaniu z dziewczętami otyłymi
(1,3 ± 0,3 ng/dl).
W grupie chorych z jadłowstrętem psychicznym
średnie stężenia kortyzolu (23,9 ± 11,9 µg/dl) były
11
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
Tabela I. Charakterystyka badanych grup dziewcząt
Table I. Characteristics of examined groups of girls
AN (n = 87)
NZO (n = 17)
OT (n = 30)
ZD (n = 61)
średnia ± 1.96 SE
(zakres)
średnia ± 1.96 SE
(zakres)
średnia ± 1.96 SE
(zakres)
średnia ± 1.96 SE
(zakres)
Wiek
(lata)
15,18 ± 0,32
(11,30–18,50)
16,35* ± 0,85
(11,9–18,9)
14,62* ± 0,84
(11–18,3)
15,36 ± 0,8
(11,7–17,9)
Masa ciała
(kg)
38,46 ± 1,20
(26,70–51,60)
47,5** ± 2,90
(39,2–60,7)
85,87*** ± 7,58
(57,7–134)
52,26*** ± 3,66
(31,5–71,7)
Wzrost
(cm)
162,0 ± 1,49
(143,5–175,0)
163,4 ± 4,50
(146,5–178,0)
163,57 ± 3,51
(145–186,5)
162,6 ± 3,49
(138–183,0)
BMI
(kg/m2)
14,67 ± 0,33
(10,85–17,85)
17,86** ± 1,040
(14,34–21,85)
31,86*** ± 2,19
(25,5–52)
19,75*** ± 1,12
(15,29–23,93)
BMI-SDS
- 2,65 ± 0,20
(- 5,21–- 1,08)
- 1,42* ± 0,68
(- 3,23–1,41)
6,91*** ± 1,23
(3,23–17,83)
- 0,18*** ± 0,54
(-2,11–1,89)
AN – group with anorexia nervosa NZO – group with „non-specific eating disorders”
OT – group with simple obesity ZD – healthy group SE – standard error
BMI-SDS: standard error score for BMI for age and sex
*
p < 0,05 NZO vs OT
**
p < 0,05 NZO vs AN
***
p = 0,000008 OT i ZD vs AN
Tabela II. Średnie stężenia hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) oraz hormonów tarczycy, nadnerczy
i gonad w surowicy krwi w grupach badanych dziewcząt
Table II. Mean fat tissue hormones (adiponectin and leptin) and thyroid, adrenal and gonadal hormones serum
concentrations in examined groups of girls
Badane hormony
(jednostki)
Grupy badanych
AN
NZO
OT
ZD
43,40*** ± 5,48
46,71 ± 6,57
19,65*** ± 1,63
24,16*** ± 2,40
4,65*** ± 1,03
6,17 ± 2,93
17,98*** ± 1,69
14,42*** ± 1,38
FT4 (ng/dl)
1,16* ± 0,24
1,15 ± 0,23
1,33* ± 0,27
1,31 ± 0,15
TSH (µIU/ml)
2,39 ± 1,0
1,99 ± 0,86
2,27 ± 1,09
2,05 ± 0,87
23,91* * ± 11,92
21,90 ± 10,93
14,02* * ± 4,93
13,31** ± 4,78
22,18 ± 20,47
28,47 ± 17,57
Adiponektyna (µg/ml)
Leptyna (ng/ml)
Kortyzol (µg/dl)
ACTH (pg/ml)
LH (IU/ml)
FSH (IU/ml)
Estradiol (pg/ml)
Testosteron (ng/dl)
30,82 ± 14,51
0,90* * * ± 1,29
2,75 ± 4,83
7,34* * * ± 4,59
4,79*** ± 2,48
3,80 ± 3,48
5,90 ± 3,67
4,49 ± 1,95
5,02 ± 1,88
31,19* * ± 18,87
55,92 ± 60,29
72,71* * ± 57,73
71,11** ± 72,19
30,05 ± 26,26
53,0 ± 43,84
38,16 ± 24,44
32,10 ± 16,26
AN – group with anorexia nervosa NZO – group with „non-specific eating disorders”
OT – group with simple obesity ZD – healthy group
*
p < 0,05 AN vs OT ** p < 0,001 AN vs OT i ZD *** p < 0,0001 AN vs OT i ZD
12
27,88 ± 15,67
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
istotnie wyższe (p < 0,001) od uzyskanych średnich
w grupie OT (14,0 ± 4,9 µg/dl) i w grupie zdrowych (13,3 ± 4,8 µg/dl). Nie obserwowano istotnych różnic pomiędzy średnimi stężeniami ACTH
we wszystkich grupach.
Średnie wartości LH były najniższe w grupie
AN (0,9 ± 1,3 IU/ml), najwyższe zaś w grupie OT
(7,3 ± 4,5 IU/ml). W grupie NZO średnie wartości
stężeń LH wynosiły 2,7 ± 4,8 IU/ml, a u zdrowych
4,8 ± 2,5 IU/ml. Różnice pomiędzy stężeniami LH
uzyskanymi w grupach AN, OT i ZD były statystycznie istotne (p < 0,0001). Nie wykazano różnic
istotnych statystycznie pomiędzy średnimi wartościami FSH w badanych grupach. Średnie stężenie estradiolu w grupie AN (31,2 ± 18,9 pg/ml) nie
różniło się w sposób istotny statystycznie od średnich obserwowanych w grupie NZO (55,9 ± 60,3
pg/ml), ale było istotnie mniejsze od średnich uzyskanych w grupie OT (72,7 ± 57,7 pg/ml; p < 0,01)
i ZD (71,1 ± 72,2 pg/ml; p < 0,001). Średnie wartości stężeń testosteronu nie różniły się w sposób
istotny statystycznie w badanych grupach.
Badając korelacje pomiędzy BMI a stężeniami
hormonów tarczycy (FT4 i TSH), ACTH, FSH i testosteronu, nie wykazano żadnych zależności, zarówno u wszystkich badanych, jak i w poszczególnych grupach (AN, NZO, OT, ZD). Jedynie
u wszystkich badanych rozpatrywanych łącznie
wykazano istotną statystycznie dodatnią korelację
pomiędzy BMI a stężeniem LH w surowicy krwi
(r = 0,61; p < 0,0001) (ryc.1) i stężeniem estradiolu (r = 0,30; p < 0,0001) (ryc. 2), natomiast ujemną korelację pomiędzy BMI a stężeniem kortyzolu
(r = - 0,35; p = 0,008) (ryc. 3).
W grupie z anorexia nervosa nie stwierdzano
korelacji pomiędzy stężeniami adiponektyny i leptyny w surowicy krwi a stężeniami oznaczanych
hormonów tarczycy, kory nadnerczy i hormonów
płciowych (tab. III). Wykazano natomiast wysoce
znamienne dodatnie zależności pomiędzy stężeniami LH a stężeniami leptyny (r = 0,64; p < 0,0001)
i ujemne ze stężeniami adiponektyny (r = - 0,62;
p < 0,0001) u wszystkich badanych analizowanych
łącznie (tab. III).
Scatterplot: BMI vs LH
(Casewise MD deletion)
LH = -3,093 + ,32995 *BMI
Correlation: r = ,60847
Ryc. 1. Korelacja pomiędzy BMI (kg/m2) a stężeniem LH (IU/ml) u wszystkich badanych (r = 0,61; p < 0,0001)
Fig. 1. Correlation between BMI (kg/m2) and LH serum concentrations (IU/ml) in all examined subjects (r = 0,61; p < 0,0001)
13
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
ESTRAD
Scatterplot: BMI vs ESTRAD
(Casewise MD deletion)
ESTRAD = 9,1027 + 2,0826 *BMI
Correlation: r = ,30050
Ryc. 2. Korelacja pomiędzy BMI (kg/m2) a stężeniem estradiolu (pg/ml) u wszystkich badanych (r = 0,30; p < 0,0001)
Fig. 2. Correlation between BMI (kg/m2) and estradiol serum concentrations (pg/ml) in all examined subjects (r = 0,30;
p < 0,0001)
Scatterplot: BMI vs KORTYZOL
(Casewise MD deletion)
KORTYZOL = 27,107 + ,4236 *BMI
Correlation: r = ,3522
Ryc. 3. Korelacja pomiędzy BMI (kg/m2) a stężeniem kortyzolu (µg/dl) u wszystkich badanych (r = - 0,35; p = 0,008)
Fig. 3. Correlation between BMI (kg/m2) and cortisoll serum concentrations (µg/dl) in all examined subjects (r = - 0,35;
p = 0,008)
14
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
Tabela III. Korelacje pomiędzy stężeniami adiponektyny i leptyny a stężeniami hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad
w surowicy krwi w grupie anorexia nervosa (AN) oraz u wszystkich badanych rozpatrywanych łącznie
Table III. Correlations between adiponectin and leptin and thyroid, adrenal and gonadal serum concentrations in anorexia
nervosa (AN) group and in all examined subjects analyzed together
Grupa anorexia nervosa = AN
Wszystkie badane łącznie
Adiponektyna
[µg/ml]
Leptyna
[ng/ml]
TSH [µIU/ml]
r = -0,06: p = 0,61
r = 0,08: p = 0,49
r = -0,001: p = 0,99
r = -0,02: p = 0,83
FT4 [ng/dl]
r = -0,09: p = 0,43
r = 0,03: p = 0,79
r = -0,42: p < 0,0001
r = 0,28: p = 0,0002
Kortyzol [µg/dl]
r = 0,05: p = 0,43
r = 0,14: p = 0,21
r = 0,46: p < 0,0001
r = -0,43: p < 0,0001
ACTH [pg/ml]
r = -0,15: p = 0,24
r = -0,02: p = 0,88
r = -0,25: p = 0,002
r = 0,17: p = 0,05
LH [IU/ml]
r = 0,01: p = 0,99
r = -0,05: p = 0,68
r = -0,62: p < 0,0001
r = 0,64: p < 0,0001
FSH [IU/ml]
r = 0,09: p = 0,38
r = -0,16: p = 0,17
r = -0,12: p = 0,12
r = 0,17: p = 0,03
Estradiol [pg/ml]
r = 0,09: p = 0,44
r = 0,05: p = 0,69
r = -0,38: p < 0,0001
r = 0,40: p < 0,0001
Testosteron [ng/dl] r = 0,05: p = 0,69
r = 0,17: p = 0,17
r = -0,11: p = 0,18
r = 0,18: p = 0,03
Stężenie estradiolu w surowicy krwi w czterech
badanych grupach korelowało ujemnie istotnie statystycznie ze stężeniem adiponektyny (r = -0,38;
p < 0,0001), a dodatnio ze stężeniem leptyny
(r = 0,40; p < 0,0001) (tab. III). Podobnie stężenie FT4 ujemnie korelowało znamiennie ze stężeniem adiponektyny we wszystkich grupach łącznie
(r = -0,42; p < 0,0001), a dodatnio ze stężeniem leptyny (r = 0,28; p = 0,0002) (tab. III). Z kolei stężenia
kortyzolu korelowały ujemnie istotnie statystycznie
ze stężeniami leptyny (r = -0,43; p < 0,0001), natomiast dodatnio ze stężeniem adiponektyny (r = 0,46;
p < 0,0001) w badanych grupach (tab. III).
Nie wykazano zależności pomiędzy stężeniami
pozostałych hormonów.
Dyskusja
Nasze badania wykazały dodatnią korelację pomiędzy stężeniem LH i estradiolu we krwi a BMI
u wszystkich badanych łącznie. Ponadto stężenie
LH i estradiolu we krwi korelowało wysoce znamiennie dodatnio ze stężeniem leptyny, a ujemnie ze stężeniem adiponektyny we krwi. Nie obserwowano tych korelacji w poszczególnych grupach,
prawdopodobnie ze względu na mały rozrzut wyników w obrębie pojedynczej grupy.
Nakai i wsp. [20] wykazali, podobnie jak my,
dodatnią korelację między stężeniem leptyny we
krwi a stężeniem LH (r = 0,47; p < 0,001) i FSH
(r = 0,44; p < 0,001) w grupie 152 kobiet z zaburzeniami odżywiania (82 kobiet z postacią restrykcyjną
Adiponektyna
[µg/ml]
Leptyna
[ng/ml]
AN, 19 kobiet z postacią bulimiczno-oczyszczającą AN, 51 z bulimia nervosa – BN oraz 24 kobiet
zdrowych).
Udowodniono, że leptyna stymuluje wydzielanie GnRH w podwzgórzu i sekrecję gonadotropin
z przysadki, a podawanie egzogennej Lep zwiększa wydzielanie LH i przyczynia się do zwiększenia
masy jajników [21]. Sugeruje się, że „stres metaboliczny” spowodowany spadkiem masy ciała może
wpływać na oś reprodukcyjną, a leptyna pośredniczy w zmianach stężeń LH i hormonów gonadalnych we krwi w odpowiedzi na niedożywienie, co
demonstrowano w badaniach in vivo u myszy [21].
U zdrowych kobiet Lep reguluje minutowe oscylacje w stężeniach LH i estradiolu we krwi. Nocny
wzrost stężenia leptyny we krwi determinuje zmiany profilu nocnego LH od środkowej do późnej fazy
folikularnej, poprzedzającej owulację. Ustalono wartości progowe stężenia Lep, które dają normalizację
stężenia LH i FSH we krwi [22, 23]. Redukcja ilości
krążącej leptyny we krwi u osób z niedoborem tkanki tłuszczowej dostarcza informacji o zmniejszonych
rezerwach energetycznych poprzez swoiste receptory zlokalizowane w OUN, powodując supresję osi
podwzgórzowo–przysadkowo–gonadalnej i tym samym wpływając na obniżenie zdolności prokreacyjnych [8]. Amenorrhea pochodzenia podwzgórzowego obserwowana jest u kobiet z AN wykazujących
ekstremalnie niskie stężenia Lep bez nocnego wzrostu [24] z przedłużającą się hipoleptynemią [2].
Mantzoros i wsp. [25] sugerują, że sekrecja leptyny jest zależna nie tylko od masy tkanki tłuszczowej,
15
Praca oryginalna
lecz także od zachowań żywieniowych. Obniżone stężenie leptyny we krwi u chorych z anorexia
nervosa zależało bowiem od niskiej konsumpcji
tłuszczów. Kobiety „atletki” z amenorrhea secundaria konsumujące mniej tłuszczów w diecie niż
kobiety „atletki” o podobnym BMI, ale z zachowaną miesiączką, miały niższe stężenia Lep we krwi
bez wzrostu stężeń nocnych [26].
Hipoleptynemia może wpływać na oś rozrodczą nie tylko za pośrednictwem przysadki, lecz także jajników. Stwierdzano bowiem sekrecję leptyny
w jajnikach i wykryto receptory leptynowe (long isoforms, OB-Rb) w pęcherzykach jajnikowych, ciałku
żółtym i w części rdzeniowej jajnika. To może wskazywać na efekty autokrynne i parakrynne leptyny
w zakresie produkcji steroidów płciowych lub innych nieznanych jeszcze substancji [22].
Leptyna bezpośrednio kontroluje steroidogenezę w gonadach, a jej wpływ na produkcję estradiolu jest zmienny w trakcie cyklu miesięcznego i ma
charakter zarówno pobudzający, jak i hamujący.
Niewykluczone, że istnieje mechanizm zwrotnego
sprzężenia między leptyną a estradiolem, w którym
estradiol pobudza sekrecję leptyny, a leptyna hamuje produkcję estradiolu [27].
Stężenie Lep we krwi zależy od płci i od stopnia
dojrzewania. Podczas dojrzewania płciowego stężenie Lep we krwi wzrasta u dziewcząt, co powoduje, że u kobiet jest prawie dwukrotnie wyższe niż
u mężczyzn, a po przeliczeniu na wartości BMI stężenie Lep jest aż trzykrotnie wyższe u kobiet niż
u mężczyzn [28, 29]. Ten dymorfizm płciowy dotyczący stężeń krążącej we krwi Lep świadczy
o wpływie hormonów płciowych. Estrogeny zaburzają równowagę między izoformami długimi
i krótkimi receptorów Lep, prowadząc do wzrostu
wrażliwości tkanki tłuszczowej na leptynę. Hormony płciowe wpływają też na stężenie białek wiążących leptynę. Produkcja leptyny na jednostkę masy
tłuszczowej ciała jest o 75% wyższa u kobiet niż
u mężczyzn, a wzrost sekrecji Lep jest wynikiem
zwiększonej ekspresji genu Lep [30]. Badania na
zwierzętach i u ludzi pokazują, że estradiol stymuluje wydzielanie leptyny, natomiast androgeny
działają generalnie jako supresory sekrecji Lep. Testosteron hamuje wytwarzanie Lep w tkance tłuszczowej podskórnej u kobiet [31]. Pekic i wsp. [32]
u dwóch kobiet z guzem wirylizującym jajnika
i wysokimi stężeniami testosteronu we krwi obserwowali niskie stężenia Lep.
Testosteron może hamować także produkcję
adiponektyny. Stwierdzono wyższe stężenia adipo16
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
nektyny we krwi u kobiet niż u mężczyzn, co wskazuje na wpływ hormonów płciowych na produkcję
adiponektyny [12, 33].
Bötner i wsp. [34] wykazali silną negatywną zależność pomiędzy stężeniem Adipo we krwi a stężeniem testosteronu u chłopców, podczas gdy stężenia Adipo we krwi nie korelowały ze stężeniem estradiolu u dziewcząt. Inni autorzy [35] w badaniach
doświadczalnych u myszy stwierdzili znamiennie
niższy wzrost stężenia Adipo we krwi w czasie dojrzewania u osobników płci męskiej niż żeńskiej, zależny od stężenia testosteronu. Nishizawa i wsp.
[33] w badaniach prowadzonych in vitro na kulturach adipocytów potwierdzili, że testosteron hamuje
sekrecję adiponektyny w linii komórkowej 3T3 adipocytów. Natomiast modulacyjny wpływ estrogenów na wydzielanie Adipo nie został jeszcze ustalony. Badania na zwierzętach [35] i u ludzi [36]
demonstrowały hamujący wpływ estrogenów na
produkcję adiponektyny, inne zaś obserwacje kliniczne pokazały, że terapia estrogenowa zwiększa
produkcję adiponektyny [6]. Nasze obserwacje potwierdzają istnienie ujemnej korelacji pomiędzy
stężeniem estradiolu a stężeniem adiponektyny we
krwi u wszystkich badanych dziewcząt.
U mężczyzn z hipogonadyzmem wykazano znamiennie wyższe stężenia adiponektyny we krwi
w porównaniu ze zdrowymi. Po leczeniu testosteronem i uzyskaniu wzrostu stężenia testosteronu całkowitego i wolnego we krwi zanotowano spadek
stężenia adiponektyny we krwi do wartości obserwowanych u zdrowych [37].
Dziewczęta z anorexia nervosa badane przez
nas, u których odnotowano cechy hipogonadyzmu
hipogonadotropowego, także miały znamiennie
wyższe stężenia adiponektyny we krwi w porównaniu ze zdrowymi dziewczętami, ale nie było korelacji pomiędzy stężeniem testosteronu i estradiolu we
krwi a stężeniem adiponektyny. Chore te miały niskie stężenia estradiolu w surowicy krwi, takie jakie
są obserwowane u kobiet po menopauzie. W tej grupie, podobnie jak Hong i wsp. [38], nie stwierdziliśmy korelacji pomiędzy stężeniem estradiolu we
krwi a stężeniem we krwi adiponektyny i leptyny.
Kulik-Rechberger i wsp. [39] także nie wykazali zależności pomiędzy stężeniem estradiolu, LH i FSH
a stężeniem Lep we krwi, badając zdrowe dziewczęta w wieku od 9 do 14 lat. Inni autorzy zanotowali dodatnią korelację pomiędzy stężeniem FSH
we krwi a stężeniem adiponektyny i leptyny we
krwi u kobiet z prawidłową masą ciała [40]. W naszym badaniu w żadnej z grup (AN, NZO, OT, ZD)
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
ani u wszystkich badanych łącznie nie stwierdzono
korelacji pomiędzy stężeniem FSH we krwi a stężeniem we krwi adiponektyny i leptyny.
W stanach przebiegających zarówno z niedoborem, jak i z nadmiarem masy ciała są obserwowane
zaburzenia w funkcjonowaniu osi podwzgórze–
przysadka–nadnercza (hypothalamic–pituitary–adrenal axis, HPA). Chorzy z niedożywieniem w przebiegu jadłowstrętu psychicznego wykazują zmiany sugerujące nieprawidłową czynność w zakresie
tej osi [16]. Sugeruje się, że są one wynikiem centralnej aktywacji HPA w sytuacji przewlekłego stresu, na co wskazują wysokie stężenia CRH w płynie
mózgowo-rdzeniowym u niedożywionych chorych
z AN [29, 41]. Test stymulacji CRH wykazuje u nich
zmniejszoną odpowiedź ACTH. Uważa się, że rozbieżność między zwiększoną sekrecją podwzgórzowego CRH a normalnym stężeniem ACTH może
wynikać z faktu, że jedynie na poziomie przysadki, a nie podwzgórza występuje zaburzenie regulacji
ujemnego sprzężenia zwrotnego [41].
Niektóre z hormonów tkanki tłuszczowej mogą
z pewnością wywierać wpływ na funkcjonowanie
kory nadnerczy, choć mechanizmy tego działania
nie są jeszcze poznane. Z drugiej strony produkcja
i sekrecja samych adipocytokin, np. leptyny czy adiponektyny, także podlega regulacji przez inne hormony, m.in. przez glikokortykosteroidy [42]. Stężenie Lep we krwi zwiększa się w zespole Cushinga
lub po podaniu glikokortykoidów [43].
Wiadomo, że leptyna wywiera wpływ na funkcjonowanie osi podwzgórzowo–przysadkowo–nadnerczowej. Badania in vivo u zwierząt niedożywionych
dowiodły, że leptyna hamuje aktywację osi ACTHnadnercza. Późniejsze badania in vitro wskazywały
z kolei, że Lep hamuje sekrecję CRH indukowaną
hipoglikemią. Poprzez wpływ na ekspresję CRH, tj.
neuropeptydu hamującego łaknienie, leptyna bierze
udział w regulacji apetytu i gospodarce energetycznej organizmu [8]. Wykazano też, że leptyna posiada
receptory w obrębie rdzenia i kory nadnerczy. Hamuje także wydzielanie steroidów i stymuluje wydzielanie katecholamin w kulturach komórek nadnerczy,
co zatem sugeruje bezpośredni wpływ leptyny w regulacji wydzielania hormonów kory nadnerczy [44].
Badania u ludzi wykazały, że rytm circadian i ultradian leptyny jest odwrotnie zależny od rytmu wydzielniczego kortyzolu i ACTH. Stwierdzono także
negatywną korelację stężenia leptyny we krwi ze stężeniem glikokortykosteroidów [41].
Nakai i wsp. [30], podobnie jak my, wykazali
w dużej grupie kobiet z zaburzeniami odżywiania
(AN i BN) i u zdrowych odwrotną korelację stężenia leptyny we krwi ze stężeniem kortyzolu
(r = - 0,39; p < 0,001). Boyar i wsp. [15] stwierdzili znamienne wyższe stężenia kortyzolu we krwi
u 10 kobiet z anorexia nervosa w porównaniu ze
zdrowymi i lekko podwyższone stężenie kortyzolu
w moczu u dwóch z pięciu badanych kobiet z AN.
Rytm wydzielania kortyzolu był prawidłowy, półokres trwania kortyzolu we krwi przedłużony do
78 min., a klirens metaboliczny był obniżony z 359
do 177 l/dobę. Inni autorzy [16] postawili tezę, że
wzrost masy ciała i obniżenie stężenia kortyzolu w
surowicy krwi może przepowiadać powrót miesiączek u chorych z AN.
Fernadez-Real i wsp. [45], badając zależności
pomiędzy stężeniem adiponektyny we krwi a stężeniem we krwi kortyzolu i CBG (corticosteroidbinding globulin) w dużej kohorcie 122 zdrowych
osób (79 mężczyzn i 43 kobiet), wykazali, że kortyzol korelował negatywnie ze stężeniem adiponektyny tylko u kobiet (r = - 0,32; p = 0,04). Stężenie
CBG we krwi było znamiennie niższe u mężczyzn.
Wnioskowali, że u osób zdrowych istnieje związek
pomiędzy stężeniami krążącej we krwi Adipo, CBG
i kortyzolu oraz dymorfizm płciowy w tym zakresie. Udowodniono, że region promotorowy genu
adiponektyny Apm1 zawiera sekwencje, które są
odpowiedzialne za wiązanie się z receptorem glikokortykosteroidowym [46].
Gavrila i wsp. [36] z kolei nie stwierdzili zależności pomiędzy stężeniem adiponektyny we krwi a stężeniem kortyzolu u 121 zdrowych kobiet, wykazując
negatywną korelację pomiędzy stężeniem Adipo we
krwi a stężeniem estradiolu, tak jak w naszym badaniu. Inni autorzy [35] notowali wyższe stężenia Adipo
we krwi u kobiet niż u mężczyzn, ale udowadniali też,
że estrogeny hamują sekrecję adiponektyny. Badania
doświadczalne wskazywały już wcześniej, że ekspresja adiponektyny w białej tkance tłuszczowej była stymulowana przez adrenalektomię u myszy ob/ob [47],
a egzogenne podawanie glikokortykosteroidów osobom zdrowym powodowało spadek stężenia adiponektyny we krwi. Ashizawa i wsp. [48] oceniali stężenie Adipo i Lep we krwi przed i po adrenalektomii, wykonanej z powodu gruczolaka kory nadnerczy
u 46-letniej kobiety z zespołem Cushinga. Stężenie
Adipo we krwi wzrosło z 6,0 µg/ml do 8,1 µg/ml,
a stężenie Lep we krwi spadło z 24,8 ng/ml do 6,0
ng/ml po pół roku od adrenalektomii wraz z redukcją
masy ciała i normalizacją stężeń kortyzolu we krwi.
Prace na temat zależności pomiędzy stężeniem
hormonów tarczycy a stężeniami adipocytokin we
17
Praca oryginalna
krwi u zdrowych, otyłych i chorych z AN są bardzo
nieliczne i dotyczą głównie leptyny [10, 11, 14, 49].
Coraz lepiej poznane są wzajemne relacje pomiędzy tym białkiem a hormonami tarczycy. Chociaż
leptyna jest produkowana głównie w tkance tłuszczowej, to stwierdzono także jej ekspresję i receptory Lep w komórkach przedniego płata przysadki,
w sąsiedztwie innych komórek sekrecyjnych. Wydzielanie tej adipocytokiny przez komórki zlokalizowane w obrębie przysadki nie wpływa na jej stężenie we krwi, co może sugerować, że wykazuje
ona w tym miejscu działanie para- lub autokrynne,
a nie endokrynne [44].
Leptyna jako sygnalizator stanu odżywienia
może być pośrednio regulatorem wydzielania hormonów tarczycy poprzez wpływ na sekrecję TSH
[8]. U zwierząt moduluje ekspresję genu TRH
w podwzgórzu i stymuluje oś podwzgórzowo–przysadkowo–tarczycową przez zmiany aktywności 5’-dejodynazy w komórkach, w zależności od
stanu energetycznego [50]. U zwierząt będących
w stanie przedłużonego głodzenia stwierdza się spadek stężenia leptyny oraz T3 i T4 we krwi przy prawidłowym lub obniżonym stężeniu TSH, a podanie
leptyny powoduje normalizację stężeń tych hormonów [51]. U szczurów wykazano ekspresję receptorów dla leptyny również w tarczycy i potwierdzono
zdolność Lep do stymulacji gruczołu tarczowego
u zwierząt w stanie eutyreozy [52]. U ludzi z potwierdzoną mutacją genu Lep-R występuje niedoczynność tarczycy pochodzenia centralnego [53].
Udowodniono z kolei, że stężenie TSH we krwi
może wpływać na sekrecję leptyny poprzez regulację jej pulsacyjnego wydzielania [54]. Inne badania pokazały, że TSH stymuluje sekrecję tego białka
przez bezpośredni wpływ na adipocyty [55].
Wiadomo już, że hormony tarczycy mogą regulować metabolizm leptyny, i że są regulatorami ekspresji mRNA leptyny i sekrecji tej proteiny w kulturach 3T3- L1 adipocytów [56]. Niektórzy autorzy
twierdzą, że czynność tarczycy może wpływać
na poziom Lep w osoczu poprzez regulację ilości
masy tłuszczowej, co demonstrowali w badaniach
na szczurach [57]. Inni autorzy są zdania, że hormony tarczycy u ludzi biorą udział w regulacji metabolizmu leptyny niezależnie od BMI i zawartości tkanki tłuszczowej [58]. Nedvídková i wsp. [11]
stwierdzili obniżone stężenie T4, T3 oraz leptyny
we krwi u 15 chorych kobiet z anorexia nervosa
w porównaniu ze zdrowymi. Po roku realimentacji
u chorych z AN stężenie T3 i T4 we krwi było nadal
zredukowane w stosunku do zdrowych, a stężenie
18
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
Lep we krwi wzrosło. Stwierdzono podwyższony
stosunek T3 : T4 u chorych z AN po realimentacji,
co mogło wskazywać na większą konwersję T4 do
T3 niż do rT3. Autorzy nie wykazali korelacji między stężeniem Lep a stężeniem T4 we krwi w grupie
AN. Wnioskowali, że obniżone stężenie hormonów
tarczycy we krwi obserwowane u chorych z jadłowstrętem psychicznym odzwierciedla dysfunkcję
osi podwzgórzowo–przysadkowo–tarczycowej.
Bannai i wsp. [14] sugerowali, że u chorych
z anorexia nervosa, mimo skrajnego niedożywienia, jest zachowana wrażliwość przysadkowych tyreotrofów i tkanek obwodowych na zmiany w stężeniach hormonów tarczycy we krwi (T4 i T3), oraz
że na stan metaboliczny u tych chorych ma wpływ
stężenie we krwi T3. U kobiet szczupłych i otyłych
wykazano dodatnią korelację pomiędzy stężeniem
TSH we krwi a BMI (r = 0,44; p = 0,01) oraz dodatnią korelację pomiędzy stężeniem TSH a zawartością leptyny we krwi (r = 0,41; p = 0,01) [59]. Stężenie TSH korelowało słabo ujemnie ze stężeniem
Adipo we krwi [59].
Nasze badania wykazały dodatnią korelację między stężeniem FT4 we krwi a stężeniem leptyny we
krwi, podobnie jak Reinehr i wsp. w przypadku FT3
i TSH [10] także u wszystkich badanych łącznie.
Natomiast nie zaobserwowaliśmy zależności między stężeniem TSH a stężeniem leptyny we krwi.
Obniżenie masy ciała u zdrowych kobiet po stosowaniu diety niskokalorycznej nie wpływa na stężenia TSH, FT4 i rT3, powoduje jednak spadek
stężenia T3, leptyny i adiponektyny we krwi [49].
Odzwierciedleniem roli hormonów tarczycy
w utrzymaniu homeostazy energetycznej organizmu są nie tylko obserwacje u ludzi zdrowych, lecz
także obecność zmian w zakresie parametrów energetycznych i metabolicznych u osób z dysfunkcją
gruczołu tarczowego [60]. Zarówno stany przebiegające z nadczynnością, jak i niedoczynnością tarczycy są dobrym klinicznym przykładem obrazującym zaburzenia równowagi energetycznej ustroju.
Tyreotoksykoza prowadzi bowiem do wyraźnego
ubytku masy ciała, zmniejszenia ilości tkanki tłuszczowej i mięśniowej. Charakterystyczną cechą chorych z nadczynnością tarczycy jest zmniejszenie
zapasów lipidów w tkance tłuszczowej oraz redukcja stężenia lipidów i cholesterolu w surowicy krwi
[61]. Częste jest także zaburzenie metabolizmu węglowodanów [62].
Hipotyreoza przebiega także z zaburzeniami
metabolicznymi oraz zmianami masy i składu ciała.
Chorzy z niedoczynnością tarczycy, mimo zwykle
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
zmniejszonego apetytu, wykazują powolny przyrost
masy ciała, spowodowany retencją płynów w hydrofilnych depozytach glikoprotein w różnych tkankach. U tych osób stwierdza się zmniejszone zużycie tlenu, redukcję podstawowej przemiany materii
i mniejszą produkcję ciepła. Zmniejszona jest lipoliza, co prowadzi do zwiększonego stężenia triglicerydów i cholesterolu w surowicy krwi [63].
U chorych z nadczynnością i niedoczynnością
tarczycy wykonywano już badania dotyczące stężeń we krwi leptyny i adiponektyny [60, 64–67].
Na przykład Santini i wsp. [66] nie wykryli różnic pomiędzy stężeniami leptyny i adiponektyny
we krwi u chorych z nadczynnością, niedoczynnością tarczycy oraz zdrowych. Inni autorzy stwierdzali podwyższone stężenie adiponektyny we krwi
w nadczynności tarczycy [67, 68, 69], a jeszcze inni
[64, 70] nie widzieli różnic w stężeniach Adipo we
krwi pomiędzy chorymi z hipertyreozą, z hipotyreozą i zdrowymi. Rozbieżne wyniki badań mogą
mieć związek z tym, że badania przeprowadzano
w niejednorodnych pod względem etiologii schorzeń tarczycy grupach chorych.
Soltys i wsp. [71] potwierdzili, że adiponektyna we krwi może wpływać na syntezę hormonów
tarczycy, szczególnie FT4. Według tych autorów
adiponektyna dzięki C-terminalnej domenie kulistej może uczestniczyć w regulacji produkcji hormonów tarczycy za pośrednictwem receptora gC1q
znajdującego się w mitochondriach komórek tarczycy [72]. Nogueira Aragão i wsp. [73] w eksperymentalnie wywołanej nadczynności tarczycy
u szczurów wykazali wysokie stężenie adiponektyny we krwi, ale w niedoczynności tarczycy nie
ulegało ono zmianie. Stężenie Adipo we krwi pozytywnie korelowało ze stężeniem T4 (r = 0,81;
p < 0,001) i T3 (r = 0,68; p = 0,03), a negatywnie ze
stężeniem TSH (r = - 0,62; p = 0,015).
Wnioski
1. Stężenia adiponektyny i kortyzolu we krwi
u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym są istotnie wyższe, a stężenia leptyny, LH i estradiolu we
krwi istotnie niższe w porównaniu z dziewczętami
otyłymi i zdrowymi. Stężenia FT4 we krwi są istotnie niższe u dziewcząt z anorexia nervosa w porównaniu z dziewczętami otyłymi.
2. U dziewcząt z anorexia nervosa nie obserwuje się istotnych zależności pomiędzy BMI a zawartością we krwi hormonów tarczycy, nadnerczy
i gonad. Natomiast u wszystkich badanych łącznie
(z anorexia nervosa, „niespecyficznymi zaburzeniami odżywiania”, zdrowych i otyłych) stężenia we
krwi LH oraz estradiolu korelują dodatnio z BMI,
zaś kortyzolu ujemnie.
3. W grupie dziewcząt z anorexia nervosa nie
stwierdza się zależności pomiędzy stężeniami adiponektyny i leptyny we krwi a stężeniami hormonów tarczycy, kory nadnerczy i gonad. Natomiast
u wszystkich badanych rozpatrywanych łącznie obserwuje się dodatnie korelacje pomiędzy stężeniami we krwi LH, estradiolu i FT4 a zawartością we
krwi leptyny oraz ujemną korelację ze stężeniem
adiponektyny. Stężenie kortyzolu koreluje ujemnie
ze stężeniem leptyny, dodatnio natomiast ze stężeniem adiponektyny.
PIŚMIENNICTWO/REFERENCES
[1]
[2]
Fruhbeck G.: A heliocentric view of leptin. Proc. Nutr. Soc., 2001:60, 301-318.
Baranowska B., Baranowska-Bik A., Bik W. et al.: The role of leptin and orexins in the dysfunction of hypothalamo–pituitary–gonadal
regulation and in the mechanism of hyperactivity in patients with anorexia nervosa. Neuroendocrinol. Lett., 2008:29, 37-40.
[3] Pittas A.G., Joseph N.A., Greenberg A.S.: Adipocytokines and insulin resistance. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2004:89, 2447-2452.
[4] Scherer P.E.: Adipose tissue. From lipid storage compartment to endocrine organ. Diabetes., 2006:55, 1537-1545.
[5] Bosy-Westphal A., Brabant G., Haas V. et al.: Determinats of plasma adiponectin levels in patients with anorexia nervosa examined
before and after weight gain. Eur. J. Nutr., 2005:44, 355-359.
[6] Gui Y., Silha J.V., Murphy L.J.: Sexual dimorphism and regulation of resistin, adiponectin, and leptin expression in the mouse. Obes.
Res., 2004:12, 1481-1491.
[7] Köpp W., Blum W.F., Ziegler A. et al.: Serum leptin and body weight in females with anorexia and bulimia nervosa. Horm. Metab.
Res., 1998:30, 272-275.
[8] Mantzoros C.S.: Leptin and the hypothalamus: neuroendocrine regulation of food intake. Mol. Psych., 1999:4, 8-12.
[9] Ziora K., Geisler G., Dyduch A. et al.: Stężenie leptyny w surowicy krwi u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym. Endokrynol. Ped.,
2003:2, 33-40.
[10] Reinehr T., Isa A., de Sousa G. et al.: Thyroid hormones and their relation to weight status. Horm. Res., 2008:70, 51-57.
19
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
[11] Nedvídková J., Papezova H., Haluzik M. et al.: Interaction between serum leptin levels and hypothalamo–hypophyseal–thyroid axis
in patients with anorexia nervosa. Endocr. Res., 2000:26, 219-230.
[12] Arita Y., Kihara S., Ouchi N. et al.: Paradoxical decrease of an adipocyte specific protein adiponectin in obesity. Biochem. Biophys.
Res. Commun., 1999:257, 79-83.
[13] Natori Y., Yamaguchi N., Koike S. et al.: Thyroid function in patients with anorexia nervosa and depression. Rinsho. Byori., 1994:42,
1268-1272.
[14] Bannai C., Kuzuya N., Koide Y. et al.: Assessment of the relationship between serum thyroid hormone levels and peripheral
metabolism in patients with anorexia nervosa. Endocrinol. Japon., 1988:35, 455-462.
[15] Boyar R.M., Hellman L.D., Roffwarg H. et al.: Cortisol secretion and metabolism in anorexia nervosa. N. Engl. J. Med., 1977:27,
190-193.
[16] Misra M., Prabhakaran R., Miller K.K. et al.: Role of cortisol on menstrual recovery in adolescent girls with anorexia nervosa. Pediatr.
Res., 2006:59, 598-603.
[16a] Ziora K., Oświęcińska J., Świętochowska E. i in.: Ocena stężeń adiponektyny – hormonu tkanki tłuszczowej w surowicy krwi
u dziewcząt z jadłowstrętem psychicznym. E.P. 2010:9, 31-42.
[17] Tanner J.M.: Growth at Adolescence, 1962; 2nd edn. Blackwell, Oxford.
[18] Bobbert T., Rochlitz H., Wegewitz U. et al.: Changes of adiponectin oligomer composition by moderate weight reduction. Diabetes,
2005:54, 2712-2719.
[19] Meier U., Gressner A.N.: Endocrine regulation of energy metabolism: review of pathobiochemical and clinical chemical aspects
if leptin, ghrelin, adiponectin and resistin. Clinical. Chemistry, 2004:50, 1511-1525.
[20] Nakai Y., Hamagaki S., Kato S. et al.: Leptin in women with eating disorders. Metabolizm, 1999:48, 217-220.
[21] Popovic V., Casanueva F.F.: Leptin, nutrition and reproduction: new insights. Hormones, 2002:1, 204-217.
[22] Hebebrand J., Muller T.D., Holtkamp K. et al.: The role of leptin in anorexia nervosa: clinical implications. Mol. Psych., 2007:12,
23-35.
[23] Köpp W., Blum W.F., von Prittwitz S. et al.: Low leptin levels predict amenorrhea in undeweight and eating disordered females.
Mol. Psychiatry, 1997:2, 335-340.
[24] Nagatani S., Guthikonda P., Thompson R.C. et al.: Evidence for GnRH regulation by leptin: leptin administration prevents reduced
pulsatile LH secretion during fasting. Neuroendocrinology, 1998:67, 370-376.
[25] Mantzoros C.S., Flier J.S., Lesem M.D. et al.: Cerebrospinal fluid leptin in anorexia nervosa: correlation with nutritional status and
potential role in resistance to weight gain. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1997:82, 1845-1851.
[26] Laughlin G.A., Dominguez C., Yen S.: Nutritional and endocrine – metabolic aberrations in women with functional hypothalamic
amenorrhea. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1998:141, 3965-3975.
[27] Gregoraszczuk E.L., Wójtowicz A.K., Ptak A. et al.: In vitro effect of leptin on steroid‘s secretion by FSH- and LH-treated porcine
small, medium and large, preovulator follicles. Reprod. Biol., 2003:3, 227-239.
[28] Nagy T., Bower G., Trowbridge C.A. et al.: Effects of gender, ethnicity, body composition, and fat distribution on serum leptin levels
in children. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1997:82, 2148-2152.
[29] Rosenbaum M., Pietrobelli A., Vasseli J.R. et al.: Sexual dimorphism in circulating leptin concentration is not accounted for by
differences in adipose tissue distribution. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2001:25, 1365-1371.
[30] Licinio J., Negrado A., Mantzoros C. et al.: Sex differences in circulating human leptin pulse amplitude: clinical implications. J. Clin.
Endocrinol. Metab., 1998:83, 4140-4147.
[31] Machina-Quélin F., Dieudonné M.N., Pecquery R. et al.: Direct in vitro effects of androgens and estrogens on ob gene expression and
leptin secretion in human adipose tissue. Endocrine., 2002:18, 179-184.
[32] Pekic S., Vujovic S., Spremovic-Radjenovic S. et al.: Loss of gender difference in serum leptin levels and its slow recovery after
successful surgery for Leydig cell tumours in two virilized females. Clin. Endocrinol. (Oxf)., 2001:54, 693-697.
[33] Nishizawa H., Shimomura I., Kishida K. et al.: Androgens decrease plasma adiponectin, an insulin-sensitizing adipocyte-derived
protein. Diabetes, 2002:51, 2734-2741.
[34] Böttner A., Kratzsch J., Müller G. et al.: Gender differences of adiponectin levels develop during the progression of puberty and are
related to serum androgen levels. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2004:89, 4053-4061.
[35] Combs T.P., Berg A.H., Rajala M.W. et al.: Sexual differentiation, pregnancy, calorie restriction, and aging affect the adipocyte
– specific secretory protein adiponectin. Diabetes, 2003:52, 268-276.
[36] Gavrila A., Peng C.K., Chan J.L. et al.: Diurnal and ultradian dynamics of serum adiponectin in healthy men: comparison with leptin,
circulating soluble leptin receptor, and cortisol patterns. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2003:88, 2838-2843.
[37] Lanfranco F., Zitzmann M., Simoni M. et al.: Serum adiponectin levels in hypogonadal males: influence of testosterone replacement
therapy. Clin. Endocrinol., 2004:60, 500-507.
[38] Hong S.C., Yoo S.W., Cho G.J. et al.: Correlation between estrogens and serum adipocytokines in premenopausal and
postmenopausal women. Menopaus., 2007:14, 835-840.
[39] Kulik-Rechberger B., Rechberger T.: Stężenie leptyny i rezystyny w surowicy krwi dziewcząt w okresie pokwitania. Gin. Pol.,
2003:74, 973-978.
20
Ziora K.: Analiza zależności pomiędzy stężeniem wybranych hormonów tkanki tłuszczowej (adiponektyny i leptyny) a stężeniem hormonów tarczycy...
[40] Sowers M.R., Wildman R.P., Mancuso P. et al.: Change in adipocytokines and ghrelin with menopause. Maturitas, 2008:59,
149-157.
[41] Douyon L., Schteingart D.E.: Effect of obesity and starvation on thyroid hormone, growth hormone, and cortisol secretion.
Endocrinol. Metab. Clin. North. Am., 2002:31, 173-189.
[42] Fonseca-Alaniz M.H., Takada J., Cardos Alonso-Vale M.I. et al.: Adipose tissue as an endocrine organ: from theory to practice.
J. Pediatr. (Rio J), 2007:83 (Suppl 5), S192-203.
[43] Masuzaki H., Ogawa Y., Hosoda K. et al.: Glucocorticoid regulation of leptin synthesis and secretion in humans: elevated plasma
leptin levels in Cushing’s syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1997:82, 2542-2547.
[44] Lloyd R.V., Jin L., Tsumanuma I. et al.: Leptin and leptin receptor in anterior pituitary function. Pituitary, 2001:4, 33-47.
[45] Fernadez-Real J.M., Pugeat M., Lopez-Bermejo A. et al.: Corticosteroid-binding globulin affects the relationship between circulating
adiponectin and cortisol in men and women. Metabolism, 2005:54, 584-589.
[46] Comuzzie A.G., Funahashi T., Sonnenberg G. et al.: The genetic basis of plasma variation in adiponectin, a global endophenotype for
obesity and the metabolic syndrome. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2001:86, 4321-4325.
[47] Makimura H., Mizuno T.M., Bergen H. et al.: Adiponectin is stimulated by adrenalectomy in ob/ob mice and is highly correlated with
resistin mRNA. Am. J. Physiol., 2002:283, E1266-E1271.
[48] Ashizawa N., Talagi M., Seto S. et al.: Serum adiponectin and leptin in a patient with Cushing’s syndrome before and after
adrenalectomy. Intern. Med., 2007:46, 383-385.
[49] Wolfe B.E., Jimerson D.C., Orlova C. et al.: Effect of dieting on plasma leptin, soluble leptin receptor, adiponectin and resistin levels
in healthy volunteers. Clin. Endocrinol., 2004:61, 332-338.
[50] Cabanelas A., Lisboa P.C., Moura E.G. et al.: Leptin acute modulation of the 5’-deiodinase activities in hypothalamus, pituitary and
brown adipose tissue of fed rats. Horm. Metab. Res., 2006:38, 481-485.
[51] Ahima R.S., Flier J.S.: Adipose tisuue as an endocrine organ. Trends Endocrinol. Metab., 2000:11, 327-332.
[52] Nowak K.W., Kaczmarek P., Mackowiak P. et al.: Rat thyroid gland expresses the long form of leptin receptors, and leptin stimulates
the function of gland in euthyroid non-fasted animals. Int. J. Mol. Med., 2002:9, 31-34.
[53] Clément K., Vaisse C., Lahlou N. et al.: A mutation in the human receptor gene causes obesity and pituitary dysfunction. Nature.,
1998:392, 398-401.
[54] Flier J.S., Harris M., Hollenberg A.N.: Leptin, nutrition, and the thyroid: the why, the wherefore, and the wiring. J. Clin. Invest.,
2000:105, 859-861.
[55] Menendez C., Baldelli R., Camina J.P. et al.: TSH stimulates leptin secretion by a direct effect on adipocytes. J. Endocrinol.,
2003:176, 7-12.
[56] Yoshida T., Monkawa T., Hayashi M. et al.: Regulation of expression of leptin mRNA and secretion of leptin by thyroid hormone
in 3T3-L1 adipocytes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1997:232, 822-826.
[57] Syed M.A., Thompson M., Pachucki J. et al.: The effect of thyroid hormone on size of fat depots accounts for most of the changes
in leptin mRNA and serum levels in the rat. Thyroid, 1999:9, 503-512.
[58] Hsieh C.J., Wang P.W., Wang S.T. et al.: Serum leptin concentrations of patients with sequential thyroid function changes. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 2002:57, 29-34.
[59] Iacobellis G., Ribaudo M.C., Zappaterreno A. et al.: Relationship of thyroid function with body mass index, leptin, insulin sensitivity
and adiponectin in euthyroid obese women. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 2005:62, 487-491.
[60] Iglesias P., Díez J.J.: Influence of thyroid dysfunction on serum concentrations of adipocytokines. Cytokine, 2007:40, 61-70.
[61] Weetman A.P.: Graves’ disease. N. Engl. J. Med., 2000:343, 1236-1248.
[62] Dimitriadis G.D., Raptis S.A.: Thyroid hormone excess and glucose intolerance. Exp. Clin. Endocrinol. Diabetes, 2001:109, S225239.
[63] Pucci E., Chiovato L., Pinchera A.: Thyroid and lipid metabolism. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2000:24, S109-112.
[64] Altinova A.E., Törüner F.B., Akturk M. et al.: Adiponectin levels and cardiovascular risk factors in hypothyroidism and hyperthyroidism. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 2006:65, 530-535.
[65] Botella-Carretero J.I., Alvarez-Blasco F., Sancho J. et al.: Effects of thyroid hormones on serum levels of adipokines as studied
in patients with differentiated thyroid carcinoma during thyroxine withdrawal. Thyroid, 2006:16, 397-402.
[66] Santini F., Marsili A., Mammoli C. et al.: Serum concentrations of adiponectin and leptin in patients with thyroid dysfunctions.
J. Endocrinol. Invest., 2004:27, RC5-RC7.
[67] Yaturu S., Prado S., Grimes S.R.: Changes in adipocyte hormones leptin, resistin, and adiponectin in thyroid dysfunction. J. Cell.
Biochem., 2004:93, 491-496.
[68] Saito T., Kawano T., Saito T. et al.: Elevation of serum adiponectin levels in Basedow disease. Metab. Clin. Exp., 2005:54, 14611466.
[69] Yu H., Yang Y., Zhang M. et al.: Thyroid status influence on adiponectin, acylation stimulating protein (ASP) and complement C3 in
hyperthyroid and hypothyroid subjects. Nutr. Metab. (Lond), 2006:3, 13.
[70] Iglesias P., Alvarez F.P., Codoceo R. et al.: Serum concentrations of adiponectines in patients with hyperthyroidism and hypothyroidism before and after control of thyroid function. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 2003:59, 621-629.
21
Praca oryginalna
Endokrynol. Ped., 9/2010;2(31):9-22
[71] Soltys B.J., Kang D.: Localization of p32 protein (gC1q-R) in mitochondria and at specific extramitochondrial locations in normal
tissues. Histochem. Cell. Biol., 2000:114, 461-469.
[72] Scherer P.E., Williams S., Fogliano M. et al.: A novel serum protein similar to C1q, produced exclusively in adipocytes. J. Biol. Chem.,
1995:270, 26746-26749.
[73] Nogueira Aragão C., Souza L.L., Cabanelas A. et al.: Effect of experimental hypo- and hyperthyroidism on serum adiponectin.
Metab. Clin. Exp., 2007:56, 6-11.
22