1 - Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Bydgoszczy
advertisement
UPROSZCZONY PLAN OCHRONY NADGOPLAŃSKIEGO PARKU TYSIĄCLECIA ETAP 1 - PRZYGOTOWAWCZY I DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO Praca zbiorowa pod kierunkiem M. Przewoźniaka Egz. nr GDAŃSK marzec 1999 2 Zespół autorski: Główny projektant planu: dr hab. Maciej Przewoźniak, prof. PG Problematyka: Środowisko abiotyczne lądowe dr Roman Dysarz dr hab. Maciej Przewoźniak, prof. PG mgr Szymon Świtajski Środowisko abiotyczne wodne dr hab. Władysław Lange, prof. UG z zespołem Środowisko biotyczne dr Julian Chmiel dr Tomasz Załuski Środowisko biotyczne – fauna dr Michał Kupczyk z zespołem Ochrona przyrody zespół autorów ww. Krajobraz dr inż. arch. Bogna Lipińska Środowisko kulturowe dr Bożena Dzieduszycka Zagospodarowanie przestrzenne dr inż. arch. Feliks Pankau dr inż. arch. Jadwiga Pankau Zagadnienia sozologiczne Za zespół: dr Roman Dysarz dr hab. Maciej Przewoźniak prof. PG mgr Andrzej Winiarski mgr Agnieszka Żbikowska proeko 3 proeko Spis treści: 1.WPROWADZENIE ................................................................................................... 4 1.1. Cel, metoda i zakres tematyczny planu ochrony NPT ...................................... 4 1.2. Podstawy prawne funkcjonowania Parku ......................................................... 9 2.ANALIZA STRUKTURY PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNEJ I GRANIC PARKU ................................................................................................................... 12 2.1 Struktura środowiska przyrodniczego .............................................................. 12 2.1.1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu ....................................................... 12 2.1.2. Hydrografia .............................................................................................. 15 2.1.3. Warunki klimatyczne ................................................................................ 17 2.1.4. Szata roślinna .......................................................................................... 17 2.1.5. Specyfika fauny ........................................................................................ 20 2.2. Struktura społeczno-gospodarcza .................................................................. 23 2.3 Analiza granic parku ........................................................................................ 32 3.OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, ŚRODOWISKA KULTUROWEGO I KRAJOBRAZU W PRZESZŁOŚCI ORAZ AKTUALNE I PROGNOZOWANE PROBLEMY TRÓJOCHRONY .............................................. 33 3.1. Środowisko przyrodnicze ................................................................................ 33 3.1.1. Morfologia terenu i jego podłoże geologiczne .......................................... 33 3.1.2. Struktura hydrologiczna ........................................................................... 34 3.1.3. Szata roślinna – flora ............................................................................... 36 3.1.4. Szata roślinna - ekosystemy leśne i nieleśne ........................................... 42 3.1.5. Fauna ....................................................................................................... 43 3.2. Środowisko kulturowe ..................................................................................... 47 3.3. Krajobraz ........................................................................................................ 59 3.4. Zagospodarowanie przestrzenne i problemy sozologiczne ............................ 64 4.PARK W STRUKTURZE REGIONALNEJ – PRZYRODNICZE I SPOŁECZNO-GOSPODARCZE POWIĄZANIA Z OTOCZENIEM ....................... 70 4.1. Park w przyrodniczej strukturze regionalnej ................................................... 70 4.2. Park w społeczno-gospodarczej strukturze regionalnej .................................. 73 5.PRZEGLĄD ISTNIEJĄCYCH MATERIAŁÓW DOKUMENTACYJNYCH PARKU – OCENA WARTOŚCI MERYTORYCZNEJ I PRZYDATNOŚCI DLA PLANU OCHRONY ........................................................................................ 76 5.1. Przegląd archiwalnych materiałów dokumentacyjnych ................................... 76 5.2. Bibliografia publikacji ...................................................................................... 96 6.OCENA POTRZEB W ZAKRESIE UZUPEŁNIAJĄCYCH PRAC STUDIALNO-DOKUMENTACYJNYCH ................................................................ 109 7.OSTATECZNE OKREŚLENIE ZAKRESU ETAPU 2 I ROZPISANIE INSTRUKCJI DLA OPERATÓW SZCZEGÓŁOWYCH. ................. 117 Spis załączników kartograficznych: Mapa nr 1 - NPT. Struktura funkcjonalno-przestrzenna, 1: 25 000 Mapa nr 2 - NPT. Problemy trójochrony 1:25.000 przyroda - kultura - krajobraz przeszłość – współczesność - przyszłość Mapa nr 3 - NPT w strukturze regionalnej, 1: 100 000 4 proeko 1. WPROWADZENIE 1.1. CEL, METODA I ZAKRES TEMATYCZNY PLANU OCHRONY NPT Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 r. (Dz. U. Nr 114, poz. 493) określa, że: Art. 24. 1. Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania. 2. Grunty rolne, leśne i inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu. 3. Wokół parku krajobrazowego może być utworzona otulina zabezpieczająca park przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. (...) 9. Dla parku krajobrazowego wraz z otuliną sporządza się plan ochrony. Plan ten zatwierdzany jest przez wojewodę w drodze rozporządzenia. Ustalenia zawarte w tym planie są wiążące przy sporządzaniu planów zagospodarowania przestrzennego. 10. Na terenie Lasów Państwowych znajdujących się w granicach parku krajobrazowego zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z planem ochrony parku krajobrazowego, uwzględnionym w operacie urządzania lasu. Ustawa nie zawiera żadnego uszczegółowienia odnośnie celów, zakresu tematycznego i metod sporządzania planów ochrony parków krajobrazowych. Zgodnie z interpretacją Ustawy o ochronie przyrody zawartą w pracy „Prawo o ochronie przyrody. Komentarz” (1994)1 plany ochrony są dokumentami planistycznymi o nie sprecyzowanym w ustawie charakterze prawnym, nie są kategorią planów zagospodarowania przestrzennego, ale są wiążące przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Plany ochrony są aktami polityki przestrzennej w parkach, aktami mającymi podstawę ustawową i z mocy ustawy o ochronie przyrody mającymi pierwszeństwo przed miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obejmującymi tereny parku. 1 Prawo o ochronie przyrody. Komentarz, 1994, praca zbior. pod red. J. Sommera, Towarzystwo Naukowe Prawa Ochrony Środowiska , Wrocław 5 proeko Nawiązując do ustaleń ustawy o ochronie przyrody i jej przytoczonej interpretacji można stwierdzić, że celem planu ochrony parku krajobrazowego jest stworzenie podstaw polityki przestrzennej oraz określenie zasad, kierunków i form działania, umożliwiających zachowanie, popularyzację i upowszechnienie wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych parku w warunkach racjonalnego gospodarowania. Zasady sporządzania planów ochrony zaproponowane zostały w dwóch opracowaniach: Chmielewski J.T., 1994, Zasady sporządzania planów ochrony parków krajobrazowych (wytyczne metodyczne i organizacyjne), MOŚZNiL, Warszawa (mat. powiel.) Zasady sporządzania planu ochrony parku krajobrazowego. Materiały do dyskusji, 1994, praca zbior. pod red. Z. Lenartowicz, IOŚ, Warszawa Metoda formułowania polityki przestrzennej w parkach krajobrazowych została z kolei zaproponowana w publikacji: Baranowska-Janota M., 1993, Polityka przestrzenna w parkach krajobrazowych IGPiK, Warszawa. Wykorzystując własne doświadczenia, wynikające z opracowania dokumentacji przyrodniczych i planów zagospodarowania przestrzennego parków krajobrazowych i „Planu ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego” (1995-97)2, „Planu ochrony Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej” (1997-98), „Planu ochrony Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego” (w trakcie realizacji) oraz planów ochrony rezerwatów przyrody, a także wykorzystując ww. prace, a zwłaszcza opracowanie Chmielewskiego (1994), zalecane przez MOŚZNiL, przyjęto następujące założenia metodyczne, zakres tematyczny i etapowanie realizacji „Planu ochrony Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego”. 2 Pankau F., Przewoźniak M., 1996, Plan ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego - studium problemów trójochrony (przyroda, krajobraz, kultura), [w:] Badania ekologiczno-krajobrazowe na obszarach chronionych. Problemy Ekologii Krajobrazu, t. II Pankau F., Przewoźniak M., 1996, Koncepcja i problemy trójochrony w „Planie ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego”, Człowiek i Środowisko, nr 4 Pankau F., Przewoźniak M., 1997, Doświadczenia z opracowywania Planu ochrony Kaszubskiego Parku Krajobrazowego, Przegląd Przyrodniczy, t. VIII, z. 3 Pankau F., Przewoźniak M., 1998, Ochrona dziedzictwa przyrodniczo – kulturowego w planach ochrony parków krajobrazowych, [w:] Ochrona dziedzictwa przyrodniczo – kulturowego w Polsce, SGGW, Warszawa 6 proeko Założenia metodyczne 1. W świetle doświadczeń wynikających z prac nad planami ochrony Parków Krajobrazowych: Kaszubskiego, Wysoczyzny Elbląskiej i Wdzydzkiego, wykonanie tylko takich prac studialnych i projektowych, które są rzeczywiście niezbędne dla sformułowania syntezy planu ochrony w postaci operatu generalnego i rozporządzenia wojewody. 2. Maksymalne wykorzystanie istniejących materiałów archiwalnych, studialnych i planistycznych w celu ograniczenia zakresu prac analityczno-inwentaryzacyjnych, a tym samym kosztów opracowania i okresu realizacji planu. 3. Przyjęcie jako podstawowej skali opracowań kartograficznych 1:10.000. 4. Realizacja pełnej procedury planu ochrony - od ogłoszenia wojewody o przystąpieniu do sporządzania planu po rozporządzenie wojewody zatwierdzające plan. 5. Opracowanie planu w kooperacji z samorządami gmin i przy konsultacyjnym współudziale Rady Naukowo-Społecznej i Zarządu Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody oraz innych instytucji. 6. Przyjęcie koncepcji trójochrony jako podstawy metodycznej opracowania planu (całościowe ujmowanie dopełniających się i równorzędnie traktowanych zagadnień ochrony walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych parku). 7. Uznanie, że obszar parku krajobrazowego jest organizmem żywym, którego mieszkańcy nie mogą doznawać ograniczeń standardu życia z powodu obowiązujących reżimów ochronnych, lecz powinni czerpać korzyści duchowe i materialne z walorów swojego regionu. 8. Uznanie, że plan ochrony jest formą planu zarządzania na obszarze parku, zarządzania skierowanego na realizację celów trójochrony, przy koegzystencji funkcji społeczno-gospodarczych. 9. Odwrócenie kolejności operatu generalnego i operatów szczegółowych w stosunku do wytycznych autorstwa J. Chmielewskiego (1994), tj. zrealizowanie najpierw wszystkich operatów szczegółowych i dopiero na ich podstawie operatu generalnego jako syntezy planu, stanowiącej podstawę opracowania rozporządzenia zatwierdzanego przez wojewodę. 10. Opracowanie planu ochrony w taki sposób, aby jego ustalenia mogły być bezpośrednio uwzględniane w planach przestrzennego zagospodarowania gmin i 7 proeko w operatach urządzania lasów, które harmonijnie współtworzyłyby instrumenty kształtowania i ochrony środowiska parku. 11. W związku z określeniem przez Zamawiającego planu ochrony Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia jako uproszczony, rezygnacja w porównaniu do zaleceń Chmielewskiego (1994) z wykonania operatu własności gruntów, przedstawienie użytkowania gruntów w operacie sozologicznym, połączenie w jeden operat operatów ochrony ekosystemów leśnych i nieleśnych oraz operatów ochrony walorów rekreacyjnych i zagospodarowania przestrzennego. Zakres tematyczny i etapowanie opracowania planu ochrony Plan ochrony NPT opracowany zostanie w czterech etapach: etap 1 - prace przygotowawcze i diagnoza stanu istniejącego; etap 2 - operaty szczegółowe; etap 3 - operat generalny; etap 4 - projekt rozporządzenia wojewody o zatwierdzeniu planu ochrony NPT. Harmonogram przygotowania planu przedstawia tabela 1, a schemat opracowania „Planu ochrony NPT” rys. 1. Tabela 1 Etapowanie realizacji „Planu ochrony NPT” Etapy ETAP 1 PRACE PRZYGOTOWAWCZE I DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO konsultacje i opiniowanie ETAP 2 OPERATY SZCZEGÓŁOWE konsultacje i opiniowanie ETAP 3 OPERAT GENERALNY konsultacje i opiniowanie ETAP 4 PROJEKT ROZPORZĄDZENIA opiniowanie i zatwierdzenie termin termin rozpoczęcia zakończenia 13.11.1998 01.04.1999 kwiecień 1999 13.11.1998 01.12.1999 grudzień 1999 01.01.2000 01.04.2000 kwiecień 2000 01.05.2000 01.06.2000 czerwiec 2000 Ostateczne przekazanie zleceniodawcy całości Planu ochrony NPT nastąpi 30.06.2000 r. 8 ETAP 1 - PRACE PRZYGOTOWAWCZE I DIAGNOZA STANU ISTNIEJĄCEGO ETAP 2 - OPERATY SZCZEGÓŁOWE: 1. Operat ochrony litosfery 2. Operat hydrologiczny 3. Operat ochrony szaty roślinnej 4. Operat ochrony flory 5. Operat ochrony fauny 6. Operat sozologiczny i użytkowania gruntów 7. Operat ochrony środowiska kulturowego 8. Operat ochrony krajobrazu 9. Operat ochrony walorów rekreacyjnych i zagospodarowania przestrzennego ETAP 3 - OPERAT GENERALNY ETAP 4 - PROJEKT ROZPORZĄDZENIA WOJEWODY O ZATWIERDZENIU PLANU OCHRONY NPT Rys. 1 Schemat opracowania „Planu ochrony NPT” proeko 9 proeko 1.2. PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA PARKU Aktami prawnymi poprzedzającymi ustanowienie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia (NPT) były: Zarządzenie Wojewody Pomorskiego z dnia 22 października 1947 r., uznające lasy nad jeziorem Gopło za ochronne; uchwała nr 12/60 Wojewódzkiej Rady Narodowej podjęta 9 kwietnia 1960 r. o powstaniu Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia. W następstwie uchwały 12/60 podjęto kolejne działania legislacyjne dotyczące NPT, scharakteryzowane poniżej. 1. Na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 15 września 1967 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (zał. 1), usankcjonowano rezerwat pod nazwą „Nadgoplański Park Tysiąclecia”. W zarządzeniu sformułowano następujące cele powołania Parku: zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych licznych miejsc lęgowych ptactwa wodnego, błotnego i lądowego oraz ochrony ptaków przelotnych; zabezpieczenie wartości historycznych tego rejonu związanych z początkami Państwa Polskiego; ochrona naturalnych właściwości środowiska przyrodniczego i swoistych cech krajobrazu. Obszar NPT, o łącznej powierzchni 12683,76 ha, położony był w granicach ówczesnych powiatów: inowrocławskiego, radziejowskiego i mogileńskiego (ówczesne woj. bydgoskie) i powiatu konińskiego (ówczesne woj. poznańskie). W granicach rezerwatu NPT wyróżniono: obszar objęty ochroną rezerwatową (2313,76 ha), obejmujący: jezioro Gopło wraz z wyspami (2167,63 ha); bagna i nieużytki (80,00 ha); lasy (66,13 ha). obszar objęty ochroną krajobrazową (10370 ha), otaczający obszar ochrony rezerwatowej. Z obszaru objętego ochroną rezerwatową, wyznaczono tereny o łącznej powierzchni 421 ha, o szczególnym znaczeniu: Trzciny Giżewskie (53 ha), 10 proeko Zatoka Sucha (58 ha), Kąty Kickowskie (47 ha), Bąbule (52 ha), Biała Osoba (26 ha), Bachorze (80 ha) i Potrzymionek (81 ha). Reasumując, podkreślić należy, że na mocy Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r., utworzono rezerwat obejmujący obszary o trójstopniowym statucie ochrony: 1. obszary rezerwatu o szczególnym znaczeniu (pkt. 5 Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r.) 2. pozostałe obszary ochrony rezerwatowej – lądowe i wodne (pkt. 1 i 2 Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r.) 3. obszary ochrony krajobrazowej – lądowe i wodne (pkt. 2 Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r.) 2. Zgodnie z Rozporządzeniem Wojewody Bydgoskiego Nr 252/92 z 10 grudnia 1992 r. (zał. 2), utworzono park krajobrazowy pod nazwą „Nadgoplański Park Tysiąclecia” (8897,96 ha), w granicach rezerwatu krajobrazowego NPT, na obszarze województwa bydgoskiego (gmina Kruszwica - 6677,16 ha i gminie Jeziora Wielkie - 2220,80 ha). Status południowej części NPT, tj. leżącej na terenie ówczesnego województwa konińskiego (gmina Skulsk) i włocławskiego (gmina Piotrków Kujawski) pozostał nie zmieniony. W rezultacie, z rezerwatu NPT, ustanowionego Zarządzeniem MLiPD z dn. 15 września 1967 r. powstał obszar chroniony, częściowo funkcjonujący jako park krajobrazowy, a częściowo jako rezerwat przyrody. Na terenie Parku w dalszym ciągu obowiązują zakazy wyszczególnione w Zarządzeniu Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 15 września 1967 r. Utworzony park krajobrazowy stanowi państwową jednostkę budżetową z siedzibą Zarządu w Kruszwicy. 3. Rozporządzenie Wojewody Bydgoskiego Nr 29/98 z 31 sierpnia 1998 r. (zał. 3) zmodyfikowało i wprowadziło nowe zakazy obowiązujące na terenie NPT. Jednocześnie straciło moc Rozporządzenie Wojewody Bydgoskiego Nr 252/92 z 10 grudnia 1992 r., za wyjątkiem paragrafu 1, w części dotyczącej utworzenia Parku. 11 proeko Niejednoznaczny status prawny obszarów chronionych. Ustanowiona nad Gopłem ochrona z mocy Zarządzenia MLiPD z dnia 15 września 1967 roku w randze rezerwatu krajobrazowego o nazwie „Nadgoplański Park Tysiąclecia” była rozstrzygnięciem kompromisowym, wobec braku akceptacji decydentów o utworzeniu nad Gopłem parku narodowego. Ówczesne ustawodawstwo nie przewidywało bowiem istnienia parku krajobrazowego jako kategorii obszaru chronionego. Niejasne w świetle prawa od samego początku istnienia rezerwatu krajobrazowego było wydzielenie w jego granicach obszarów ochrony krajobrazowej oraz objętych ochroną rezerwatową (pkt. 3 Zarządzenia MLiPD z dnia 15 września 1967 r. – zał. 1). Jeszcze bardziej sytuacja komplikuje się, kiedy mówi się o wyróżnieniu na obszarach rezerwatowych siedmiu obszarów o szczególnym znaczeniu (pkt. 5 Zarządzenia MLiPD z dnia 15 września 1967 r.). Ustanowienie w części rezerwatu krajobrazowego położonego na terenie ówczesnego województwa bydgoskiego ochrony w randze parku krajobrazowego nie unormowało kwestii istnienia „rezerwatów” na obszarach objętych ochroną rezerwatową. Różny status ochrony terenów wchodzących w skład NPT. Powołanie parku krajobrazowego na mocy Rozporządzenia Wojewody Bydgoskiego Nr 252/92 z dnia 10 grudnia 1992 roku umożliwiło praktyczną realizację zaleceń ochronnych - jednak tylko na terenie byłego województwa bydgoskiego. Część południowa Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia leżąca na terenie dawnego woj konińskiego i włocławskiego jest praktycznie wyłączona spod jurysdykcji Dyrekcji NPT. Dnia 26 i 29 czerwca 1998 r. ukazały się ogłoszenia prasowe o przystąpieniu do opracowywania planu ochrony Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia (zał. 4). Po przeprowadzeniu procedury przetargowej zawarto umowę na wykonanie uproszczonego „Planu ochrony Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia” pomiędzy Zarządem Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia a Biurem Projektów i Wdrożeń Proekologicznych „PROEKO” w dniu 13.11.1998 r. Plan obejmuje Park w granicach zarówno woj. kujawsko-pomorskiego (formalnie rezerwat i park krajobrazowy) jak i wielkopolskiego (część o statusie rezerwatu). 12 proeko 2. ANALIZA STRUKTURY PRZESTRZENNO-FUNKCJONALNEJ I GRANIC PARKU 2.1 STRUKTURA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 2.1.1. Budowa geologiczna i rzeźba terenu Nadgoplański Park Tysiąclecia (NPT) według podziału geologicznego zlokalizowany jest w obrębie wału środkowopolskiego, na wypiętrzeniu zwanym antykliną Gopła. Najstarszymi utworami na omawianym terenie są osady cechsztynu reprezentowane przez iły, piaski, gipsy i sól. Na tych utworach zalega tysiącmetrowej miąższości triasowa facja lądowa reprezentowana przez piaski, wapienie i iły. Wapienie i margle okresu jurajskiego osiągają miąższość ponad 2000 m i pojawiają się już na głębokości 150-200 m pod powierzchnią terenu. Na podłożu kredowym (wapienie, margle, iły i piaski) spoczywają trzeciorzędowe mioceńskie osady piaszczysto-mułowe i ilaste z wkładkami węgla brunatnego i plioceńskie iły poznańskie. Utwory mioceńskie zalegają na głębokości zaledwie 50-60 m. Plejstocen, to osady trzech zlodowaceń: występujące jedynie miejscowo szaroczarne gliny morenowe miąższością gliny zlodowacenia krakowskiego, zlodowacenia charakteryzujące środkowopolskiego oraz się gliny znaczną morenowe zlodowacenia bałtyckiego (stadium poznańskiego i leszczyńskiego) Z holocenu obok utworów eolicznych, piasków i żwirów rzecznych pochodzą także torfowiska. NPT położony jest w makroregionie Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego, w strefie granicznej między mezoregionami Pojezierzy Gnieźnieńskiego i Kujawskiego. Rzeźba terenu regionu nadgoplańskiego ukształtowana została pod koniec epoki lodowcowej. Na geomorfologię rejonu jeziora Gopła decydujący wpływ miał stadiał poznański zlodowacenia bałtyckiego. Cofający się lądolód odsłonił powstałe pod lodem potężne, przedzielone licznymi progami rynny. Początkowo wypełnione były one martwym lodem i przykryte, podobnie jak cały otaczający obszar, materiałem morenowym. W miarę wzrostu temperatury powietrza, lód wytapiał się, dając początek jeziorom rynnowym. Wypływające spod topniejącego lądolodu wody fluwioglacjalne wytworzyły na jego przedpolu rozległe równiny sandrowe. Dominującą jednostką geomorfologiczną NPT jest rynna subglacjalna wypełniona wodami jeziora Gopło i Jezior Skulskich. Rynna ta, o długości 25 km, wcina się w otaczającą wysoczyznę na głębokość 20-45 m. Dość wysokie, południowe brzegi jeziora obniżają się w części północnej, w której dolina rynnowa łączy się z szeroką, płaską niecką. Z rynną goplańską łączy się szereg dolinek 13 proeko bocznych przecinających krawędzie wysoczyzn. System połączonych ze sobą niecek, rynienek i pradolin rozdzielających wzniesienia terenu tworzy charakterystyczną dla NPT rzeźbę terenu. Dna dolin wykorzystywanych przez cieki wypełniają piaski rzeczne. pagórki moreny czołowej jeziora morena denna sandry zagłębienia wytopiskowe wydmy rynny subglacjalne – doliny różnowiekowe obszar NPT Rys. 2 Morfologia terenu rejonu jeziora Gopło (wg Mrózka, 1965) 14 proeko Na zachód od rynny jeziora Gopło rozciąga się Pojezierze Gnieźnieńskie, a na wschód Kujawskie, zbudowane z glin morenowych miejscami spiaszczonych. Powierzchnia tych obszarów, zalegająca na wysokości 87 m n.p.m. w okolicy jeziora Gopło, podnosi się w miarę oddalania od rynny, przechodząc w morenę pagórkowatą i falistą. Na północnym krańcu NPT, w pobliżu połączenia doliny rynnowej Gopła z pradoliną Bachorzy, występuje płaskie wzniesienie, na którym zbudowano wschodnią, starszą część Kruszwicy. We wschodniej części NPT, w okolicach Ostrowa i Popowa znajduje się obszar sandrowy, zbudowany głównie z piasków średnio- i gruboziarnistych z wkładkami gliny. Miąższość tych utworów wynosi od1 do 3 m. Na obszarze NPT występują wysokości terenu od 50 do 100 m n.p.m. Największe wysokości występują w rejonie pasa pagórków moreny czołowej zbudowanej z piasków, żwirów i głazów narzutowych, które okalają jezioro od strony południowej. Wysokość względna pojedynczych pagórków morenowych waha się od 5 do 10 m, natomiast moreny o budowie spiętrzonej przekraczają 15 m wysokości. GLEBY BIELICOWE luźne wytworzone z piasków słabo gliniaste wytworzone z piasków gliniaste wytworzone z piasków lekkie i średnie wytworzone z glin zwałowych CZARNE ZIEMIE wytworzone z glin i iłów wytworzone z piasków GLEBY BAGIENNE torfy i mursze GLEBY BRUNATNE lekkie i średnie wytworzone z glin i piasków naglinowych Rys. 3 Mapa gleb okolic jeziora Gopło wg mapy IUNG 1:300.00 (za Matyńskim, Rogińskim, 1964) Na bazie utworów moreny dennej i czołowej w rejonie Gopła wytworzyły się urodzajne gleby. Są to głównie czarne ziemie wytworzone z glin zwałowych i iłów, ukształtowane w drodze przemian naturalnych oraz rolniczego wykorzystania. Część 15 proeko z nich wskutek antropopresji podlega degradacji i przechodzi w gleby szarobrunatne. Około 8% powierzchni zajmują gleby brunatne wytworzone z glin zwałowych i piasków naglinowych. Na stosunkowo niewielkich powierzchniach pokrytych przez utwory sandrowe wykształciły się gleby bielicoziemne. W dolinach oraz na niższych terenach przyległych do Gopła występują gleby torfowe i murszowe. 2.1.2. Hydrografia Pod względem hydrograficznym cały obszar NPT należy do zlewni jeziora Gopło, położonego w dorzeczu Noteci Wschodniej. Zlewnia całkowita Gopła zajmuje powierzchnię 1.408,2 km2 (Mikulski, 1965). Od wschodu oddziela ją od dorzecza Wisły dział wodny I rzędu. Południową granicą jest dział wodny III rzędu, natomiast na zachodzie ograniczają zlewnię Gopła działy wodne IV i V rzędu. Jezioro Gopło jest centralną strukturą przyrodniczą NPT. Przy położeniu zwierciadła wody na wysokości 77 m n.p.m. powierzchnia jeziora wynosi 2.154,5 ha, z czego wyspy zajmują 25,5 ha. Jezioro ma maksymalną głębokość 16,6 m, natomiast głębokość średnia wynosi 3,6 m. Długość misy jeziornej wynosi 24 km, a jej szerokość nie przekracza 2,5 km. Całkowita długość linii brzegowej Gopła wynosi 91,3 km, w tym 87,3 km przypada na samą misę jeziora, a 4 km na wyspy. Oprócz jeziora Gopło teren NPT obejmuje szereg mniejszych jezior, z których najważniejsze są Jeziora Skulskie i jez. Skulska Wieś, położone w południowo zachodniej części parku. Jeziora te charakteryzują się podobnymi parametrami morfometrycznymi. Zwierciadło wody (odpowiednio o powierzchni 124,3 ha i 123,1 ha) położone jest powyżej powierzchni jeziora Gopło, na wysokości ponad 85 m n.p.m. (Ocena stanu czystości jezior Skulskie i Skulska Wieś, 1996). Połączenie z Gopłem odbywa się za pośrednictwem cieku (dopływ z Jezior Skulskich) uchodzącego do Kanału Warta-Gopło. Na skutek oddziaływania różnych czynników naturalnych i sztucznych, na przestrzeni stuleci poziom wód, a w skutek tego powierzchnia jeziora Gopło, ulegała znacznym zmianom. Najwyższy poziom wód Gopło osiągnęło we wczesnym średniowieczu, natomiast od XV do XIX wieku mamy do czynienia z procesem opadania wód jeziora. W wyniku wahań poziomu wody powierzchnia Gopła z 15.295 ha zmniejszyła się do 2.154,5 ha. Jednocześnie zmieniły się inne parametry morfometryczne: długość jeziora z 37,5 km do 24 km, największa szerokość z 3,8 km do 2,5 km, maksymalna głębokość z 22,8 m do 16,6 m (Matysiński, Rogiński, 1964). 16 proeko Obecny poziom jeziora ustalił się w 1882 roku, kiedy to zakończono kanalizację górnej Noteci od Nakła do Gopła i wybudowano kanał zasilający w wodę Kanał Bydgoski. Mimo to zwierciadło wody w Gople, podobnie jak we wszystkich zbiornikach, ulega pewnym wahaniom, zależnie od warunków atmosferycznych. Średni roczny poziom zwierciadła wody w jeziorze (z lat 1887-1959) odpowiada rzędnej 76,96 m n.p.m. Odchylenia od tego stanu wynosiły maksymalnie 203 cm w kierunku stanów wyższych i 67 cm w kierunku stanów niższych (przeciętnie od +40 cm do –25 cm). Jezioro Gopło zasilane jest przez Noteć Wschodnią wypływającą z Jeziora Przedecz na Pojezierzu Kujawskim, która przed ujściem do Gopła została połączona z Kanałem Warta-Gopło. Sieć hydrograficzna zlewni jest gęsta, aczkolwiek dość wątła, a jeziorność znaczna – wynosi około 3%. Oprócz Kanału Warta-Gopło do jeziora uchodzi szereg mniejszych cieków i rowów melioracyjnych. W granicach NPT tylko trzy cieki prowadzą wodę przez cały rok: Kanał Warta-Gopło (wody Noteci), Kanał Ostrowo-Gopło i Rów Łagiewnicki. Stosunki hydrologiczne zlewni jeziora kształtowane są przez niską sumę opadów atmosferycznych. Średnioroczne opady wynoszą w granicach 450-550 mm i należą do najniższych w Polsce (Jerzy, Wysocki, 1998) W związku z niskimi opadami w zlewni Gopła kształtują się niskie współczynniki odpływu, a w konsekwencji niskie spływy jednostkowe. Średni roczny współczynnik w wysokości 0,104 wskazuje, że ze zlewni Gopła odpływa przeciętnie 10,4% opadu rocznego (Mastyński, Rogiński, 1964). Tak małe spływy można wytłumaczyć: a. znaczną ilością jezior o powierzchni około 45 km 2, gdzie straty wskutek parowania przewyższają opady; b. dużą żyznością i chłonnością gleb, które zużywają znaczne ilości wody do produkcji roślinnej; c. niskimi opadami atmosferycznymi łatwiej parującymi w okresach niewielkiego ich nasilenia. W roku przeciętnym opady przewyższają parowanie o około 10%. Jednak w okresie wegetacyjnym parowanie terenowe jest z reguły wyższe od opadów. Oznacza to, że parowanie terenowe w lecie zużywa tu zapasy wody gruntowej zmagazynowane w zimie. Zatem w okresach letnich roślinność cierpi na brak wody, pokrywany kosztem wody gruntowej, którą trzeba uzupełniać przy pomocy nawodnień. 17 proeko 2.1.3. Warunki klimatyczne Klimat okolic Gopła zaliczony został do typu klimatu „Wielkich Dolin” krainy klimatycznej gnieźnieńsko-kaliskiej (Gopło „Mare Polonorum”, 1998). Obszar ten charakteryzuje się najmniejszą w Polsce roczną ilością opadów atmosferycznych. Nieznacznie przekraczają one 500 mm (dla Kruszwicy). Najwyższe opady notowane są w lipcu i sierpniu, minima opadów przypadają na luty. Najbliżej położoną stacją meteorologiczną, aktualnie działającą jest Inowrocław na północy i Koło na południu. Dane najlepiej charakteryzujące mezoklimat obszaru NPT pochodzą z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Działały wówczas stacje pomiarowe zlokalizowane na obszarze Parku, w Łagiewnikach (do 1966 roku) i w Siemionkach (od 1968 do końca lat siedemdziesiątych). Wiatry wieją głównie z kierunków zachodnich: SW, W i NW. Wiatry te dominują zarówno w półroczu letnim jak i zimowym, stanowiąc w sumie 57% wszystkich wiatrów, a ich średnia prędkość wynosi 3,4 m/s. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około +8 oC. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec +18,1oC, zaś najzimniejszym styczeń –4,5oC (średnie miesięczne temperatury z wielolecia 1969-1973). W okresie letnim przeciętnie 32 dni posiadają temperaturę powyżej 25oC, a zimą notuje się 35 dni mroźnych. Duże zbiorniki wodne wywierają poważny wpływ na klimat najbliższej okolicy. Wpływ Gopła powoduje, że w jego otoczeniu jesień jest cieplejsza i trwa dłużej w stosunku do dalszych okolic, a wiosna na skutek zlodzenia jeziora zaczyna się o kilka dni później (Stan czystości wód jeziora Gopło, 1996). 2.1.4. Szata roślinna3 W podziale geobotanicznym Szafera (1959) Nadgople w całości należy do krainy Wielkopolsko-Kujawskiej i okręgu Kujawskiego. Przez rejon nadgoplański przebiegają granice zasięgów kilkunastu gatunków roślin. Jest to związane z położeniem Gopła w strefie przejściowej pomiędzy klimatem oceanicznym i kontynentalnym, a także z występowaniem naturalnych barier terenowych. Pełna lista gatunków tu występujących obejmuje 858 gatunków, stanowi to blisko połowę gatunków roślin naczyniowych Polski (Gopło „Mare Polonorum”, 1998). 3 Głównie na podstawie pracy Dzieduszyckiego i Kupczyka (1993) 18 proeko We florze tego obszaru dominują gatunki o szerokim areale eurosyberyjskim. Podobnie liczne są gatunki typowe dla Prowincji Środkowoeuropejskiej, w tym reprezentująca rzadki element górski nad Gopłem Zdecydowanie rzadziej spotykane są tu – jarzmianka większa. gatunki o cyrkumborealnym (okołobiegunowym) rozmieszczeniu (północnych części Europy) oraz gatunki z grupy subatlantyckich. Na nasłonecznionych stokach okolic Mietlicy i Mniszek występują ponadto gatunki kserotermiczne. Szata roślinna regionu nadgoplańskiego, podobnie jak i całych Kujaw, a także innych regionów Polski północnej, ma za sobą raczej niedługą, bo trwającą zaledwie kilkanaście tysięcy lat historię rozwoju. O ciągłym, naturalnym rozwoju roślinności na tym obszarze można mówić dopiero po ustąpieniu lądolodu u schyłku epoki lodowej. Jezioro Gopło jest zbiornikiem wodnym stanowiącym enklawę naturalnych zbiorowisk roślinnych na tle rolniczego krajobrazu Kujaw. Najlepiej zachowały się zbiorowiska roślin wodnych szuwarowych i bagiennych. Decydują one o fizjonomii szaty roślinnej rejonu nadgoplańskiego. Pospolitym zbiorowiskiem roślinnym opasującym jezioro wzdłuż brzegów jest zespół trzcin i oczeretów. Zbiorowisko to porasta praktycznie całkowicie wszystkie brzegi, ale najbujniej rośliny rozrastają się w licznych spokojnych, płytkich zatokach. Roślinami tu występującymi są głównie: trzcina pospolita i rzadziej występujący oczeret jeziorny oraz oczeret Tabernemonata. Trzciny i oczerety odgrywają pionierską rolę w zarastaniu i lądowaceniu jeziora. Zaawansowany proces wypłycania i silnego zarastania można obserwować między innymi w zatokach koło Kicka, Łuszczewa i zatoczkach otaczających Potrzymiech. W kierunku lądu, na płaskiej terasie zalewowej pas oczeretów przechodzi w podmokłe łąki, które w wielu miejscach przyjmują charakter torfowisk turzycowych. Płaskie brzegi jeziora sprzyjają rozwojowi takich łąk szczególnie w południowej części jeziora. Zdecydowanie największe przestrzenie rejonu nadgoplańskiego zajmowały niegdyś grądy dębowo-grabowe. Na przestrzeni dziejów zmieniała się nie tylko szata roślinna, lecz także warunki siedliskowe. Na żyznych siedliskach równin wysoczyznowych północnej części Nadgopla panowały grądy w postaci bogatej. W południowej, pagórkowatej części przeważały grądy w postaci ubogiej. Na skutek eksploatacji drewna, wypasu i pozyskiwania gruntów pod uprawy rolnicze nastąpiło wylesienie tego obszaru. Obecnie lasy zajmują zaledwie 12% zlewni Gopła. Grądy 19 proeko nad Gopłem zostały prawie wykarczowane. Występujące współcześnie fragmenty zachowanych drzewostanów zostały mocno przekształcone, wzbogacone w gatunki obce, często egzotyczne. Do tego typu zadrzewień zaliczyć można kompleksy parkowe w Ostrowie, Gocanowie, Popowie, Lachmirowicach, Rzeszynku i Łuszczewie. O ich grądowym statusie świadczy obecność w runie niektórych typowych dla tych zbiorowisk gatunków. Nieco lepiej zachowane skrawki lasów grądowych spotkać można nad Gopłem w rejonie Popowa oraz na stromych krawędziach wschodniej części rynny w rejonie Mniszek. Niemal zupełnie wyniszczone zostały łęgi jesionowo-wiązowe zajmujące niegdyś najżyźniejsze obszary wschodnich wybrzeży Gopła. Ich niewielkie skrawki zachowały się jedynie w pobliżu niektórych wsi oraz nad Jeziorem Lubstówek. Na obszarach wilgotnych, w obniżeniach terenu i na dawnych terasach zalewowych Gopła, występowały łęgi jesionowo-olszowe. Nadal duże kompleksy tych siedlisk znajdują się na Półwyspie Potrzymiech oraz w rynnie na północny-wschód od Jeziora Skulska Wieś. Do osobliwości Gopła należą łęgi wierzbowo-topolowe (z topolą białą, topolą czarną i wierzbą białą), charakterystyczne dla dolin większych rzek. Nie tworzą one większych kompleksów, towarzysząc innym lasom łęgowym wzdłuż wschodniego brzegu jeziora, na odcinku Kruszwica-Popowo. W bezodpływowych zagłębieniach terenu w rejonie Mniszek i Racic nad Gopłem istnieją warunki sprzyjające rozwojowi zbiorowisk olsowych z dominującą w drzewostanie olszą czarną. Największe kompleksy leśne występują na najuboższych glebach w południowej części Nadgopla. Są to przeważnie występujące na siedliskach borów mieszanych monokultury sosnowe (okolice Skulska, Mniszek i Przewozu). W rejonie Lubstówka zachował się największy płat lasu o swoistym charakterze boru mieszanego przechodzącego w świetlistą dąbrowę. Kujawy, a zwłaszcza rejon nadgoplański, ze względu na żyzność gleb, bogactwa naturalne, dogodne położenie geograficzne, były regionem szczególnie intensywnego osadnictwa od czasów starożytnych. Grunty orne zajmują obecnie około 67% powierzchni Nadgopla. W części północnej, na żyznych glebach uprawiana jest głównie pszenica ozima, pszenżyto i rzepak. Uboższe grunty położone bardziej na południu zajęte są przeważnie pod uprawę żyta. Z działalnością człowieka związane są również użytki zielone, stanowiące około 12% powierzchni rejonu nadgoplańskiego. Zbiorowiska łąk i pastwisk 20 proeko wymagają stałych zabiegów polegających na koszeniu i na wypasaniu zbiorowisk. Zabiegi te utrudniają przebieg naturalnej sukcesji roślinności prowadzącej do powstania zbiorowisk klimaksowych. Stosownie do panujących warunków wilgotnościowych podłoża, można wyróżnić następujące typy łąk: łąki bagienne, prawie stale zalane wodą, trudnodostępne i o bardzo wysokim poziomie wód gruntowych; łąki wilgotne, podtapiane periodycznie posiadające sprzyjające warunki wilgotnościowe; łąki świeże, charakteryzujące się korzystnymi warunkami wilgotnościowymi, przy niskim poziomie wód gruntowych; łąki suche, wyróżniające się złymi warunkami wilgotnościowymi wywołanymi zbyt niskim poziomem wód gruntowych. Nad Gopłem najbardziej rozpowszechnione są łąki wilgotne położone głównie w północnych i środkowych rejonach. Na wyższych nadzalewowych terasach całego obszaru nadgoplańskiego występują większe i mniejsze fragmenty łąk świeżych. Łąki pod wpływem intensywnego wypasu przekształcają się w zbiorowiska pastwiskowe. Na obszarze NPT pastwiska występują dość rzadko, np. w rejonie wsi Łuszczewo i okolicach Mniszek. 2.1.5. Specyfika fauny4 Fauna jeziora Gopło i jego najbliższej okolicy, ze względu na znaczne zróżnicowanie środowiska, charakteryzuje się bogactwem form, przewyższając pod tym względem florę. W wyniku krótkiej historii (w skali geologicznej), fauna tego obszaru, prawie w całości ma charakter młodej fauny napływowej, do której specyficznych cech należy przewaga form o szerokim rozprzestrzenieniu geograficznym i ubóstwo lub nawet brak endemitów. Świat zwierząt kształtował się w wyniku oddziaływania czynników naturalnych, głównie klimatycznych i antropogenicznych. Wpływ człowieka na skład fauny, zwłaszcza ostatnio, jest znaczny. Skład gatunkowy wzbogacają rozprzestrzeniające się spontanicznie bądź wprowadzone świadomie różne gatunki obcego pochodzenia. Przykładem takich przybyszów jest synogarlica turecka (pochodząca ze wschodu), ślimak wodożytka 4 Głównie na podstawie pracy Dzieduszyckiego i Kupczyka (1993) 21 proeko jenkinsa (z Nowej Zelandii), małż racicznica zmienna oraz kilka gatunków skąposzczetów. Na obszarze NPT przeważają zwierzęta związane ze środowiskiem wodnym, co jest wynikiem dominacji w krajobrazie nadgoplańskim jeziora Gopło. Warunki środowiskowe jeziora klasyfikują (Dzieduszycki, Kupczyk, 1993). je do Duże III grupy znaczenie zbiorników eutroficznych zarówno pod względem przyrodniczym, jak i gospodarczym odgrywa ichtiofauna jeziora. Ze względu na morfometrię jeziora, najbardziej sprzyjające warunki do rozwoju mają ryby pelagiczne i planktonożerne. W sumie jezior Gopło i wyrobiska potorfowe zamieszkuje 25 gatunków ryb, w tym połowami gospodarczymi objęto 15 gatunków m. in. węgorza, sandacza, leszcza, płoć, karpia i tołpygę. Ważnym elementem fauny Parku są płazy. Reprezentowane są przez 11 gatunków związanych ze środowiskiem wodnym lub łąkami. Na terenie NPT stwierdzono występowanie: traszki zwyczajnej, kumaka nizinnego, grzebiuszki ziemnej, ropuchy szarej i zielonej, rzekotki drzewnej oraz kilku gatunków żab. Najliczniej występują one w północnej części jeziora i jego brzegów. Spośród ssaków licznie żyją tu sarny, dziki, piżmaki i karczowniki. Spotkać można także jelenie, borsuki, lisy i jenoty. Znacznie rzadziej występują wydry, tchórze i gronostaje. Najistotniejszym elementem fauny, związanym z jeziorem jest awifauna. Jej ochrona stanowi cel utworzenia siedmiu rezerwatów przyrody. Wielkość Gopła i zróżnicowanie środowiskowe wpływa na bogactwo jakościowe i ilościowe awifauny lęgowej, przelotnej i zimującej. Nad jeziorem Gopło i w obrębie Parku odnotowano obecność 196 gatunków ptaków reprezentujących 17 rzędów: nury (2 gatunki); perkozy (4 gatunki); pełnopłetwe (1 gatunek); brodzące (6 garunków); blaszkodziobe (25 gatunków); jastrzębiowate (12 gatunków); sokołowe (4 gatunki); kuraki (3 gatunki); żurawiowe (8 gatunków); siewkowe (28 gatunków); 22 gołębiowe (3 gatunki); kukułkowe (1 gatunek); sowy (5 gatunków); krótkonogie (1 gatunek); kraskowe (3 gatunki); łaźce (5 gatunków); wróblowe (85 gatunków). proeko W awifaunie lęgowej stwierdzono m.in. czaplę purpurową, bąka, kropiatkę, zielonkę, bataliona, wąsatkę, rycyka, błotniaka stawowego i popielatego, krwawodzioba oraz gągoła. Gatunki które znalazły się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. W rejonie półwyspu Potrzymiech gniazduje orzeł bielik, którego obserwuje się nad Gopłem od 1992 roku. Na jeziorze znajduje się jedno z najliczniej zasiedlonych w Polsce stanowisk gęsi gęgawy (około 5% populacji europejskiej). Park stanowi ważny punkt na trasie wędrówek ptaków, szczególnie wodnych. W okresie przelotów na powierzchni jeziora koncentrują się stada ptaków liczące kilka tysięcy osobników. Najliczniejsze są stada gęsi oraz żurawi. 23 proeko 2.2. STRUKTURA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA Nadgoplański Park Tysiąclecia skoncentrowany jest wokół rdzenia, jakim jest jezioro Gopło. NPT nie posiada otuliny, a jego całkowita powierzchnia wynosi 12683,76 ha. Park położony jest na obszarze 4 gmin, które według nowego podziału administracyjnego znajdują się w granicach 4 różnych powiatów i dwóch województw: kujawsko-pomorskiego (pow. mogileński - gm. Jeziora Wielkie., pow. inowrocławski - gm. Kruszwica, pow. radziejowski - gm. Piotrków Kujawski); wielkopolskiego (pow. koniński - gm. Skulsk). Dwudzielność w zarządzaniu analizowanym terenem wywodzi się już z czasów rozbiorów Polski. Przez 21 lat (1772 -1793 r.) przez rejon Gopła przechodziła granica pomiędzy Prusami (część północna) i Rzeczpospolitą Polską (część południowa). W okresie 1793 - 1807 cały analizowany obszar należał do Prus. Generalnie, rejon jez. Gopło charakteryzuje się słabym zainwestowaniem, za wyjątkiem Kruszwicy i jej strefy podmiejskiej. Ludność i osadnictwo W czasach historycznych silny rozwój osadnictwa na analizowanym terenie związany był przede wszystkim z funkcją obronną (grodziska licznie występujące wzdłuż linii brzegowej Gopła) i transportową. W czasach rzymskich przebiegała tędy jedna z odnóg szlaku bursztynowego. Istotne znaczenie w rozwoju okolic Kruszwicy odegrało skrzyżowanie późniejszych szlaków handlowych - lądowego z Gniezna na Mazowsze i Ruś oraz wodnego z Kalisza do Gdańska. Pomimo historycznie ukształtowanych funkcji, tj. administracyjno-militarnej, kulturowej i gospodarczej, miasto Kruszwica straciło swoją rangę w hierarchii osadniczej. Dopiero wybudowana w 1881 roku cukrownia i późniejsza lokalizacja pozostałych zakładów przemysłowych (głównie przemysł spożywczy) przyczyniła się do dalszego rozwoju miasta. Obecna sieć osadnicza NPT składa się głównie z jednostek niższej rangi. Tworzą ją jedno miasto – Kruszwica (9,7 tys. mieszkańców) i 37 osad wiejskich. Wśród wsi przeważają jednostki bardzo małe, liczące poniżej 200 mieszkańców (59%) i małe, zamieszkałe przez od 200 do 499 osób (38 %). W granicach opracowania zlokalizowana jest tylko jedna duża wieś– Skulsk (1360 mieszkańców), która stanowi 2,7 % ogólnej liczby osad wiejskich na terenie NPT. Dla porównania, sieć osadnictwa wiejskiego Polski tworzy 46,7 % wsi bardzo małych i 35,2 % małych, 24 proeko natomiast wsie duże stanowią 4,5%. Duży udział małych wsi jest charakterystyczny dla osadnictwa wiejskiego w regionach ekonomicznie słabych. Parametry powyższe wskazują zatem na słaby rozwój gospodarczy regionu, niższy od średniego poziomu krajowego. Ponad 20 % wsi na terenie NPT stanowią jednostki bardzo małe, liczące poniżej 100 mieszkańców: Połajewek - 16 osób; Kicko – 20; Mietlica – 42; Włostowo – 58; Złotowo – 59; Sokoły – 70; Pilich – 94; Przedłuż – 95. Duży udział bardzo małych jednostek osadniczych świadczy o rozproszeniu wiejskiej sieci osadniczej NPT. Jednocześnie, również istotna część wsi analizowanego terenu odznacza się zabudową skupioną. Występują także osiedla mieszane, gdzie zabudowie skupionej towarzyszy zabudowa rozproszona i przysiółki. Dla największych jednostek zlokalizowanych w granicach NPT (Kruszwica i Skulsk), charakterystyczne jest ich położenie przy drogach krajowych, w punktach węzłowych szlaków komunikacyjnych. Na terenie NPT zamieszkuje ok. 6 – 7 tys.5 ludności, na 1 km2 przypada średnio 51 osób. Po wyłączeniu z obliczeń powierzchni jezior i wysp, które stanowią ponad 19% analizowanego terenu, średnia gęstość zaludnienia wzrasta do blisko 63,5 osób/km2. Jest to teren słabo zaludniony, gdyż przykładowo, średnia gęstość zaludnienia w województwie kujawsko-pomorskim wynosi 117 osób/km2, przy średniej krajowej 123 osób/km2. W okresie 1988 - 1997 nastąpił nieznaczny wzrost liczby ludności wiejskiej (o 1%) zamieszkującej miejscowości położone (w tym częściowo) w granicach Parku. Prawdopodobnie, rzeczywista liczba mieszkańców NPT nie uległa zmianie, lub zmniejszyła się. Wniosek powyższy wynika ze zjawiska przyrostu liczby ludności 5 dane oszacowane na podstawie materiałów ankietowych gmin Kruszwica, Jeziora Wielkie, Skulsk i Piotrków Kujawski, stan na dzień 31. 12. 97 25 proeko głównie we wsiach położonych tylko częściowo w granicach NPT i zlokalizowanych wzdłuż dróg. Większość wsi położonych całkowicie w granicach Parku (65 % ich liczby) nie wykazuje rozwoju demograficznego. Zjawisko to jest charakterystyczne dla małych wsi i małych miast, a może być również wynikiem ograniczeń gospodarczych, związanych z ochroną prawną rezerwatu NPT, istniejącego od 1967 r. Funkcje społeczno-gospodarcze W granicach NPT wyróżniono ośrodki osadnicze o następujących, w skali lokalnej, funkcjach społeczno-gospodarczych (Mapa 1): - przemysłowej; - produkcyjnej i obsługi rolnictwa; - usług dla ludności; - rekreacyjnej. Podstawową funkcją analizowanego terenu jest rolnictwo. Według danych z 1996 r., dotyczących obszaru zlewni jeziora Gopło (Stan czystości wód jeziora Gopło, 1996), aż 79 % użytków rolnych stanowią grunty orne, a 6,9 % przypada na użytki zielone. Pod względem poziomu rozwoju i charakteru rolnictwa wyraźne są dysproporcje przestrzenne, związane przeważnie ze zróżnicowaniem warunków glebowych. W północnej części obszaru opracowania, gdzie przeważają żyzne gleby (czarne ziemie wytworzone z piasków, glin i iłów, gleby brunatne lekkie i średnie, wytworzone z glin i piasków naglinowych) prowadzona jest intensywna, towarowa gospodarka pszenno-buraczana. Z kolei w części południowej, o przewadze gleb bielicowych różnego rodzaju, dominuje ekstensywne rolnictwo żytnio-ziemiaczane, półtowarowe, z przewagą gospodarstw małych (Szczepkowski i Tkaczuk). Na całym terenie opracowania przeważają gospodarstwa o stosunkowo wyrównanej proporcji kierunków produkcji rolniczej - roślinnego i zwierzęcego. W Popowie zlokalizowany jest duży zakład sadowniczy, natomiast w północnej części analizowanego terenu prowadzone są drobne gospodarstwa sadownicze, produkujące owoce na potrzeby lokalnego rynku. Analizowany obszar charakteryzuje się bardzo małą lesistością (poniżej 10 %), ponad dwukrotnie mniejszą w stosunku do przeciętnej lesistości województw, na terenie których położony jest NPT i około trzykrotnie mniejszą w stosunku do średniej krajowej. 26 proeko W granicach opracowania prowadzona jest również gospodarka rybacka. Gopło jest jeziorem sandaczowego typu rybackiego. Dominującym gatunkiem w strukturze połowów jest krąp (47% ogólnej liczby połowów w 1995 r.), a znaczny jest również udział sandacza (18,4 %), węgorza (13,4 %) oraz leszcza (10,1 %). Do pozostałych poławianych gatunków należą szczupak, karaś i inne. Jedynym ośrodkiem przemysłowym obszaru opracowania jest Kruszwica. W związku z rolniczym charakterem regionu, skupia ona zakłady przemysłowe związane przede wszystkim z przetwórstwem płodów rolnych. Do największych kruszwickich zakładów przemysłu spożywczego należą: Zakłady Tłuszczowe Kruszwica S.A.; „Cukrownia” Kruszwica; Zakłady Przemysłu Zbożowego i Młynarskiego Kruszwica Sp. z o.o.; Kujawska Wytwórnia Win i Przetworów Owocowo-Warzywnych KONWIN. Przemysł Kruszwicy charakteryzuje się nierównomiernością rozmieszczenia zakładów. Skoncentrowane są one w części północnej miasta, natomiast w część południowej, zaliczonej do NPT występują one sporadycznie (Kujawska Wytwórnia Win KONWIN). Wpływ Kruszwicy na NPT, jako ośrodka przemysłowego, jest stosunkowo mały, ze względu na wzajemne peryferyjne położenie. Również branża pozostałych ośrodków gospodarczych, zlokalizowanych w granicach NPT związana jest z dominująca funkcją rolniczą obszaru. Najliczniej reprezentowane są przedsiębiorstwa: hodowlane (Gospodarstwo Rybne „Gopło” w Kruszwicy i Złotowie, Hodowla Roślin „Piast” w Łagiewnikach, Hodowla Zwierząt i Nasiennictwo Roślin Polanowice w Giżewie i Lachmirowicach, ferma drobiu w Janocinie, Spółdzielcze Gospodarstwo Rolne w Kościeszkach, Gospodarstwo Rolne KOMROL w Popowie, Gocanowie i Tarnówku, Rolnicza Spółdzielnia Pracy „Zjednoczenie” w Janocinie); produkcyjne (młyn gospodarczy w Racicach, gorzelnia w Lubstówku); związane z obsługą rolnictwa (zakład usług mechanizacyjnych w Ostrowie, centrala nasienna w Grodztwie). Surowce mineralne W rejonie opracowania znajdują się złoża surowców mineralnych o randze lokalnej i regionalnej: złoża węgla brunatnego: 27 proeko „Przewóz–Morzyczyn” - w południowej części Parku (rozciągające się od Nowego Połajewa w kierunku południowym); „Pątnów V” (dwupłatowe) - w odległości ok. 1 - 2 km na zachód i południe od południowej części Parku; „Chełmce” - w odległości ok. 0,2 - 2 km na wschód od centralnej części Parku; „Piotrków Kujawski” - w odległości ok. 3 km na wschód od centralnej części Parku; złoża kruszywa Mielnica i Gawrony (gmina Skulsk) złoża torfu – występują powszechnie w granicach NPT. Złoża węgla brunatnego zalęgające na głębokości 40 - 90 m p.p.t., odznaczają się średnią i niską kalorycznością oraz silnym zasiarczeniem. Ze względu na ich ograniczoną zasobność i dostępność innych źródeł energii, nie planuje się ich eksploatacji. Poza tym, zgodnie z Rozporządzeniem Nr 29/98 Wojewody Bydgoskiego z dn. 31 sierpnia 1998 r., (§ 4, p. 3.3.) „Na obszarze Parku zabrania się (...): dokonywania prac ziemnych naruszających w sposób trwały rzeźbę terenu i prowadzenia czynności powodujących wzmożenie procesów erozyjnych”. W związku z powyższym, prowadzona jest wyłącznie eksploatacja kruszywa na cele lokalne. Działalność ta wymaga rekultywacji po częściowym jego wybraniu. Funkcje usług dla ludności ograniczają się do najbardziej podstawowych i nie są prawidłowo wykształcone. Wyjątek stanowi Kruszwica zaspakajająca potrzeby lokalnej ludności z zakresu usług podstawowych, usług wyższego rzędu (szkolnictwo średnie, administracja samorządowa szczebla gminnego, centrum religijno- kulturowe, ośrodek sportu i rekreacji) oraz wyspecjalizowanych (banki). Drugim pod względem znaczenia ośrodkiem obsługi ludności jest wieś gminna Skulsk. Oba wymienione, lokalne centra położone są peryferyjne w stosunku do obszaru Parku, na jego przeciwległych krańcach. Pozostałe miejscowości, w których zlokalizowane są usługi dla ludności, mają znaczenie podrzędne. Ich funkcja wynika z lokalizacji takich placówek, jak: szkoła, kościół i obiekty społeczne. Funkcja rekreacyjna 1. Na tle monotonii regionu kujawskiego, obszar opracowania charakteryzuje się dużą atrakcyjnością rekreacyjną. Na znaczenie ogólnopolskie rejonu turystycznego Gopła wpływają walory przyrodnicze (w tym rzadko spotykane wiatry wirowe - korzystne dla rozwoju żeglarstwa, sieć wód powierzchniowych umożliwiająca uprawianie sportów wodnych, odpowiedni ciepły klimat o niewielkiej 28 ilości opadów i dużym proeko nasłonecznieniu), kulturowe oraz dostępność komunikacyjna terenu. 2. Turystyka sprzyja aktywizacji terenów, gdzie występuje duże uzależnienie ludności od rolnictwa, przy niskim jego poziomie i brakuje warunków dla rozwoju przemysłu. Sytuacja powyższa występuje na obszarze opracowania, zwłaszcza w jego południowej części. 3. Wskaźnikiem rozwoju funkcji turystycznej jest zagospodarowanie turystyczne (materialna baza turystyki). Na materialną bazę turystyki analizowanego terenu składają się: hotel w Kruszwicy, obiekty rekreacji zbiorowej (zlokalizowane w, Skulsku, Popowie, Mielnicy Dużej, Złotowie, Połajewie) oraz obiekty letniskowe indywidualne (głównie w Złotowie, Łuszczewie i Połajewie). 4. Ze względu na dużą atrakcyjność turystyczną terenu, pojawiły się również kolonie nielegalnej zabudowy letniskowej np. w Grodztwie, Galiszewie, a także w Połajewie. Dokonywane są podziały na działki formalnie rolne, które w praktyce będą funkcjonować jako rekreacyjne. Proceder ten ma miejsce m. in. w Połajewie oraz Mniszkach. 5. Decydującym czynnikiem lokalizacyjnym dla zabudowy letniskowej, głównie nielegalnej jest bliskość zbiorników wodnych. Większość domków umiejscowiono wzdłuż brzegów jezior (Gopło i Skulska Wieś), w bliskiej od nich odległości. 6. W rozmieszczeniu przestrzennym nielegalnej zabudowy letniskowej charakterystyczna jest jej koncentracja w południowej części NPT, gdzie występują słabe gleby i mało opłacalne rolnictwo. 7. Według Dąbrowskiej (1996), obiekty letniskowe służą przede wszystkim turystyce świąteczno - weekendowej i z tego względu są one najmniej opłacalne dla gminy. Właściciele domków już po ich wybudowaniu większość swoich potrzeb bytowych zaspokajają w miejscu stałego zamieszkania, przywożąc z miasta potrzebne produkty spożywcze i przemysłowe. Zatem wieś ponosi ewidentne straty, gdyż nie dokonuje się transfer środków finansowych z miasta na jej teren. Również niekorzystny jest ich wpływ na środowisko przyrodnicze, wynikający m.in. z braku kanalizacji, sprawnych szamb oraz wzmożonego ruchu pojazdów samochodowych. 8. Ze względu na istotne walory krajoznawczo - historyczne NPT, analizowany obszar jest celem ruchu turystycznego wycieczkowo-krajoznawczego. Dla jego obsługi zorganizowano szlaki turystyczne. Tworzona jest ścieżka dydaktyczna. W 29 proeko okolicy Gopła, wzdłuż drogi krajowej nr 25, na odcinku Inowrocław - Konin przebiega Szlak Cystersów, natomiast przez Kruszwicę, wzdłuż drogi nr 257 przebiega Szlak Piastowski. Komunikacja Nadgoplański Park Tysiąclecia położony jest wzdłuż szlaku komunikacyjnego Inowrocław-Konin, składającego się z dróg: kołowej nr 25 o randze krajowej; wodnej (Kanał Notecki, jez. Gopło, Kanał Ślesiński (Gopło-Warta). Również wzdłuż granicy północno wschodniej Parku, przebiega droga krajowa nr 257 Kruszwica – Strzelno. Sieć dróg krajowych uzupełnia układ dróg lokalnych. W związku z południkową rozciągłością jez. Gopło, stanowiącego barierę dla sieci komunikacyjnej, drogi lokalne w przeważającej części mają przebieg południkowy. Połączenia w kierunku wschód-zachód, przecinają szlak komunikacyjny Inowrocław-Konin w węzłach Kruszwica i Skulsk. Sieć komunikacyjna charakteryzuje się położeniem obwodnicowym względem Parku i zapewnia maksimum dostępności, przy minimalnej ingerencji na teren NPT. Na obszarze opracowania nie występują ważniejsze połączenia kolejowe. Równolegle do północnego odcinka zachodniej granicy Parku zlokalizowana jest linia kolejowa o znaczeniu miejscowym. Jest to linia nie zelektryfikowana, jednotorowa, łącząca Inowrocław, Kruszwicę, Strzelno i Mogilno. Linia kolejowa o znaczeniu krajowym przebiega w odległości ok. 3,5 km, równolegle do granicy północnowschodniej NPT. Jest to magistralna linia kolejowa Tarnowskie Góry - Inowrocław – Tczew. Mało doceniany i wykorzystywany jest transport wodny na drodze wodnej Kanał Notecki - jez. Gopło - Kanał Ślesiński (Gopło-Warta). Minimalny udział w przewozach tym środkiem transportu wynika z jego niedoinwestowania, czego następstwem są trudne warunki żeglugowo-nawigacyjne oraz brak taboru pływającego. Jezioro Gopło zaliczane jest do III klasy żeglownej (najwyższej w klasyfikacji), natomiast Kanał Ślesiński do II. Droga wodna miała w przeszłości duże znaczenie dla przewozu towarów rolnych. Obecnie jej znaczenie ogranicza się do sezonowego wykorzystania przez ruch turystyczny na trasie Gopło – Konin. 30 proeko Zaopatrzenie w wodę Podstawę dla gospodarki wodnej na obszarze opracowania stanowi sieć wodociągów: Kruszwica – Łagiewniki – Grodztwo; Gocanowo – Rusinowo – Kicko; Popowo – Ostrowo; Racice – Lachmirowice – Giżewo – Rzepowo – Baranowo; Kościeszki – Rzeszynek – Siemionki; Jeziora Wielkie – Krzywe Kolano – Lubstówek – Rzeszyn – Włostowo; Skulsk – Lisewo – Mniszki; Rakowo – Skulska Wieś – Pilich – Czartowo; Kolonia Warzymowo – Łuszczewo – Mielnica Duża. Piotrków Kujawski – Połajewo – Przewóz. Pozostałe miejscowości (Ostrówek, Mietlica, Złotowo oraz fragmenty innych wsi) korzystają z lokalnych ujęć wody. Jezioro Gopło zasila dwa ujęcia powierzchniowe dla celów przemysłowych (Zakłady Tłuszczowe i cukrownia w Kruszwicy). Obszar opracowania znajduje się na terenie deficytu wodnego Polski, wynikającego z małej rocznej sumy opadów. W rzeczywistości nie występują tu większe niedobory wody, ze względu na położenie w zlewni przepływowego jeziora Gopło oraz w związku z zalegającymi w podłożu warstwami nieprzepuszczalnymi Gospodarka ściekowa W przeważającej większości, obszar opracowania nie jest wyposażony w sieć kanalizacyjną, a unieszkodliwianiu ścieków służą oczyszczalnie zlokalizowane w: Janocinie, Ostrowie i Siemionkach. Oczyszczalnie ścieków działają również w Lisewie i Kruszwicy. Konieczne jest skanalizowanie analizowanego terenu, gdyż większość gospodarstw rolnych nie objętych kanalizacją powoduje zanieczyszczenia wód podziemnych. Istnieją już projekty wprowadzenia sieci kanalizacyjnej. Na obszarze opracowania występują liczne (ok. 11) miejsca zrzutu ścieków, głównie do dopływów jeziora Gopło. Część ścieków jest odprowadzana bez pozwolenia wodno-prawnego. 31 proeko Zaopatrzenie w energię W Kruszwicy zlokalizowana jest elektrociepłownia pracująca przy cukrowni oraz dwa punkty zasilania 110/15 kV, znaczenia wojewódzkiego. Za wyjątkiem Kruszwicy, w NPT nie występują większe źródła energii. Istniejąca sieć oraz stacje elektroenergetyczne zaspokajają zapotrzebowanie miejscowej ludności. Wzdłuż granic NPT przebiegają linie przesyłowe elektroenergetyczne wysokiego napięcia: od strony północno-wschodniej – w odległości ok. 500 m; od strony południowo-wschodniej – w odległości 450 - 1500 m; od strony zachodniej (trzy nitki) – w odległości 700 – 5000 m w części północnej i 250 – 1000 m w części południowej. Tak duże zgrupowanie linii elektroenergetycznych związane jest z położeniem NPT na trasie przesyłu energii elektrycznej z zespołu elektrowni Pątnów – Konin – Adamów w kierunku północnym. Zaopatrzenie w ciepło opiera się na pracy lokalnych ciepłowni i kotłowni (Łagiewniki), a przede wszystkim indywidualnych źródeł ciepła. Gospodarka odpadami Składowiska odpadów, zarówno komunalnych jak i przemysłowych, zlokalizowane zostały poza granicami Parku. W bliskim jego sąsiedztwie znajdują się: wysypiska przemysłowe: w Kruszwicy, osadniki labiryntowe i pola filtracyjne oraz osadniki błota defekosaturacjnego cukrowni; w okolicy wsi Brześć – wylewisko odpadów Zakładów Tłuszczowych w Kruszwicy; wysypiska komunalne: w miejscowości Jeziora Wielkie (usytuowane pod liniami elektroenergetycznymi WN); na terenie wsi Mielnica Duża w Przepadliskach. Na terenie NPT znajduje się ok. 8 miejsc nielegalnego składowania odpadów, w miejscowościach: Grodztwo, Racice i Lachmirowice. Nielegalne wysypiska odpadów charakteryzują się bardzo niekorzystną ze względów środowiskowych lokalizacją. Część z nich umiejscowiona jest w bliskiej odległości od brzegów jeziora Gopło (do 250 m), część na terenie podmokłym, mającym połączenie z wodami jeziora, a część w bliskiej odległości od obszarów ochrony rezerwatowej. 32 proeko 2.3 ANALIZA GRANIC PARKU Granice Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia (zarówno parku krajobrazowego położonego w woj. kujawsko-pomorskim, jak i rezerwatu znajdującego się w woj. wielkopolskim), w przeważającej części mają charakter sztuczny. Wytyczone zostały one głównie wzdłuż dróg gruntowych oraz dróg o nawierzchni utwardzonej lokalnych i krajowych (Mapa 1). W miejscowości Gocanowo granica NPT obejmuje teren parku podworskiego, a w innych przypadkach (na niewielkich odcinkach) przebiega przez grunty orne wzdłuż linii umownych (np. w okolicy Skulska – wzdłuż linii łączącej dwa wiatraki). Jedyny „naturalny” odcinek granic NPT, o długości 75 m, przebiega wzdłuż dopływu Kanału Gopło–Świesz, na północny-wschód od wsi Przedłuż. Pomimo sztucznego charakteru granic NPT, ich przebieg jest w przeważającej części uzasadniony. Wytyczone zostały one wzdłuż dróg w taki sposób, aby objąć jak najmniejszy obszar rolniczy, zawierając jednocześnie tereny wymagające ochrony. W rezultacie w granicach Parku znajdują się rynny subglacjalne i towarzyszące im inne, cenne przyrodniczo, głównie ze względów faunistycznych, obszary. Częściowo, tereny o istotnych walorach przyrodniczych (np. zimowisko i noclegowisko gęsi zbożowej i białoczelnej i in.) wykraczają poza granice Parku w kierunku wschodnim i południowym (Mapa 1). Liczne tereny, znajdujące się w granicach NPT podlegają ochronie ze względu na walory krajobrazowe oraz wartości kulturowe. Na obszarze Parku znajdują się liczne grodziska, obiekty zabytkowe i stanowiska archeologiczne. Istnieje projekt Dyrekcji Parku dotyczący powiększenia jego obszaru. Planuje się włączenie terenów południowej części rynny subglacjalnej jeziora Gopło o wyrazistych zboczach, wraz z terenami podmokłymi (Mapa 1 i 2). Dnem rynny przepływa Kanał Warta-Gopło. Aktualnie tereny te stanowią fragment GoplańskoKujawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obszar planowanego powiększenia ograniczony jest drogami: od wschodu – Przewóz-Broniszewo, od południa – NoćKoszewo i od zachodu Warzymowo-Mielnica Duża. 33 proeko 3. OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, ŚRODOWISKA KULTUROWEGO I KRAJOBRAZU W PRZESZŁOŚCI ORAZ AKTUALNE I PROGNOZOWANE PROBLEMY TRÓJOCHRONY 3.1. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE 3.1.1. Morfologia terenu i jego podłoże geologiczne Przeszłość i współczesność 1. Dotychczasowe przekształcenia litosfery na terenie NPT związane były przede wszystkim z funkcjonowaniem rolnictwa (wylesienia i zabiegi agrotechniczne a stymulacja energii wodnej i wietrznej) oraz z rozwojem osadnictwa i infrastruktury technicznej (przekształcenia mechaniczne). 2. Dewastacja litosfery zachodziła jedynie w miejscach lokalnych wyrobisk kruszywa i torfu. 3. Specyficzną formą przekształceń litosfery w NPT są liczne odkrywki archeologiczne. 4. Jednym z podstawowych problemów użytkowych NPT jest rolnicze wykorzystanie bardzo urodzajnych gleb (czarne ziemie kujawskie), ulegających procesowi dewaloryzacji. Przyszłość 1. Potencjalne zagrożenie dla ochrony litosfery na obszarze NPT stwarza rozwój zainwestowania rekreacyjnego (legalnego i nielegalnego). Wzmożone użytkowanie rekreacyjne terenu prowadzi do zniszczeń roślinności, a to powoduje rozwój na terenach nachylonych procesów denudacyjnych, w tym erozyjnych. Procesy te raz uruchomione są trudne do ustabilizowania. 2. Niezbędne jest przeprowadzenie rekultywacji wyrobisk po lokalnej eksploatacji kruszywa i torfu. 3. Zagrożenie dla NPT stanowić może ewentualna eksploatacja złóż węgla brunatnego występujących w otoczeniu Parku. 4. Rozważenia wymaga, czy w aspekcie trójochrony walorów NPT korzystne jest przeciwdziałanie dewaloryzacji czarnych ziem i stymulowanie rozwoju rolnictwa, czy też proces odwrotny, aktualnie zachodzący. 34 proeko 3.1.2. Struktura hydrologiczna Przeszłość i współczesność 1. Obszar NPT (126,8 km2) stanowi zaledwie niewielki fragment zlewni jeziora Gopło (1408,2 km2), co sprawia, że objęcie ochroną jedynie parku nie może być skuteczne. 2. Zlewnia jeziora Gopło należy do najbardziej deficytowych hydrologicznie obszarów Polski (odpływ jednostkowy 2,0 l s-1 km-2), a zatem wymaga szczególnie rozważnych i często specyficznych działań w zakresie gospodarki wodnej. 3. Ogólny stan sanitarny wód powierzchniowych NPT uznać należy za katastrofalny, o czym świadczy pozaklasowa jakość wody jeziora Gopło i w przewadze zaliczane do III klasy czystości wody cieków zasilających. Stan ten wynika z nadmiernego nasilenia antropopresji i nieskuteczności dotychczasowych zabiegów ochronnych. 4. Istniejące rozpoznanie właściwości wód jeziora Gopło wskazuje na eutrofizacyjny charakter jego degradacji, spowodowany głównie nadmiernym dopływem nutrientów oraz ścieków przemysłowych i komunalnych z obszaru zlewni. 5. Za niekorzystną dla warunków ekologicznych jeziora uznać trzeba małą lesistość zlewni bezpośredniej (7,6%), przy dominacji rolniczego użytkowania ziemi (grunty orne - 79%). 6. Analiza przestrzennego rozkładu stanu jakościowego wód powierzchniowych wskazuje na istotne różnice, nawiązujące głównie do rozmieszczenia punktowych i obszarowych emitorów zanieczyszczeń, a także lokalizacji sprawnych systemów oczyszczania. 7. Wysoka podatność jeziora Gopło na degradację (III kategoria), wynikająca głównie z jego morfometrii (brak stratyfikacji) oraz intensywnej wymiany wody, czyni je obiektem wymagającym podwyższonego zakresu ochrony. 8. Ze względu na zdecydowane przekroczenie przez antropopresję poziomu naturalnej tolerancji systemów hydrograficznych nie występują w nich procesy samooczyszczania w stopniu umożliwiającym zachowanie równowagi przyrodniczej. 9. Jezioro Gopło uznać należy obecnie za zbiornik całkowicie zdegradowany, który nie jest w stanie samodzielnie zregenerować swoich naturalnych właściwości i wymaga zastosowania sztucznych zabiegów rekultywacyjnych. 35 proeko 10. Rozmieszczenie głównych emitorów zanieczyszczeń w bezpośrednim otoczeniu jeziora jest szczególnie niekorzystne, eliminując możliwości częściowej sorpcji nutrientów i innych aktywnych w procesie eutrofizacji elementów. 11. Wykonane dotychczas prace melioracyjne i zabudowa hydrotechniczna udrażniająca system odpływu przyczyniają się także niekorzystnie do złego stanu jakościowego zasobów wodnych. Prognozowane problemy 1. Ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do jeziora Gopło poprzez rozbudowę i modernizację lokalnych oczyszczalni ścieków. 2. Dobór skutecznej metody rekultywacji jeziora Gopło, dostosowanej do stopnia jego degradacji oraz przyrodniczych warunków regeneracji systemu. 3. Korekta granic Parku i (lub) utworzenie otuliny umożliwiające poprawę skuteczności ochrony zasobów wodnych oraz uporządkowanie zaniedbań gospodarki ściekowej na całym obszarze zlewni górnej Noteci. 4. Eliminacja negatywnych skutków melioracji odwadniających poprzez wykorzystanie lokalnych warunków zwiększenia retencji. 5. Utworzenie oraz rozszerzenie stref ochronnych w bezpośrednim sąsiedztwie cieków i jezior z wprowadzeniem do nich biologicznych kompleksów sorpcyjnych. 6. Dostosowanie zakresów ochrony zasobów wodnych do lokalnego poziomu aktywności hydrologicznej systemów rzecznych oraz odporności na degradację zlewni elementarnych. 7. Wyznaczenie wielkości zasobów dyspozycyjnych i nienaruszalnych zlewni jako podstawowych charakterystyk określających warunki poboru wody. 8. Sformułowanie wniosków dotyczących ekologicznie uzasadnionych zmian w strukturze zagospodarowania terenu (np. dolesienia). 9. Dostosowanie szczególnych założeń wymogów planów w zagospodarowania zakresie ochrony wód przestrzennego (eliminacja do obiektów uciążliwych). 10. Ocena możliwości zwiększenia zdolności samooczyszczania cieków poprzez odpowiednią zabudowę hydrotechniczną (dotlenienie wody). 36 proeko 3.1.3. Szata roślinna – flora Przeszłość 1. Przedmiotem ochrony oraz celem powołania rezerwatu krajobrazowego, a następnie parku krajobrazowego były walory faunistyczne (ornitofauna) oraz historycznokulturowe (pkt. 4 Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r., Rozporządzenie Woj. Bydgoskiego Nr 252/92 z dn. 10 grudnia 1992 r.). Także walory florystyczne nie zadecydowały o wydzieleniu siedmiu obszarów o szczególnym znaczeniu (pkt. 5 Zarządzenia MLiPD z dn. 15 września 1967 r.). 2. Szata roślinna traktowana była jako istotny element środowiska żerowania i lęgów ptaków wodnych. Są to przeważnie zbiorowiska roślinności wodnej o liściach pływających Nupharo-Nymphaeetum, szuwarowej Typhetum angustifoliae, Phragmitetum communis, Scirpetum maritimi, zaroślowej Salicetum pentandrocinereae i leśnej Circaeo-Alnetum. 3. W granicach wydzielonych obszarów o szczególnym znaczeniu odnotowano wystąpienie 417 gatunków, tj. 48 % flory NPT (tab. 2). Znajdują się tam także ostoje 49 % gatunków rzadkich i zagrożonych oraz 48 % chronionych odnotowanych na terenie Parku. 4. Przytoczone parametry wskazują dość wyraźnie na braki w racjonalnej ochronie flory, która obecnie praktycznie nie jest sprawowana. Braki są większe, jeśli uwzględni się okoliczność, iż samo występowanie populacji gatunków na terenie rezerwatu nie stanowi w większości przypadków żadnej gwarancji trwałej i skutecznej ochrony. Tabela 2 Walory florystyczne obszarów rezerwatowych NPT Kategoria Ogółem Chronione Ogółem zagrożenia* zagrożone bogactwo gatunkowe E V R I 1 8 3 12 5 201 3 13 3 19 6 219 1 9 1 1 12 3 184 2 14 3 19 5 245 - 4 1 5 90 1 8 - 9 2 165 1 14 1 1 17 9 317 4 26 6 1 37 13 417 3 23 3 2 31 13 472 7 48 14 2 70 24 854 8 51 14 2 75 27 865 Nazwa obszaru Trzciny Giżewskie Zatoka Sucha Kąty Kickowskie Bąbule Zatoka Biała Osoba Bachorze Potrzymionek Ogółem obszary o szcz. znacz. Pozostałe obszary rezerwatowe Obszary ochrony krajobrazowej Ogółem NPT * definicja i kryteria wyróżnienia wg Jackowiak B., Żukowski W. (1995) Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł Taks. Roślin UAM w Poznaniu, Nr 3, Bogucki Wyd. Naukowe 37 5. Ochrona bierna (rezerwatowa) mająca proeko swe uzasadnienie w ochronie klimaksowych ekosystemów naturalnych w warunkach Nadgopla z pewnością będzie miała mniejsze znaczenie. Takich bowiem miejsc nad Gopłem jest stosunkowo niewiele ze względu na historię intensywnego osadnictwa w przeszłości oraz obecny wysoki poziom gospodarki rolnej. 6. O fizjonomii Nadgopla decydują głównie zbiorowiska nieleśne (łąki, pastwiska, szuwary). Walory przyrodnicze tych ekosystemów wymagać będą ochrony czynnej. 7. Nadgople, podobnie jak całe Kujawy, było obszarem bardzo wczesnego, dynamicznego osadnictwa. Obszar zamieszkiwany przez plemię Goplan i Polan był kolebką formującej się państwowości polskiej w czasach wczesnopiastowskich. Kruszwica, obok Gniezna i Lednicy, pełniła wówczas rolę jednej ze stolic książęcych. Towarzyszyły jej liczne osady służebne. Wspomnieć należy także o niepospolitej żyzności czarnych ziem kujawskich. Przesłanki powyższe zadecydowały o szybkim przeobrażeniu pierwotnego krajobrazu. Nieprzebyte wilgotne lasy liściaste ustąpiły miejsca żyznym gruntom ornym, łąkom i pastwiskom. Lasy zachowały się jedynie w mocno przeobrażonym stanie w postaci wąskich pasów przybrzeżnych. W miarę dobrze zachowane są do dzisiaj rozległe powierzchnie szuwarów. Szczególnie intensywne przeobrażenia szaty roślinnej objęły północną , tj. bardzo żyzną i atrakcyjną dla rolnictwa część NPT. Aktualne i prognozowane problemy 1. W ostatnich kilku latach jesteśmy świadkami nowych, nie spotykanych dotychczas na tym terenie zagrożeń dla przyrody. Jest to tym bardziej groźne, iż dotyczy południowej, tj. stosunkowo najmniej przeobrażonej i najciekawszej pod względem florystycznym części Parku. Zagrożenie ma bezpośrednie źródło w sytuacji społeczno-gospodarczej ostatnich kilku lat. 2. Grupą społeczno-zawodową, która szczególnie mocno odczuła koszty reform społeczno-gospodarczych są rolnicy. Produkcja rolna na gruntach gorszej jakości przestała się opłacać. Z drugiej strony zmieniły się zasady organizowania tak potrzebnego przecież wypoczynku na świeżym powietrzu dla mieszkańców miast. Zakłady pracy przestały być zainteresowane utrzymywaniem dotychczasowych ośrodków wypoczynkowych i organizowaniem w nich pobytu wypoczynkowego pracowników. Stworzone zostały jednocześnie bardzo liberalne przepisy dotyczące obrotu ziemią. Zaspokojenie pragnienia posiadania na własność 38 proeko kawałka gruntu w atrakcyjnym miejscu stało się bardzo realne. Przysłowiowe posiadanie daczy nad jeziorem stało się w mniemaniu grupy „nowobogackich” wyznacznikiem ich pozycji społecznej. Często spotkać można w lokalnej prasie lub na słupach ogłoszenia o sprzedaży działek rekreacyjnych. Jest to podstawowe wyzwanie, które należy podjąć w trakcie opracowywania planu ochrony NPT. 3. Z innych zagrożeń o charakterze ogólnym, tj. oddziałujących na znaczną część obszaru Parku wymienić należy: nierówny status prawny południowej i północnej części NPT; wysoki poziom produkcji rolnej (szczególnie roślinnej), odpowiedzialnej za spływy biogenów do jeziora; na szczęście w północnej części Nadgopla występują wyłącznie płaskie brzegi, o szerokim pasie roślinności szuwarowołąkowej (jest to element ekosystemu Nadgopla, który bezwzględnie należy chronić i zabezpieczyć przed pokusą zaorania i przeznaczenia na pola uprawne); ścieki komunalno-przemysłowe Strzelna, Kruszwicy, Piotrkowa Kujawskiego i Radziejowa (nadzieją na unormowanie gospodarki wodno-ściekowej jest powołany do życia 24 maja 1996 roku Związek Gmin Zlewni Jeziora Gopło); zaprzestanie ze względów ekonomicznych rolniczego użytkowania niektórych gruntów ornych i użytków zielonych (zalesienia porolne, recesja roślinności i flory charakterystycznej dla łąk i pastwisk; obniżenie poziomu wód gruntowych w wyniku przeprowadzonych w przeszłości melioracji (degradacja gleb torfowych); traktowanie przez większą część społeczności lokalnej miedz, zadrzewień i czyżni śródpolnych, oczek wody, pasów przydroży jako bezpańskich nieużytków lub nawet siedlisk chwastów i szkodników, które należy wyciąć, spalić, zasypać lub ograniczyć powierzchniowo do minimum. 4. Niezależnie od wyżej zarysowanych problemów natury ogólnej w granicach Parku istnieją obszary o szczególnie jaskrawo zaznaczonych konfliktach wynikających z jednej strony z ich szczególnych walorów florystycznych, a z drugiej strony z oddziaływań gospodarczych (tab. 3, Mapa 2). 39 proeko Tabela 3 Charakterystyka stref konfliktowych “Gospodarka-flora” Strefa A B C D E Lokalizacja strefy kompleks leśnoszuwarowy na S od Grodztwa Ogólny opis walorów floryst. enklawa kalcyfilnej roślinności łąkowej z rzadkimi gatunkami: Allium angulosum, Cnidium dubium, Epipactis palustris, Gentiana uliginosa,, Heleocharis pauciflora 1 km na E od wyrobisko piasku i żwiru z Złotowa przy jedynym stanowiskiem na drodze do terenie NPT rzadkiego Brześcia gatunku Silene conica 2 km na E od wyrobisko piasku i żwiru Mietlicy przeciętne walory florystyczne (brak rzadkich gatunków) E brzeg Gopła pola uprawne oraz wąski między pas przybrzeżnej roślinności Złotowem i łąkowo-szuwarowej Mietlicą grodzisko w Mietlicy na E brzegu jez. Gopło Charakter i efektywność dotychczasowej ochrony Charaker problemu Postulowany zakres ochrony lokalizacja w granicach strefy rezerwatowej o szczególnym znaczeniu (Zatoka Sucha) nie stanowi żadnej gwarancji zachowania naturalna sukcesja wierzb krzewiastych (Salix cinerea) oraz roślinności szuwarowej (Phragmitetea, Magnocaricetea) ochrona czynna ograniczenie ekspansji wierzb (sukcesywne usuwanie z korzeniami młodego nalotu i podrostu wierzb), okresowe wykaszanie ręczne brak ochrony dzikie wysypisko śmieci i likwidacja dzikiego wysypiska wylewisko nieczystości płynnych śmieci u źródeł cieku płynącego obniżeniem orpikowskim wykorzystanie wyrobiska jako likwidacja dzikiego wysypiska miejsca składowania śmieci brak ochrony brak ochrony murawy kserotermiczne na brak ochrony zboczach grodziska ze stanowiskiem wielu rzadkich gatunków: Lavatera thuringiaca, Phleum Boehmeri, Stachys recta, Thalictrum minus, Veronica spicata zabudowa rekreacyjna prowadzaca do całkowitego zniszczenia lub utraty funkcji buforowej wąskiego pasa roślinności przybrzeżnej zalesienie (dąb) podstawy zboczy grodziska, które doprowadzi do zacienienia zboczy i w konsekwencji recesji unikalnej roślinnosci kserotermicznej, nieuporzadkowany ruch turystyczny prowadzący do erozji zboczy rygorystyczne przestrzeganie prawa wodnego i budowlanego (przegląd legalności dotychczasowych inwestycji) sukcesywna likwidacja nasadzenia dębu (nie jednorazowa - gdyż mogłaby przyczynić się do masowego rozwoju roślinności mezo- lub nawet nitrofilnej, ustawienie estetycznej wieży widokowej przy drodze prowadzącej nad jezioro, co powinno wyeliminować turystyczną penetrację zboczy 40 proeko skarpa na N brzegu oczka wody zalegającego w NE krańcu rozległej rynny łączącej się na SW z jez. Skulska Wieś W brzeg Gopła w rejonie Galiszewa murawa kserotermiczna z brak ochrony jedynym znanym w Wielkopolsce stanowiskiem Hypochoeris maculata oraz innych, rzadkich gatunków: Peucedanum cervaria, Scorzonera humilis, Serratula tinctoria, Trifolium montanum rozległy kompleks łąkowy z brak ochrony najliczniejszą w NPT populacją Gentiana uliginosa naturalna sukcesja roślinnosci zaroślowo-leśnej utrzymanie ekstensywnego wypasu zapobiegającego ekspansji drzew i krzewów sukcesywne zaprzestanie użytkowania rolniczego pod wpływem presji zabudowy rekreacyjnej H E brzeg jez. Gopło w rejonie Przewozu wąski pas roślinności łąkowo-szuwarowej ze stanowiskiem bardzo rzadkiego gatunku trawy Scolochloa festucacea na S granicy zasięgu brak ochrony J S część Półwyspu Potrzymiech leżąca na W od bagien Bachorzy rozległy kompleks łąk i pastwisk o zróżnicowanych warunkach wilgotnościowych ze stanowiskiem rzadkich roślin: Gentiana uliginosa, Centaurium pulchellum, Viola stagnina, Cirsium acaule, Cnidium dubium kompleks w całości położony w strefie rezerwatowej ekstensywne użytkowanie łąkowo-pastwiskowe niszczenie wąskiego pasa roślinn. naturalnej i seminaturalnej, pełniącego funkcję naturalnego filtra wychwytującego spływające do jeziora po stromym zboczu biogeny, niszczenie populacji Scolochloa festucacea potencjalna groźba zaprzestania użutkowania rolniczego natychmiastowe wstrzymanie zabudowy i rozbiórka wybudowanych już obiektów (teren zalewowy), przywrócenie użytkowania łąkowo-pastwiskowego przegląd zgodności dokonywanych inwestycji z prawem wodnym i budowlanym F G dalsze utrzymywanie obecnych form użytkowania 41 rozległy kompleks podmokłych łąk, turzycowisk i szuwarów ze stanowiskami rzadkich roślin: Carex filiformis, Cladium mariscus, Heleocharis pauciflora, Triglochin maritima, Euphorbia lucida, Glaux maritima L kompleks rozległy kompleks wilgotnych łąkowołąk i pastwisk ze szuwarowy na stanowiskiem rzadkich S brzegu roślin: Taraxacum palustre, zachodniego Epipactis palustris, Gentiana odgałęzienia uliginosa, Pedicularis jez. Gopło w palustris, Inula salicina, rejonie Parnassia palustris, Borowej Heleocharis pauciflora, Łuszczewskiej Hydrocotyle vulgaris, Orchis incarnata, Orchis latifolia M rozległe rozległy, niezwykle obniżenie zróżnicowany kompleks rynnowe roślinności wodnej, będące szuwarowej, łąkowej i leśnej przedłużenie ze stanowiskami wielu m NE jez. rzadkich gatunków:: Cladium Skulska Wieś mariscus, Sanguisorba officinalis, Dianthus superbus, Ostericum palustre, Trollius europaeus, Lilium martagon, Lathyrus niger, Lathyrus montanus, Convallaria maialis, Źródło: Opracowanie autorskie dr J. Chmiela K N część Półwyspu Potrzymiech proeko część kompleksu włączona jest do strefy rezerwatowej o szczególnym znaczeniu (rezerwat „Bąbule”) - nie ma to jednak żadnego, pozytywnego wpływu na stan zachowania kompleksu brak ochrony zaprzestanie użytkowania łąkowo-pastwiskowego prowadzące do ekspansji roślinności szuwarowej ponowne wprowadzenie użytkowania kośnego zaprzestanie użytkowania na znacznej powierzchni kompleksu utrzymanie lub przywrócenie dotychczasowego użytkowania brak ochrony potencjalna groźba dotycząca zaprzestania lub zintensyfikowania użytkowania gospodarczego, szczególnym zagrożeniem dla tego kompleksu byłoby rozszerzenie wypasu stad gęsi z fermy w Mniszkach utrzymanie dotychczasowego użytkowania kośnego łąk, wykupienie najcenniejszych fragmentów lasu z rąk prywatnych przez Dyrekcję Parku 42 proeko 3.1.4. Szata roślinna - ekosystemy leśne i nieleśne Przeszłość 1. Współczesna roślinność Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia ukształtowana w wyniku wielowiekowych oddziaływań człowieka, jest charakterystyczna dla krajobrazów rolniczych. Znaczna część zbiorowisk roślinnych nosi w sobie cechy dokonanych już antropogenicznych przekształceń. Najważniejsze z nich wymieniono poniżej. 2. Znaczne odlesienie i fragmentacja kompleksów leśnych. 3. Degeneracja fitocenoz leśnych poprzez monotypizację drzewostanów, wprowadzenie gatunków drzew nie zawsze typowych dla danego siedliska oraz nasadzenia gatunków obcych (np. topole). 4. Przesuszenie niektórych powierzchni łąk na podłożu organicznym, powstanie fitocenoz na glebach murszowych. 5. Przekształcenie roślinności łąkowej, pastwiskowej i polnej przez intensywne użytkowanie gospodarcze, zanik rzadkich składników szaty roślinnej typowej dla ekstensywnej gospodarki. 6. Ograniczenie areału fitocenoz szuwarowych (i najprawdopodobniej też wodnych) w sąsiedztwie Kruszwicy oraz nadgoplańskich wsi, co wiąże się z nadmierną eutrofizacją i oddziaływaniami mechanicznymi. Aktualne i prognozowane problemy Do aktualnych czynników, głównie antropogenicznych, zmieniających wykształconą obecnie szatę roślinną należą przede wszystkim: 1. Nadmierna penetracja niektórych ekosystemów (leśnych, murawowych) przez człowieka, np. w rejonie Kruszwicy i Mietlicy. 2. Zabudowa letniskowa obrzeży Gopła, likwidująca niektóre fragmenty łąk, pastwisk i muraw. 3. Zaśmiecanie leśnych, szuwarowych i pastwiskowych fitocenoz nad Gopłem. 4. Pozostawianie nieużytkowanych obecnie fragmentów łąk, w związku z tym naturalne tworzenie się ziołorośli i zarośli. 5. Zamiana powierzchni łąkowych i pastwiskowych na grunty orne. 43 proeko 3.1.5. Fauna Przeszłość i współczesność 1. Na obszarze NPT główny nacisk został dotychczas położony na ochronę awifauny, której bogactwem gatunkowym i ilościowym teren ten charakteryzował się zawsze. Już w okresie przedwojennym na Potrzymiechu, na jego północnym cyplu utworzono rezerwat ornitologiczny. Głównym przedmiotem ochrony tego rezerwatu były gatunki ptaków wodnych i błotnych. Po wojnie, w końcu lat 50. przystąpiono do prac nad utworzeniem dużego obszaru chronionego pod nazwą „Nadgoplański Park Tysiąclecia”. W latach 1958-1959 przeprowadzona została pierwsza pełna inwentaryzacja awifauny (Czarnecki 1962). Znaleziono wówczas 122 gatunki ptaków. Na podstawie tych badań wytyczono główne kierunki ochrony awifauny. Sugerowano utworzenie co najmniej kilku rezerwatów ornitologicznych, a rezerwat istniejący na Potrzymiechu wymagał odpowiedniego zabezpieczenia; zaproponowano przeprowadzanie kontroli stanu ilościowego ptaków drapieżnych (głównie błotniaka stawowego), a ewentualny nadmiar ptaków proponowano odstrzelić. Zwrócono uwagę aby nie dopuszczać do masowego, zimowego wycinania lub wypalania trzcinowisk, koniecznością stało się ograniczenie możliwości połowu na wędkę, bardzo ważne było wyznaczenie miejsc biwakowych dla turystów oraz zwiększenie liczby strażników łowieckich. 2. W końcu lat 70. przeprowadzona została szeroka akcja zalesiania Potrzymiecha, głównie łąk zalewowych położonych w rejonie Bachorzy. Zniszczenie naturalnych łąk odbiło się bardzo negatywnie na liczebności par lęgowych cennych gatunków kaczek łąkowych, np. płaskonosa i cyranki oraz siewkowców, np. krwawodzioba, rycyka, czajki i kszyka. 3. Jezioro Gopło wraz z najbliższą okolicą jest uznaną ostoją ptaków wodnych i błotnych o randze europejskiej (oznaczona nr 039, Grimett i Jones 1989). 4. W roku 1988 rozpoczęto kompleksową dokumentację stanu awifauny lęgowej, przelotnej i zimującej. W latach 1988-1992 przeprowadzono inwentaryzację i kartowanie miejsc lęgowych średnio licznych gatunków lęgowych, a w latach 1993-1995 opracowano atlas rozmieszczenia wszystkich gatunków ptaków lęgowych (Kupczyk 1997). 5. Od 1994 roku rozpoczęto monitoring gniazd bociana białego, położonych na powierzchni 500 km2 (łącznie z całym Parkiem). 44 proeko 6. Od 1995 roku gromadzone są w Parku dane na temat przelotów gęsi i żurawia. Prócz żurawia, obserwacjami objęto następujące gatunki gęsi: gęgawę, zbożową i białoczelną. 7. Praktyczne działania w zakresie ochrony ptaków były znikome i ograniczyły się do podnoszenia gniazd bociana białego umiejscowionych na słupach energetycznych. 8. Inne, dotychczasowe działania na rzecz ochrony fauny NPT miały charakter inwentaryzacyjny wybranych gatunków lub grup zwierząt. Jednak nigdy nie obejmowały one obszaru całego Parku. 9. Po ptakach najwięcej informacji dotyczy ryb, głównie gatunków użytkowanych gospodarczo. Gopło było zarybiane, wprowadzono tu obce gatunki ryb - tołpygi pstrą i białą. 10. W drugiej połowie lat 90. prowadzone były badania nad rozmieszczeniem płazów. Przyszłość 1. Wszelkie prace i działania obejmujące ochronę fauny Parku oraz ich zakres będą przedstawione w „Operacie ochrony fauny Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia”. Obecnie zarysowane zostaną jedynie przewidywane główne kierunki tych działań ze szczególnym zwróceniem uwagi na potencjalne konflikty. 2. Najwyższą rozpoznaną obecnie wartością faunistyczną są bogate lęgowiska ptaków wodnych i błotnych, ginących w skali kontynentu. Trzeba bezzwłocznie opracować i wdrożyć program rekultywacji dawnych łąk nie koszonych i powoli zarastających w procesie naturalnej sukcesji roślinnej w kierunku zakrzewień wierzbowych. 3. Na Gople położone jest najliczniejsze w Wielkopolsce lęgowisko gęgawy, które zasila inne miejsca rozrodu tego gatunku w całej Polsce środkowej. Na obszarze Parku mają swoje tereny łowieckie dwa koła myśliwskie. Problem polowań i ich oddziaływania na gęsi lęgowe, przelotne i zimujące zostanie szczegółowo omówiony w operacie. Jest prawie niezbędne zakazanie wszelkich polowań na terenie Potrzymiecha. 4. W NPT znajduje się skupisko lęgowe bąka (do 19 par), którego egzystencja jest ściśle związana z rozwiniętymi i rozległymi obszarami trzcin i oczeretów. Rysuje się tutaj konflikt, gdyż trzcina jest ważnym źródłem utrzymania dla wielu rodzin mieszkających nad Gopłem. Istnieje pilna potrzeba opracowania oddzielnego operatu łącznie z bardzo szczegółową mapą, przez zespół specjalistów złożony z 45 proeko ornitologa, ekologa roślin i hydrobiologa, określający zakres i sposoby korzystania z zasobów trzcinowych. Sukcesem będzie przekonanie miejscowych „trzciniarzy” do racjonalnego korzystania z trzcinowisk zgodnego z zasadami ochrony. Dotychczas Dyrekcja Parku nie zanotowała większych konfliktów. 5. W przypadku ptaków wodnych wykorzystujących szuwary trzcinowe jako miejsce do odbywania lęgów zagrożeniem jest rozwijające się nielegalne budownictwo rekreacyjne, wędkarstwo i turystyka wodna. Zahamowanie zabudowy brzegów domkami rekreacyjnymi dotyczy także Jezior Skulskich. Główne działania ochronne będą zmierzały do wytypowania i wyznaczenia fragmentów jeziora o ograniczonym dostępie. Już obecnie z żeglarstwa i połowów z łodzi wyłączona została zachodnia odnoga jeziora. W bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatów nie można także łowić ryb z łodzi. Nadal powinien być bardzo ograniczony sport motorowodny. Zamierzone cele można osiągnąć przez szeroką akcję edukacyjną i uświadamiającą, na przekonywaniu miejscowej ludności i przybywających tutaj turystów o znaczeniu ochrony ptaków i ich miejsc lęgowych. Promować należy wysokokwalifikowaną turystykę proekologiczną. 6. Ochrona fauny NPT związana jest ściśle z odtwarzaniem niektórych siedlisk wodnych i podmokłych, głównie przez odbudowę obszarów łąkowych. W ostatnich latach wiele przesuszonych łąk rolnicy po przeoraniu zamienili na pola uprawne. Jest to proces zauważalny i obserwowany w wielu miejscach NPT. 7. Na skuteczną ochronę lęgowisk ptaków wodnych i płazów będzie miało istotny wpływ odtworzenie poprzez sztuczne podtopienia i koszenie terenów dawnych łąk torfowiskowych, które obecnie zarastają trzciną ekotypu A, zupełnie nie przydatną do odbywania lęgów dla ptaków i płazów. 8. Innym problemem są stosunki hydrologiczne związane ze zbiornikiem Jeziorsko. Pojemność tego zbiornika pozwala na zretencjonowanie w nim w całości przeciętnego wiosennego przyboru wody w dolinie Warty, poprzednio zalewającego i podtapiającego poprzez Kanał Warta-Gopło niżej położone obszary rejonu nadgoplańskiego. 9. Najistotniejszym problemem pozostającym do rozwiązania, a rzutującym na skuteczność ochrony fauny będzie likwidacja już powstałych, bez pozwoleń na budowę, domków rekreacyjnych na brzegach jezior w NPT. Konflikty będą tu najostrzejsze i najtrudniejsze do realizacji. 46 proeko 10. Kolejnym zagadnieniem związanym ze skuteczną ochroną fauny (głównie gęsi i żurawi w okresie przelotów) jest problem szkód w uprawach powodowanych przez stada gęsi i żurawi. Na razie nie odnotowano większych konfliktów. 11. W okresie przelotów wiosennych i jesiennych na Gople odpoczywa ok. 20 tysięcy gęsi oraz 10 tysięcy osobników innych gatunków wodnych. Tak znacznej liczbie ptaków należy zabezpieczyć spokój w miejscach odpoczynku. W miesiącach o najwyższej intensywności przelotu (wiosną koniec lutego i marzec; jesienią październik i listopad) należy zabronić wszelkich polowań w pobliżu miejsc koncentracji przelatujących motorowodnych. ptaków i zakazać uprawiania sportów 47 proeko 3.2. ŚRODOWISKO KULTUROWE Przeszłość Najstarsze poczynania dążące do ochrony środowiska kulturowego obszaru dzisiejszego Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia datują się na koniec XVIII w. Wtedy to, począwszy od 1787 roku, w Kruszwicy zaczęto rozbierać ruiny średniowiecznego zamku kazimierzowskiego w celu uzyskania materiału ceglanego do wznoszenia budynków w Inowrocławiu i dworu niemieckiego właściciela Kruszwicy-Grodztwa. Jednakże w 1791 i w 1796 roku weszły w życie dekrety konserwatorskie króla pruskiego zarządzające ochronę zabytkowych ruin. Dzięki nim ocalała z zamku kruszwickiego wieża nazwana później „Mysią Wieżą”, która w 1896 roku została odrestaurowana i udostępniona zwiedzającym. W XIX wieku, a zwłaszcza w jego drugiej połowie, wraz z rozwojem idei ochrony środowiska kulturowego oraz z powstaniem instytucji konserwatorskich, poczyniono dalsze prace w celu zachowania architektonicznej substancji zabytkowej Kruszwicy. Wówczas to zostały przeprowadzone prace konserwatorskie w kolegiacie kruszwickiej (lata 1859-1869). W tym stanie romańska kolegiata przetrwała do 1954 roku, kiedy to podjęto działania zmierzające do rekonstrukcji jej pierwotnego charakteru architektonicznego. Zwiększenie troski o zachowanie dziedzictwa kulturowego w XIX i w początku XX wieku spowodowane było także popularyzacją dziejów Polski i roli, jaką w nich odegrała Kruszwica i pobliski region w bogatym piśmiennictwie naukowym, w poezji, dramacie, w licznych powieściach (Słowacki, Kraszewski i inni). Legendarne dzieje tego ośrodka znalazły swoje odbicie również w licznych dziełach plastycznych, a także w projekcie organizacji tu obchodów milenijnych w 1860 roku. W ramach tych obchodów przeniesionych następnie na 1863 rok miano między innymi usypać w Kruszwicy, naprzeciw kolegiaty kopiec ku czci Piastów. Uroczystości te jednak prócz kościelnych nie doszły do skutku. Owe dążenia o charakterze patriotycznym posiadały duże znaczenie dla ochrony różnorodnych dóbr kulturowych. Sprzyjała temu także panująca ówcześnie moda na kolekcjonowanie zabytków historycznych i okazów przyrodniczych. Wiemy, iż w regionie kruszwickim bogate kolekcje, o różnorodnym charakterze posiadali w swych dworach ziemianie zasłużeni dla życia kulturalnego Kujaw, współpracujący z instytucjami konserwatorskimi i muzealnymi. Duże zasługi w tym zakresie wniosła 48 proeko rodzina Trzcińskich z Ostrowa nad Gopłem, Popowa i Mietlicy. Również niektórzy niemieccy właściciele ziemscy, jak np rodzina Willamowitz-Moellendorf, posiadali interesujące kolekcje zabytków. Duże zasługi dla ochrony środowiska kulturowego wnieśli profesorowie J. Kostrzewski i Z. Zakrzewski. Pierwszy z nich wielokrotnie prowadził różnego typu badania na Kujawach, działając już przed pierwszą wojną światową jako konserwator w Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu. Urodzony w pobliskim Siedlimowie prof. Zakrzewski był od 1918 roku konserwatorem zabytków przedhistorycznych na okręg poznański. Gdy w 1920 roku powstało Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych w kompetencji prof. Zakrzewskiego znalazły się Wielkopolska wraz z Kujawami, a od 1922 roku także obszar Pomorza (łącznie z Toruniem). Dużą zasługą prof. Zakrzewskiego było zainicjowanie między innymi inwentaryzacji grodzisk wczesnośredniowiecznych. Naukowym efektem owych długoletnich prac było dzieło W. Kowalenki „Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej”, wydane w 1938 roku w Poznaniu. Prof. Z. Zakrzewski na terenie nadgoplańskim prowadził różnego typu badania naukowe uzyskując bogate zbiory zabytkowe z wielu stanowisk archeologicznych, między innymi z Lubstówka, z Mietlicy, Ostrowa, Popowa, Złotowa oraz z Rzeszynka. W 1922 roku wspólnie z prof. J. Kostrzewskim penetrował obszar niszczonego grodziska ludności kultury łużyckiej na Ostrowie Rzępowskim w Kruszwicy. Tam też prof. Z. Zakrzewski podjął dalsze badania ratownicze. W ochronie i zachowaniu środowiska kulturowego oprócz instytucji konserwatorskich odegrały wybitną rolę muzea i towarzystwa kulturalne sięgające tradycją XIX wieku. Tam przekazywane były często zbiory zabytków z terenów nadgoplańskich. I tak np. zabytki z Mietlicy trafiły już w 1888 roku, a następnie w 1922 do kolekcji Towarzystwa Nauk w Poznaniu (później Muzeum Archeologicznego), czy też Muzeum Miejskiego w Bydgoszczy. Tą drogą trafiały też do zbiorów wielu instytucji pozostałości kultury materialnej z innych miejscowości regionu (w tym między innymi okazy numizmatyczne). Do dziś dnia w Kruszwicy brak jest niestety placówki muzealnej, która gromadziłaby historyczne pozostałości kultury materialnej. Wprawdzie już w 1936 roku uchwałą Magistratu Kruszwickiego postanowiono założyć muzeum regionalne, do którego eksponaty polecono zgromadzić Zarządowi Kółka Włościańskiego, a w 1939 roku Rada Miejska podjęła uchwałę o sfinansowaniu w Kruszwicy 49 proeko Nadgoplańskiego Muzeum Regionalnego. Jednak wybuch wojny uniemożliwił zrealizowanie tego przedsięwzięcia. Ekspozycję muzealną stworzono w końcu lat czterdziestych. Znajdowały się tutaj eksponaty archeologiczne, przyrodnicze i etnograficzne. Wśród tych ostatnich na uwagę zasługiwały stroje kujawskie, sprzęty meblarskie, narzędzia do obróbki lnu, wełny i inne. W początkach lat pięćdziesiątych ekspozycja ta została zamknięta ze względu na zły stan budynku (istniała groźba jego zawalenia). Zabytki archeologiczne trafiły do Muzeum Okręgowego w Toruniu, a okazy etnograficzne do Muzeum Kujawskiego we Włocławku oraz Muzeum Etnograficznego w Toruniu. W 1998 roku otwarto w Kruszwicy stałą ekspozycję muzealną, ukazującą dzieje regionu kruszwickiego. Zabytki tam prezentowane pochodzą z wieloletnich badań Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Poznaniu). Wzmożenie ochrony środowiska kulturowego w regionie nadgoplańskim wiązało się w okresie powojennym między innymi z planowymi, wieloaspektowymi pracami archeologicznymi, łączącymi się z rocznicą Millenium Państwa Polskiego. Badania takie zapoczątkowane zostały w Kruszwicy w 1948 roku. Wtedy to, w ramach kierownictwa badań nad początkami Państwa Polskiego, prof. J. Jakimowicz podjął systematyczne prace wykopaliskowe na terenie Ostrowa Rzępowskiego i tzw. „Przygródka” . W późniejszym okresie, aż do dnia dzisiejszego, badania archeologiczne różnego rodzaju prowadzi tu Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Prace te, w tym także o charakterze konserwatorsko-ratowniczym, objęły znaczną część dzisiejszego Nadgoplańskiego archeologicznych Parku na tym Tysiąclecia. obszarze Oprócz inwentaryzacji przeprowadzono stanowisk szerokopłaszczyznowe wykopaliska między innymi na unikatowych stanowiskach w Łagiewnikach, Polanowicach, na plemiennym grodzie w Mietlicy i jego zapleczu. Analizując problemy ochrony środowiska kulturowego w przeszłości można dodać, iż dużą przeszkodę w prawidłowej opiece nad unikatową spuścizną obszarów nadgoplańskich stanowiło w ostatnich latach peryferyjne ich położenie administracyjne. Pamiętajmy, iż już w XIX wieku taką barierą była granica między zaborem pruskim a rosyjskim przebiegająca tuż za Mietlicą. Po drugiej wojnie światowej rejony te podzielone były pomiędzy trzy województwa: bydgoskie, włocławskie i konińskie, a obecnie kujawsko-pomorskie i wielkopolskie. Podziały 50 proeko administracyjne jak i fakt, iż region nadgoplański w każdym z tych układów pozostawał obszarem granicznym powodował zarazem inne podejście do ochrony dziedzictwa kulturowego. Przełamanie owego czynnika determinującego zakres działań ochronnych w obecnej chwili możliwe jest tylko poprzez prowadzenie szerszych, interdyscyplinarnych prac studialnych pod patronatem instytucji naukowych, w tym działającej tu placówki Polskiej Akademii Nauk (Kruszwickie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN) lub Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia. Aktualne i prognozowane problemy Rejon Kruszwicy Jednym z najcenniejszych zespołów kulturowych regionu nadgoplańskiego jest jednostka usytuowana w Kruszwicy. Zasięg osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego przekracza granice Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, bowiem liczne stanowiska archeologiczne zlokalizowane są tutaj na obszarze dzisiejszego miasta (zarejestrowano tu dotychczas 47 stanowisk archeologicznych datowanych na okresy od młodszej epoki kamienia po dobę nowożytną). Do najważniejszych należy kompleks usytuowany u nasady półwyspu w Kruszwicy, a stanowiący pozostałość wczesno- i późnośredniowiecznego grodu kruszwickiego, jednego z czterech ośrodków grodowych w wczesnośredniowiecznej Polsce wzmiankowanych już w przekazach dwunastowiecznych oraz w źródłach późniejszych. Na miejscu grodu w drugiej połowie XIV wieku Kazimierz Wielki zbudował zamek, z którego ocalała jedynie otoczona legendami Mysia Wieża. W pobliżu, na brzegach Gopła rozciągają się liczne osady i cmentarzyska, natomiast na końcu półwyspu (pierwotnie na wyspie) znajdują się pozostałości niemniej cennego zabytku kruszwickiego - grodu z początku epoki żelaza (współczesnego grodowi biskupińskiemu). Gród ten i prawdopodobnie związane z nim osady został spalony przez stepowy lud Scytów w ich marszu z południa na północ. Na wielu stanowiskach archeologicznych usytuowanych tutaj prowadzono badania archeologiczne, które dostarczyły ogromnej liczby bezcennych źródeł, unikatowych niejednokrotnie w skali europejskiej. Należy podkreślić, iż kompleks kruszwicki znalazł ważkie miejsce w literaturze naukowej, będąc prezentowany także w opracowaniach sporządzonych w ramach ukazania dziedzictwa światowego na forum Rady Europy. Obszar, na którym zlokalizowane są najcenniejsze stanowiska archeologiczne, objęty jest ścisłą ochroną konserwatorską, a dodatkowo pieczę sprawuje tu mieszcząca się placówka 51 proeko naukowa (Kruszwickie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk - ul. Popiela 3). Planuje się prezentację wyników kilkudziesięcioletnich badań naukowych w projektowanej tu jednostce muzealnej, której zaczynem jest ekspozycja ukazująca przeszłość Kruszwicy i jej regionu. Jak wzmiankowano wyżej, teren dzisiejszego półwyspu znajduje się w strefie ścisłej ochrony substancji zabytkowej, stąd wykluczone są tu jakiekolwiek inwestycje budowlane. Podkreślić jednak należy, że obszar ten ze względu na swoje walory krajobrazowe i turystyczne należy do najatrakcyjniejszych miejsc w Kruszwicy, poddanych stałej presji inwestycyjnej i wielu jest chętnych do wznoszenia tu różnego rodzaju budynków, pawilonów itp. O ile jednak teren ten chroniony jest prawnie, to wschodni i zachodni brzeg Gopła naprzeciw strefie możliwych inwestycji pod zespołu grodowego znajduje się w warunkami towarzyszącego im dozoru archeologicznego (strefa W). Należy przypuszczać, iż właśnie tam można się spodziewać nowych inwestycji budowlanych. Pozostaje więc problem ochrony nie tylko cennych stanowisk archeologicznych, jak np pobojowisko i zarazem cmentarzysko z bitwy rozegranej tu w 1096 roku podczas walk dynastycznych między Władysławm Hermanem a jego synem Zbigniewem, lecz także krajobrazu historycznego Kruszwicy. Postulowane jest zatem wykupywanie przez Urząd Miasta gruntów z rąk prywatnych, umożliwiające kontrolę prac budowlanych. Dotyczy to także terenów najbliższych, jak np. obszar rynku, brzeg Zagopla czy zachodnie pobrzeże jeziora położone w granicach miasta. W otulinie parku leży także jeden z najwspanialszych polskich zabytków architektury romańskiej, jakim jest kolegiata pw. św. Piotra i Pawła. Teren na którym się ona znajduje winien być chroniony szczególnie. Rejon Gocanowa- Grodztwa Stanowiska archeologiczne grupują się tutaj w kilku punktach, a mianowicie na wyniesieniu nad jeziorem Unin, gdzie są pozostałości osad pradziejowych, w tym ze schyłku epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (stanowisko Gocanowo 9), z młodszej epoki kamienia (kultura pucharów lejkowatych), z wczesnej epoki żelaza z okresu halsztackiego, także z okresu wpływów rzymskich, z okresu wczesno- i późnośredniowiecznego (stanowiska Gocanowo ll, l2 i 8). Także na pobliskim półwyspie Ameryka zlokalizowano unikatowe na Kujawach ślady obozowiska ludności mezolitycznej (Gocanowo stanowisko 8), a w jego pobliżu pozostałości osady średniowiecznej. Kolejne stanowiska archeologiczne rozciągają się między 52 proeko Gocanowem a Rusinowem. Wystąpiły tam głównie materiały z młodszej epoki kamienia i z wczesnego średniowiecza. Z doby nowożytnej na ochronę zasługuje w Gocanowie zespół pałacowo-parkowy wraz z zespołem folwarcznym i kolonią mieszkalną, a w Rusinowie zespół wiejski i dawny cmentarz ewangelicki. Rejon Tarnówka i Kicka W tym rejonie koncentrują się liczne stanowiska archeologiczne pochodzące z różnych epok. Do najcenniejszych należy kompleks osadniczy położony na brzegach dawnej odnogi Gopła, datowany na okres wpływów rzymskich. W jego skład wchodziło kilka dużych, intensywnie zasiedlonych osad i towarzyszących im cmentarzysk z początku naszej ery. Inne stanowiska archeologiczne zarejestrowano na przyległych do granic Parku brzegach dawnej odnogi Gopła, administracyjnie związanych z miejscowościami Chełmce i Janocin. W Tarnówku zachowały się niestety tylko resztki dawnego zespołu pałacowo-dworskiego (dwór z końca XIX wieku niedawno rozebrano), oraz zespół folwarczny i kolonia mieszkaniowa, w Kicku zespół wiejski, a na pobliskich pobrzeżach Gopła pozostałości osady z przełomu naszej ery i osady wczesnośredniowiecznej. Ścisłą ochroną konserwatorską należy objąć przede wszystkim niezmiernie cenny zespół osad z okresu wpływów rzymskich, usytuowany nad dawną odnogą Gopła, można bowiem przypuszczać, iż właśnie tutaj mieściło się jedno z ówczesnych centrów regionu Kujaw. Zagrożenie stwarza tu skrzyżowanie drogi krajowej biegnącej z Inowrocławia w kierunku Warszawy z drogą lokalną i projektowana tamże budowa stacji paliw. Z kolei tereny położone nad samym Gopłem narażone są na niekontrolowane, masowe budownictwo rekreacyjne. Rejon Ostrowa, Orpikowa i Popowa Wzdłuż południkowo biegnącego obniżenia terenowego, łączącego się na północy z Gopłem, w pradziejach i czasach późniejszych rozciągały się liczne osady ludzkie. W trakcie badań archeologicznych zarejestrowano tu bowiem kilkanaście stanowisk archeologicznych. Do najcenniejszych należą pozostałości osad ludności kultury łużyckiej z przełomu epoki brązu i epoki żelaza, tworzące duże skupisko oraz związane z nimi cmentarzyska. Z początków naszej ery pochodzi kilka stanowisk kultury przeworskiej usytuowanych naprzeciw odnogi Gopła przy tzw. Kątach Kickich. Z kolei w pobliżu samej wsi Ostrowo zlokalizowano pozostałości średniowiecznych zabudowań wiejskich i siedziby włości, w której skład wchodził także zespół 53 proeko kościelny. Obecny budynek kościelny wzniesiony został w XV wieku, wokół niego rozciąga się dawny cmentarz. Tutaj też wmurowane są tablice nagrobne i pamiątkowe dawnych właścicieli Ostrowa - zasłużonych badaczy starożytności regionu. Jednym z nich był dr Tadeusz Trzciński, który liczne swoje zbiory, w tym dwa wczesnośredniowieczne skarby znalezione w Ostrowie (w tym jeden zdeponowany w ziemi około roku l000) ofiarował Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Dwór Trzcińskich położony w przetrzebionym parku znajduje się na końcu osi wsi. Tamże też widoczne są pozostałości zabudowy folwarcznej z przełomu wieków. Także w pobliskim Popowie znajduje się w rozległym naturalnym parku modernistyczny dwór Trzcińskich z przyległym do niego zespołem folwarcznym, a na północy wsi jest cmentarz rzymsko-katolicki z kaplicą grobową miejscowych ziemian oraz kilka ciekawych nagrobków z początku wieku. Największym zagrożeniem dla substancji zabytkowej tych terenów jest żywiołowy trend budownictwa rekreacyjnego i związany z tym podział gruntów ornych na małe działki. Dotyczy to nie tylko obszarów położonych nad samym jeziorem, choć są one najbardziej zagrożone. Inny problem to zmiana dotychczasowego polnego charakteru tych terenów i zakładanie np. dużych plantacji sadów, jak to uczyniono na pograniczu Ostrowa i Popowa. Rejon Złotowa, Mietlicy i Połajewa Na stosunkowo wysokim brzegu Gopła, między Złotowem a Mietlicą, rozciąga się zespół kilkunastu stanowisk archeologicznych, z których większość datować można na starsze fazy wczesnego średniowiecza, a więc na okres istnienia tu związku plemiennego Goplan, wzmiankowanego w źródłach pochodzących z IX wieku. Jak się przypuszcza, właśnie tutaj mieściło się centrum politycznogospodarcze tego ważnego organizmu plemiennego. W końcu IX wieku na wysokim brzegu Gopła zbudowany został wielki gród obronny czoło plemienne tego regionu. Prowadzone tu badania archeologiczne dowiodły, że w IX-X wieku był to jeden z największych i najludniejszych kompleksów osadniczych o znaczeniu ponadregionalnym, usytuowany na skrzyżowaniu szlaku wodnego łączącego południowe ziemie polskie z obszarami nadbałtyckimi. W początkach naszej ery był to odcinek szlaku bursztynowego, a jego istnienie tutaj potwierdzają liczne importy zabytki o proweniencji z prowincji Cesarstwa Rzymskiego, odnajdowane na wielu osadach nadgoplańskich. Odnotować warto, że wspomniane już skupisko importów na Kujawach jest najintensywniejszym na 54 proeko ziemiach polskich, co dowodzi znaczenia tych obszarów w skali europejskiego Barbaricum. Po inkorporacji ziem goplańskich w skład państwa piastowskiego, co nastąpiło w drugiej połowie X wieku, spadło znaczenie ośrodka mietlickiego związane zapewne z budową w Kruszwicy stolicy prowincji nowego państwa. Przypuszcza się, iż dawne czoło plemienne dotknęły restrykcje władcy piastowskiego, co spowodowało zakaz osiedlania się w dawnym centrum, a kolejne osady powstają tu dopiero u schyłku wczesnego średniowiecza. W analizowanym rejonie, a szczególnie w południowej jego części, zachowały się jeszcze pojedyncze zabudowania zagród chłopskich pobudowanych z drewna i z tzw. pecy, czyli gliny zmieszanej z sieczką, czasami o narożnikach wzmocnionych cegłą. Tutaj zachowały się także drewniane krzyże stojące na skrzyżowaniach dróg i kapliczki przydrożne. Niestety ta enklawa tradycyjnego układu wiejskiego zagrożona jest w największym stopniu wdzieraniem się tu budownictwa rekreacyjnego w najgorszym wydaniu. Nad samym brzegiem jeziora powstają wielkie skupiska miniaturowych działek zabudowanych różnorodnymi budami, duże tereny są zagradzane , ścieki odprowadzane są wprost do jeziora. W zastraszającym tempie postępuje tutaj nieodwracalna degradacja krajobrazu przyrodniczo-historycznego. Zanikają także niewielkie gospodarstwa chłopskie, powstaje nowa sieć dróg i nielegalne wyrobiska piasku. Należy przypuszczać, że w ciągu najdalej kilku lat powstanie tutaj niesłychanie brzydka, całkowicie zabudowana strefa najgorszych wzorów budownictwa rekreacyjnego. Najpilniejszym zadaniem jest obecnie niedopuszczenie do powszechnego dzielenia gruntów ornych i zmiany ich przeznaczenia. Rejon Skulska Stanowiska archeologiczne w rejonie Skulska znane są głównie ze starszych, niestety dotychczas nie zrewidowanych badań archiwalnych. W samym Skulsku zlokalizowana jest duża osada datowana na XII-XIV wiek. Nazwa Skulsk występuje w dokumentach z roku 1249 i 1315, posiada więc średniowieczną metrykę. W dobie nowożytnej Skulsk znany był przede wszystkim z wielkich jarmarków odbywających się każdego miesiąca w pierwszą środę po 8 dniu miesiąca. Odbywały się tu najsłynniejsze w Polsce środkowej jarmarki gęsi i niemniej słynne jarmarki bydła . Kupcy - gęsiarze utworzyli nawet swój własny język handlowy niezrozumiały dla osób nie wtajemniczonych. Miasteczko powstało więc na ważnym szlaku 55 proeko handlowym, a swój charakter zachowało do dzisiaj, choć nie ma tu już tak wielkich jarmarków i zmienił się asortyment ofiarowanych towarów. Istnieje tu również Sanktuarium Maryjne otoczone kultem przybywających licznie pielgrzymów, a na zboczach rynny Jeziora Skulskiego w ostatnich latach zbudowano stacje Kalwarii. W rejonie Skulska zachowało się jeszcze sporo drewnianych zagród chłopskich, a w południowej partii, w okolicach wsi Paniewo i Czartowo widoczne są fundamenty licznych tu niegdyś wiatraków. Rejon Łuszczewa, Lubstówka, Rzeszynka W okolicach Łuszczewa znamy dotychczas jedno stanowisko archeologiczne położone w pobliżu eksploatowanej współcześnie piaśnicy. Należy jednak spodziewać się, iż obraz pradziejowego osadnictwa zmieni się po przeprowadzeniu tu planowanych badań weryfikacyjnych. Kolejne stanowiska archeologiczne znane są dopiero z okolic Lubstówka, gdzie odkryto ślady przypuszczalnie trzech osad z młodszej epoki kamienia - z okresu neolitycznego. Na stanowiskach tych wystąpiły też fragmenty naczyń ze starszych faz wczesnego średniowiecza, co wskazywałoby, iż obszar ten był penetrowany przez członków plemienia Goplan. Kolejne stanowiska archeologiczne zarejestrowano w rejonie Rzeszynka. Najcenniejsze to pozostałości dużego grobowca tzw. kujawskiego, pochodzącego z młodszej epoki kamienia, a jedynego w badanym regionie. Badania wykopaliskowe na tym obszarze przeprowadził przed wojną znany badacz starożytności, prof. Zygmunt Zakrzewski. W pobliżu wystąpiło kilka współczesnych osad ludności kultury pucharów lejkowatych. Stamtąd też znane jest cmentarzysko ludności kultury łużyckiej , częściowo zniszczone dawnym wydobywaniem piasku. W centrum wsi Rzeszynek, na terenie podwórza folwarcznego znajduje się też unikatowy na Kujawach spichlerz drewniany wzniesiony w początku XVIII wieku. Ten wspaniały obiekt wymaga natychmiastowej konserwacji, gdyż niektóre z jego drewnianych elementów konstrukcyjnych toczone są przez owady. Z dawnych zabudowań folwarcznych zachowała się jedynie część stodoły, pozostały także niektóre głazy fundamentowe. Istnieje także murowany dwór i park dworski z pięknymi okazami drzew-pomników przyrody. Przed wojną była to posiadłość dr Bogdana Amrogowicza, założyciela Towarzystwa Czytelni Ludowych i znanego wówczas działacza społecznego. W okolicy Rzeszynka w XVIII wieku istniały osady olęderskie w większości zanikłe już dzisiaj. 56 proeko W sąsiedniej wsi Kościeszki znajduje się drewniany kościół zbudowany w 1766 roku o wystroju rokokowym, a na pobliskim cmentarzu zauważyć można kilka zabytkowych nagrobków, w tym F. Amrogowicza i E.Wyskoty Zakrzewskiej, założycielki pierwszego w Polsce Koła Włościanek w Kościeszkach, oraz pułkownika Stanisława Zakrzewskiego, dowódcy Pułku Ułanów Karpackich walczących pod Tobrukiem i pod Monte Cassino. Przed plebanią znajduje się głaz granitowy z rytem romańskim. Rejon Siemionek, Lachmirowic i Chrosna W przeszłości tereny wokół Lachmirowic i Siemionek tworzyły zwarty kompleks okupowany najintensywniej przez społeczności kultury przeworskiej z okresu przełomu starej i nowej ery. Archeolodzy zarejestrowali tu kilkanaście śladów osad i cmentarzysk, na kilku z nich prowadzone były badania wykopaliskowe. Odkryto tam szereg cennych zabytków, w tym importy pochodzące z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Ich obecność potwierdza tezy o przebiegu wzdłuż jeziora Gopło szlaku bursztynowego, prowadzącego z centrum Cesarstwa ku bursztynonośnym wybrzeżom Bałtyku. Warto tutaj dodać, iż na Kujawach skupisko przedmiotów importowanych osiąga największe rozmiary na ziemiach polskich. Tutejsze, niektóre osady musiały zatem spełniać szczególną rolę na tym ważnym szlaku handlowym. Także w okresie wczesnośredniowiecznym istniało tu skupisko osad wchodzące w skład dużej wspólnoty lokalnej. Dotyczy to zwłaszcza starszych faz wczesnego średniowiecza, a więc okresu plemiennego. W miejscowości Chrosno, leżącej na pograniczu Parku odkryto także pozostałości kilku osad pradziejowych, w tym jedno stanowisko z bogatymi materiałami zabytkowymi z młodszej epoki kamienia. Stamtąd też znane są żarna kamienne odkryte przez jednego z miejscowych gospodarzy. Na uwagę zasługuje także w Lachmirowicach zespół pałacowo-parkowy i folwarczny. Można tu dodać, iż niemiecki właściciel Lachmirowic posiadał bogaty zbiór okazów przyrodniczych, w tym wspaniałą kolekcję ptaków występujących nad Gopłem. Rejon Ostrówka Półwysep Potrzymiech, na którym leży wieś Ostrówek, znany jest przede wszystkim z unikalnych walorów przyrodniczych. Jednakże i tutaj odkryto ślady osadnictwa pradziejowego. Były to stanowiska z epoki kamienia, z okresu wpływów 57 proeko rzymskich i ślady osad i cmentarzysko z okresu wczesnego średniowiecza. We wsi istniał też dwór eklektyczny do którego ściany przytwierdzona była pamiątkowa tablica upamiętniająca 300 lecie zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego nad Turkami. Dwór niestety w ostatnich latach został zniszczony, a owa pamiątkowa tablica mieści się teraz w siedzibie Dyrekcji Parku w Kruszwicy. Przetrzebiony został także park dworski, ocalała jedynie zabytkowa aleja lipowa prowadząca do dworu. Przed jednym z współczesnych zabudowań znajduje się także głaz z zagadkowym rytem. Ochrona krajobrazu kulturowego na terenie Ostrówka i całego Półwyspu Potrzymiech należy do najpilniejszych, gdyż teren ten narażony jest na masową budowę obiektów rekreacyjnych, najczęściej w najgorszym wydaniu. Rejon Racic, Rzepowa i Giżewa Obszary wokół wsi Racice to kolejne centrum osadnicze zasiedlone intensywnie przede wszystkim w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu. Zarejestrowano tutaj ślady kilkunastu stanowisk archeologicznych grupujących się w kilku skupiskach. Można przypuszczać, że niektóre z tych osad zasiedlone były przez długi okres. We wsi Racice zachowały się resztki drewnianego wiatraku, drugi wiatrak mieszczący się w przysiółku Cykowo został niestety całkowicie zniszczony. Ochronie konserwatorskiej podlega w Racicach zespół wiejski, a w Baranowie zespół folwarczny (strefa B). W Giżewie niszczeje natomiast zespół dworsko-parkowy, a warto dodać, iż posiadłość ta należała do rodziny Przybyszewskich, której przedstawicielem był słynny młodopolski poeta, urodzony w niedalekim Szymborzu. Rejon Łagiewnik i Polanowic W północno-zachodniej części Parku znajdują się te dwie miejscowości znane z dużych badań wykopaliskowych prowadzonych w latach siedemdziesiątych. Odkryto tam pozostałości osad z wielu epok, a mianowicie pierwszych grup ludności rolniczej na Kujawach (około 4500 lat p.n.e.), ludności kultury łużyckiej z początku epoki żelaza, pozostałości ludnej osady z pierwszych wieków naszej ery . Na kilku osadach archeolodzy odkryli ślady świątyń i pochówki psów. Z Polanowic pochodzą cenne znaleziska z pierwszych wieków wczesnego średniowiecza. Natomiast nazwa wsi Łagiewniki wskazuje na rolę, jaką pełniła ta miejscowość w początkowym okresie istnienia państwa polskiego, bowiem oznacza ona, iż zamieszkiwali w niej rzemieślnicy wytwarzający wyroby drewniane na potrzeby dworu książęcego. W XI- 58 proeko XII wieku główne grody książęce, a takim grodem była Kruszwica, otoczone były siecią tzw. osad służebnych skupiających wytwórców o rozmaitych specjalizacjach. W rejonie Kruszwicy było szereg takich wsi, dziś częściowo zaginionych, jak: Skotniki, Niewodniki i istniejące do dziś Kobylniki, czy Sokolniki. W Łagiewnikach, nad brzegiem Gopła zachowały się pozostałości strzelnicy dawnego Bractwa Kurkowego. Miejsce to położone malowniczo na półwyspie otoczone jest wałami ochronnymi, ale nie istnieją już drewniane pawilony Bractwa Kurkowego. Także dawna zabudowa folwarczna w centrum wsi prawie w całości została zniszczona. Podsumowując powyższe uwagi na temat substancji kulturowej Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia należy podkreślić, iż niewiele jest w Polsce ziem o tak znakomitej przeszłości i o takim znaczeniu ponadregionalnym. Kujawy bowiem w opinii historyków były zwornikiem spinającym ziemie polskie w jedną całość. Należy tutaj jednak podkreślić, iż w czasach najnowszych ta rola owych ziem nie została doceniona, a zniszczenia spuścizny kultury ludowej były tu szczególnie dotkliwe. Także nie istnieje już sporo dawnych dworów, cmentarzy, parków dworskich, kościołów, a te które ocalały wymagają pilnego remontu i troski. Problemem o podstawowym znaczeniu jest też odpowiednia gospodarka gruntami rolnymi i nie rekreacyjnego, dopuszczenie do zachwaszczającego niekontrolowanego rozwoju unikalny ziem krajobraz budownictwa nadgoplańskich uwiecznionych w spuściźnie literackiej najznakomitszych twórców polskich. 59 proeko 3.3. KRAJOBRAZ Przeszłość Ponieważ Nadgoplański Park tysiąclecia powstał na bazie istniejącego od 1967 roku rezerwatu przyrody, jego krajobraz w większej części był do tej pory w pewien sposób chroniony. Ochrona ta była głównie nastawiona na ochronę naturalnych krajobrazów rezerwatu przyrodniczego. Dzięki temu spore przestrzenie Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego prezentują dzisiaj unikatowe wrażenie piękna krajobrazu „pierwotnego”, na który składa się cała sekwencja różnorodnych w wyrazie „krajobrazów wodnych”, charakterystycznych wyłącznie dla tego parku. Pozytywne skutki dotychczasowej ochrony krajobrazu 1. „Krajobrazy wodne” - makrownętrza Najbardziej cennymi i zachowującymi swe piękno krajobrazowe formami kompozycji krajobrazowej są wielkie przestrzenie platform wodnych w postaci systemu wnętrz jeziora Gopło. System tych wnętrz charakteryzuje pewna labiryntowość i swoista „zagadkowość”. Jakikolwiek szlak (wodny, pieszy brzegiem jeziora, a nawet obserwacja z lotu ptaka) jest wręcz gotową „ścieżką wrażeń”. Zarówno w skali człowieka (szlak turystyczny) jak i w makroskali (z powietrza) forma krajobrazowa płaszczyzn wodnych jawi się jako szereg zamkniętych do ostatniego momentu wnętrz i następnie wspaniałej ekspozycji, otwierającej się na obserwatora na podobieństwo podnoszonej kurtyny w teatrze. Należy jednak pamiętać, że powyższa konstrukcja kompozycji krajobrazowej narażona jest na zdeformowania i obniżenia wrażeń estetycznych w momencie gdy działanie „w tle”, czyli nawet w pewnym oddaleniu od właściwego przedmiotu ochrony, wprowadzi nowy element w pierwotny, rodzimy rysunek chronionego widoku. Specyfika wnętrza wodnego pozwala bowiem z jednej strony na niezakłóconą ekspozycję widoku wnętrza (czyste przedpole ekspozycyjne w postaci wód jeziora), z drugiej zaś nie daje możliwości przesłaniania i maskowania błędu przestrzennego, jak to może mieć miejsce na lądzie. 2. „Krajobrazy wodne” - wnętrza kameralne. W kompozycji krajobrazowej Parku istotną rolę pełnią również formy kameralnych wnętrz krajobrazowych zatok i zatoczek obudowanych roślinnością, która tworzy swoiste ramy widoku zaś jej formy, piętrzenie się w kilku planach, otwarcia (na przykład na przesmyki wodne) dodają obrazowi dynamiki. 60 proeko 3. „Krajobrazy wodno-lądowe” - krajobraz labiryntowy Istotne dla zasobu kompozycji krajobrazowej są również przestrzenie „zagęszczone”, obszary porośnięte roślinnością wodną i lasem łęgowym. Ten krajobraz można nazwać „labiryntowym”. Jest on dostępny wizualnie jedynie z bliska. Te fragmenty krajobrazu są najlepiej zachowane. Wartość estetyczna jest tu nieco innego rodzaju, walory miejsca są czytelne w mikroskali, dostępne dla osób przygotowanych do „profesjonalnego” czytania takich form krajobrazowych. Pierwszeństwo ma tutaj ochrona przyrody. Niedopuszczalne są wszelkie działania korygujące obraz miejsca, „estetyzujące”. Występujące tu formy mikrokrajobrazowe, chociaż nierzadko niespełniające pewnych norm estetycznych (brak widoku, przesłony, brak logiki kompozycyjnej w rozumieniu szkół estetycznych itp.), są nie do zastąpienia przy poznawaniu rodzimych form krajobrazowych przyrody. Negatywne skutki dotychczasowej ochrony krajobrazu 1. Panoramy Najbardziej zdegradowaną na terenie Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego panoramą jest widok na miasto Kruszwicę z jej „Mysią Wieżą”, będącą przez wiele lat silnym akcentem panoramy miasta. Obecnie pojawiające się nowe zagospodarowanie przedmieść Kruszwicy stanowi dużą konkurencję i w zasadzie zniekształciło już dawną, historyczną panoramę. Panorama z punktu widokowego w pobliżu grodziska koło Mietlicy jest częściowo zdegradowana niekorzystnymi formami współczesnej zabudowy wiejskiej widocznymi w dalszej okolicy. 2. Otwarty krajobraz rolniczy Kompozycja krajobrazowa dalszego otoczenia jeziora Gopło jest pośród innych parków krajobrazowych Polski silnie wyodrębniającym się formalnie, wspaniałym przykładem specyficznych, w odczuciach wielu - „rdzennie polskich” form gospodarowania na wsi. Większość obszaru Parku była użytkowana do tej pory w zwykły i nie najlepszy sposób gospodarowania przestrzenią, typowy dla lat po 1945 roku na terenach wiejskich. Zniszczona została czytelność form rozplanowania zespołów dworsko-parkowych i ich folwarków, a także historyczne plany wiejskich 61 jednostek osadniczych (wsi proeko folwarczynych, kmiecych, przysiółków, wsi kolonijnych). Aktualne problemy Ponieważ rodzimy, macierzysty charakter terenów zajmowanych przez Nadgoplański Park Tysiąclecia predysponuje je jak najbardziej do stworzenia pełnego uroku kraju spokojnych przestrzeni, przypominających o typowym polskim krajobrazie wsi, folwarków i przysiółków, tutaj - w krajobrazie kulturowym - należy przede wszystkim podjąć działania naprawcze z zakresu kompozycji i ochrony krajobrazu. 1. Panoramy. Najbardziej istotnym krajobrazowo problemem jest rozwój przestrzenny i w ślad za tym idące zagospodarowanie nowymi formami architektonicznymi przedmieść Kruszwicy. Ewentualny rozwój zarówno osiedla Łagiewniki jak i dzielnicy miasta Kruszwica - Grodztwo powodować będzie dalszą deprecjację najważniejszego widoku miasta. Niebezpieczeństwo wprowadzenia niekorzystnego wrażenia krajobrazowego jest duże, gdyż są to obszary na przedpolu ekspozycyjnym panoramy miasta historycznego z eksponowaną (i od dawna odwzorowywaną z tej strony we wszystkich przewodnikach, także z początku wieku) Mysią Wieżą. Rozwój Kruszwicy jest nieunikniony i z tego powodu należy podjąć dokładne prace analityczno-badawcze z zakresu kompozycji krajobrazowej, które precyzyjnie pozwolą określić warunki, jakie winno spełniać nowe zagospodarowanie dla zachowania pożądanego rysunku panoramy miasta. 2. Rozwój przestrzenno-terytorialny jednostek osadniczych. Podobne zagadnienie chociaż, w mniejszej skali, występuje w dwóch rozbudowujących się wsiach położonych przy przeprawie przez Kanał Ślesiński (Kanał Warta-Gopło) - Mielnica i Przewóz. Tutaj niekontrolowane powiększanie się terenów siedliskowych może z wolna zupełnie zniweczyć interesujący efekt krajobrazowy historycznej przeprawy (m.in. świadczy o tym nazwa wsi Przewóz). Podobne niebezpieczeństwo grozi miejscowości Skulsk, która zachowała częściowo formy zagospodarowania małego, uroczego miasteczka, a które są poddawane dzisiaj silnej presji źle pojętej modernizacji. W tym przypadku zagrożony jest specyficzny krajobraz małomiasteczkowy tak różny pozostałych obszarów Parku i w związku tym jest tak cenny poznawczo. od 62 proeko 3. Historyczne siedliska dworsko-parkowe z folwarkami. Prawie we wszystkich miejscowościach na terenie Parku znajdują się zaniedbane w większości układy przestrzenne dworsko-parkowe z folwarkami, zamienione po 1945 roku w państwowe gospodarstwa rolne. Istotnym zatem problemem krajobrazowym są widoczne w otwartym krajobrazie elementy zagospodarowania pochodzące z dawnych PGR-ów. Są to z jednej strony osiedla pracowników dawnych PGR (np. Gocanowo, Ostrowo, Popowo, Lachmirowice, Racice, Włostowo), o różnorodnych formach natomiast o wspólnej niskiej estetyce (zaniedbanie !) i niskiej kondycji technicznej, z drugiej zaś strony bardzo widoczne w otwartym krajobrazie wiejskim duże kompleksy „współczesnych” zabudowań gospodarczych po wielkoprzemysłowej produkcji rolnej (np. w Janocinie). Oryginalne układy przestrzenne dawnych majątków rolnych miały swoją specyficzną logikę i nieomalże stały zestaw elementów. Bardzo cenne dla kompozycji krajobrazowej były i powinny nadal być zwarte zabudowania dworskie i folwarczne prześwitujące przez zieleń starodrzewu parkowego oraz dodatkowe elementy określające rangę miejsca, jak aleje dojazdowe, szpalery graniczne i pojedyncze drzewa graniczne. Zabudowa wsi folwarcznych powinna być także elementem zasługującym na przeanalizowanie, z adaptacji jej form bowiem winna wynikać współczesna architektura wiejska na tym terenie. 4. Zabudowa rekreacyjna. Zjawiskiem, które zwykle najsilniej deprecjonuje piękno otwartego krajobrazu, jest wtórna zabudowa rekreacyjna. Na terenie Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego zagrożone w ten sposób mogą być tereny wokół miejscowości Mniszki, Ostrówek i Borowa. Rozwój takich terenów grozi również w okolicy Złotowo oraz wokół istniejącego pola biwakowego za Nowym Połajewem. 5. Obiekty infrastruktury technicznej. Na koniec należy zwrócić uwagę na problem, który ujawnia się zwłaszcza na terenach rolniczych o charakterze dużych, otwartych przestrzeni, pozbawionych większych kompleksów leśnych. Są to urządzenia techniczne w postaci linii przesyłowych, które są elementem wyjątkowo szpecącym i zakłócającym 63 estetykę otwarć widokowych. proeko Na terenie Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego przeszkoda ta również występuje, całkowicie niwecząc efekt harmonijności krajobrazowej, zwłaszcza w kontekście sąsiedztwa tak cennego przyrodniczo, „pierwotnego” krajobrazu jeziora Gopło. 6. Świadome eksponowanie krajobrazu - punkty i ciągi widokowe. Ukształtowanie i pokrycie terenu, jakim charakteryzuje się Nadgoplański Park Tysiąclecia, pozwala na zdecydowane zwiększenie liczby punktów widokowych. W chwili obecnej oznaczony jest jeden, średniodostępny punkt widokowy w pobliżu historycznego grodziska. Jest to punkt widokowy prezentujący klasyczny rozległy widok przyrodniczo-krajobrazowy. Brakuje natomiast miejsc o widokach ukazujących ciekawsze formy krajobrazu kulturowego. W tym samym celu - zaprezentowania kulturowych wartości krajobrazu powinny powstać ciągi widokowe w postaci dróg pejzażowych, które prowadziłyby obserwatora niejako przez historię tego terenu, podwyższając wartości poznawcze parku. 64 proeko 3.4. ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE I PROBLEMY SOZOLOGICZNE Przeszłość Od najdawniejszych czasów (co najmniej 12 tys. lat) okolice jeziora Gopło były terenem działalności człowieka i jego ingerencji w środowisku. Rozwijające się osadnictwo związane z rybactwem i tradycyjnym rolnictwem wprowadzało zmiany o umiarkowanym zasięgu i skali. Peryferyjne położenie w okresie rozbiorów nie sprzyjało rozwojowi funkcji gospodarczych, dopiero wprowadzenie na początku XX wieku sieci kolei wąskotorowych wywołało rolniczą i przetwórczą aktywizację terenu nad Gopłem. Zapoczątkowana industrializacja, nie dotknęła jednak zasadniczo terenu obecnego parku. Została ona spotęgowana w okresie wojny i w okresie powojennym. Główne obiekty oddziaływujące na park zostały zlokalizowane w miastach: Kruszwicy, Inowrocławiu i Koninie. Produkcja przetwórcza związana z rolnictwem była rozwijana także w niektórych wsiach. Nadgoplański Park Tysiąclecia z powodu wczesnego objęcia ochroną jego walorów6 i niskiego stopnia zainwestowania oraz jego wielkości nie stał się miejscem występowania rozległych obszarów, w których nagromadzone byłyby liczne zjawiska i efekty kształtowania przestrzeni fizycznej powodujące duże zagrożenia dla wartości parku. Proces zagospodarowania przestrzennego parku przebiegał relatywnie wolno i nie osiągnął dużej skali. W okresie ostatniego ćwierćwiecza zjawiskami wywołującymi problemy były przede wszystkim: w sferze funkcjonalnej zagospodarowanie narastające rekreacyjne, systematycznie charakteryzujące się użytkowanie sezonowym i letnim nasileniem; w sferze przestrzennej ekspansja terytorialna zainwestowania miejskiego Kruszwicy oraz rozpraszanie nowego zainwestowania poza istniejącymi wiejskimi skupiskami osadniczymi, ale także koncentracja w istniejących wsiach, przede wszystkim jednak w sąsiedztwie atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo miejsc o dobrej dostępności komunikacyjnej; w sferze techniczno-technologicznej rozwój sposobów gospodarowania o niekorzystnych skutkach dla środowiska, w tym poprawa dostępności i wzrost zużycia wody bez odpowiednich urządzeń oczyszczania ścieków, utrzymywanie licznych lokalnych źródeł zanieczyszczeń powietrza, wzrost ilości i różnorodności 6 rezerwat od 1967 r. 65 proeko odpadów przeznaczanych do składowania, rozwój technologii budowlanych i wzornictwa oderwanych od tradycji kulturowych. Aktualne i prognozowane problemy Gospodarka przestrzenna rozumiana jako proces przekształceń sposobów użytkowania, zabudowy i zagospodarowania terenów, podporządkowany celom rozwoju, ustalanym dla danego terytorium w demokratycznej procedurze społecznej, ma swoje dwa aspekty: prawno-organizacyjny - dotyczący regulacji; materialny - dotyczący kształtowania przestrzeni fizycznej. Aktualne i prognozowane problemy gospodarki przestrzennej na obszarze NPT również można ująć w tych dwu wymiarach, przy czym: problemy związane z zagadnieniami regulacji mają swoje odniesienie w większym stopniu do spraw organizacji administracji publicznej i funkcjonowania prawa, a więc wymiar często ogólnopaństwowy, mało zróżnicowany terytorialnie, niemniej odnoszący się także do zarządzania przestrzenią parku; problemy dotyczące sfery materialnej wynikają przede wszystkim ze specyfiki układu miejscowego istniejącego na obszarze parku i najbliższego otoczenia lokalnego i regionalnego. Problemy zarządzania przestrzenią Aktualnym problemem w sferze regulacji gospodarki przestrzennej, który ma istotny związek z ochroną wartości parku, jest brak pełnej zgodności dokumentów prawnych stanowiących podstawę prowadzenia gospodarki przestrzennej na obszarze parku. W uchwalonych wcześniej i obecnie nadal funkcjonujących planach zagospodarowania przestrzennego gmin ważne ustalenia, dotyczące obszaru parku różnią się niekiedy w stosunku do powstałego później Rozporządzenia nr 252/92 Wojewody Bydgoskiego, a zwłaszcza kolejnego Rozporządzenia z 1998 roku, które obecnie jest podstawowym aktem prawnym dotyczącym parku. Różnice dotyczą zakresu i sposobu regulacji niektórych działalności i ich efektów przestrzennych (w szczególności odnoszących się do możliwości inwestowania). Ponadto niektóre sformułowania odnoszące się do spraw ochrony wartości mają w planach zagospodarowania przestrzennego nadal często bardziej charakter postulatywny niż wiążący i w związku z tym nie przystający już do obecnych warunków prowadzenia gospodarki rynkowej. 66 proeko Sytuacja rozwijająca się w nawiązaniu do obowiązującej od początku 1995 roku ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym stwarza nadzieję na korzystne zmiany w tym zakresie z powodu: obowiązku zapewnienia odpowiednich związków między planem ochrony a planami zagospodarowania przestrzennego - wcześniej istniejące plany zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z odpowiednim zapisem ustawy, obowiązywać będą jedynie do końca 1999 roku; opracowywany plan ochrony, jako wiążący dla planów zagospodarowania przestrzennego, stanie się podstawą uregulowania relacji w stosunku do nowych planów, a więc spowoduje likwidację istniejących sprzeczności i niejasności prawnych; obowiązku opracowania przez wszystkie gminy w okresie do końca 1999 roku studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, w którym określa się m.in. obszary objęte ochroną środowiska przyrodniczego i kulturowego oraz lokalne wartości zasobów środowiska przyrodniczego i zagrożenia środowiskowe, a także obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w tym wyłączone z zabudowy - studia te, będące wyrazem polityki przestrzennej gminy winny także spożytkowywać plan ochrony i jednocześnie umożliwiać lepszą koordynację działań gminy z działaniami organów rządowych (część gmin posiada opracowane ostatnio studia i te będą w przyszłości musiały uwzględnić ustalenia planu ochrony); obowiązku opracowania, jako integralnej części każdego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, prognozy skutków wpływu ustaleń planu na środowisko przyrodnicze - prognozy takie winny również wskazywać jakie wartości parku mogą być zagrożone w wyniku realizacji planowanego zamierzenia i powodować działania powstrzymujące powstanie niekorzystnych zmian. Przyszłym problemem może być pojawienie się konfliktów między władzą rządową (reprezentowaną przez wojewodę) a władzami samorządowymi (obecnie trzema niezależnymi), na tle konsekwencji wywołanych wprowadzeniem planu ochrony: plan ochrony po jego zatwierdzeniu przez wojewodę stanie się prawem obowiązującym i wymuszającym dokonanie zmian w planach zagospodarowania przestrzennego; wojewoda ma obowiązek ponieść 50 % kosztów dokonania tych zmian, jednak nie poniesie żadnych dalszych konsekwencji prawnych i finansowych powodowanych tymi zmianami, te zaś mogą spaść na gminę, która 67 proeko może nie unieść ciężaru uregulowania zobowiązań wobec indywidualnych podmiotów gospodarujących; na tym tle mogą powstawać trudności z pozytywnym przyjęciem projektu planu ochrony przez samorząd gminny - formalnie prawo wymaga jedynie opinii o planie, jednak trudno wyobrazić sobie, aby złe stosunki między władzami gmin i wojewodą w kwestii przyjęcia planu ochrony nie stanowiły w takiej sytuacji zagrożenia dla realności jego ustaleń. Problemem aktualnym jest radzenie sobie ze zjawiskiem prawnie dopuszczalnej swobody obrotu nieruchomościami przy braku ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego w tym zakresie. Brak spójności w regulacjach prawnych dotyczących kształtowania podziałów na działki budowlane i rolnicze powoduje negatywne skutki, szczególnie w ładzie przestrzennym w parku krajobrazowym. Problemem aktualnym, który może być także problemem w przyszłości jest niedostateczna skuteczność państwowego nadzoru budowlanego, czego efektem jest długotrwałe utrzymywanie się w przestrzeni parku obiektów budowlanych zrealizowanych z naruszeniem prawa (bez niezbędnych pozwoleń, lub niezgodnie z nimi) i zagrażających często w sposób oczywisty wartościom tego parku. Problemy kształtowania przestrzeni Na uwagę zasługują znaczne różnice w intensywności i skutkach przestrzennych zagospodarowania, jakie występują między obszarem parku a jego otoczeniem. Obserwowane efekty w zagospodarowaniu przestrzennym otoczenia, szczególnie w jego północnej części, zdają się dokumentować jak niekorzystnie mógłby wyglądać park krajobrazowy, gdyby nie podjęto dostatecznie wcześnie ochrony jego wartości. Pomimo podejmowanych działań ochronnych, nie uniknięto niekorzystnych przekształceń przestrzeni, które współcześnie powodowane są przede wszystkim przez: stałe powstawanie nielegalnych skupisk zabudowy letniskowej oraz użytkowania rekreacyjnego w miejscach do tego nie dopuszczonych; realizację zabudowy rekreacyjnej i obiektów mieszkaniowych w oderwaniu od zabudowy wsi; 68 ekspansję inwestorów obiektów proeko usługowych w kierunku intensyfikacji wykorzystania atrakcyjnych ekonomicznie lokalizacji; pozostawanie niektórych obiektów w stanie ekstensywnego użytkowania pozbawionego dbałości o walory estetyczne zagospodarowania; coraz powszechniejsze stosowanie materiałów budowlanych i rozwiązań architektonicznych nawiązujących do obcych tradycji lub uniwersalnych. Podstawowe problemy w sferze materialnej, których niebezpieczeństwo pojawienia się lub spotęgowania w przyszłości wydaje się być realne to: dalszy nacisk rozwijającej się Kruszwicy na intensyfikację zagospodarowania na obszarach miejskich położonych w parku; niebezpieczeństwo dalszego żywiołowego rozwoju letnisk indywidualnych - wraz ze wzrostem dochodów w okolicznych miastach i aglomeracjach miejskich może nasilić się w najbardziej atrakcyjnych pod względem przyrodniczym i krajobrazowym terenach chęć budowy domów wykorzystywanych na potrzeby spędzania w nich urlopów i wakacji nie tylko latem, ale też w innych porach roku; możliwość zwiększonego zainteresowania budową stałych siedzib mieszkalnych, opartych o dojazdy do pracy w najbliższych miastach - będą to zapewne większe domy wolnostojące na dużych działkach, często o charakterze rezydencji, a w związku z tym wykazujące zainteresowanie korzystną pod względem widokowym i środowiskowym lokalizacją; tereny szczególnie predysponowane dla rozwoju rolnictwa ekologicznego - obszar jest szczególnie wrażliwy na stosowanie dowolnych technologii w rolnictwie i z tej racji problemem jest doprowadzenie do ekologizacji funkcjonującego tam rolnictwa. ewentualna budowa ponadlokalnych linii infrastruktury technicznej, przede wszystkim energetycznej. Na terenie parku nie obserwuje się obecnie dążeń do budowy nowych, ponadlokalnych połączeń drogowych. Należy spodziewać się, że modernizowane będą drogi lokalne, a ich sieć ulegnie nieznacznemu zagęszczeniu, co nie powinno wywołać negatywnych konsekwencji. Zagrożenie może istnieć dla utrzymania zieleni przy drogach, ale z drugiej strony modernizacja dróg w wielu miejscach jest niezbędna ze względów bezpieczeństwa i uzyskania właściwych warunków środowiskowych życia mieszkańców. 69 proeko Podstawowe problemy sozologiczne 1. Głównym aktualnymi perspektywicznym problemem sozologicznym NPT jest uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej przez: eliminację istniejących zrzutów ścieków do wód powierzchniowych; maksymalne skanalizowanie; budowę sprawnych oczyszczalni mechaniczno-biologicznych; dowóz do oczyszczalni ścieków z terenów nieskanalizowanych, wyposażonych w zbiorniki bezodpływowe (tzw. szamba). 2. Dla poprawy stanu czystości wód jeziora Gopło niezbędne są oprócz ww. działania w całości jego zlewni oraz bezpośrednie zabiegi rekultywacyjne. 3. Nasilającym się problemem – wysoce realną „bombą ekologiczno-kulturowokrajobrazową” – jest rozwój nielegalnej zabudowy rekreacyjnej, prowadzącej do „kompleksowej” dewastacji walorów NPT. Obserwacje z innych parków krajobrazowych (Nadmorski i Kaszubski w woj. pomorskim) wskazują, że proces ten jest praktycznie nie do zahamowania, a jego skutki w środowisku i krajobrazie są nieodwracalne, wobec całkowitej bezsilności organów prawa. 4. Zagrożenie dla walorów Parku stanowi także legalna zabudowa rekreacyjna, zgodna z planami zagospodarowania przestrzennego. Wpływa na to jej niski standard architektoniczno-techniczny i często niewłaściwa lokalizacja. 5. Lokalne znaczenie mają w NPT wyrobiska kruszywa i nielegalne składowiska odpadów. Wszystkie tego typu obiekty wymagają rekultywacji. 6. Nierozpoznane zagrożenie dla NPT o wymiarze regionalnym, wynikające z odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego w rejonie Konin-Koło-Turek. 70 proeko 4. PARK W STRUKTURZE REGIONALNEJ – PRZYRODNICZE I SPOŁECZNO-GOSPODARCZE POWIĄZANIA Z OTOCZENIEM 4.1. PARK W PRZYRODNICZEJ STRUKTURZE REGIONALNEJ W ujęciu regionalnym, pod względem przyrodniczym NPT charakteryzuje się (Mapa 3): - położeniem w makroregionie Pojezierza Wielkopolsko–Kujawskiego w strefie granicznej pomiędzy mezoregionami Pojezierzy Gnieźnieńskiego i Kujawskiego; - ścisłym powiązaniem z jeziorem Gopło – największym obiektem hydrograficznym na obszarze Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego; - usytuowaniem w całości w zlewni Noteci; - słabym powiązaniem z ekologicznym systemem obszarów chronionych. Pojezierze Wielkopolsko–Kujawskie tworzone jest przez szereg wysoczyzn, położonych pomiędzy Pradoliną Notecką na północy, a Warmińsko–Odrzańską na południu. NPT położony jest w obrębie dwóch mezoregionów - Pojezierza Gnieźnieńskiego i Kujawskiego. Pojezierze Gnieźnieńskie zajmuje środkową część Pojezierza WielkopolskoKujawskiego. Rozpościera się pomiędzy południkowym odcinkiem doliny Warty na zachodzie, a rynną jeziora Gopło na wschodzie. Powierzchnia terenu zbudowana jest przeważnie z glin morenowych. Licznie występują tu rynny subglacjalne i obszary sandrowe. W północnej części podłoża mezoregionu ciągnie się przedłużenie tektonicznego wału kujawskiego z wysadami soli permskiej. Pojezierze jest krainą rolniczą, dobrze zagospodarowaną. Na wchód od granicy przebiegającej doliną Noteci, jeziora Gopło i kanału Warta – Gopło, po Kotlinę Płocką rozciąga się Pojezierze Kujawskie. Południową granicę mezoregionu wyznacza linia najdalszego zasięgu zlodowacenia bałtyckiego. Powierzchnię pojezierza budują głównie osady morenowe, na których wytworzyły się urodzajne gleby. Nieznaczny procent powierzchni zajmują formy wydmowe. Występujące tu jeziora, poza jeziorami w rynnie goplańskiej, są stosunkowo niewielkie. Krawędzie obu wysoczyzn wzdłuż rynny goplańskiej przecinają liczne boczne dolinki, łączące się z doliną główną. Na północ od tych wysoczyzn leży Kotlina Toruńska zaś na południu Wysoczyzna Kłodawska i Dolina Konińska. 71 proeko Jezioro Gopło, stanowiące centralną część NPT znajduje się na dnie rozległej doliny rynnowej, ciągnącej się w kierunku południkowym od Pradoliny Warszawsko– Berlińskiej do Pradoliny Toruńsko–Eberswaldzkiej. Dolina ta ma kierunek prostopadły do obu wymienionych pradolin i stanowi jakby łącznik pomiędzy nimi. Dość wysokie, południowe brzegi Gopła obniżają się w części północnej, gdzie dolina rynnowa łączy się z pradoliną Bachorzy, a dalej – niecką Wierzbiczańską i Gniewkowską. Pod względem hydrograficznym NPT położony jest w zlewni Noteci Wschodniej, biorącej początek w Jeziorze Przedecz, a łączącej się z zachodnim ramieniem na terenie Pakości (km 270,7). Powierzchnia dorzecza Noteci Wschodniej wynosi 1.584 km2, z czego 1.408,2 km2 zajmuje zlewnia Gopła (Mikulski, 1965). Wody górnej Noteci przed ujściem do Gopła przejmuje Kanał Ślesiński (Noteć posiada tu zlewnię 439,9 km2), łączący Goło z Wartą (Ilnicki, Lewandowski, 1997). Oprócz Noteci do Gopła uchodzi szereg mniejszych cieków i rowów melioracyjnych. Największymi są: Kanał Ostrowo-Gopło łączący Gopło z Jeziorem Ostrowskim; Kanał Bachorze łączący Noteć ze Zgłowiączką i wielokrotnie połączony rowami z Kanałem Pieranie; Rów Łagiewnicki obciążony dużą ilością ścieków. NPT stanowi ogniwo ekologicznego systemu obszarów chronionych. Bezpośredni kontakt NPT posiada jednak jedynie na południu z GoplańskoKujawskim OChK, który stanowi jednocześnie połączenie z Powidzko-Baniszewskim OChK i Powidzkim Parkiem Krajobrazowym (Mapa 3). Goplańsko-Kujawski OChK obejmuje tereny wzdłuż Kanału Ślesińskiego. Północny odcinek kanału stanowi ostoję ptaków wodnych i błotnych „Broniszewskie Łęgi”. Na obszarze tym występują grądowe lasy dębowe i grabowo-dębowe oraz łęg jesionowo-olszowy. Powidzko-Baniszewski OChK otacza niedawno utworzony Powidzki Park Krajobrazowy, stanowiąc dla niego otulinę. Obszary te obejmują Jezioro Powidzkie wraz z otaczającymi je lasami, łącząc się z Goplańsko-Kujawskim OChK na wchodzie i OChK Lasów Miradzkich na północy. Z OChK Lasów Miradzkich NPT posiada również istotne powiązania za pośrednictwem Kanału Ostrowo–Gopło. Powiązania przyrodnicze parku z sąsiednimi obszarami realizowane są przede wszystkim przez migrację materii nieożywionej i przepływy energii w środowisku wodnym i atmosferycznym oraz przez sukcesję 72 proeko roślin i migrację zwierząt. Na wschód od parku dominują tereny użytkowane rolniczo. Występujący na północ od NPT niewielki kompleks leśny OChK Lasów Balczewskich nie posiada istotnych powiązań z parkiem. Kontakt pomiędzy tymi obszarami odbywa się za pośrednictwem Kanału Bachorze i jego dopływów. Dalej na północ, pomiędzy Bydgoszczą a Toruniem znajdują się duże obszary leśne uznane za obszary chronionego krajobrazu. Poza Powidzkim Parkiem Krajobrazowym najbliższymi NPT parkami krajobrazowymi są: - Nadwiślański, położony na północ od Gopła, ciągnący się wzdłuż Wisły od Bydgoszczy do granicy województwa pomorskiego; - Gostynińsko-Włocławski – na wschodzie, stanowiący korytarz ekologiczny łączący Kampinoski Park Narodowy z Puszczą Bydgoską; - Nadwarciański - na południu, obejmujący tereny doliny Warty. 73 proeko 4.2. PARK W SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ STRUKTURZE REGIONALNEJ NPT położony jest na pograniczu dwóch województw: kujawsko – pomorskiego i wielkopolskiego. NPT obejmuje tereny czterech gmin: Kruszwica, Jeziora Wielkie, Skulsk i Piotrków Kujawski. W nowym podziale administracyjnym kraju gminy te wchodzą w skład 4 powiatów z siedzibami w Inowrocławiu, Mogilnie, Radziejowie i Koninie. Sytuacja administracyjna NPT jest jak z tego wynika bardzo złożona – mały park położony jest w dwóch województwach, czterech powiatach i czterech gminach. Okolice parku charakteryzuje stosunkowo niewielkie zaludnienie - gęstość zaludnienia nie przekracza tu 100 osób na 1 km 2 (Statystyka gmin województwa bydgoskiego - 1996, 1997). Rejon NPT należy do podregionu inowrocławskiego, jedynie obszary położone na wchód od parku ciążą do podregionu włocławskiego (Studium funkcjonalno przestrzenne. Region bydgoski, 1993). Inowrocław jest najbliższym NPT dużym ośrodkiem rejonowym, grupującym usługi o randze podregionalnej dla ludności z całego obszaru parku. Jest on bardzo dobrze skomunikowany z obszarem parku (do Kruszwicy dociera autobusowa komunikacja podmiejska). W związku z powstaniem powiatu w Radziejowie z czasem przejmie on znaczną część funkcji usługowych dla wschodniego obszaru parku. Istotną rolę pełni również położony na południe od obszaru parku Konin, który jest dużym ośrodkiem przemysłowym, dobrze skomunikowanym z terenem NPT. Ośrodkiem wyższej rangi od ww. jest Bydgoszcz grupująca różnorodne usługi, w tym usługi wyspecjalizowane. Pełni ona rolę regionalnego i ponadregionalnego ośrodka usługowego, obsługującego całe województwo kujawsko-pomorskie, a w niektórych dziedzinach szerszy obszar. Największym miastem w sąsiedztwie parku jest Kruszwica (blisko 10 tys. mieszkańców). W okolicy parku znajdują się ponadto miasta: Inowrocław (blisko 80 tys. mieszkańców) Strzelno (ponad 6 tys. mieszkańców), Radziejów (ponad 5 tys. mieszkańców), Piotrków Kujawski (blisko 4 tys. mieszkańców), Sompolno (około 3 tys. mieszkańców), Ślesin (ponad 2 tys. mieszkańców) i Kleczew (ponad 2 tys. mieszkańców). Obszary otaczające park są dość intensywnie wykorzystywane rolniczo. Grunty orne stanowią 79 % powierzchni zlewni jeziora Gopło („Stan czystości wód jeziora Gopło”, 1996). Dominują tu urodzajne czarne ziemie, wytworzone z glin i iłów różnego pochodzenia (tzw. czarne 74 proeko kujawy). Na skutek intensywnej gospodarki rolniczej ulegają systematycznej degradacji (przechodzą w gleby szarobrunatne) Do NPT przyciągają turystów: atrakcyjność przyrodniczo-krajobrazowa Wielkopolsko–Kujawskim największego na Pojezierzu i dziewiątego pod względem wielkości w Polsce jeziora przydatnego do uprawiania sportów wodnych; bogata historia tego regionu jako kolebki Państwa Polskiego; specyfika walorów kulturowych. Region Gopła wchodzi w skład podregionu wypoczynkowego Pojezierza Gnieźnieńsko–Kujawskiego (Zeniuk,). Charakteryzuje się on dużą ilością jezior o znacznej powierzchni oraz korzystnym, ciepłym klimatem o niewielkiej ilości opadów i dużym nasłonecznieniu. Największym „mankamentem” turystycznym tego obszaru jest niewielka powierzchnia lasów. Dla terenu parku miejscowościami wypoczynkowymi są: Kruszwica (ośrodek krajoznawczy o wybitnych walorach historycznych), Skulsk (ośrodek wypoczynkowy typu letniska) oraz Połajewo. W okolicy NPT status ośrodków krajoznawczych posiadają: Ślesin, Wilczyn, Przyjezierze i Inowrocław, które są zarazem miejscowościami wypoczynkowymi oraz Markowice, Strzelno, Radziejów i Sompolno. Inowrocław jest ponadto znanym uzdrowiskiem. Występują tu ługowane ze złóż kopalni soli solanki chlorkowo-sodowe, bromkowe i magnezowe z dużą zawartością pierwiastków śladowych. W regionalnym otoczeniu parku znajdują się jeszcze dwie miejscowości uzdrowiskowe: Ciechocinek (wody chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe, żelaziste, borowe oraz hipotermalne), którego początki jako uzdrowiska sięgają pierwszej połowy XIX wieku i Wieniec Zdrój (wody siarczanowo-chlorkowowapniowo-sodowe i siarczkowe), mała izolowana osada śródleśna położona 6 km na zachód od Włocławka (Atlas uzdrowisk polskich, 1990). Ważną formą turystyki na obszarze NPT i w całym regionie jest turystyka wodna. Przez park wytyczony jest szlak wodny biegnący Kanałem Ślesińskim od Konina przez jezioro Gopło, gdzie rozdziela się w kierunku Jeziora Ostrowskiego (Kanałem Ostrowo – Gopło) i w kierunku Pakości (Kanałem Noteckim). Najważniejsze linie kolejowe stanowiące powiązanie międzyregionalne omijają teren NPT. Są to: magistrala Śląsk – Porty przebiegająca przez Piotrków Kujawski – Chełmce – Inowrocław – Bydgoszcz, jest to zarazem najbliższa NPT duża linia kolejowa 75 proeko oddalona o 5 –6 km od jego północno – wschodniej granicy; Warszawa – Włocławek – Toruń – Bydgoszcz – Nakło n/Notecią – Piła; Poznań – Gniezno – Trzemieszno – Inowrocław – Toruń – Olsztyn; Poznań – Słupca – Konin – Koło – Kłodawa – Kutno. Wzdłuż zachodniej granicy parku biegnie lina kolejowa o znaczeniu miejscowym (jednotorowa, niezelektryfikowana) łącząca Inowrocław – Kruszwicę – Strzelno – Mogilno. Najistotniejsze powiązania drogowe w rejonie NPT o charakterze międzyregionalnym to: droga nr 1: Gdańsk – Toruń – Włocławek – Kowal - Łódź; droga nr 5: Świecie – Bydgoszcz – Szubin – Żnin – Poznań; droga nr 10: Warszawa – Toruń – Bydgoszcz – Nakło n/Notecią – Piła (Szczecin); droga nr 25: Bydgoszcz – Inowrocław – Strzelno – Ślesin – Konin; droga nr 52: Inowrocław - Toruń – Brodnica (Ostróda). Drogi nr 1 i 5 mają charakter międzynarodowy. Droga Nr 25 na wysokości Skulska przecina południową część NPT, a na znacznym odcinku biegnie wzdłuż jego granicy. Inne połączenia międzyregionalne nie mają powiązań z parkiem i nie wywierają większego wpływu na jego funkcjonowanie. 76 proeko 5. PRZEGLĄD ISTNIEJĄCYCH MATERIAŁÓW DOKUMENTACYJNYCH PARKU – OCENA WARTOŚCI MERYTORYCZNEJ I PRZYDATNOŚCI DLA PLANU OCHRONY 5.1. PRZEGLĄD ARCHIWALNYCH MATERIAŁÓW DOKUMENTACYJNYCH 77 proeko Tabela 4a Problematyka fizycznogeograficzna Litosfera Lp Tytuł opracowania 1 Fizjografia pow. Inowrocław Autorzy Rok mapy 1: 100.000 2 WBPP Bydg. mapy złóż, zasobów, zagrożeń związanych z eksploatacją 1:1.000.000 2 Geolog wojewódzki, Bydgoszcz 1991 3 Sprawozdanie z prac geolog.poszukiwawczych nr 659 (poufne) Przedsięb. Geologiczne Wrocław 1971 Siliwończuki Z. in. 1985 Stoltmann F., Zalewski A., Sikora P. 1997 Ocena przydatności w skali ocen 1-5 Archiwum Tekst + mapy Kozłowski S. (red.) Badanie pokrywy glebowej Nadgoplańskiego parku Tysiaclecia Przydatność dla „Planu..” 1968 Atlas zasobów surowców mineralnych, PIG Warszawa 5 Spis map Geoprojekt Warszawa 2 Inwentaryzacja kopalin dla 4 gmin:Kruszwica, Jeziora Wielkie, Skulsk, Piotrków Kuj. Zawartość tekstu opis ogólny + opis mapa geologiczna 1:50 000, odkrywek i złóż odkrywki i zbadane złoża surowców okruchowych 2 Geolog wojewódzki, Bydgoszcz Koło Naukowe Rolników Sekcja Gleboznastwa AR w Poznaniu 78 proeko Problematyka hydrologiczna Lp Tytuł opracowania 1 2 1. Noteć - studium wpływu drogi wodnej na dolinę (dla całej Noteci) 2. Koncepcja gospodarki wodno - ściekowej w zlewni Noteci Wschodniej i Połączonej 3. Bilans wód podziemnych 4. 5. 6. Raport o stanie zagrożenia jezior punktowymi źródłami zanieczyszczeń w województwie bydgoskim Źródła zanieczyszczenia i ochrona czystości wód Noteci Wschodniej i Połączonej w granicach woj. bydgoskiego Autorstwo 3 Biuro Projektów Wodnych i Melioracji w Poznaniu Rok Zawartość tekstu [ strony ] Spis map [ plansz ] , skala 4 5 6 Przydatność dla „Planu..” 7 Archiwum 8 1968 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz Borsuk S. 1995 3 TWIG Bydgoszcz Choraży R., Kamińska O., Tomaszewski H. 1977 15 s. mapy 1:100 000 zawartość: chlorków, azotanów, poziom twardości ogólnej wód podziemnych IMUZ w Falentach Gołembiewski J., 1980 Konarska E. 3 WIOŚ Bydgoszcz Gołembiewski J., 1977/ Olszewska E. 78 4 WIOŚ Bydgoszcz 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz Założenia techniczno eksploatacyjne wraz z analizą Hydroprojekt gospodarki wodnej dla o/Gdańsk zbiornika Wolice i Gopło 1972 Profil podłużny drogi wodnej WartaGopło, Kanał Bydgoski (1:100 000 i 1:10 000).Charakterystyczne przekroje poprzeczne koryta rzeki Noteci na poszczególnych odcinkach występującej retencji jeziornej w dwudziestoleciu 1951 1970.Przekroje utworów geologicznych położonych wzdłuż zbiornika Gopło i Wolice (1:200). Krzywa pracy zbiornika Wolice na podstawie odpływów z j. Gopło.Schemat dyspozycyjny do gospodarki zbiornikowej jeziora Gopło. 79 6 Skanalizowana Noteć Górna. Odcinek Gopło – Pakość Hydroprojekt o/Gdańsk 1973 7 Program zabezpieczeń przeciwpowodziowych na kanale Gopło - Pakość oraz w rejonie zbiornika Pakość w oparciu o stany i przepływy Hydroprojekt wód zaobserwowanych w o/Poznań lipcu 1980 roku. Stadium zabezpieczeń przeciwpowodziowych na rzece Noteci Wschodniej 1981 28 stron 8 Instrukcja gospodarki wodnej zbiorników retencyjnych „Pakość” i „Jezioro Gopło” Iłowska Z., Łyczywek A., Gajewska B. 1997 40 stron 9 Projekt zagospodarowania rybackiego jeziora Gopło Instyt. Rybactwa Śródlądowego 1969 10 Północna część jeziora Gopło. Praca wykonana na zlecenie Urzędu Miasta i Gminy w Kruszwicy Jańczak J., Brodzińska B., Kowalik A., Sziwa R. 1996 proeko Przekroje poprzeczne koryta. Plany sytuacyjne: skanalizowana Noteć Górna w poszczególnych odcinkach (1:25 000) Mapa zlewni rzeki Noteci do wodowskazu Pakość (1:200 000). Mapa poglądowa Zbiornika Ostrowsko – Wojnińskiego (1:25 000). Mapa sytuacji wysokościowej rzeki Noteci Wschodniej (1:10 000). Przekrój podłużny rzeki Noteci Wschodniej (1:100 000 i 1:10 000). Przekrój podłużny rzeki Starej Noteci (1:100 000 i 1:10 000). Przekrój podłużny kanału doprowadzającego i kanału Ulgi (1:100 000 i 1:10 000). Przekroje dolinowe rzeki Noteci Wschodniej (1:100 000 i 1:10 000). Instalacje, budowle i urządzenia, śluzy, jazy, przepusty (skale 1:100, 1:500, 1:50, 1:200) Tabele pojemności użytecznej zbiorników. Krzywe wychodu przewodów spustowych i jazów. Krzywe pojemności zbiorników 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz 3 22 strony + tabele (ilość biomasy w poszczególnych stanowiskach, klasy czystości wedle wskaźników jezioro Gopło, część północna PIOŚ, fitoplankton, wykresy stanowiska poboru prób temperatury i tlenowe, wyniki badań fiz. - chem. 4 WIOŚ Bydgoszcz 80 11 12 13 14 15 Północna część Jeziora Gopło. Stan zanieczyszczenia w drugiej połowie 1995 roku. Ocena zanieczyszczenia wód Noteci Wschodniej i Połączonej w 1987 roku Ocena zanieczyszczenia wód Panny i Noteci Zachodniej Zasolenie wód Noteci ściekami przemysłu sodowego Źródła zanieczyszczeń oraz stan czystości wód miasta Kruszwicy Jańczak J., Brodzińska B., Ko1995 walik A., Sziwa R. 4 WIOŚ Bydgoszcz 1989 3 WIOŚ Bydgoszcz Jutrowska E., Goszczyński J. 1989 3 WIOŚ Bydgoszcz Kamiński S. 1973 3 ZWS „Elana” Toruń Konarska E., Goszczyński J. 1990 4 WIOŚ Bydgoszcz Jutrowska E., Goszczyński J. 16 Program małej retencji dla woj. bydgoskiego do r. 2015, Część studialna Łabędzki L. i in. 06. 1997 17 Program małej retencji dla woj. bydgoskiego do r. 2015, Planowane obiekty małej retencji, Część opisowa i tabele zbiorcze Łabędzki L. i in. 06. 1997 18 Źródła zanieczyszczenia i ocena czystości wód Noteci Zachodniej, Panny i Gosówki Nowakowski 1978 Podstawy hydrologiczne prowadzenia rozrządu wód rzeki Noteci Olejnik K., Ciesielska J., Hardy Z., Maćkowiak K., Pakuła M., Wachowiak G., Maciejewski W. 19 21 stron + wykresy tlenowe i temp., liczebność i biomasa poszczegól. grup glonów w Gople. proeko 1976 stanowiska poboru prób w północnej części Gopła Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Bydgoszczy Wojewódzki Zarząd melioracji i Urządzeń Wodnych w Bydgoszczy 312 stron Zlewnia górnej Noteci - hipsometria, sieć rzeczna, gospodarka wodna (1:100 000). Zlewnia górnej Noteci budowa geologiczna (1:100 000). 4 WIOŚ Bydgoszcz 2 ODGW Poznań o/Bydgoszcz 81 20 21 22 23 24 25 26 Skawińska B., Przybylska M., 03. Zawadzka M., 1996 Dworzańska A. Charakterystyka stanu, źródeł Urząd Woj. – zanieczyszczeń oraz Wydział Ochrony przedsięwzięcia w zakresie Środowiska, ochrony powietrza Gosp. Wodnej i 1985 atmosferycznego, hałasu Geologii, Woj. komunikacyjnego, gospodarki Ośrodek Badań i wodno - ściekowej i odpadów Kontroli Środow. miasta Kruszwicy w Bydgoszczy Ocena stanu czystości jezior: Skulskie i Skulska Wieś Studium funkcjonalno przestrzenne podregionu inowrocławskiego plany batymetryczne, ok. 1:10 000 profile termiczno-tlenowe, 22 tabele, 6 rys. WIOŚ Konin 4 WIOŚ Bydgoszcz 3 Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego 1979 2 Instytut Turystyki Bydgoszcz 1987 4 WIOŚ Bydgoszcz 1995 4 WIOŚ Bydgoszcz 3 WIOŚ Bydgoszcz Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego Wdrożeniowa koncepcja zagospodarowania Zwoliński A., turystycznego pilotowego Iwicki S., systemu wodno Dysarz R. gospodarczego zlewni górnej Noteci Ocena poziomu zanieczyszczenia Jeziora Gopło na podstawie badań w 1985 roku Ocena czystości wód Jeziora Gopło Zanieczyszczenie powietrza, wysypiska i wylewiska, gospodarka wodno - ściekowa w gminach: Kruszwica, Gniewkowo, Złotniki Kujawskie, Janikowo, Baruń, Pakość, Dąbrowa Biskupia i Rojewo charakterystyka geograficzna terenu, charakterystyka jezior, ocena przeprowadzonych badań, 48 s. proeko 54 strony mapa 1:100 000 82 proeko Tabela 4b Szata roślinna i ochrona przyrody Ochrona szaty roślinnej - ekosystemy leśne i nieleśne Lp 1 Tytuł 2 Autor 3 1 Roślinność lasu Gocanowskiego Adolski L. nad brzegiem jeziora Gopło 2 Inwentaryzacja zieleni wysokiej wg stanu na 1.I.1960 r. Nadgoplański Park Tysiąclecia 3 Gopło „Mare Polonorum”. Ścieżka edukacyjna 4 5 Atlas flory roślin naczyniowych Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Nadgoplański Park Tysiąclecia. Obszar ochrony rezerwatowej. Plan zagospodarowania uroczysk: Sucha Góra, Bąbule, Bąbula Mała na okres od 1.X.1974 do 30.IX.1984 r. Rok 4 Zawartość tekstu, 5 Spis map 6 1952 opis roślinności 3 opis każdej zinwentaryzowanej Algusiewicz K., 1960 powierzchni, w tym wydzieleń Wieczorek J. leśnych Borsuk S., Dzieduszycki W., Harabin Z., Chmiel J., Kupczyk M. Kujawskoopis roślinności niektórych 1998 Pomorska obiektów Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Bydgoszczy 5 arkuszy map drzewostanowych w skali 1:10000 Chmiel J. 1998 Erdman J. Biuro dokumentacja drzewo- stanów, Urządzania 1974 gleb i roślinności, w tym 22 Lasu i Geodezji zdjęcia fitos. Leśnej, Oddział w Toruniu Przydatność dla „Planu..” 7 Archiwum 8 praca magisterska Zakład Systematyki i Geografii Roślin UMK, Toruń 4 Nadgoplański Park Tysiąclecia 2 Nadgoplański Park Tysiąclecia 860 kartogramów 3 Zakład Taksonomii Roślin UAM, Poznań 6 map w skali 1:5000 – drzewostan roślin. rzeczyw. ,typy siedliskowe lasu i in. 4 Nadgoplański Park Tysiąclecia 83 6 7 8 Erdman J. Biuro dokumentacja drzewostanów, Urządzania 1974 gleb i roślinności, w tym 3 zdj. Lasu i Geodezji fitosocjol. Leśnej, Oddział w Toruniu Udział halofitów w zbiorowiskach dokumentacja 24 zbior. rośl. 71 roślinnych i ich zasoby 1993 Godzisz A. zdjęciami fitosocj., populacyjne nad Gopłem na półwyspie Potrzymiech 67 stron Mapa potencjalnej roślinności Kępczyński K., 1977 naturalnej (arkusze robocze Załuski T. Inowrocław, Radziejów) Komendarczyk Nadgoplański Park Tysiąclecia. Obszar ochrony rezerwatowej. Plan zagospodarowania rezerwatu, uroczysko Wyspa Potrzymionek Plan ochrony rezerwatu przyrody A. , „Nadgoplański Park Tysiąclecia” 9 Biuro Usług na okres 1996.01.01 do Techniczno2015.12.31 r. Leśnych w Toruniu Udział halofitów w zbiorowiskach 10 roślinnych i ich zasoby Mazurek M. populacyjne w rejonie Gopła Studium florystyczne jeziora 11 Walas J. Gopło Roślinność leśna nad brzegiem 12 jeziora Gopła w okolicy Wojtasik S. Lachmirowic proeko 6 map w skali 1:5000 – drzewostan roślin. rzeczyw., typy siedliskowe lasu i in. 3 Nadgoplański Park Tysiąclecia stanowiska zbior. rośl. 1 mapa w skali 1:10000 4 praca magisterska Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń 2 mapy, skala 1:100000 4 Inst. Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dokumentacja drzewostanów, gleb i roślinności (w tym 45 1995 zdjęć fitos.), ocena stanu, wnioski itp. 6 map w skali 1:5000 drzewo-stan, pot. rośl. naturalna, roślrzeczyw., typy siedliskowe lasu i in. 5 Nadgoplański Park Tysiąclecia dokumentacja 17 zbior. rośl. 50 zdjęciami fitosocj., 59 stron opis szaty roślinnej ze 1967 wskazaniem miejsc cennych stanowiska zbior. rośl. – 19 ark. map w skali 1:10 000 4 1993 1952 opis roślinności 3 3 praca magisterska Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK, Toruń Nadgoplański Park Tysiąclecia praca magisterska Zakład Systematyki i Geografii Roślin UMK, Toruń 84 proeko Flora Lp Tytuł Autor Rok Zawartość tekstu Spis map Przydatność dla „Planu ..” 1 Roślinność Lasu Gocanowskiego nad brzegiem jez. Gopło Adolski L. 1952 2 Zbiory zielnikowe Adolski L. 1952 około 700 arkuszy 3 3 Zbiory zielnikowe Ceynowa M., Mejnartowicz Z. 1963 10 arkuszy 3 4 Zbiory zielnikowe Chmiel J. 1993 1995 około 1000 arkuszy 3 5 Flora Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Chmiel J. 19931997 3200 zdjęć florystycznych 5 6 Atlas flory roślin naczyniowych Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Chmiel J. 1998 860 kartogramów 5 7 Zbiory zielnikowe Daleszyńska T. 19321936 około 800 arkuszy 3 1993 ss. 67 8 9 Udział halofitów w zbiorowiskach roślinnych i ich zasoby Godzisz A. populacyjne nad Gopłem na półwyspie Potrzymiech Mapa potencjalnej roślinności Kępczyński K., naturalnej Załuski T. 3 1 mapa w skali 1:10 000 4 Archiwum praca magisterska (mscr.), Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Herbarium Zakładu Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Herbarium Zakładu Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Herbarium Zakładu Taksonomii Roślin UAM Poznań, Dyrekcja Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia w Kruszwicy komputerowa baza danych wg programu FLORA-DAT (Jackowiak, Kujawa npbl.) UAM Poznań, część wydruków w Dyrekcji NPT w Kruszwicy Zakład Taksonomii Roślin UAM Poznań Herbarium Zakładu Taksonomii Roślin UAM Poznań Praca magisterska (mscr.), Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń arkusze robocze Inowrocław, Radziejów 85 proeko Latowski K. 1976 10 arkuszy Udział halofitów w zbiorowiskach roślinnych i ich 11 zasoby populacyjne w rejonie Gopła Mazurek M. 1993 ss. 59 12 Zbiory zielnikowe Paczoski J. 1932 20 arkuszy 3 Rutkowski L. 1975 ss. 16 3 Studenckie koło Naukowe Biologów UMK Stranc A. 1998 3 Praca magisterska (mscr.), Zakład Taksonomii Roślin UAM Poznań. 15 Zbiory zielnikowe Wojtasik S. 1952 Roślinność leśna nad brzegiem 16 jeziora Gopło w okolicy Lachmirowic Wojtasik S. 1952 Wykaz gatunków roślin 13 znalezionych w okolicach Siemionek nad Gopłem Dendroflora parków podworskich zachodniej części 14 Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Materiały do rozmieszczenia rzadkich i chronionych gatunków roślin (ze szczególnym 17 Załuski T. uwzględnieniem halofitów) na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia 1992 3 Herbarium Zakładu Taksonomii Roślin UAM Poznań Praca magisterska (mscr.), Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Herbarium Zakładu Taksonomii Roślin UAM Poznań 10 Zbiory zielnikowe 19 arkuszy map w skali 1: 10 000 około 700 arkuszy ss. 7, 4 3 19 arkuszy map w skali 1: 10 000 4 Herbarium Zakładu Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Praca magisterska (mscr.), Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń Zakład Taksonomii i Geografii Roślin UMK Toruń 86 proeko Tabela 4c Fauna Lp 1. Tytuł Fauna ptaków doliny Noteci 2. XXX lat Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia 3. Gopło „Mare Polonorum” Ścieżka edukacyjna 4. 5. Wstępne wyniki badań owadów prostoskrzydłych (Orthoptera) Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Jesienne obserwacje ornitologiczne na Gople w 1962 r. Autor Rok Bednorz J., Kupczyk M. 1995 BednorzJ., Chmiel J., Dzieduszycki W., Kaczmarek A., Kupczyk M., Łukomska A., Niedbalska E., Wróblewski R. Borsuk S., Dzieduszycki W., Harabin Z., Chmiel J., Kupczyk M., 1997 Zawartość tekstu Spis map 3-94 1-79 Przydatność dla „Planu..” Archiwum 4 Ptaki doliny Noteci. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM,3 5 Dyrekcja Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Kruszwica 1998 1-81 5 Kujawsko-Pomorska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Bydgoszczy Grobelny S., 1993 1-6 5 maszynopis u autora Karczewski 1962 4 maszynopis 5 maszynopis u autora maszynopis u autora i w Dyrekcji Parku 6. Aktualny stan awifauny jeziora Gopło Kupczyk M. 1991 7. Ornitofauna Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia Kupczyk M. 1993120 pp. 1995 60 map 5 Kupczyk M., 1996 1-6 wykaz gniazd i sukces lęgowy bociana w NPT w latach 1995-1996 5 maszynopis 133-142 4 mapy rozmieszczenia: ortolana, potrzeszcza, potrzosa i trznadla. Analiza struktury krajobrazu w powiązaniu z rozmieszczeniem i liczebnością trznadli 5 Ortolan Symposium Haltern 8. 9. Inwentaryzacja gniazd bociana białego w NPT Distribution, numbers and habitat preferences of the breeding Ortolan, Corn Bunting, Reed Bunting and Yellowhammer of the Goplo Landscape Park (Kuiavian Region, Central Poland) - initial report Kupczyk M. 1997 87 proeko Występowanie, liczebność i zagrożenia populacji lęgowych 10. kuraków w Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia Parku Krajobrazowym Kupczyk M., 1997 1-8 3 mapy 5 Czy ptaki krukowate mogą zagrażać populacjom gatunków łownych w 11. Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia Parku Krajobrazowym Kupczyk M., 1997 1-8 3 mapy 5 Przyszłość lęgowych kaczek w 12. Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia Parku Krajobrazowym Kupczyk M., 1997 1-8 4 mapy 5 The relations between landscape structure of catchments and the 13. distribution of breeding bird populations Kupczyk M. 1998 1-5 6 wykresów, analiza struktury krajobrazu i jego wpływ na liczebność i rozmieszczenie ptaków NPT 5 Stan populacji gęgawy w Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia 14. Parku Krajobrazowym w latach 1958-1996, zagrożenia, ochrona Kupczyk M., Maciejewski M., 1997 1-8 1 mapa 5 maszynopis u autora, Włocławskie Towarzystwo Naukowe maszynopis u autora, Włocławskie Towarzystwo Naukowe maszynopis u autora, Włocławskie Towarzystwo Naukowe 14 International Conference: Bird Numbers 1998, 2331 March 1998, Cottbus: 89 maszynopis polski u autora maszynopis u autora, Włocławskie Towarzystwo Naukowe 88 proeko Tabela 4d Środowisko kulturowe Lp 1 Tytuł opracowania Autorzy Rok Zawartość tekstu 2 3 4 Spis map Przydatność dla „Planu..” 5 6 7 45 Ar chiwum 8 praca doktorska Poznań KruszwicaInowrocław 1 Systematyka ceramiki przeworskiej z Kujaw Bednarczyk J. 1987 230 2 Kruszwica Callier E. l895 l20 3 Cofta-Broniewska A. l965 99-l87 5 Kruszwica Cofta-Broniewska A. l979 234 3 Cofta-Broniewska A .Kośko A. l982 98 3 Poznań WarszawaPoznań Cofta-Broniewska A., Hensel Z. l996 l93 7 4 Poznań Czebreszuk J. 1996 332 l2 3 Poznań Czebreszuk J., Makarowicz P. l990 30l-327 3 Czerniak L. l980 230 4 Dombek W. l958 Gądziński Z. l952-l955 maszynopis Godynicki S. l965 maszynopis Guldon Z., Powierski J. l974 243 l2 4 Hensel W., Broniewska A. l96l l98 7 5 WarszawaPoznań Wrocław 3 maszynopis 4 Kruszwica w starożytności i wczesnym średniowieczu Grupa kruszańska kultury przeworskiej 5 Historia pierwotna społeczeństw Kujaw 3 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Metalurgia brązu pradziejowych społeczeństw Kujaw Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu Badania osadnictwa kultury amfor kulistych w rejonie zlewni środkowej Bachorzy Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach Wykaz analiz próbek drewna wykopaliskowego, Kruszwica, stanowisko 4 Próbki drewna z badań archeologicznych w Kruszwicy Zestawienie materiału kostnego z wykopalisk w Kruszwicy, stanowisko 4 Podziały administracyjne Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej w XIII-XIV w Starodawna Kruszwica Analizy szczątków ichtiologicznych z wykopalisk w Kruszwicy Iwaszkiewicz I.M. l973-l980 3 maszynopis 89 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Archeologiczne badania ratownicze na trasie gazociągu Mogilno-Włocławek Szczątki rybne w materiale wykopaliskowym wczesnohistorycznym wydobytym w Kruszwicy, stanowisko 4 w latach l952-l958 Systematyka chronologiczna i chorologiczna kultury łużyckiej na Kujawach centralnych Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresach schyłkowego neolitu i wczesnej epoki brązu Udział południowo-wschodnio-europejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych Ze studiów nad kujawską enklawą cywilizacji wczesnobrązowej. Cmentarzysko grupy Dobre w Bożejewicach, woj. Bydgoszcz, stanowisko 8 Z badań nad genezą regionalizmu kulturowego społeczeństw Kujaw Szczątki roślinne z wykopalisk archeologicznych w Kruszwicy Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie trzcinieckiego kręgu kulturowego (2000 -l600BC ) Bydło wczesnośredniowieczne na ziemiach Wielkopolski i Kujaw Gwary kujawskie Oznaczenia gatunków drewna próbek dendrologicznych pochodzących z Kruszwicy, wydobytych w latach l96l-l966 Kruszwicki zespół osadniczy w młodszej epoce brązu i w początkach epoki żelaza proeko J. Bednarczyk (red.) Kaj J. 4 w druku l952-l958 3 maszynopis Kirschke B. l977 3 praca magisterska Kośko A. l979, 259 katalog 4 Poznań Kośko A. l98l 2l7 3 Poznań Kośko A. l99l 125 3 PoznańInowrocław l2 Kośko A.(red.) Lechnicki F. l953-l958 maszynopis 4 Poznań l45 2 Poznań l89 3 Makarowicz P. l998 453 Schramm Z. l976 Sobierajski Z. l952 Surmiński J. l96l-l966 Szamałek . l987 5 3 l35 7 4 maszynopis 90 proeko Tabela 4e Krajobraz Lp. Tytuł opracowania Autorzy Rok 1 2 3 4 1 „Studium planu rewaloryzacji Nieszawy a ochrona krajobrazu przyrodniczo-kulturowego Doliny Wisły” 2 „Zasady tworzenia i funkcjonowania pojeziernych parków krajobrazowych” materiały krajowej konferencji naukowotechnicznej PZiTS NOT, WOŚGWiG UW i Instytutu Turystyki w Truniu Czyżniewska L. i in. zespół autorów Zawartość tekstu 5 1979 1987 123 Spis map 6 1. „Zintegrowane walory środowiska przyrodniczego i kulturowego” skala 1:100 000 2. „Kierunki rozwoju regionu, analiza możliwości i zagrożeń” skala 1:100 000 3. „Ciechocinek i Nieszawa na tle planowanych przemian” skala 1:25 000 4. „Ciechocinek - Nieszawa postulaty ochrony krajobrazu doliny” - Przydatność dla „Planu..” 7 Archiwum 8 3 PSOZ Oddział we Włocławku 2 UW w Toruniu oraz Instytut Turystyki w Toruniu 91 Tabela 4f Zagospodarowanie przestrzenne, turystyka i zagadnienia sozologiczne Lp Tytuł Autor 1 2 3 1. Wstępny opis do projektu rekultywacji terenu „Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia” 2. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Nadgoplański Park Tysiąclecia” 3. 4. 5. 6. 7. 8. proeko Studium rozpoznawcze sposobu rekultywacji jeziora Gopła, z uwzględnieniem wymogów Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego Uproszczony plan ochrony „Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia”, Założenia metodyczne, problematyka i harmonogram realizacji Studium zagospodarowania przestrzennego woj. włocławskiego Koncepcja długofalowej polityki ekologicznej dla gminy Kruszwica Koncepcja długofalowej polityki ekologicznej dla gminy Jeziora Wielkie Bartman E., Rutkowski S. Biuro Usług TechnicznoLeśnych w Toruniu Borsuk S., Wiśniewski R., Jutrowska E., Goszczyński J., Ciechalski J. Rok 4 Zawartość tekstu Spis map 5 6 1969 Przydatność dla „Planu..” 7 2 1996 6 map Archiwum 8 Prezydium Woj. Rady Narod. w Bydgoszczy, Wydz.Rolnictwa i Leśnictwa 5 1996 27 s. Strefa ochronna jeziora Gopło 4 Fundacja Centrum Badań i Ochrony Środowiska Człowieka BPiWP „Proeko” w Gdańsku 1998 – 5 BPiWP „Proeko” w Gdańsku Cichocka I. 1995 Dysarz R. (red.) 1997 tekst 154 s. – 3 Dysarz R. (red.) 1997 Tekst 120 s. – 3 Urząd Gminy Jeziora Wielkie 1997 – 3 Urząd Gminy Piotrków Kujawski Dysarz R., Warunki rozwoju turystyki w gminie PrzybyszewskaPiotrków Kujawski - ekspertyza Gudelis R. Etap I. Baza poznawcza i diagnoza stanu istniejącego - Rolnictwo - Leśnictwo 3 WBPP we Włocławku Urząd Gminy Kruszwica 92 9. Zarys rozwoju gminy Wierzbinek Idziak W. Grupa Consultingowa S.A. Miejscowy plan ogólny Jakubowiak I. 10. zagospodarowania przestrzennego i in. gminy Skulsk Miejscowy plan ogólny Jakubowiak I. 11. zagospodarowania przestrzennego i in. gminy Wierzbinek Miejscowy plan ogólny 12. zagospodarowania przestrzennego Jarek T. i in. gminy Jeziora Wielkie Program długofalowej polityki ekologicznej zlewni jeziora Gopła. 13. Gospodarka ściekowa. Koszty realizacji programu Strategia rozwoju gminy Piotrków Kujawski. 14. Opracowanie wykonane w ramach projektu „Promocja i rozwój mikroprzedsiębiorczości wiejskiej” Program długofalowej polityki ekologicznej zlewni jeziora Gopło. 15. Gospodarka ściekowa. Koszty realizacji programu 1997 tekst 40 s. tekst i opis planu 94 s. Uchwała nr XIX/148/93 Rady Gminy w Skulsku z dn. 12.02.93 (Dz. Urz. Woj. Konińskiego nr 5, poz. 39 z dn. 23.03.93); 1992 zmiana planu - lokalizacja stawów rybnych: uchwała nr IV/24/94 Rady Gminy w Skulsku z dn. 21.09.94 (Dz. Urz. Woj. Konińskiego nr 26, poz. 163 z 1994 r.); tekst planu 65 s. Uchwała nr II/13/94 Rady Gminy z dn. 1994 25.08.94 (Dz. Urz. Woj. Konińskiego nr 2, poz. z dn. 30.09.94 tekst planu 56 s.; opis planu i program 30 s.; 1994 Uchwała nr IV/122/94 Rady Gminy Jeziora Wielkie z dn.17.10.94 (Dz. Urz. W.B. Nr 16, poz. 216, z dn. 25.11.94) Jerzy J., Wysocki J. 1998 28 s. Kaczmarka G. (red.) tekst 241 s. 11. Uchwałą nr 220/XXVI/97 Rady Gminy z dn. 1997 10.12.97 w sprawie przyjęcia strategii Kujawsko-Pom. Agencja Rozw. Reg. S.A. w Bydgoszczy, Dysarz R. i in. 1998 tekst 159 s. proeko – 3 Urząd Gminy Wierzbinek rysunek planu - mapa w skali 1:10 000 4 WBPP w Koninie rysunek planu - mapa w skali 1:10 000 3 WBPP w Koninie rysunek planu - mapa w skali 1:10.000 3 WBPP w Bydgoszczy, Zespół w Inowrocławiu mapy w tekście w skalach 1:100 000 i 1:750 000 4 Urząd Gminy w Piotrkowie Kujawskim 4 Dyrekcja NPT 93 Lokalne Agendy 21 dla gmin: 16. Skulsk i Piotrków Kujawski 17. Koncepcja długofalowej polityki ekologicznej dla gminy Skulsk Koncepcja długofalowej polityki 18. ekologicznej dla gminy Piotrków Kujawski 19. Koncepcja długofalowej polityki ekologicznej dla gminy Radziejów Strategia rozwoju województw: 20. bydgoskiego, toruńskiego, włocławskiego poprzez turystykę Pilawski M. i in. ogólne informacje o zanieczyszczeniach wód powierzchniowych, powietrza 1998 atmosferycznego i litosfery /na podstawie danych Sanepidu/ Pilawski M.(red.) KujawskoPomorska Agencja 1997 tekst - cz.I 108 s., cz.II 70 s. Rozwoju Regionalnego S.A. w Bydgoszczy Pilawski M.(red.) KujawskoPomorska Agencja 1997 tekst Rozwoju Regional. S.A. w Bydgoszczy Pilawski M.(red.) KujawskoPomorska Agencja 1997 tekst Rozwoju Regional. S.A. w Bydgoszczy PrzybyszewskaGudelis R. i in. 1996 Etap I - Założenia, część I - podstawy strategii Syntezy założeń rozwoju, koncepcja makroregionalna strategii wojewódzkich proeko 3 Urzędy Gmin 3 Urząd Gminy w Skulsku 3 Urząd Gminy w Piotrkowie Kujawskim 3 Urząd Gminy w Radziejowie 2 Regionalna Agencja Promocji Turystyki 94 Miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego Rutkowska A. 21. gminy i in. Piotrków Kujawski Studium uwarunkowań i kierunków 22. zagospodarowania przestrzennego gminy i wsi Piotrków Kujawski Studium uwarunkowań i kierunków 23. zagospodarowania przestrzennego gminy i wsi Piotrków Kujawski tekst planu opis planu Uchwała nr XXIX/96/84 Rady Gminy w Piotrkowie Trybunalskim z dn. 19.03.84 (Dz. Urz. Woj. Włocł. Nr 5, poz. 78, z dn. 30.07.87); rysunek planu - mapa w 1984 zmiany planu: skali 1:10 000 uchwała nr129/XV/96 z dn. 20.06.96 (dz. Urz. Woj. Włocł. nr 16, poz. 123 z dn. 03.10.96); uchwała nr114/XIV/96 z dn. 12.04.96 (dz. Urz. Woj. Włocł. nr 6, poz. 65 z 10.06.96); 4 WBPP we Włocławku Rutkowska A. i in. 1996 tekst studium rysunek studium - mapa w skali 1:10 000 4 WBPP we Włocławku Rutkowska A. i in. 1996 tekst studium rysunek studium - mapa w skali 1:10 000 4 WBPP we Włocławku 3 WBPP w Bydgoszczy, Zespół w Inowrocławiu 4 WBPP w Bydgoszczy, Zespół w Inowrocławiu Miejscowy plan ogólny Tokarska R., 24. zagospodarowania przestrzennego Miller B. i in. gminy Kruszwica Miejscowy plan ogólny Tokarska R., 25. zagospodarowania przestrzennego Nowak L. miasta Kruszwica Studium zagospodarowania 26. przestrzennego województwa bydgoskiego proeko WBPP w Bydgoszczy tekst planu 140 s.; opis planu 22 s.; Uchwała nr XXXIII/181/93 Rady Miejskiej 1993 Gminy Kruszwica z dn. 22.12.93 (Dz. Urz. W.B. Nr 3, poz. 35, z dn. 06.04.94) tekst planu 50 s.; opis planu 17 s.; Uchwała nr XXXII/177/93 Rady Miejskiej Gminy Kruszwica z dn. 3.11.93 (Dz. Urz. W.B. Nr 1, poz. 3, z dn. 03.02.94); zmiany planu: 1993 uchwała XLIV/290/97 z dn. 29.10.97 (Dz. Urz. W.B. nr 48, poz. 272 z dn. 11.12.97), uchwała LII/361/98 z dn. 18.06.98 (Dz. Urz. W.B. nr 44, poz. 181 z dn. 13.08.98), uchwała nr LII/363/98 z dn. 18.06.98 (Dz. Urz. W.B. nr 47, poz. 193 z dn. 21.08.98) rysunek planu - mapa w skali 1:10.000 rysunek planu - mapa w skali 1:5 000 2 95 proeko 27. Promocja turystyki w województwie WBPP we włocławskim Włocławku 11. 1994 2 28. Podstawy prawne powołania i funkcjonowania NPT 1996 28 s. 5 Wróblewski S. Program planu zagospodarowania 29. przestrzennego Parku 1000-lecia Zeniuk A nad j. Gopło, Część druga Studium funkcjonalno –przestrz., Ziemkowski J. 30. cz. I, Region inowrocławski i in. 130 s. WBPP we Włocławku Praca dyplom. WSP w Bydgoszczy maszynopis 08 1994 2 WBPP w Bydgoszczy 4 Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty Mapa zaniecz. wody w studniach kopanych na Ocena jakości płytkich wód podziemnych zlewni Górnej Noteci 31. Żyliński S. z uwzględnieniem źródeł zanieczyszczeń obszarze zlewni Górnej 1977 17 s. Noteci 1: 100 000 Mapa chem. zaniecz. wody w studniach kopanych na obszarze zlewni Górnej Noteci 1: 100 000 ewidencja wielkości i źródeł zrzutów ścieków; szacunek dopływu zaniecz. obszarowych w Program długofalowej polityki zlewni bezpośr.; szacunek dopływu zaniecz. z ekologicznej zlewni jeziora Gopła górnej Noteci; ocena stanu i sprawności 32. 1998 mapa 1:50 000 4 Stan wód jeziora na podstawie oczyszczalni ścieków; koncepcja lokalizacji danych WIOŚ i badań J. Jańczaka oczyszczalni i sieci kanalizac.; problem rekultywacji jeziora koncepcja rozwoju turystyki, s.159 ewidencja i ocena: źródeł zaniecz. wód Lokalne Agendy 21: Program powierzchn., powietrza atmosfer., litosfery, długofalowej polityki ekologicznej ochrona ujęć wód podziemnych, poziom 33. 3 dla gmin: Kruszwica i Jeziora zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi, Wielkie ocena zasobów biotycznych w aspekcie form ochrony, koncepcja edukacji ekologicznej Uwagi:1. Spis obejmuje jedynie miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego ważniejsze z punktu widzenia kształtowania przestrzeni parku 2. Uchwały zatwierdzające plany podjęte przed 31.12.1994 stracą ważność z końcem 1999 roku Dyrekcja NPT Urzędy Gmin 96 proeko 5.2. BIBLIOGRAFIA PUBLIKACJI Problematyka fizycznogeograficzna Bartkowski T., 1962, O terasach nad Jeziorem Pakoskim (Wysoczyzna Kujawska), Czasopismo Geograficzne, t. 33, z. 3, ss. 12 Basic regularities of productive processes in the Iława Lakes and in the Gopło Lake from the point of view of utility values of the water, 1975, pr. zb. pod red. J. S. Mikulskiego, Pol. Arch. Hydrob., vol. 22, nr 2, s. 101 - 122 Borowiak D., 1997, Wahania poziomu jezior polskich w latach 1961 - 1995, [w:] Wpływ antropopresji na jeziora, pod red. A. Choińskiego, UAM, Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej, Wydawnictwo Homini, Poznań Bydgoszcz Borowiak D., 1998, Reżim wodny jezior Niżu Polskiego jako podstawa oceny ich funkcji hydrologicznych, rozprawa doktorska wyk. na Wydziale BGiO UG Borowiak D., 1998, Zastosowanie współczynnika przyrostu odpływu w badaniach limnologicznych, [w:] Zagrożenia degradacyjne a ochrona jezior, pod red. W. Langego i D. Borowiaka, Bad. Limnolog., T. 1, Wyd. DJ, Gdańsk Borowy T., 1947, Przeprowadzenie pogłębiarki „Gironde” przez spadek 4-metrowy na kanale Warta - Gopło, Gospodarka Wodna, r. 7, nr 1, s. 36 - 39 Brochocki A., 1947, Kilka uwag o regulacji Warty i Noteci, Gospodarka Wodna, r. 7, nr 6, s. 323 - 328 Choiński A,1995, Katalog jezior Polski, cz. 3 - Pojezierze Wielkopolsko - Kujawskie, Wyd. Nauk. UAM, Poznań Choiński A., Jańczak J., 1988, Zmiany powierzchni jezior w Polsce, [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, UMK w Toruniu, s. 88 - 100 Churski T., Okruszko H., 1961, Torfowiska w dorzeczu górnej Noteci, Przegląd Geograficzny, t. 33, z. 3, ss. 22 Cydzik D., Kudelska D., Soszka H., 1982, Atlas stanu czystości jezior w latach 1974 1978, IKŚ, Warszawa Cydzik D., Kudelska D., Soszka H., 1992, Atlas stanu czystości jezior Polski badanych w latach 1984 - 1988, PIOŚ - IOŚ, Warszawa Cydzik D., Kudelska H., Soszka H., 1988, Antropogeniczne zmiany jakości jezior w Polsce, [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, UMK w Toruniu, s. 151 - 154 Domosławska - Baraniecka D., 1959, Z zagadnień czwartorzędu okolic Łęczycy i Kłodawy, Przegl. Geolog., r. 7, nr 12 (81), ss. 3 Donderski W., 1977, The intensity of multipication of bacteria and biomass production in the water of two lakes, [w:] Acta Univ. Nicolai Copernici, Prace Limnologiczne, nr 10, Toruń, s. 3 - 14 Dzieduszycki W., Kupczyk M., 1993, Gopło. Przyroda i człowiek, PAN Inst. Archeologii i Etnologii, ss. 174 97 proeko Falkowski M., Karłowska G., 1957, Rys historyczny przebiegu gospodarki łąkowo pastwiskowej w dolinie rzeki Noteci i jej dopływów, Roczn. Nauk Rol., t. 72, Ser. F, zesz. 2, ss. 128 Faust O., 1955, Obliczenie ilości wody dopływającej do jeziora Gopło, Wiad. Sł. Hydr. i Met., t. 4, z. 5 Giziński A., Kadulski S., 1972, The horizontal diferentiation of the bottom fauna in the Gopło lake, Zesz. Nauk. UMK, Limnologia, s. 57 - 76 Goszczyński J., Jutrowska E., 1996, Stan czystości wód jeziora Gopło, PIOŚ - WIOŚ w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz Grabarczyk S., 1977, Zasoby wodne województwa bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego oraz możliwości ich powiększania, Rocz. Rady Nauk. Urz. Woj. Bydg., r. 5, zesz. 3 (5), s. 57 - 72 Grześ M., 1972, O piętrzeniu jezior w dorzeczu górnej Noteci, Gospodarka Wodna, z. 4, s. 136 - 137 Grześ M., 1974, Badania nad termiką i zlodzeniem jeziora Gopło, Dok. Geogr. IG PAN, z. 3, ss. 57 Grześ M., Jankowski A. T., 1975, Wykorzystanie zdjęć lotniczych w badaniach zjawisk lodowych na przykładzie jeziora Gopło, Zesz. Nauk. UMK, Geografia, t. 11, z. 35, s. 145 - 154 Grześ M.,1976, Krótkookresowe zmiany temperatury wód jeziornych i stabilności masy wodnej w świetle punktowych pomiarów na jeziorze Gopło, Przegl. Geogr., t. 48, z. 3, s. 435 - 456 Grześ M.,1978, Termika osadów dennych w badaniu jezior, Prace Geogr. IG PAN, nr 130, ss. 96 Hanelt W.,1957, Czy Gopło było rzeką, Ziemia, r.2, nr 2, ss. 1 Ilnicki P., Lewandowski P., 1997, Ekomorfologiczna waloryzacja dróg wodnych Wielkopolski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Iwanicki S., 1949, Budowa śluz „Gawrony” i „Koszewo” na kanale Warta - Gopło, Gospodarka Wodna, r. 9, nr 3 - 5, s. 111 – 123 Jańczak J. (red.), 1996, Atlas jezior Polski, t. 1 - Jeziora Pojezierza Wielkopolskiego i Pomorskiego w granicach dorzecza Odry, IMGW, Poznań Jańczak J., Choiński A., 1988, Wahania poziomów wody wybranych jezior Polski w latach 1956 - 1985, [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, UMK w Toruniu, s. 71 - 87 Kowalczyk P.,Sziwa R.,1987, Zasoby wodne jezior projektowanego systemu wodnogospodarczego górnej Noteci, Gosp.Wodna , z. 2 Kupczyk M., 1993, Przyroda, [w:] Gopło. Przyroda i człowiek, W. Dzieduszycki, M. Kupczyk, PAN, Poznań Kuziemski J., 1955, Kilka uwag z zakresu hydrologii jezior lubuskich i wielkopolsko kujawskich, Gaz. Obs. PIHM, nr 2 (86), ss.3 Ladorski H., 1967, Zagadnienie gospodarki wodnej w planie regionalnym Okręgu Przemysłowego Konin - Łęczyca - Inowrocław, Gospodarka Wod., r. 27, nr 5, ss. 4 98 proeko Majdanowski S., 1959, Wyniki badań limnologicznych ośrodka poznańskiego w latach 1945 - 1952, Bad. Fizjogr. Nad Pol. Zach., PTPN, Wydz. Mat. - Fiz., Kom. Fizjogr., t. 5, ss. 18, Poznań Marszelewski W., 1988, Zanieczyszczenie jezior Polski, [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, UMK w Toruniu, s. 155 - 171 Mastyński Z., 1956,Pogarszanie się stosunków wodnych na terenie południowej części woj. bydgoskiego. W świetle danych historycznych, statystycznych i kartograficznych, Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 7, s. 25-40 Mastyński Z., 1958, Stosunki wodne południowej części województwa bydgoskiego, Ochrona Przyr., r. 25, ss. 27 Mastyński Z., Rogiński S., 1964, Studium historyczno - hydrologiczne jeziora Gopło, Prace Wydz. Nauk Przyr. BTN, ser. B, nr 3, Bydgoszcz Mikulski Z., 1970, Kształtowanie się bilansu wodnego jezior w Polsce, Przegląd Geograficzny, t. 42, zesz. 3, ss. 14, Warszawa Mrózek W., 1964, Zagadnienie źródeł Noteci, Zesz. Nauk. UMK, Nauki Mat. - Przyr., zesz. 10, Geografia 3, ss. 15, Toruń Mrózek W., 1965, Charakterystyka środowiska geograficznego Kruszwicy i części zlewni jeziora Gopło, [w:] Kruszwica - zarys monograficzny, pr. zbiorowa pod red. J. Grześkowiak, Toruńskie Tow. Nauk., nr 7-64 Niewiarowski W., 1978, Fluctuations of water - level in the Gopło Lake and their reasons, Pol. Arch. Hydrobiologii, t. 25, s. 301-306 Okruszko H., Churski T., 1961, Związek pomiędzy rodzajem torfowiska a geomorfologią terenu na przykładzie doliny Noteci, Gosp. Wod., r. 21, nr 12 (180), s. 546 Pasławski Z., 1957, Bilans wodny zlewni Warty po Poznań, Wiad. Służ. Hydr. i Met., t. 5, zesz. 3, ss. 8 Pasławski Z., 1963, Kilka uwag o stosunkach wodno - gospodarczych Wielkopolski, Gosp. Wod., r. 23, nr 12 (204), ss. 2 Pasławski Z., 1968, Zmiany stosunków wodnych w zlewni szczytowego stanowiska kanału żeglugi Warta - Gopło, Przegląd Geofiz., r. 13 (21), zesz. 4, ss. 19 Pasławski Z., 1972, Wieloletnie wahania i tendencje zmian poziomu wody jezior odpływowych w Polsce północnej, Przegl. Geofiz., zesz. 3 - 4 Pasławski Z., 1975, Typologia hydrologiczna jezior Pojezierza Wielkopolskiego, Przegl. Geofiz., r. 20 (28), zesz. 4, s. 271 - 280 Pasławski Z.,1961, Gopło - Mare Polonicum ?, Gaz. Obs. PIHM, t.14, z.9, ss. 4 Pasławski Z.,Błaszczyk B.,1970, Charakterystyka hydrologiczna i bilans wodny jeziora Gopło, Przegl. Geofiz.,t.15, z.3, s. 251 - 266 Piasecka J., 1973, Niektóre zmiany hydrograficzne w świetle materiałów historycznych, [w:] Studia z dziejów geografii i kartografii, Ossolineum, Wrocław Piekarska E.,1982, Tektoniczne założenia rynny jeziora Gopło, Przegl. Geol., z. 8 99 proeko Pietrucień Cz., 1976, Udział czynników naturalnych i antropogenicznych w kształtowaniu wybranych elementów fizyko - chemicznych wód Jeziora Pakoskiego i Noteci, [w:] Problemy Geografii Fizycznej, Studia Soc. Scient. Torunensis, vol. 8, sectio C, nr 4 - 6, s. 231 - 241 Pietrucień Cz., Skowron R., 1983, Odrębność fizykochemiczna wód północnej części jeziora Gopło jako efekt zanieczyszczeń przemysłowych, [w:] Materiały Zjazdu Geografów Polskich, UMK, Toruń Pietrucień Cz., Skowron R., 1984, Transformacja wód Noteci pod wpływem zanieczyszczeń jez. Gopło, [w:] Mat. Konf. Kom. Hydrograf., PTG, Sopot Pietrucień Cz.,1984, Transformacja wód Noteci pod wpływem zanieczyszczeń jeziora Gopło, Mat. Konf. Kom. Hydr. PTG, UG Kat. Hydr. i Klimat., s. 186 - 193 Pischinger E., Czerwińska I., 1962, Badania zanieczyszczenia wód Noteci i Jeziora Pakoskiego, BTN, Wydz. Nauk Tech., ss. 45, Bydgoszcz Puckulanka U.,1952, Zasięg jeziora Gopło i jego połączenie z Wisłą w naszej erze, Przegl. Zach., z.11/12,s. 575-584 Raciniewski J, Paczuski R., 1958, Spółka Melioracyjna Łabiszyńsko - Bydgoskich Łąk Nadnoteckich, Gosp. Wodna, r. 18, nr 8 (141), ss. 4 Rawa S., 1949, Budowa kanału Warta - Gopło w okresie powojennym, Gospodarka Wodna, r. 9, nr 3 - 5, s. 99 - 111 Rogiński S., Dubrowin T., 1956, Monografia części dorzecza Noteci do ujścia Gwdy, Prace i Studia Kom. Gosp. Wod. PAN, t. 1 Rundo A., 1939, Charakterystyka przepływu Noteci na podstawie pomiarów 1890 1924, Wiad. Służby Hydr. - Met., t. 1, z. 5, s. 331 -334 Skarżyńska K.,1963, Gopło - centrum hydrograficzne Polski przed wiekami, Przegl.Geofiz., r. 16, z. 3, ss. 11 Skibniewski L., 1954, Wahania poziomów zwierciadła wody większych jezior pojezierzy - Pomorskiego i Mazurskiego, Przegl. Meteor. I Hydrol., z. 3 - 4 Skibniewski L.,1955, Zarys hydrologii jeziora Gopło, Wiad. Sł. Hydr. i Met., t.4, z. 5a, ss.13 Skowron R., 1980, Letnio - jesienna stratyfikacja termiczna wody w jeziorze Gopło, Acta Univ. Nicolai Copernici, Geografia 15, zesz. 47, Toruń Skowron R., 1982, Termiczne rozwarstwienie wody w jeziorze Gopło w sezonie letnim w latach 1973 - 1978, Acta Univ. Nicolai Copernici, Geografia, t. XVII, z. 54, s. 40 - 50 Skowron R., 1997, Tendencje zmian temperatury wody powierzchniowej i zjawisk lodowych w jeziorach na obszarach pojeziernych w Polsce, [w:] Wpływ antropopresji na jeziora, pod red. A. Choińskiego, UAM, Zakład Hydr. i Gosp. Wod., Wyd. Homini, Poznań - Bydgoszcz, s. 143 - 151 Skowron R., Szczepanik W., 1988, Zróżnicowanie przestrzenne i tendencje zmian przebiegu zjawisk lodowych w jeziorach Polski Północnej [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, UMK w Toruniu, s. 125 - 136 100 proeko Skowron R.,1990, Struktura termiczna wody w okresie letniej stagnacji na przykładzie wybranych jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego i Kujawskiego, Acta Univ. Nicolai Copernici, Geografia 22, s.45-83 Tomczak A., 1967, Źródła Noteci w dobie historycznej, Ziemia Kujawska, r. 2, ss. 13. Wachowiak G.,1980, Potwierdzanie niskiego odpływu średniego w okolicach jeziora Gopło, Gazeta Obs. IMGW, z.394 (10), s.13-15 Wicik B.,Więckowski K.,1988, Historia Pojezierza Gostyńskiego w świetle badań osadów dennych jezior, Notatki Płockie, nr 2 Województwo Bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka, 1967, PWN, Kujawsko - Pomorskie Towarzystwo Kulturalne w Bydgoszczy, s. 576 Zwoliński A., 1976, Limnologiczne podstawy kształtowania infrastruktury turystycznej rejonów pojezierzy na przykładzie województwa bydgoskiego, Zesz. Nauk. Inst. Turyst., r. 3, nr 4, s. 69 - 80 Zwoliński A., 1985, Ocena walorów turystycznych jezior województwa bydgoskiego, Czasopismo Geograficzne, t. 56, z. 3 - 4, s. 313 - 325 Zwoliński A.,Zwolińska E.,1995, Katalog jezior województwa bydgoskiego wraz z ich waloryzacją turystyczną, wędkarską i formami ochrony, „Habitat” Bydgoszcz Szata roślinna i jej ochrona Bagdziński L. (red.), 1997, Środowisko przyrodnicze w województwie włocławskim, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek Balcerkiewicz S., 1987, Materiały do znajomości Blysmo-Juncetum compressi (Libb. 1932), R. Tx. 1950, Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. B, 38, s. 167-172 Bock W., 1908, Taschenflora von Bromberg, ss. 214 Bresińska L., 1970. Ramienice i roślinność naczyniowa południowo-zachodniej części Gopła. Notatki Przyr.4: 1-5. Celka Z., 1995, Rozmieszczenie gatunków z rodzaju Gagea Salisb. w Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 44, B., s 109-132. (5 kartogramów rozmieszczenia gatunków z rodzaju Gagea) Chmiel J., 1987, Nowe i rzadsze gatunki we florze wschodniej części Pojezierza Gnieżnieńskiego, Cz. 2. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 36, B., s. 67-79. (1 mapa rozmieszczenia wybranych gatunków roślin) Chmiel J., 1993, Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX, Cz. 1. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, nr 1, Wydawnictwo Sorus, ss. 20 Chmiel J., 1993, Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX, Cz. 2. Atlas rozmieszczenia roślin. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, nr 1, s. 212, Wydawnictwo Sorus, ss. 202. (1186 kartogramów rozmieszczenia gatunków roślin) 101 proeko Chmiel J., 1995, Ostoje rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych w krajobrazie rolniczym Pojezierza Gnieźnieńskiego, s. 127-136, (3 mapy rozmieszczenia stanowisk wybranych gatunków roślin), [w:] Żukowski W., Jackowiak B., Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski, Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, nr 3, Bogucki Wydawnictwo Naukowe Chmiel J., 1997, Nadgoplański Park Tysiąclecia. Ogólna charakterystyka siedlisk i roślinności, XXX lat Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Kruszwica, s. 55 - 58 Chmiel J., 1997, Nadgoplański Park Tysiąclecia. Ogólna charakterystyka roślin (I), Wiadomości znad Gopła. Magazyn Ekologiczny nr 1, s. 6 - 72 Chmiel J., 1997, Nowe i rzadsze gatunki we florze wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego, Cz. 3. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 46, B., s.107-129. (5 map rozmieszczenia wybranych gatunków roślin) Chmiel J., Kupczyk M., 1996, Stan poznania przyrody Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia i jego najcenniejsze walory, Studia Lednickie IV, s. 29 – 38 Daleszyńska T., 1937, Zespoły roślinne jeziora Gopło, Sprawozd. PTPN 2 (29), za II kwartał 1937 r., s. 64-66, Poznań Dzieduszycki W., Kupczyk M., 1993. Gopło. Przyroda i człowiek. Inst. Archeol. i Etnologii PAN, Poznań: 1-178 Dzieduszycki W., Kupczyk M., 1995, Gopło. Przyroda i człowiek, Inst. Arch. i Etnologii PAN Jankowska B., 1980. Szata roślinna okolic Gopła w późnym glacjale i holocenie oraz wpływ osadnictwa na jej rozwój w świetle badań paleobotanicznych. Przegl. Archeol. 27: 5-41 Kaczmarek A., 1997. Aktualny stan lasów nadgoplańskich. XXX lat Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Kruszwica: 43-47 Matuszkiewicz W. i in. (red.), 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski, Mapa przeglądowa w skali 1:300000. Inst. Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Spribille F., 1895 a, Nachträge zu dem „Verzeichnis der in dem Kreisen Inowraclaw und Strelno bisher beobachteten Gefässpflanzen mit Standortsangabe”. Zeitschr. der Botan. Abteil. Naturwiss. Verein, 2(1), s. 1 - 15 Spribille F., 1895 b, Nachträge zu dem „Verzeichnis der in dem Kreisen Inowraclaw und Strelno bisher beobachteten Gefässpflanzen mit Standortsangabe”. Zeitschr. der Botan. Abteil. Naturwiss. Verein, 2(2), s. 43 - 47 Stecki K., Pietkiewicz J., 1931, Józef Szafarkiewicz jako florysta i jego zielnik. Przegląd Leśniczy 1/2, s. 1-19 Trzęsowska J. (red.), 1998, Stan czystości wód jeziora Gopło, PIOŚ, WIOŚ, Urz. Woj. w Bydgoszczy, Bibl. Monitor. Środ., Bydgoszcz Walas J., 1965. Szata roślinna okolic Kruszwicy. [w:] Grześkowiak J.(red.), Kruszwica - zarys monograficzny, Wyd. TNT, Prace Popularnonaukowe 7, s. 65-82 Wilkoń-Michalska J., 1963, Halofity Kujaw, Stud. Soc. Sc. Tor. sect. D 7(1) , Toruń, ss. 122 102 proeko Wilkoń-Michalska J., 1971, Nowe stanowiska niektórych rzadziej spotykanych roślin naczyniowych na Kujawach, Fragm. Flor. et Geobot., 17(2), s. 211 - 214 Wilkoń-Michalska J., 1971. Szata roślinna Kujaw. Przewodnik florystyczny. Tow. Nauk. w Toruniu, Prace Popularnonaukowe 14, s. 1-139 Wojterski T., 1981, Mapa potencjalnej roślinności naturalnej środkowej Wielkopolski, Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 32, B, s. 7 - 35 Załuski T., 1995, Łąki selernicowe (związek Cnidion dubii Bal.-Tul. 1966) w Polsce. Monogr. Bot. 77, s. 1-142 Załuski T., 1995, Materiały do flory Kujaw. Acta Univ. Nic. Copern., Biologia 48, s. 185-189 Zarzycki K., 1986, Lista wymierających i zagrożonych roślin naczyniowych Polski, [w:] Lista roślin wymierających i zagrożonych w Polsce, PWN Warszawa, s. 11-27 Fauna Adamska A., Bronisz D., 1972, Zooplankton of the Bay Part of Gopło Lake, Zesz. Nauk. UMK. Nauki Mat-Przyr., 28, Pr. Limn. 7, Toruń, s. 39-55 Bartkowski T., 1962, O terasach nad Jeziorem Pakoskim, Czas. Geogr., 33(3), s. 335-350 Bednorz J., Kupczyk M., 1996, Bird communities and ornithological evaluation of the Noteć River valley in western Poland, Bird Census News, 9, 1, s. 18-28 Bilska M., Mikulski J., 1979, Analysis of the population of Bosminidae in the holocenic period of lake Gopło, Acta Univer. Nic. Cop., nauki mat.-przyr., z. 47, s. 47-71 Borówko-Dłużakowa Z., 1961, Badania palinologiczne torfowisk na lewym brzegu Wisły między Gąbinem, Gostyninem i Włocławkiem, Biul. Inst. Geol., 169, s. 107-130 Bresińska L., 1970, Ramienice i roślinność naczyniowa południowo-zachodniej części Gopła, Not. Przyr., 4, s. 1-5 Budziszyn H., Romaniszyn W., Romański J., Rubisz A., Stangeberg M., Stangeberg W., 1956, The growth and the summer food of the economically most important fishes of Gopło Lake, Zool. Poloniae 7, s. 63-120 Burchardt L., 1996, Hydrobiologiczne prognozy przyszłości jezior Gopło i Lednica, Studia Lednickie IV, , s. 89-102 Busse P., Soliński T., 1970, Gniazdowanie czapli purpurowej (Aredea purpurea) nad Gopłem, Not. Orn. 11, 1-4, s. 37-38 Chmiel J., Kupczyk M, 1996, Stan poznania przyrody Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia i jego najcenniejsze walory, Studia Lednickie IV, PoznańLednica Czarnecki Z., 1958, Obecny stan lęgowej awifauny jeziora Gopło, Przyr. Pol. Zach. 2, 3/4. Poznań Czarnecki Z., 1962, Ptaki jeziora Gopło, Acta Ornith. 6, 11, s. 181-194 103 proeko Czarnecki Z., 1965, Awifauna okolic Gopła, Kruszwica - zarys monograficzny, Toruńskie TN, 7, s. 83-98 Dyrcz A., 1989, Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce, Przegl. Zool. 33, s. 417-437 Dzieduszycki W., Kupczyk M., 1993, Gopło. Przyroda i człowiek, Polska Akademia Nauk. Instytut Archeologii i Etnologii, ss. 174 Dzięczkowski A., 1984, Mięczaki (Mollusca) z wykopalisk archeologicznych w Kruszwicy na stanowiskach 4 i 4a, Sprawozd. Arch., s. 185-192 Gacka-Grzesikiewicz E., i in.., 1985, Województwo konińskie, Przyroda Polska nr 3, Giziński A., Kadulski S., 1972, The horizontal differentiation of the bottom fauna in the Lake Gopło, Limnological Papers 7 , s. 57-76 Giziński A., Toczek-Boruchowa E., 1972, Bottom fauna of the bay part of Lake Gopło, Limnological Papers 7, s. 77-93 Głowaciński Z., 1992, Polska czerwona księga zwierząt, PWRiL, Warszawa Głowaciński Z., Bieniek M., Dyduch A., Gertychowa R., Jakubiec Z., Kosior A., Żemarek M., 1980, Stan fauny kręgowców i wybranych bezkręgowców Polski - wykaz gatunków, ich występowanie, zagrożenie i status ochronny, Studia Naturae. A, 21 Grimett R.F.A., Jones T.A., 1989, Important Bird Areas in Europe, ICBP Techn. Publ. No 9., ICBP, Cambridge Gromadzki m., Dyrcz A., Głowacki Z., Wieloch M, 1994, Ostoje ptaków w polsce, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk Gromadzki M., Wieloch M., 1983, Distribution and Number of the grey-lag goose Anser anser in Poland in the years 1977-1979, Acta Ornitholog. 19, 7-11, s. 155-178 Jankowska B., 1980, Szata roślinna Gopła w późnym glacjale i holocenie oraz wpływ osadnictwa na jej rozwój w świetle badań paleobotanicznych, Przegląd Archeologiczny , 27, s. 5 – 41 Kołaczkowska A., 1934, Plumatella punctata Hancock f. prostrata Kraepel. Z Gopła, nowy gatunek mszywioła dla fauny polskiej, Fragm. Faun. Musei Zool. Polonici, t. II, z. 14, s. 135-141 Kupczyk M., 1994, Wąsatka ptak mało znany. Wąsatka (mapa rozmieszczenia wąsatki w NPT), Wiadomości z nad Gopła. Magazyn Ekologiczny r. II, 3, marzec Kupczyk M., 1995, Bocian biały w NPT (mapa rozmieszczenia gniazd bociana w NPT), Wiadomości z nad Gopła. Magazyn Ekologiczny r. III, 1 Kupczyk M. (red.), 1997, Awifauna Nadgopla - liczebność i rozmieszczenie, [w:] Ptaki wybranych jezior Wielkopolski, Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, 6, Poznań, ss. 83 Kupczyk M., 1998, Faunistyczne formy wskaźnikowe jeziora Gopło na tle historycznych zmian warunków ekologicznych, Jezioranin, 2 (39), s. 12-13 Kuźniak S., Lewartowski Z., Winiecki A., 1991, Awifauna wodna jezior Wielkopolski w okresie jesiennym, Not. Orn. 32, 3-4, s. 55-76 104 proeko Maciejewski M., 1994, Odwiedziny gęgaw, Łowiec Polski, 9, s. 12 Maksalon L., 1978, Sprawozdanie z obozu ornitologicznego nad jez. Gopło, Not. Ornitol. 19, 1-4, s. 81-84 Mikulski J., 1978, Man impact upon Gopło lake as reflected in cladoceran-community remnants in sediments, Pol. Archiw. Hydrobiol., 25, ½, s. 291-295 Moszyński A., Moszyński M., 1957, Skąposzczety (Oligochaeta) Polski i niektórych krajów sąsiednich. Studium ekologiczno-zoogeograficzne,Pr. Biol. PTPN, Wydz. Mat.-Przyr., 18, 6, Poznań, s.318-516 Przystalski A., Andrzejewski H., 1997, Sprawozdanie z pierwszego etapu badań występowania płazów na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia przeprowadzonych w 1996 roku, Wiadomości znad Gopła Magazyn Ekologiczny nr 1, s. 5 Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1987, Definicje, cele i funkcje przyrodniczych obszarów chronionych w Polsce, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 2, s. 5-15 Stempniewicz L., 1974, The feeding of the Coot (Fulica atra L.) on the character of the schoals of the Dreissena polymorpha Pall. In the Lake Gopło, Acta Univ. Nic. Cop., nauki mat.-przyr., z. 34, s. 83-103 Wesołowski T., Winiecki A., 1988, Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i błotnych w Polsce,Not. Ornitol. 29, 1-2, s. 3-25 Wiatr B., 1967, Obserwacje nad liczebnością i rozmieszczeniem remiza Remiz pendulinus L. nad Gopłem w 1965 r., Not. Przyr., 1, 1, s. 7-9 Wilkoń-Michalska J., 1971, Szata roślinna Kujaw. Przewodnik florystyczny, Tow. Nauk. w Toruniu, Pr. popul. nauk. Toruń Winiecki A., 1992, Jesienna awifauna jezior Wielkopolski ornitologiczna, Not. Ornitol. 33, 1-2, s. 47-66 - waloryzacja Wiśniewski R., 1974, Distribution and character of schoals of Dreissena polymorpha Pall. In the Bay part of Gopło Lake, Acta Univ. Nic. Cop., nauki mat.-przyr., z. 34 s. 73-81 Wiśniewski R., 1980, Pseudorittoral of Gopło lake. Part. I. Characteristics of the environment, Acta Univ. Nic. Cop., nauki mat.-przyr., z. 48, s. 61-81 Wiśniewski R., 1980, Pseudorittoral of Gopło lake. Part. II. Biological characteristics of the environment, Acta Univ. Nic. Cop., nauki mat.-przyr., z. 48 Środowisko kulturowe Bednarczyk J., Kośko A., Krause E., Makiewicz T., 1975, Z badań nad schyłkową fazą rozwoju kultury amfor kulistych na Kujawach. Osadnictwo kultury amfor kulistych w Rynnie Jeziora Pakoskiego, t. 40, Warszawa, s. 275-290 Bukowski Z., l975, Charakterystyka osadnictwa kultury łużyckiej na Kujawach i we wschodniej Wielkopolsce, Wiadomości Archeologiczne, t. 39, s.275-296 Chudziakowa J., 1973-l975, Materiały kultury łużyckiej z Kujaw, Acta Universitatis Nicolai Copernici, t. 1-3, 43n, 40n, 6ln 105 proeko Cofta-Broniewska A., l974, Sprawozdanie z badań terenowych Ekspedycji Kujawskiej Katedry Archeologii UAM, Ziemia Kujawska 4, s. 155-161 Czebreszuk J., l995, Problem więzi kulturowej wczesnobrązowych Kujaw z episznurowym kręgiem przykarpackim, Sprawozdania Archeologiczne t. 47, s. 9-32 Czerniak E., Czerniak L., 1984, Z badań nad genezą i rozwojem kultury amfor kulistych na Kujawach, Folia PP, l, s. 23-62 Czerniak L., Dzieduszycka B, 1979, Badania ratownicze w Polanowicach woj. Bydgoszcz, Sprawozdania Archeologiczne 31, s. 29-45 Dzieduszyccy B., W., l988, Socio-economic and demographic transformations of early-urban Kruszwica and its subsidiaries, Slavia Antiqua, 31, s. 45-53 Dzieduszycka B., 1977, Rejestr stanowisk archeologicznych w rejonie Jez. Gopła (woj. bydgoskie), Fontes Archaeolog,ici Posnanienses 26, s. 150-158 Dzieduszycka B., 1982, Kompleks polanowicki w okresie wpływów rzymskich i w okresach wczesno- i późnośredniowiecznym (wstępne wyniki badań ), Komunikaty Archeologiczne, s. 165-194 Dzieduszycka B., 1986, Demographic and Economic Transformations in the Area Surounding the Early Medieval Kruszwica, Archaeologia Polona, 24, s. 73-104 Dzieduszycki W., 1977, Eksploatacja zasobów leśnych w rejonie Kruszwicy we wczesnym średniowieczu, Archeologia Polski, 22, s. l37-l69 Dzieduszycki W., 1977, Wykorzystywanie surowca drzewnego we wczesnośredniowiecznej i średniowiecznej Kruszwicy, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, s. 35-54 Dzieduszycki W., 1984, Wczesnośredniowieczna przeprawa przez Gopło (z badań stanowiska 4a w Kruszwicy), Sprawozdania Archeologiczne, 36, s. 167-183 Dzieduszycki W., l984, Socjotopograficzne przeobrażenia wczesnośredniowiecznych miast polskich (model kruszwicki), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 32, s. 3-21 Dzieduszycki W., l988, Research assumptions and results of interdisciplinary studies in Kuiavia, Studijne Zvesti, 25, s. 35-40 Dzieduszycki W., Kupczyk M., 1993. Gopło. Przyroda i człowiek. Inst. Archeol. i Etnologii PAN, Poznań, ss. 179 Dzięczkowski A., 1966, Szczątki zwierzęce z wykopalisk archeologicznych w Kruszwicy, pow. Inowrocław, z lat l959-l962, Sprawozdania Archeologiczne, s. 391-394 Dzięczkowski A., l984, Mięczaki (Mollusca) z wykopalisk archeologicznych w Kruszwicy na stanowiskach 4 i 4a, Sprawozdania Archeologiczne, 36, s. 185-192 Górski K., l952, Topografia wczesnośredniowiecznej Wczesnośredniowieczne, 2, s. 37-63 Kruszwicy, Studia Górski K., 1965, Dzieje Kruszwicy do końca XVIII w., Monografia Kruszwicy, s. 189213 106 proeko Guldon Z., 1963, Zaludnienie miast kujawskich w XVI w. i w pierwszej połowie XVII w., Prace Komisji HistorycznejBTN, l, s. 51-74 Hensel-Moszczyńska B., l98l-l983, Wyroby z miedzi i jej stopów wczesnośredniowiecznej Kruszwicy, Slavia Antiqua, 28, s. 127-221 z Jagłowski M.P., 1997, Początek i rozwój miasta lokacyjnego w Kruszwicy w świetle informacji archeologicznych i pisanych, Slavia Antiqua Jankowska B., 1980, Szata roślinna Gopła w późnym glacjale i holocenie oraz wpływ osadnictwa na jej rozwój w świetle badań paleobotanicznych, Przegląd Archeologiczny, 27, s. 5-41 Jażdżewski K., 1939, Kujawskie przyczynki do zagadnienia tubylczości na ziemiach polskich, Wiadomości Archeologiczne, 16, s. 106 Jeringen Maloney S., Sobociński M., 1983, Ogólna charakterystyka materiału kostnego zwierzęcego z wykopalisk w Mietlicy, Archeozoologia 5, s. 43-68 Jeringen Maloney S., Sobociński M., 1983, Szczątki zwierzęce z wczesnośredniowiecz-nych osad w Mietlicy i Złotowie Archeozoologia 5, s. 69-85 Kalliefe H., 1915, Neue Funde aus Kujawien, Praehistorische Zeit, 7, s. 200 Kalliefe H., 1918, Kujawische Funde, Praehistorische Zeit, 10, s. 169 Klichowska M., 1966, Szczątki roślinne z wykopalisk archeologicznych w Kruszwicy, pow. Inowrocław z lat 1959-1964, Sprawozdania Archeologiczne, 28, s. 387-390 Klichowska M., 1988, Wyniki badań paleobotanicznych próbek ze stanowiska 1 i 3 z Mietlicy, woj. Bydgoszcz, Sprawozdania Archeologiczne, 40, s. 315-316 Kmieciński J., 1955, Osadnictwo słowiańskie i ceramika siwa na terenie Kujaw i Ziemi Łęczyckiej,Dawna Kultura, 2, s. 16-32 Kowalenko W., 1952, Przewłoka na szlaku żeglugowym Warta-Gopło-Wisła, Pzegląd Zachodni, 5-6, s. 46-100 Kranzowa I., 1972, Zwierzęce szczątki kostne z osady póżnolateńskiej w Lachmirowicach, pow. Inowrocław, Zeszyty Naukowe UMK, Archeologia 3, s. 85-93 Kruk J., Przywara L., 1983, Roślinność potencjalna jako metoda rekonstrukcji naturalnych warunków rozwoju społeczności pradziejowych, Archeologia Polski, 28, s. 119-150 Łowmiański H., l958, O identyfikacji nazw Geografa Bawarskiego, Studia Źródłoznawcze, 3, s. 1-15 Makiewicz T, 1979, Gospodarka hodowlana w kulturze przeworskiej na terenie zachodniej części Kujaw (rejon Jeziora Pakoskiego), Slavia Antiqua, 25, s. 1-48 Makiewicz T., 1987, Znaczenie sakralne tak zwanych pochówków psów na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum, Folia Praehistorica Posnaniensis, s. 139-177 Mastyński Z., Rogiński S., l964, Studium historyczno-hydrologiczne jeziora Gopła, Bydgoskie Towarzystwo Nauk Przyrodn. B 3, s. 1-44 107 proeko Mrózek W., 1965, Charakterystyka środowiska geograficznego Kruszwicy i części zlewni jeziora Gopło, [w:] Kruszwica - zarys monograficzny, pr. zbiorowa pod red. J. Grześkowiak, Toruńskie Tow. Nauk., nr 7, s. 7-82 Narożna-Szamałek U., 1986, Osada ludności kultury łużyckiej w Kruszwicy, stan. K2-4, Fontes Archaeolo.Posnanienses 35, s. 103-132 Niewiarowski W., 1978, Fluctuations of water-level in the Gopło lake and their reasons, Pol. Arch. Hydrobiol., 25, s. 301-306 Prinke A., 1973, A Note on the Mesolithic of Eastern Great Poland and Kuiavia, The Mesolithic in Europe, Warszawa, s. 477-498 Puckalanka K., 1952, Zasięg Gopła i jego połączenia z Wisłą w naszej erze, Przegląd Zachodni, 8\3, s. 580-586 Schramm Z., 1976, Szczątki kostne ssaków dzikich w wykopaliskach z Kruszwicy, Archeozoologia, 5, s. 89-100 Skarżyńska K., 1963, Gopło - centrum hydrograficzne Polski przed wiekami, Przegląd Geograficzny 8(l6), s. 189-200 Sobociński M., 1964-1965, Szczątki kostne zwierząt domowych z wykopalisk w Kruszwicy, Roczniki WSR, 22, s. 173-193 Sobociński M., 1964-1965, Spożycie mięsa w dawnej Kruszwicy, Roczniki WSR, 22, s. 154-171 Sobociński M., 1981, Szczątki kostne zwierzęce z osady neolitycznej w Łagiewnikach, Archeozoologia, 7, s. 75-94 Sobociński M., 1985, Szczątki kostne z osad ludności kultury ceramiki wstęgowej na Kujawach, Archeozoologia, 10, s. 87-l27 Sobociński M., 1989, Materiał kostny zwierzęcy z wykopalisk osady z okresu wpływów rzymskich w Polanowicach, woj. bydgoskie, Archeozoologia, 14, s. 69-90 Stolpiak B., 1980, Z badań nad wyrobami szklanymi w kulturze przeworskiej na Kujawach Centralnych, Archeologia Polski, 25, s. l67- l90 Suchodolski S., 1974, Kruszwica, pow. Inowrocław. Monety z badań wykopaliskowych z lat 1948-1973, Wiadomości Numizmatyczne, 18\2, s. 112-121 Szamałek K., 1985, Przemiany środowiska geograficznego w rejonie Kruszwicy na przełomie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz ich wpływ na osadnictwo, Archeologia Polski, 19, s. 329-366 Zajączkowski S., 1962, Podziały plemienne Polski w okresie powstania państwa. Geografia plemienna ziem polskich, Początki państwa polskiego. Księga Tysiąclecia, l, s. 73-135 Zakrzewski Z., 1924, Nasyp na Rzempowskim Ostrowie w Kruszwicy w pow. strzeleńskim, WiadomościArcheologiczne, 9, s. 176-190 Zielonka B., 1953, Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w powiecie inowrocławskim, Przegląd Archeologiczny 9, s. 353 -370 Zielonka B., 1969, Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim, Fontes Archaeolog i-ci Posnanienses 20, s. 147-218 108 proeko Krajobraz (brak literatury nt. NPT) Zagospodarowanie przestrzenne, turystyka i zagadnienia sozologiczne Łukomska A., 1997, Towarzystwo Przyjaciół Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, [w:] XXX lat Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Wyd. Dyrekcja Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Kruszwica, s. 75-79 Program ochrony środowiska dla województwa konińskiego do 2010 roku, 1997, UW w Koninie, Wydział Ochrony Środowiska, Konin Raport o stanie środowiska województwa bydgoskiego w 1996 roku, 1997, Państwowa inspekcja Ochrony Środowiska , Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, ss. 212 Raport o stanie środowiska województwa bydgoskiego w 1997 roku, 1998, Państwowa inspekcja Ochrony Środowiska , Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, ss.191 Stan czystości wód jeziora Gopło, 1996, Państwowa inspekcja Ochrony Środowiska , Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz, ss. 57. Tondryk T., 1997, Rybołówstwo goplańskie, [w:] XXX lat Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Wyd. Dyrekcja Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, Kruszwica, s. 69-73 Zarys dziejów osadnictwa w regionie nadgoplańskim, 1993, [w:] Dzieduszycki W., Kupczyk M., Gopło. Przyroda i człowiek, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań, s. 86-89 109 6. proeko OCENA POTRZEB W ZAKRESIE UZUPEŁNIAJĄCYCH PRAC STUDIALNO-DOKUMENTACYJNYCH Litosfera 1. Dokonanie syntezy kartograficznej materiałów publikowanych i archiwalnych dających obraz geomorfologicznego zróżnicowania obszaru Parku i jej weryfikacja terenowa. 2. Kartowanie terenowe morfodynamiki, zwłaszcza w południowej części NPT. 3. Identyfikacja terenowa obiektów fizjograficznych kwalifikujących się do objęcia ochroną jako stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej (w tym wskazanie stanowisk czarnych ziem predysponowanych do ochrony dla potrzeb naukowych i edukacyjnych). 4. Rozpoznanie problemu odkrywek archeologicznych w aspekcie idei „trójochrony” (przyroda – kultura - krajobraz). Problematyka hydrologiczna 1. Analiza przebiegu granic Parku z punktu widzenia skutecznej ochrony zasobów wodnych. 2. Ocena wykształcenia struktury wewnętrznej zlewni jeziora Gopło wraz z wyznaczeniem poziomu aktywności hydrologicznej jednostek elementarnych (mapa hydrograficzna). 3. Wyznaczenie podstawowych charakterystyk hydrologicznych zlewni, upoważniających do określenia dyspozycyjnych i nienaruszalnych zasobów wodnych. 4. Identyfikacja przyrodniczych warunków naturalnej podatności na degradację jeziora Gopło i zlewni jego większych dopływów (interpretacja wybranych wskaźników). 5. Ocena stanu i dynamiki procesów degradacyjnych jeziora Gopło z uwzględnieniem miar jego naturalnej tolerancji oraz rodzajów i nasilenia występującej presji otoczenia. 6. Rozpoznanie hydrologicznych możliwości wzrostu samooczyszczania wody oraz częściowej sorpcji zanieczyszczeń (analiza charakterystyk hydrometrycznych i hydraulicznych koryt). 110 proeko 7. Wyznaczenie rejonów wymagających szczególnych działań ochronnych (zasoby wody o najwyższych walorach w obrębie rezerwatów i ujęć komunalnych). 8. Wyznaczenie rejonów całkowicie zdegradowanych zasobów wodnych w których niezbędne jest podjęcie odpowiednich prac rekultywacyjnych. 9. Ocena hydrologicznych skutków przeprowadzonej melioracji oraz działającej obecnie zabudowy hydrotechnicznej wraz z propozycjami modyfikacji ich działania. 10. Szczegółowa diagnoza kierunków i tempa degradacji jeziora Gopło uzupełniona propozycjami nowych, bardziej skutecznych działań ochronnych i rekultywacyjnych. Szata roślinna - flora 1. Do niedawna, tj. do chwili rozpoczęcia w 1993 r. szczegółowej inwentaryzacji florystycznej stopień rozpoznania flory roślin naczyniowych Parku był niewystarczający. 2. W trakcie badań terenowych (zakończonych w roku 1997) wykonano 3 201 zdjęć florystycznych dokumentujących stosunki florystyczne. Kartowanie flory przeprowadzono w sieci kwadratów o boku 0,5 km. W obrębie poszczególnych kwadratów dokonywano następnie wydzielenia w miarę jednorodnych kompleksów roślinności, zwracając jednocześnie uwagę na sposób ich użytkowania i zakres hemerobii. 3. Zgromadzony materiał dokumentacyjny o florze roślin naczyniowych oceniam (J. Chmiel) bardzo wysoko pod względem jego praktycznej użyteczności w sporządzeniu planu ochrony flory Parku. Nie widzę jednocześnie potrzeby dokonania prac terenowych w celu uzupełnienia lub wzbogacenia materiału dokumentacyjnego. Oczywiście istnieje zawsze potrzeba stałej obserwacji i monitorowania obszarów występowania gatunków rzadkich, ginących lub prawnie chronionych. 4. W przyszłości dla kompleksowej oceny środowiska przyrodniczego NPT konieczne będzie przeprowadzenie prac badawczych obejmujących inne grupy organizmów, np. glony, mszaki, porosty i grzyby. 5. Dla wykorzystania zgromadzonego, bogatego materiału dokumentacyjnego zdeponowanego w bazie komputerowej (program FLORA-DAT Jackowiak B., Kujawa J. npbl) w dalszych pracach studialnych istnieje potrzeba wykonania następujących czynności: 111 proeko zestawienie całej flory, wraz z informacjami o warunkach występowania wszystkich gatunków, a szczególnie rzadkich, zagrożonych, prawnie chronionych lub charakterystycznych dla obszaru Parku; wykonanie serii map prezentujących poszczególne problemy geobotaniczne, np. zagęszczenie występowania gatunków rzadkich, zagrożonych, chronionych, ekspansji antropofitów; wykonanie syntetycznej mapy geobotanicznej ilustrującej walory florystyczne Parku; opracowanie mapy racjonalnej ochrony flory uwzględniającej walory przyrodnicze, „naturę” obiektów proponowanych do ochrony oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, status własności, zakres użytkowania, itp. Szata roślinna - ekosystemy leśne i nieleśne 1. Analiza materiałów archiwalnych wskazuje, że stan zbadania zbiorowisk roślinnych jest niewielki. Bardzo mało jest opracowań o wysokiej przydatności do dalszych etapów planu ochrony, ocena stanu roślinności w dużym stopniu musi opierać się na opisach zbiorowisk roślinnych (bez dokumentacji fitosocjologicznej i kartograficznej), a nawet tylko na rozmieszczeniu flory, w tym gatunków wskaźnikowych dla różnych typów roślinności (stąd cytaty opracowań florystycznych w tabelach). Poza tym dane o szacie roślinnej pochodzą z informacji ustnych pracujących tu przyrodników oraz z obserwacji własnych autora. 2. Dotychczas na terenie Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia wykonano ogółem 199 zdjęć fitosocjologicznych, w tym 136 w zbiorowiskach nieleśnych (głównie szuwarowych, łąkowych i pastwiskowych) oraz 63 - w leśnych i zaroślowych. W porównaniu z innymi obszarami parków krajobrazowych jest to bardzo mało. 3. W związku z powyższym do dalszych etapów planu ochrony należy włączyć prace nad rozpoznaniem dotychczas nie badanych (lub słabo badanych) zbiorowisk roślinnych, wraz z ich lokalizacją. Obejmie to: badania roślinności nieleśnej - wodnej, namuliskowej, szuwarowej, turzycowiskowej, mechowiskowej, ziołoroślowej, okrajkowej, murawowej, zrębowej, segetalnej i ruderalnej; badania fitocenoz leśnych i zaroślowych - borowych, grądowych oraz mezofilnych zarośli; 112 proeko zlokalizowanie fitocenoz najbardziej naturalnych, dobrze zachowanych i o cechach typowych; zlokalizowanie fitocenoz zagrożonych przekształceniami przez człowieka. Fauna Zebraną dotychczas dokumentację faunistyczną trzeba uzupełnić o następujące informacje: rozpoznane stanowisk gadów i ważniejszych tarliska ryb zawartych w dokumentach Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody w Bydgoszczy i w Poznaniu, Dyrekcji Nadgoplańskiego Parku Krajobrazowego i Gospodarstwa Rybackiego w Kruszwicy; sporządzenie listy chronionych gatunków bezkręgowców (dotyczy głównie mięczaków i owadów), których stanowiska zostały odnalezione na terenie Parku (dane opracowane w pracach magisterskich wykonanych na obszarze Parku w Uniwersytecie M. Kopernika w Toruniu, w uczelniach wyższych w Bydgoszczy oraz u Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody w Bydgoszczy i w Poznaniu); dane nt. pogłowia zwierząt łownych (dane od Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu i Poznaniu, z Polskiego Związku Łowieckiego i z Kół Łowieckich). Krajobraz Dla prawidłowego opracowania operatu ochrony krajobrazu konieczne będzie szczegółowe poznanie krajobrazowej „istoty” Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, inaczej mówiąc specyficznego, niepowtarzalnego charakteru przestrzeni, zwłaszcza jej cech pierwszoplanowych, czytelnych od pierwszego kontaktu obserwatora krajobrazu parku. Konieczne jest więc precyzyjne określenie zasobu krajobrazowego. Zasobem krajobrazowym będą dla operatu ochrony krajobrazu wszelkie cechy przestrzenne obserwowane na terenie parku w rozumieniu wizualnym, estetycznym i ekspozycyjnym i takie też będą podlegać waloryzacji. Częściowo do operatu ochrony krajobrazu będą włączone niematerialne wartości (treść) w rozumieniu tradycji miejsca bądź reliktów historycznego krajobrazu kulturowego. W tym celu należy przedsięwziąć następujące uzupełniające prace studialnobadawcze. 113 proeko W formie planistycznej konieczne będzie udokumentowanie obszarów, ciągów, miejsc i punktów oraz ich powiązań funkcjonalno-przestrzennych natomiast zgromadzenie informacji o cechach wizualnych będzie miało miejsca w postaci notatek fotograficznych, a następnie w formie analitycznych rysunków studialnych. Forma rysunkowa jest konieczna dla ukazania w syntetycznej formie najistotniejszych cech kompozycji krajobrazowej, w tym elementów budowy i konstrukcji kompozycji. sprecyzowania działań Powyższa forma naprawczych i będzie także kształtujących w zastosowana ostatnim dla etapie opracowywania operatu szczegółowego. Ważnym działaniem studialno-dokumentacyjnym będzie rozpoznanie „historii” krajobrazu, a mianowicie dynamiki jego przemian w ostatnich okresach czasu. Zadania ochronne jakie pełni park krajobrazowy obejmują również wartości kulturowe, co oznacza także przeszłość krajobrazu kulturowego. Ważne więc będzie częściowe odtworzenie krajobrazu historycznego niektórych obszarów parku w celu odszukania wiodącej myśli kształtowania przestrzeni przez człowieka i wykorzystanie jej dla kontynuacji tworzenia kompozycji krajobrazowej przypisanej temu parkowi krajobrazowemu. Odtworzenie krajobrazu historycznego w teoretycznej formie może także w niektórych, uzasadnionych przypadkach przekształcić się w praktyczną jego prezentację w terenie. Może to nastąpić za pomocą likwidacji wtórnych przekształceń niekorzystnych z punktu widzenia estetyki krajobrazu lub nawet poprzez częściową bądź pełną rekonstrukcję dawnych form zagospodarowania. Dla kompleksowego określenia rodzaju zasobu należy określić udział w przestrzeni następujących elementów kompozycji krajobrazowej: sposób użytkowania i gospodarowania (osadnictwo, tereny otwarte - uprawy, lasy i zadrzewienia, wody); występowanie wnętrz krajobrazowych (wraz z gradacją ich skali); występowanie punktów widokowych i ich otwarć widokowych; występowanie ciągów widokowych i otwarć widokowych na ich trasie; występowanie platform widokowych w makroskali; treści widoków (dla punktów i ciągów oraz platform); występowanie panoram dla różnych zespołów przestrzennych i układów kompozycyjnych (miasto, miasteczko, wieś, krajobraz otwarty); 114 proeko występowanie charakterystycznych zespołów przestrzennych budujących treść krajobrazu; występowanie reliktów historycznego krajobrazu kulturowego. Kontynuacją powyższych działań będzie waloryzacja zasobu krajobrazowego, która pozwoli na określenie konieczności i możliwości wprowadzenia pewnych działań ochronnych oraz działań odtwarzających, a także określenie warunków brzegowych dla nowych form przestrzennych wpływających wizualnie na krajobraz. Waloryzacja określi: obszary i miejsca cenne krajobrazowo z określeniem stopnia ewentualnych zniekształceń; obszary i miejsca cenne krajobrazowo poddane w chwili obecnej procesowi zniekształcania (wraz z określeniem natężenia tego zjawiska); obszary i miejsca będące koniecznym tłem krajobrazowym dla prawidłowego odbioru krajobrazowego miejsc i obszarów cennych (zasada „dobrego sąsiedztwa”); wnętrza krajobrazowe; skalę waloru i dostępność punktów widokowych i ich otwarć widokowych; skalę waloru ciągów widokowych i otwarć widokowych na ich trasie; skalę waloru treści widoków (dla punktów i ciągów); skalę waloru panoram. W ostatniej fazie pracy istotnym zadaniem będzie określenie odpowiednich działań ochronnych (ochrona istniejącego stanu krajobrazu), działań przekształcających w rozumieniu rewaloryzacji i rekompozycji krajobrazowej oraz działań kształtujących w rozumieniu propozycji nowego zagospodarowania zgodnego z lokalnym charakterem krajobrazowym parku. Będą wskazane miejsca do rewaloryzacji bądź rekompozycji wraz z określeniem szczegółowym zadań takiej rewaloryzacji czy rekompozycji w zależności od jego stanu krajobrazowego (zniekształcenia). Wskazane także będą pożądane formy zagospodarowania przestrzeni jak również częściowo formy zabudowy (kształt, kolor, materiał, zieleń i jej formy, itp.). Wnioski z poprzednich dwóch faz analityczno-badawczych zostaną ujęte w dwa podstawowe bloki: podział przestrzeni parku na jednostki strukturalne krajobrazu; 115 proeko określenie działań odnoszących się do poszczególnych elementów krajobrazu parku. Pierwszy określi podział całego obszaru parku na przestrzenie o wyodrębniającym się charakterze krajobrazowym koniecznym do ochrony i pielęgnowania w celu zachowania rodzimych cech krajobrazowych i różnorodności krajobrazowej parku. Drugi obejmie wszystkie wizualne aspekty przestrzeni w podziale na ekspozycję czynną, tj.: punkty widokowe z określeniem zasięgu widoku i dostępności; ciągi widokowe z określeniem zasięgu widoku i dostępności; trasy widokowe i krajoznawcze z określeniem jw.: i ekspozycje bierną, tj.: treść widoków; treść i kompozycja panoram; znaczenie przedpola widokowego; rodzaj elementów zagospodarowania; rodzaj użytkowania przestrzeni. Dla wszystkich wyżej wymienionych przejawów kompozycji krajobrazowej zostaną określone opowiadające obecnej kondycji krajobrazu działania: ochronne; rewaloryzacyjne; rekompozycjyjne; kształtujące, oraz określenie docelowego waloru krajobrazowego po przeprowadzeniu wskazanych działań. Zagospodarowanie przestrzenne i zagadnienia sozologiczne Dla rozpoznania gospodarki przestrzennej i stanu zagospodarowania przestrzennego niezbędne są następujące prace: 1. Inwentaryzacja terenowa podstawowych sposobów użytkowania terenów i głównych elementów zagospodarowania przestrzennego, w tym w szczególności: ważniejszych obiektów produkcji przemysłowej, rolnej, rybackiej i leśnej na terenie parku i w bezpośrednim jego sąsiedztwie; zróżnicowania zabudowy mieszkaniowej; 116 proeko zabudowy i użytkowania rekreacyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem zabudowy letniskowej, w tym nielegalnej; koncentracji usługowych obiektów wyspecjalizowanych; obiektów i urządzeń technicznej obsługi gospodarki, w szczególności dotyczących komunikacji, gospodarki wodą i energią. 2. Rozpoznanie terenowe aktualnego sposobu i tendencji zmian w funkcjonowaniu podstawowych działalności realizujących zagospodarowanie przestrzenne: osadnictwo i ruch turystyczny oraz ich obsługa techniczna. 3. Rozpoznanie zasadniczych ustaleń obowiązujących miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w zakresie rozbieżności między nimi a potrzebami ochrony wartości parku. 4. Porównanie rozpoznania terenowego z ustaleniami planów miejscowych w celu dokonania rejestracji i oceny rozbieżności miejsc, rodzajów i skali: zmian w zagospodarowaniu dokonanych niezgodnie z ustaleniami planów; niezrealizowanych dotychczas zamierzeń zapisanych w planach. 5. Rozpoznanie przygotowywanych zmian nie mających jeszcze odzwierciedlenia w przestrzeni, a mogących wpływać na chronione wartości w parku: najważniejszych wydanych decyzji przestrzennych: warunków zabudowy i zagospodarowania terenu oraz pozwoleń na budowę (dotyczy to m.in. budowy nowych połączeń komunikacyjnych i elementów infrastruktury technicznej); planowanych zmian w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego; podstawowych ustaleń polityki przestrzennej gmin zawartych w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. W zakresie problematyki sozologicznej uzupełnienia wymaga przede wszystkim kompleksowe kartowanie sozologiczne NPT, obejmujące źródła i przejawy negatywnych przekształceń środowiska przyrodniczego. W ramach planu nie będą prowadzone pomiary stanu środowiska, mimo ich dotychczasowego ubóstwa, gdyż powołane są do tego państwowe służby ochrony środowiska. 117 proeko 7. OSTATECZNE OKREŚLENIE ZAKRESU ETAPU 2 I ROZPISANIE INSTRUKCJI DLA POSZCZEGÓLNYCH OPERATÓW SZCZEGÓŁOWYCH. W wyniku wykonanej diagnozy stanu problemów trójochrony w NPT i przeglądu materiałów archiwalnych oraz opublikowanych, autorzy „Planu ochrony NPT” podtrzymują zakres etapu 2. „Planu ochrony NPT” (rodzaje operatów) oraz problematykę operatów, które sformułowano w ofercie przetargowej i w umowie dotyczącej wykonania „Planu...”. Informacje na ten temat przedstawiono poniżej. Proponowane przez dra M. Kupczyka opracowanie specjalnego operatu dotyczącego korzystania z zasobów trzcinowych NPT (rozdz.3.1.5.) jest nierealne na warunkach określonych w umowie dotyczącej wykonania „Planu ochrony NPT” (plan uproszczony realizowany na skromnych warunkach finansowych). 1. OPERAT OCHRONY LITOSFERY 1. Cele i główne problemy ochrony litosfery 2. Ochrona przyrody w odniesieniu do litosfery 2.1. Cenne obiekty litosfery 2.2. Wykaz obiektów wskazanych do objęcia ochroną indywidualną 3. Złoża surowców mineralnych i zasady ich wykorzystania 4. Ochrona gleb 5. Wnioski do operatu generalnego 6. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Załącznik kartograficzny: Operat ochrony litosfery 1:10.000 (MAPA 4) 2. OPERAT HYDROLOGICZNY 1. Założenia merytoryczne 2. Strategia i cele ochrony 3. Ogólna charakterystyka jednostek hydrograficznych 4. Antropogeniczne przekształcenia warunków odpływu 5. Ocena naturalnej odporności jezior na antropopresję 6. Stan czystości i eutrofizacja wód powierzchniowych 7. Zasoby dyspozycyjne i nienaruszalne zlewni 8. Zakres i formy ochrony wód wraz identyfikacją rejonów wymagających 9. szczególnych działań 10. Proekologiczne zasady użytkowania zasobów wodnych 11. Wnioski do operatu generalnego 12. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Załącznik kartograficzny: Struktura hydrograficzna 1:10.000 (MAPA 5) 118 proeko 3. OPERAT OCHRONY SZATY ROŚLINNEJ (ekosystemy leśne i nieleśne, w tym torfowiskowe) 1. Strategia i cele ochrony ekosystemów 2. Wykaz zbiorowisk roślinnych 3. Ocena zgodności drzewostanów z siedliskiem i określenie zakresu ich przebudowy 4. Występowanie starodrzewów, drzewostanów nasiennych, lasów glebo- i wodochronnych 5. Wstępne założenia ochrony i odbudowy siedlisk i fitocenoz mokradłowych, w tym zwłaszcza torfowiskowych 6. Zasady ochrony roślinności wzdłuż brzegów rzek i jezior 7. Zasady ochrony wybranych typów fitocenoz półnaturalnych (łąk, wrzosowisk i muraw napiaskowych) 8. Zasady kształtowania bioróżnorodności terenów rolniczych 9. Inwentaryzacja powierzchni i obiektów objętych ochroną i proponowanych do objęcia ochroną konserwatorską 10. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 11. Wnioski do operatu generalnego Załączniki kartograficzny: Szata roślinna - formy ochrony 1:10.000 (MAPA 6) 4. OPERAT OCHRONY FLORY 1. Strategia i cele ochrony gatunków roślin 2. Lista gatunków roślin naczyniowych chronionych, zagrożonych i rzadkich w skali kraju i regionu, występujących w NPT oraz innych - rzadkich w NPT 3. Zasady ochrony wybranych gatunków roślin rzadkich, zagrożonych i ginących (w tym chronionych) 4. Inwentaryzacja powierzchni i obiektów objętych ochroną i proponowanych do ochrony konserwatorskiej 5. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 6. Wnioski do operatu generalnego Załącznik kartogr. (wspólny z operatem 3): Szata roślinna - formy ochrony 1:10.000 (MAPA6) 5. OPERAT OCHRONY FAUNY 1. Strategia i cele ochrony fauny 2. Wykaz i siedliskowo-przestrzenna charakterystyka występowania gatunków chronionych, rzadkich i użytkowych (łownych i objętych gospodarką rybacką) według grup systematycznych 3. Wykaz ostoi zwierząt - miejsc rozrodu i koncentracji podczas wędrówek gatunków szczególnie cennych 4. Zasady ochrony ostoi zwierząt 5. Wykaz terenów proponowanych do rewaloryzacji ze względu na potrzeby zwierząt i jej zasady 119 proeko 6. Inwentaryzacja terenów objętych ochroną i proponowanych do ochrony konserwatorskiej 7. Wnioski do zakresu i form użytkowania łowieckiego i rybackiego 8. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 9. Wnioski do operatu generalnego Załącznik kartograficzny: Fauna - formy ochrony 1:10.000 (MAPA 7) 6. OPERAT SOZOLOGICZNY I UŻYTKOWANIA GRUNTÓW 1. Cele ochrony 2. Analiza sposobów użytkowania gruntów 3. Ocena stanu środowiska 3.1.Stan aerosanitarny 3.2. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych 3.3. Warunki akustyczne 3.4. Przekształcenia litosfery 3.5. Składowanie odpadów stałych 4. Zasady eliminacji zanieczyszczeń powietrza 5. Zasady eliminacji zanieczyszczeń wód 6. Ochrona przed hałasem 7. Kierunki rekultywacji terenów zdewastowanych i rewaloryzacji terenów przekształconych 8. Koncepcja gospodarki odpadami stałymi 9. Wnioski do operatu generalnego 10. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Załącznik kartograficzny: Operat sozologiczny 1:10.000 (MAPA 8) 7.OPERAT OCHRONY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO 1. Cele ochrony 2. Historia osadnictwa obszaru i jego wartości przestrzenne 3. Analiza wartości kulturowych w poszczególnych miejscowościach oraz ich waloryzacja 4. Stan zachowania i zagrożenia środowiska kulturowego 5. Waloryzacja - synteza 6. Czynniki tożsamości kulturowej 7. Przesłanki do ochrony dziedzictwa kulturowego 7.1.Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych i ich sąsiedztwo 7.2.Obiekty i zespoły architektoniczne proponowane do wpisania do rejestru zabytków nieruchomych 7.3. Wsie o wysokich wartościach kulturowych 7.4. Wsie o wartościowych elementach kulturowych 120 proeko 8. Wnioski do operatu generalnego 9. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Załącznik kartograficzny: Operat ochrony środowiska kulturowego1:10.000 (MAPA 9) 8. OPERAT OCHRONY KRAJOBRAZU 1. Cele ochrony parku 2. Diagnoza stanu. Wykaz sytuacji konfiktowych 2.1. Obszary, trasy i miejsca zniekształcenia walorów wizualnych 2.2. Obszary zachowania walorów wizualnych 2.3. Sytuacje konfliktowe wpływające na niekorzystne przekształcenia w kompozycji krajobrazowej parku 3. Klasyfikacja i charakterystyka krajobrazów 3.1. Klasyfikacja krajobrazów 3.2. Charakterystyka ekspozycyjna krajobrazów 4. Funkcje obszaru otuliny w zakresie ochrony i kształtowania krajobrazu 5. Zasady kształtowania i ochrony krajobrazów parku i otuliny 6. Wnioski do operatu generalnego Załącznik kartograficzny: Operat ochrony krajobrazu 1:10 000 (MAPA 10) 9. OPERAT OCHRONY WALORÓW REKREACYJNYCH I ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO 1. Cele opracowania 2. Wnioski z analizy stanu istniejącego zagospodarowania 3. Analiza ważnych dla planu ochrony ustaleń planów zagospodarowania przestrzennego 4. Klasyfikacja i charakterystyka walorów i terenów rekreacyjnych. 5. Pożądana struktura i intensywność użytkowania i zagospodarowania rekreacyjnego. 6. Podstawowe uwarunkowania rozwoju osadnictwa i funkcji gospodarczych 7. Uwarunkowania i zasady wyposażenia w infrastrukturę techniczną 8. Kolizje i konflikty przestrzenne - główne problemy do rozwiązania 9. Wnioski do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 10. Wnioski do operatu generalnego Załącznik kartograficzny: Operat ochrony walorów rekreacyjnych i zagospodarowania przestrzennego 1:10.000 (MAPA 11). -.-.- 121 c.d.n. proeko
