PSYCHOLOGICZNY PORTRET OJCA.indb

Rozdział 2
ROLA OJCA WEDŁUG WYBRANYCH
KONCEPCJI PSYCHOLOGICZNYCH
Wzrost zainteresowania problematyką badawczą dotyczącą roli
ojca obserwuje się w psychologii od początku lat 70. poprzedniego wieku (Jain i in., 1996). Jest on ściśle związany ze zmianami,
których w ostatnich kilku dekadach doświadczają „społeczeństwa ponowoczesne”. Na poziomie rodziny ich wyrazem są między innymi: wzrost liczby rozwodów, zwiększająca się populacja
dzieci wychowywanych tylko przez jedno z rodziców (coraz częściej przez ojca), podejmowanie pracy zawodowej przez kobiety
mające dzieci w wieku niemowlęcym, wzrastająca liczba związków nieformalnych, etc. (Horn i Sylvester, 2002). W wyniku
procesów związanych z modernizacją wielu mężczyzn przeżywa
obecnie kryzys swojego uczestnictwa w życiu rodzinnym (Kasprzak, 2004). Stąd znaczna część badaczy zajmujących się problematyką relacji rodzinnych wskazuje na konieczność dogłębnej refleksji nad problemem ojcostwa w kontekście zachodzących
zmian społecznych (Augustyn, 1998; Kornas-Biela, 2001, Pospiszyl, 1980; Schon, 2002; Śledzianowski, 1999).
2.1. Rola ojca w świetle klasycznych teorii
psychologicznych
Wśród klasycznych teorii psychologicznych znaczący wkład do
rozważanej problematyki wniosły koncepcje psychoanalityczne
Rola ojca według wybranych koncepcji psychologicznych
19
oraz teoria uczenia społecznego (Pospiszyl, 1980). Ojciec jest
niewątpliwie kluczową postacią w psychoanalizie. Zdaniem Zygmunta Freuda ma on zasadniczy wpływ na kształtowanie się najwyższej warstwy osobowości nazywanej superego. Stanowi ona
ten element osobowości, dzięki któremu: „(...) możemy sprostać
wszelkim wymogom (...) stawianym wyższej istocie w człowieku”
(Freud, 1976, s. 118). Proces ten odbywa się w ciągu pierwszych
kilku lat życia dziecka i polega na „rzutowaniu do wewnątrz”
sylwetki psychicznej ludzi, których dziecko obdarza autorytetem
(Pospiszyl, 1980). Mechanizmami, które stymulują rozwój moralności dziecka, są zdaniem Freuda: kompleks Edypa oraz kompleks kastracyjny. W powstawaniu każdego z nich postać ojca
odgrywa zasadniczą rolę.
Wiele uwagi problematyce wpływu ojca na rozwój dziecka
poświęca Erich Fromm, zaliczany do przedstawicieli tak zwanej
nowej psychoanalizy. W książce „O sztuce miłości” ukazuje ojca
jako osobę, która uczy dziecko, jak kierować własnym życiem,
aby mogło uporać się z problemami stawianymi mu przez społeczność, do której przynależy (Fromm, 2000). Miłość ojcowska
stanowi przeciwwagę dla miłości macierzyńskiej i wyraża się
przez prawo, dyscyplinę i ład. Zdaniem Fromma (2000) ojciec
wkracza w życie dziecka w momencie, gdy kończy ono sześć lat
i potrzebuje jego autorytetu oraz kierownictwa. Miłość ojcowska
oparta jest na dwóch podstawowych zasadach: (1) trzeba na nią
zasłużyć (a co się z tym wiąże, można ją utracić, jeżeli nie spełnia się oczekiwań ojca), (2) posłuszeństwo względem ojca jest
główną cnotą, a jego brak grzechem głównym. Dyscyplinowanie dziecka jest tu ściśle związane z kierowaniem się przez ojca
pewnymi zasadami i wymaganiami, co w efekcie ma prowadzić
do ukształtowania się „sumienia ojcowskiego”. Dzięki niemu
dziecko, już jako dorosły człowiek, będzie zdolne do ponoszenia
konsekwencji własnego, złego postępowania oraz kierowania się
w życiu rozsądkiem.
Warto zwrócić uwagę, że myśl psychoanalityczna oddziaływała również na inne dyscypliny naukowe. Żywym tego przykładem jest książka amerykańskiego socjologa Talcotta Parsonsa
20
Psychologiczny obraz ojca w biegu życia
pod tytułem: „Struktura społeczna a osobowość”. W tej publikacji, inspirowanej pracami Freuda, Parsons (1969) zawarł szereg
istotnych analiz dotyczących roli ojca. Jego zdaniem, pierwsze
poważne zadanie, jakie ma do spełnienia ojciec, wiąże się z okresem latentnym w rozwoju dziecka (6.−11. rok życia) i polega na
„(...) represjonowaniu [u dziecka] systemu potrzeb opartego na
zależności erotycznej [wobec matki]” (Parsons, 1969, s. 72).
W rezultacie podjętych działań dziecko zostaje włączone w rodzinę jako całość i zmuszone do dania pierwszeństwa związkowi
erotycznemu rodziców – rozpoczyna się proces jego socjalizacji.
Oprócz tego, że ojciec „(...) zmusza [dziecko] do dania pierwszeństwa erotycznemu związkowi matki i ojca”, staje się on również
„(...) uosobieniem „wyższych” wymagań, do których dziecko musi
dorosnąć” oraz „jest pierwszym obiektem agresji i lęku” powstającego podczas procesu socjalizacji (Parsons, 1969, s. 66, 72). Aby
ojciec mógł się w sposób właściwy wywiązać z roli wprowadzającego dziecko w świat zewnętrzny, musi stopniowo przekształcać
się z konkretnej osoby w „symbol ojca” (Parsons, 1969). Proces
ten polega na kojarzeniu przez dziecko określonych doświadczeń
związanych z ojcem z innymi obiektami i postawami. Moment,
w którym ojciec zaczyna funkcjonować w życiu dziecka jak symbol, otwiera mu możliwość pełnego uczestniczenia w życiu społecznym.
W potocznym ujęciu rola ojca często sprowadza się do
bycia wzorem dla własnych dzieci. Świadczą o tym różne przysłowia czy zwroty opisujące ojca, których nie brak w kulturze,
na przykład: „Jaki ojciec, taki syn”, „Czysty i bez winy – muszę
sam się pochwalić − żyję miły dla przyjaciół, czego przyczyną
był ojciec”, czy „Ze złego ojca dobry syn się nie rodzi” (Michalunio, 2004). Ta pozanaukowa wiedza bliska jest temu, co na temat
roli ojca mówi się w ramach teorii uczenia społecznego Alberta
Bandury. Według jej autora ojciec jest osobą, która poprzez swoje
zachowanie wpływa na myśli, reakcje emocjonalne i zachowanie dziecka (Bandura, 1968). Jest to możliwe dzięki procesowi
modelowania. Bandura wyodrębnił kilka jego rodzajów, różnicu-
Rola ojca według wybranych koncepcji psychologicznych
21
jąc je ze względu na efekty, do których prowadzą (Niedźwieńska, 1999). Ojciec (często mimowolnie) staje się „nauczycielem”
dziecka, będąc dla niego modelem nowych sposobów zachowania się, likwidując zachowania niepożądane czy przyspieszając
i polepszając wykonanie określonych czynności. Oddziaływanie
to uwidacznia się w różnych sferach funkcjonowania dziecka,
wśród których szczególnie dobrze poznany jest mechanizm uczenia się zachowań agresywnych (Bandura, 1968).
2.2. Rola ojca w świetle współczesnych badań
psychologicznych
Współczesne badania dotyczące roli ojca są prowadzone w ramach trzech głównych obszarów zainteresowania: (1) natura
ojcowskiego zaangażowania, (2) determinanty zaangażowania
w rolę ojca, (3) wpływ ojca na dziecko (Featherstone, 2004;
Lamb i Tamis-LeMonda, 2004). Ze względu na charakter powyższej pracy najbardziej szczegółowo zostanie omówiony obszar pierwszy.
2.2.1. Natura ojcowskiego zaangażowania
W ramach prac prowadzonych nad naturą ojcowskiego zaangażowania, wielu badaczy oparło swoje poszukiwania na zaproponowanych przez Lamba, Plecka, Charnova i Levine’a (1987) trzech
komponentach realizowania roli ojcowskiej. Należą do nich:
(a) ojcowskie zaangażowanie (paternal engagement) dotyczące
bezpośrednich interakcji ojciec−dziecko, które mogą przyjmować formę opieki, zabawy, czy wspólnego spędzania wolnego
czasu; (b) dostępność (accessibility) ojca dla dziecka oraz (c) odpowiedzialność (responsibility) sprowadzająca się do opieki nad
dzieckiem i zapewnienia mu koniecznych do życia zasobów.
Znaczna część badań nad ojcowskim zaangażowaniem
i dostępnością dla dziecka dotyczy czasu, jaki ojciec poświęca
na relację z dzieckiem. Jak donoszą Pleck i Masciadrelli (2004),
22
Psychologiczny obraz ojca w biegu życia
ojcowie spędzają znacznie mniej czasu z dziećmi w porównaniu
z matkami. Zjawisko to zostało zilustrowane przy zastosowaniu
wskaźnika proporcji czasu zaangażowania i dostępności ojca do
czasu zaangażowania i dostępności matki w ciągu dnia. Otóż
zestawiając ze sobą wyniki badań prowadzone w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie oraz Holandii, Pleck i Masciadrelli (2004)
wykazali, że zaangażowanie ojców stanowi około 73% zaangażowania matek, a dostępność ojców stanowi 71% dostępności
matek. Znaczną większość wspólnie spędzanego czasu ojcowie
poświęcali na zabawę z dziećmi, drugą pod tym względem formę
aktywności stanowiła opieka.
Jednym z ciekawszych projektów, prowadzonych w ramach oceny ojcowskiego zaangażowania, jest stworzona przez
zespół badawczy z Human Development and Family Studies
The Pennsylvania State University typologia ojców (Jain, Belsky
i Crnic, 1996). Wykorzystując metodę obserwacji w warunkach
naturalnych, Jain, Belsky i Crnic stwierdzili, że ze względu na
dominujący rodzaj aktywności podejmowanej przez ojca w relacji z dzieckiem można wyróżnić cztery główne typy ojców (Jain,
Belsky, Crnic, 1996, s. 437−438):
1) ojciec opiekun (caretaking father): jest zaangażowany
przede wszystkim w podstawową opiekę nad swoimi dziećmi, sprowadzającą się do zaspokajania ich potrzeb związanych z głodem, komfortem fizycznym, ubieraniem, etc.;
2) ojciec towarzysz zabaw−nauczyciel (playmate-teacher father): jest uważany za najbardziej wszechstronny typ ojca.
Taki mężczyzna prezentuje wysoki poziom zaangażowania
w działania dziecka związane z zabawą i uczeniem, przy
jednoczesnym ograniczaniu własnego udziału w zadaniach wymagających dyscyplinowania i opieki;
3) ojciec dyscyplinujący (disciplinarian father): w porównaniu z pozostałymi typami ojców prezentuje znacznie więcej zachowań związanych z narzucaniem dyscypliny, przy
relatywnie mniejszym zaangażowaniu w opiekę, zabawę
i uczenie;
Rola ojca według wybranych koncepcji psychologicznych
23
4) ojciec niezaangażowany (disengaged father): jest oceniany
znacznie niżej od pozostałych w zakresie podejmowania
działań związanych z opieką, zabawą, uczeniem i wprowadzaniem dyscypliny. Pozostaje on bardzo powściągliwy
w relacjach z własnymi dziećmi.
Dodatkowe analizy wykazały, że ojcowie opiekunowie oraz
ojcowie towarzysze zabaw-nauczyciele w stosunku do pozostałych typów ojców cechują się wyższym poziomem wykształcenia,
wykonywany przez nich zawód ma większy prestiż społeczny, wykazują niższy poziom neurotyzmu i większą pewność siebie w relacjach z innymi ludźmi, a także doświadczają mniej codziennych kłopotów (hasseles) (Jain, Belsky i Crnic, 1996).
Zagadnienia związane z odpowiedzialnością ojca za
dziecko są rozpatrywane w ramach współczesnych badań psychologicznych jako całość działań podejmowanych przez ojca,
w celu zapewnienia dziecku niezbędnej opieki oraz dostępu do
koniecznych dla jego rozwoju zasobów (Pleck i Masciadrelli,
2004). Przejawem takiej aktywności jest na przykład: kupowanie potrzebnych dla dziecka rzeczy, ustalanie wizyt lekarskich,
czy zapewnienie opieki na czas nieobecności swojej i żony. Jak
pokazują badania porównawcze odpowiedzialności ojców i matek za dzieci, mężczyźni, również w tym elemencie roli rodzicielskiej, wypadają gorzej od kobiet (Pleck i Masciadrelli, 2004).
Optymistyczny jest w tej sytuacji fakt, że obserwuje się powolny,
ale systematyczny wzrost poziomu zaangażowania we wszystkich
trzech komponentach związanych z rolą ojca. Świadczy o tym
chociażby raport O’Connella (1993), z którego wynika, że w Stanach Zjednoczonych liczba ojców realizujących funkcję podstawowego opiekuna (primary arrangement) wzrosła z 17% w 1977
do 23% w 1991 roku.
Studia prowadzone nad naturą ojcowskiego zaangażowania, obok badań odnoszących się do modelu Lamba, Plecka, Charnova i Levine’a, podejmują również inne wątki, wśród
których szczególne znaczenie mają badania porównawcze nad
specyfiką roli ojca (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004). Kluczowe
24
Psychologiczny obraz ojca w biegu życia
pytania, wokół których koncentrują się liczne w tej dziedzinie
opracowania, dotyczą tego, co ojciec robi, gdy pozostaje w kontakcie z dzieckiem oraz dlaczego robi to, co robi (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004).
Przemiany społeczne, o których była mowa wcześniej,
sprawiły, że wśród badaczy zajmujących się relacjami rodzinnymi wzrosło zainteresowanie problemem specyfi ki roli ojca
we współczesnej rodzinie (Jain, Belsky i Crnic, 1996). Prace
prowadzone w latach 70. XX wieku, przede wszystkim w krajach anglosaskich, wskazywały, że ojciec w porównaniu z matką
jest lepiej wyspecjalizowany w czynnościach związnych z zabawą, natomiast znacznie gorzej wypada, jeśli chodzi o opiekę,
szczególnie nad dzieckiem w okresie niemowlęcym (Belsky,
1979; Lamb, 1977; Lamb i Lewis, 2004; Rendina i Dickersheid,
1976). Rezultaty te w kolejnych dekadach zostały poddane
znacznej krytyce. I tak na przykład Lamb i Tamis-LeMonda
(2004) twierdzą, że rzeczywiście ojcowie (w porównaniu z matkami), proporcjonalnie więcej czasu poświęconego na bezpośrednią interakcję z dzieckiem spędzają na zabawie. Natomiast
jeśli uwzględnić całkowity czas, jaki każde z rodziców poświęca na zabawę z dzieckiem, okazuje się, że to matki są znacznie
dłużej zaangażowane w ten rodzaj aktywności. Z kolei z badań
Power (1985) nad sposobem, w jaki bawią się z niemowlęciem
jego rodzice wynika, że nie ma w tym względzie większych różnic między nimi: zarówno matka, jak i ojciec zachęcają dziecko
do eksploracji podczas zabawy. Wielu współczesnych autorów
twierdzi również, że działania takie, jak rozmowy z dzieckiem,
zachęcanie do nauki, czy wrażliwość na jego potrzeby, stanowią
predyktory rozwoju poznawczego oraz językowego dziecka, bez
względu na to, czy są podejmowane przez ojca, czy przez matkę
(Conner, Knight i Cross, 1997; Easterbrooks i Goldberg, 1984;
Shannon, Tamis-LeMonda, London i Cabrera, 2002). Czy zatem nie istnieją żadne różnice w sprawowaniu roli rodzicielskiej
przez ojca i matkę? Otóż część autorów stwierdza, że takowe
różnice występują, choć ich ujawnienie się w znacznej mierze
Rola ojca według wybranych koncepcji psychologicznych
25
zależy od kontekstu (Lamb i Lewis, 2004; Jain, Belsky i Crnic,
1996). Jeżeli sytuacja jest tak skonstruowana, że ojciec nie
ma możliwości zaangażowania w żadną inną aktywność poza
byciem z dzieckiem, to zaczyna zachowywać się podobnie do
matki (Parke i O’Leary, 1976; Parke i Sawin, 1975). Natomiast
w warunkach naturalnych, gdy w pobliżu jest matka, obserwuje się znaczny spadek ojcowskiego zaangażowania, a jedyne
czynności, w których ojciec wypada lepiej od matki, to wspólne
oglądanie z dzieckiem telewizji oraz czytanie (Belsky i Volling,
1987). Jak wynika z przeprowadzonej przez Lytton i Romney
(1991) metaanalizy, obejmuącej 172 prace z zakresu relacji rodzice−dzieci, ojcowie wykazują również znacznie większą tendencję do zachęcania dzieci, by używały zabawek stereotypowo
związanych z określoną płcią (sex-typed toys). Z kolei badania
Russell i in. (1998) prowadzone w Australii na grupie 305 rodziców mających dzieci w wieku przedszkolnym wykazały, że matki
częściej identyfi kują się z autorytatywnym stylem kontroli rodzicielskiej, podczas gdy ojcowie preferują raczej styl autorytarny
lub permisywny. Jak zatem można zauważyć, problem dotyczący
specyfi ki roli ojca ma charakter złożony, co po części wynika
z faktu, że współczesne ojcostwo realizuje się na wielu różnych
płaszczyznach wykraczających poza potoczny obraz ojca-żywiciela rodziny (Lamb, Tamis-LeMonda, 2004).
2.2.2. Wpływ ojca na dziecko
Prace, które zajmują się problematyką wpływu ojca na dziecko, można zdaniem Lamba i Tamis-LeMondy (2004) zaliczyć
do jednego z trzech głównych nurtów: (a) badań korelacyjnych,
(b) studiów nad ojcem nieobecnym i rozwiedzionym oraz (c) badań dotyczących ojców zaangażowanych.
Badania korelacyjne należą do najstarszych prac prowadzonych nad wpływem ojca na dziecko. Znaczna ich część została
wykonana między rokiem 1940 a 1970 (Lamb i Tamis-LeMonda,
2004). Zasadniczy element każdego z nich stanowiło poszukiwanie związków pomiędzy różnymi właściwościami ojca a cechami
26
Psychologiczny obraz ojca w biegu życia
dziecka. Ze względu na wagę, jaką przypisywano wówczas osobie
ojca, jako modela ról związanych z płcią, przeważająca część badań korelacyjnych dotyczyła relacji ojciec−syn (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004). Przykładem takich prac są badania Payne'a i Mussena (1956) prowadzone wśród adolescentów. Ich celem
było sprawdzenie, na ile identyfikacja z ojcem wpływa na ocenę
jego osoby oraz na ocenę relacji z rodzicami. Aby to zweryfikować, porównano ze sobą grupę chłopców cechujących się silną
identyfikacją z ojcem z grupą o słabej identyfikacji z ojcem. Uzyskane rezultaty wskazywały, że adolescenci cechujący się silną
identyfikacją z ojcem postrzegają go jako osobę cenną i wrażliwą,
dodatkowo oceniają swoje relacje z rodzicami jako ciepłe oraz
w wysokim stopniu satysfakcjonujące. Z kolei w innych tego typu
badaniach, gdzie sprawdzano związek między relacją rodzice−
dziecko, cechami osobowości rodziców a preferowaniem przez
dziecko określonych ról związanych z płcią, okazało się, że jakość
relacji ojciec−dziecko ma w tym przypadku większe znaczenie
niż sama męskość ojca (Mussen i Rutherford, 1963). Ciekawą
egzemplifikacją współczesnych badań korelacyjnych, prowadzonych na gruncie polskim, jest praca Januszewskiego (2001).
Jego badania nad związkiem pomiędzy retrospektywnym obrazem ojca a natężeniem symptomów narcystycznych, prowadzone
w grupie 154 uczniów z ostatniej klasy gimnazjalnej i pierwszej
klasy licealnej, ujawniły szereg przesłanek wskazujących, że natężenie symptomów narcystycznych w okresie dojrzewania wiąże
się z ekstremalną postawą ojca w zakresie ciepła uczuciowego,
chłodu uczuciowego oraz niestabilności uczuciowej. Podsumowując temat badań korelacyjnych, należy stwierdzić, że ich zasadniczy wkład w wiedzę na temat ojcostwa stanowiło odkrycie
mówiące o bardziej istotnym wpływie na dziecko cech ojca jako
rodzica, niż jego właściwości związanych z byciem mężczyzną
(Lamb i Tamis-LeMonda, 2004).
Badania prowadzone nad ojcem nieobecnym i rozwiedzionym stanowią drugie z podejść do problematyki wpływu ojca na
dziecko. U podstawy tego typu prac legło założenie, że znacze-
Rola ojca według wybranych koncepcji psychologicznych
27
nie, jakie ojciec odgrywa w życiu dziecka można poznać porównując ze sobą zachowanie i osobowość dzieci wychowywanych
w rodzinach bez ojca, z dziećmi pochodzącymi z tak zwanych
rodzin pełnych (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004). Znaczna część
badań prowadzonych w ten sposób wskazywała, że dzieci, które są wychowywane jedynie przez matkę (szczególnie chłopcy),
doświadczają różnego typu problemów, które dotyczą głównie:
(a) podejmowania ról związanych z płcią, (b) wyników osiąganych w szkole, (c) kontrolowania agresji oraz (d) przystosowania psychospołecznego (Hetherington i Stanley-Hagan, 1997).
Współcześnie, część badaczy uważa, że negatywne skutki związane z brakiem ojca wynikają nie tyle z jego fizycznej nieobecności co z sytuacji, która powstaje, gdy ojciec odchodzi (Lamb
i Tamis-LeMonda, 2004). Bardzo często rozwód rodziców wiąże
się z manifestowaniem przez matkę jawnej i ukrytej wrogości
wobec współmałżonka, która oddziałuje niezwykle niekorzystnie
na uczestniczące w całej sytuacji dzieci (Cumings, Goeke-Morey
i Raymonds, 2004). Jak wskazują dane, kobiety samotnie wychowujące dzieci osiągają znacznie niższy dochód na osobę niż rodziny z obojgiem małżonków (Horn i Sylvester, 2002). Do deprywacji ekonomicznej dołącza się często również społeczna izolacja
związana z niską aprobatą dla rozwiedzionych kobiet oraz ich
dzieci (Hetherington i in., 1982). Jak zatem można zauważyć,
brak ojca w życiu rodziny pociąga za sobą szerg niekorzystnych
zmian obejmujących swoim zasięgiem sferę emocjonalną, społeczną, czy ekonomiczną, co wskazuje na złożoność roli, jaką
pełni on w systemie rodzinnym (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004).
Ostatni z nurtów zajmujących się problematyką wpływu
ojca na dziecko koncentruje się na określeniu skutków oddziaływania ojca zaangażowanego. Zdaniem Lamba i Tamis-LeMondy
(2004) większość badań prowadzonych w ramach wspomnianej
tematyki da się przyporządkować do jednego z dwóch podejść:
(a) badań porównawczych, w których zestawia się ze sobą dzieci wychowywane w rodzinach z tradycyjnym modelem ojcostwa
z dziećmi pochodzącymi z rodzin, w których ojciec odgrywa rolę
28
Psychologiczny obraz ojca w biegu życia
podstawowego opiekuna, oraz (b) badań korelacyjnych, w których szuka się związków między wysokim zaangażowaniem
ojca a różnymi cechami dziecka. Uzyskane dane potwierdzają
pozytywny wpływ ojca zaangażowanego na dziecko, wskazując,
że jego oddziaływanie ma związek ze wzrostem u dziecka kompetencji poznawczych i empatii, wyższym poziomem kontroli
wewnętrznej oraz osłabieniem stereotypowych przekonań dotyczących ról związanych z płcią (Cabrera i in., 2000). Ponadto,
jak pokazały prowadzone w Polsce badania Przychodni (1999),
ojciec czuły i opiekuńczy ułatwia dziecku akceptację wpajanych
przez siebie zasad oraz poprawia kontakt z otaczającym światem.
W tym kontekście warto dodać, że wysokie zaangażowanie ojca
może przynosić rezultaty, gdy ma charakter dobrowolny. Innym
czynnikiem, który ułatwia mężczyźnie wybór takiego modelu
ojcostwa, jest satysfakcjonująca relacja z żoną (Lamb i Tamis-LeMonda, 2004).