Etyka zawodów prawniczych dr Pawe* Jab*o*ski
advertisement
EKSPOZYCJA WYBRANYCH POJĘĆ ETYCZNYCH PAWEŁ JABŁOŃSKI Etyka zawodów prawniczych Problem definiowania pojęć – wielość perspektyw Platon – poznawanie idei Immanuel Kant – poznawanie rozumu Alasdair MacIntyre - „biografia” pojęć Ludwig Wittgenstein – figura gry Jacques Derrida – znaczone wyparte przez znaczące Hans-Georg Gadamer – figura fuzji horyzontów Aksjologia refleksja o wartościach lub konkretna teoria wartości etyka a estetyka aksjologia zawodowa jako wiedza o wartościach zawodowych aksjologia zawodowa jako jedna z dwóch (obok deontologii) warstw etyki zawodów prawniczych Relacje między wartościami monizm – można odtworzyć jeden spójny i wspólny system relatywizm – istnieje wiele systemów wartości, uzgodnienie nie jest możliwe, spójność jest możliwa tylko w ramach poszczególnych systemów pluralizm – możliwe jest tylko częściowe uporządkowanie wartości; nie da się wyeliminować konfliktu w konkretnych przypadkach Etyka a moralność brak stabilności w sposobie używania tych terminów etymologia: ethos (zwyczaj albo cecha charakteru), mores (obyczaje, zwyczaje). warianty: - zamienne używanie, - moralność jako faktyczność, etyka jako refleksja nad moralnością - moralność jako kwestia powinności, etyka jako problem pomyślności Paul Ricoeur – „mała etyka” struktura „małej etyki”: - etyczne dążenie - moralny obowiązek - mądrość praktyczna – mediacja między uniwersalnością normy a konkretnością danego przypadku (znaczenie doświadczenia i intuicji) (P. Ricoeur, O sobie samym jako innym) Specyfika refleksji etycznej brak matematycznej ścisłości problem uprawomocnienia (dogmat, regres w nieskończoność, błędne koło) prymat pytania, podpowiedzi zamiast odpowiedzi kulminacja w tym, co szczegółowe napięcie między właściwościami sądów etycznych: - implikowanie powszechnej ważności - uwikłanie historyczne - bycie nieuniknionym składnikiem egzystencji Sumienie Koncepcja Sokratejska Koncepcja Kantowska Koncepcja Freudowska Koncepcja Frommowska Sprawiedliwość sprawiedliwość dystrybutywna a sprawiedliwość retrybutywna wybór zasady sprawiedliwości a sprawiedliwe stosowanie wybranej zasady sprawiedliwość jako bezstronność: - poziom stanowienia prawa (John Rawls, Teoria sprawiedliwości) - poziom stosowania prawa Bezstronność proceduralne a materialne ujęcie bezstronności wewnętrzny a zewnętrzny aspekt bezstronności Słuszność słuszność jako korekta sprawiedliwości realizacja słuszności na poziomie tworzenia prawa – zwroty niedookreślone i klauzule generalne realizacja słuszności na poziomie stosowania prawa – reguły egzegezy tekstów prawnych Odpowiedzialność odpowiedzialność w ujęciu negatywnym i pozytywnym ontologizacja odpowiedzialności (Jacek Filek) negatywny charakter odpowiedzialności dyscyplinarnej Szacunek korelacja szacunku i godności rodzaje szanowanych dóbr kognitywne a konstruktywne ujęcie szacunku Szacunek dla prawa – koncepcja Adama Podgóreckiego badania A. Podgóreckiego hipoteza trójstopniowego działania prawa: - ustrój społeczny - podkultura - osobowość Ustrój społeczny warstwa normatywna - normy prawne, zwłaszcza konstytucyjne - „prawo intuicyjne” warstwa faktyczności (gra sił społecznych) Podkultura podkultura prawna a podkultura prawnicza „Owej różnicy nie sposób wyjaśnić inaczej, jak przez wyraźnie różne style praktyki środowisk sędziowskich w różnych regionach. Badanie Auberta pokazuje, że w instytucjach (w tym przypadku – w sądach) może dojść do powstania specyficznej praktyki, innymi słowy – pewnego społecznie przekazywanego sposobu załatwiania spraw, lokalnego stereotypu podejmowania decyzji, odmiennego od wzorów obowiązujących gdzie indziej” A. Podgórecki, Socjologiczna teoria prawa Osobowość „czynnik niewidoczny” dwa typy osobowości problem legitymizacji decyzji stosowania prawa Szacunek a spór o ontologię prawa dwa poziomy konceptualizacji respektu dla prawa pozytywistyczna a hermeneutyczna koncepcja prawa (Marek Zirk-Sadowski) tekstocentryczne a nietekstocentryczne podejście do prawa (Ewa Łętowska) analityczna a dekonstrukcyjna koncepcja znaczenia tekstu (Tomasz Spyra) formalistyczna a nieformalistyczna koncepcja znaczenia tekstu (Marcin Matczak) Argumenty za przestrzeganiem prawa argument z konsekwencji - zły przykład - zasada generalizacji argument z umowy argument z uczciwej gry argument z przynależności do społeczeństwa argument z demokracji - aspekt legitymizacji - aspekt sprawczości Szacunek dla prawa – obywatelskie nieposłuszeństwo jawność, intencja wpłynięcia na opinię publiczną ochrona zasady moralnej lub prawnej posługiwanie się środkami pokojowymi akceptacja dla sankcji Smak „Smak oznacza pewien swoisty sposób poznania. Należy do sfery tego, co na drodze refleksyjnej władzy sądzenia w czymś jednostkowym uchwytuje to, co ogólne, czemu to pierwsze ma być podporządkowane. Smak jako władza jednostkowa to osądy tego, co jednostkowe, przez wzgląd na całość, na to, czy to coś pasuje do reszty, czy więc jest stosowne”. H-G. Gadamer, Prawda i metoda Smak pojęcie zmysłu wspólnego (sensus communis) niedyskursywność smaku fenomen przeciwstawny – nie tyle zły smak, ile brak smaku smak jako niezbędny element sądu etycznego Takt i umiar reaktywność działania prawnika znaczenie rozpoznania specyfiki wykonywanej roli takt retoryczny (audytorium, charakter działania komunikacyjnego) aspekty taktu retorycznego: - ilość - jakość (np. problem emocji, drastyczności opisów, zbędnych hiperbolizacji) Takt „Przez takt rozumiemy określoną wrażliwość i zdolność do odbioru wrażeń w pewnych sytuacjach oraz zachowanie w tychże sytuacjach, o których nie dysponujemy żadną wiedzą opartą na zasadach ogólnych. Dlatego niewyrazistość i niewyrażalność przysługują taktowi z samej jego istoty. Można coś powiedzieć taktownie. Zawsze jednak będzie to oznaczało, że się coś taktownie omija i się tego nie dopowiada, nietaktowne zaś jest mówienie czegoś, co wypadałoby raczej pominąć. Pomijanie nie oznacza jednak odwracania spojrzenia od czegoś, lecz spoglądanie na coś tak, by się o to nie potknąć, lecz przejść obok. Dlatego takt dopomaga w utrzymaniu dystansu, pozwala uniknąć przeszkody, zbytniego zbliżenia i naruszenia intymnej sfery danej osoby” H-G. Gadamer, Prawda i metoda Etyka Immanuela Kanta Najważniejsze dzieła 1724-1804 1781 – Krytyka czystego rozumu 1783 – Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka 1785 – Uzasadnienie metafizyki moralności 1788 – Krytyka praktycznego rozumu 1790 – Krytyka władzy sądzenia 1797 – Metafizyka moralności Sposoby rozumienia Kanta „Komentarze i krytyki filozofii moralnej Kanta można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należą prace pisane językiem Kanta i właściwie nie ułatwiające zrozumienia filozofii krytycznej. Wysiłek czytania ich lepiej było przeznaczyć na lekturę samego Kanta. Grupa druga to prace krytyków przedstawiające jego filozofię tak, że czytelnik zastanawia się, dlaczego tak absurdalne stanowisko wciąż się omawia we wszystkich podręcznikach historii etyki. Z nich dowiedziałem się, czego Kant nie powiedział. Do trzeciej grupy zaliczam autorów, od których nauczyłem się najwięcej. Ci traktują Kanta jak partnera w dyskusji, a nie jak fakt historyczny czy własnoręcznie wykonaną kukłę do odnoszenia łatwych zwycięstw” Paweł Łuków, Wolność i autorytet rozumu. Racjonalność w filozofii moralnej Kanta, Warszawa 1997 Kant jako antropologiczny realista „Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwieździste nade mną i prawo moralne we mnie” Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu „Cała ludzka cnota nie jest więcej warta niż garść miedziaków. Tylko dziecko bierze ją za prawdziwe złoto. Lepiej wszakże mieć w obiegu choć miedziaki, niżby nie było nic tego rodzaju, a w końcu można je przecież, choćby ze znaczną stratą, zamienić na prawdziwe złoto”. Immanuel Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym Rozum teoretyczny a rozum praktyczny Punkt wyjścia – problem prawomocności metafizyki i nowożytnej nauki Rzeczy same w sobie a zjawiska Formy poznania: - formy zmysłowości (czas i przestrzeń) - kategorie intelektu (np. przyczynowość); konstytutywny charakter – dwa aspekty (współczesne interpretacje) - idee rozumu – regulatywny charakter (nie rozszerzają wiedzy, lecz ją usensawniają) Znaczenie braku możliwości poznania rzeczy samych w sobie – miejsce dla rozumu praktycznego Intencja Kanta Znalezienie podstawowej zasady moralnej i jej uzasadnienie w taki sposób, by było ono: - obiektywne - powszechnie zobowiązujące - świeckie (zamiana relacji między etyką a religią) Dobra wola Dobra wola jako jedyna bezwarunkowo dobra rzecz Względność innych dóbr Przestrzeganie prawa moralnego ze względu na nie samo - nie chodzi więc o samo przestrzeganie, bo można przestrzegać ze złego powodu (przykład sprzedawcy) . Dwie interpretacje: - radykalna - umiarkowana Imperatywy Techniczne (zręczności), pragmatyczne (szczęścia) i moralny Hipotetyczne (warunkowe) i kategoryczny (bezwarunkowy) Trzy formy imperatywu kategorycznego: 1. Zasada uniwersalizacji 2. Zasada szacunku dla osób 3. Zasada autonomii woli Pierwsza formuła Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem zasada uniwersalizacji Dwa pytania jako test zgodności czyny z prawem moralnym a) logiczna (Czy świat w którym określona maksyma mojej woli stałaby się prawem powszechnym jest możliwy?) b) „wolicjonalna” (Czy chciałbym takiego świata, w którym określona maksyma mojej woli stałaby się prawem powszechnym?) Druga formuła Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka zasada szacunku dla osób nigdy tylko jako środka wartość względna (cenność) a bezwzględna (bezcenność - godność) - wprowadzenie terminu „wartość” do filozofii przyjęcie istnienia wartości bezwzględnej jako warunek możliwości znalezienia dla rozumu najwyższej praktycznej zasady Trzecia formuła Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała się stać ogólnym prawem przyrody zasada autonomii woli autonomiczna a heteronomiczna wola oświeceniowy postulat zawierzenia własnemu myśleniu – przeciwieństwo – pójście za chaotycznymi impulsami, oczekiwaniami innych, za tłumem, bycie konformistą konstruktywny charakter zachowań Struktura sądu etycznego Impulsy empiryczne Prawo moralne (imperatyw kategoryczny) negatywne kryterium a nie impuls; impulsy nie są wytwarzane przez prawo moralne, tylko oceniane Metafora polityczna (Kant, Jung) Zakres odpowiedzialności – różnica między etyką Kanta i Arystotelesa Konsekwencje Istnieje obiektywne prawo moralne Istnieje obiektywna różnica między dobrem a złem Każdy (lub prawie każdy) może rozpoznać czego nie powinien robić Dwa poziomy dyskursu praktycznego Aprioryczny (czysty rozum praktyczny – bez uwzględnienia kondycji człowieka) Antropologiczny (znaczenie rozwagi) Szacunek jako ogniwo łączące Dwa elementy szacunku: - pasywny - aktywny Prawo moralne a wolność Prawo moralne jako ratio cognoscendi wolności (poznanie prawa moralnego jako „fakt rozumu”) Wolność jako ratio essendi prawa moralnego Wolność w świetle rozumu teoretycznego a w świetle rozumu praktycznego Zarzuty Problem historyczności moralności (Hegel, Rorty) Problem „czystości” rozumu (Freud) Problem pluralizmu aksjologicznego Problem „antropologicznej zawodności” imperatywu kategorycznego Problem „normatywnej zawodności” imperatywu kategorycznego Problem drugiej formy generalizacji – „niemożności chcenia” Wybrane rozwinięcia perspektywy Kanta Upolitycznienie rozumu – Habermas, Rawls „Narratywizacja” rozumu – Ricoeur Idea polityki uznania - Taylor Zastosowanie do prawa Argument przeciw relatywizmowi Argument z uniwersalizacji Argument na rzecz idei państwa prawa
