Marta Kardacz

1
„ELEMENTY POZNANIA A PRZEDMIOT
POZNANIA W KONCEPCJI IMMANUELA
KANTA.”
2
Życie i dzieło:
Immanuel Kant urodził się 22 kwietnia 1724 w Królewcu w rodzinie
rzemieślniczej. W latach 1730-1740 uczęszczał do szkół (podstawowej i gimnazjum) w
Królewcu. W roku 1740 rozpoczął studia uniwersyteckie w Królewcu. Studiował
matematykę, nauki przyrodnicze ,filozofię i teologię. Duży wpływ na rozwój
intelektualny Kanta wywarł Martin Knutzen, który zapoznał go z poglądami
filozoficznymi Christiana Wolffa oraz fizyką newtonowską. W1746 roku, w związku ze
śmiercią ojca i potrzebą utrzymania młodszego rodzeństwa, Kant przerwał swe studia
uniwersyteckie i podjął pracę nauczyciela domowego na terenie Prus Wschodnich (w
okolicach Ostródy i Tylży) .W tym czasie prowadził własne studia, zajmując się przede
wszystkim fizyką i astronomią. W 1755 roku opublikował anonimowo pierwsze swe
dzieło astronomiczne, „Ogólna historia przyrody i teoria nieba” .Dzieło to zyskało
uznanie dopiero później ,gdy okazało się ,że poglądy Kanta w wielu punktach zgadzają
się z poglądami astronomicznymi francuskiego astronoma Laplace’a. W 1755 roku
Kant powrócił do studiów uniwersyteckich i w czerwcu uzyskał promocję doktorską na
podstawie pracy pod tytułem , „O ogniu” . Już we wrześniu tego roku uzyskał
habilitację w oparciu o pracę „Nowe naświetlenie pierwszych zasad poznania
metafizycznego”.
Przez następne piętnaście lat był docentem prywatnym, mającym prawo
wykładania na uniwersytecie, lecz bez stałej pensji i bez katedry. Prowadził wykłady
matematyki, logiki, geografii, pedagogiki , nauk przyrodniczych i filozofii .W tym
czasie ukazały się jego wczesne pisma filozoficzne, nawiązujące głównie do najbardziej
wówczas znanego filozofa niemieckiego, Wrocławianina, Christiana Wolffa. Ten okres
twórczości Kanta nazywamy przedkrytycznym. Dopiero w roku 1770 Kant uzyskał
stanowisko profesora matematyki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Po roku
1770 zaczęła się z wolna kształtować jego własna filozofia, w której dystansował się do
racjonalizmu Wolffa.
W 1781 roku Kant wydał w Rydze dzieło „Krytyka czystego rozumu” w którym
zawarł podstawy swej filozofii, zwanej krytyczną. W dalszej kolejności napisał:
„Krytykę praktycznego rozumu”, „Krytykę władzy sądzenia”, oraz takie dzieła jak
„Uzasadnienie metafizyki moralności”, „Religia w obrębie samego rozumu”.
Ze względu na pogarszający się stan zdrowia Kant zaczął wycofywać się z czynnego
życia. W 1796 roku zaprzestał działalności wykładowej. 12 lutego 1804 roku Immanuel
Kant zmarł w wieko osiemdziesięciu lat.
Rozwój filozoficzny:
Sam Kant podzielił swój rozwój na dwa okresy: przedkrytyczny i krytyczny.
Filozofia przedkrytyczna- do 1762 r .pracował prawie wyłącznie na naukach
przyrodniczych.
W latach 1762-1766 jego rozmyślania zeszły w kierunku nauk humanistycznych i
filozoficznych. W kolejnej fazie wysunął pogląd o dualistycznej formie świata. Jego
zdaniem istnieje świat zmysłowy (zjawiskowy) i obok niego świat umysłowy nie objęty
ramami czasu ani przestrzeni.
Wkrótce jednak doszedł do innych wniosków porzucił wcześniejsze poglądy i rozpoczął
się nowy okres w życiu Kanta.
3
Filozofia krytyczna- dziełem które dokładnie opisywało ten etap twórczości
filozofa była „Krytyka czystego rozumu”. Wraz z innymi mniejszymi pracami tworzyła
cały system krytycyzmu.
POGLĄDY FILOZOFICZNE:
Kant jako pierwszy rozpoczął badania aby odszukać przedstawienia które miały
zostać zastosowane do przedmiotów ,które miały przekroczyć granicę podmiotu .Kant
stawiał pytania na temat możliwości poznania rzeczy tylko dzięki przedstawieniom.
Prowadzone
badania
były
dla
niego
bardzo
istotne
,nazywał
je
„transcendentalnymi”,(mogącymi przekroczyć granicę doświadczenia).
Filozof dokonał dychotomicznego podziału sądów:
 sądy empiryczne-A POSTERIORI
 sądy - A PRIORI
Sądy A POSTERIORI to sądy uzyskane na podstawie doświadczenia.
Sądy A PRIORI są niezależne od doświadczenia ,powstają w umyśle. Są konieczne i
powszechne.
Podzielił również sądy na analityczne i syntetyczne:
 sądy analityczne-objaśniają już posiadaną wiedzę.
 sądy syntetyczne-rozszerzają wiedzę.
Dokonując połączenia tych dwóch podziałów I. Kant otrzymał sądy analityczne będące
zawsze a priori i syntetyczne a posteriori.
Sądy analityczne a priori są sądami pewnymi i powszechnymi, zaś sądy syntetyczne nie
są pewne ani nie są powszechne.
Istnieje jeszcze specyficzny typ sądów, sądy syntetyczne a priori.
Były to sądy poszerzające wiedzę i jednocześnie były powszechnie przyjęte.
Kant zadawał pytanie „Jak są możliwe sądy syntetyczne a priori?”
Odpowiedzi na to pytanie szukał czerpiąc z nauk : matematyki i przyrodoznawstwa.
Nauki matematyczne i przyrodoznawstwo były dla Kanta faktem. Metafizyka jednak
nie pomimo iż jej twierdzenia były a priori to brakowało im gwarancji i stałego
postępu. Według Kanta posługując się filozofią transcendentalną należało postawić
pytanie czy metafizyka naukowa jest możliwa?
Kolejnym problemem filozofii Kanta było pytanie jakim władzą zawdzięczamy
możliwość poznania przedmiotu. Odpowiedź brzmi ZMYSŁY I ROZUM.
Filozof nie odrzucał żadnego ze źródeł . Pozytywnie oceniał zarówno racjonalizm
ceniący rozumowe poznanie jak i empiryzm stawiający na czele zmysły . Kant obydwa
czynniki uważał za niezbędne , była to nauka o „dwóch pniach poznania”.
Kant uważał że pewność poznania możemy osiągnąć tylko w postaci wzajemnej
kontroli władz umysłu. Każda z dwóch władz ma inne właściwości.
Zasadami myślenia zajmuje się logika. Według Kanta najważniejsza była logika
traktująca o myśleniu apriorycznym, dlatego nazwał ją logiką transcendentalną.
Stworzył również naukę „estetykę transcendentalną” o apriorytycznych czynnikach
poznania zmysłowego.
Tak powstały główne działy krytyki I. Kanta.
Również myślenie posiadało dwie funkcje:
 ROZSĄDEK czyli możliwość tworzenia pojęć (Verstand)
 ROZUM czyli umiejętność wyciągania wniosków (Vernunft)
4
Teoria rozsądku (TRANSCENDENTALNA ANALITYKA) i teoria rozumu (
TRANSCENDENTALNA DIALEKTYKA) to działy transcendentalnej logiki.
ESTETYKA TRANSCENDENTALNA (poznanie naukowe):
Wyobrażenia poza wrażeniami posiadają jeszcze dwa czynniki – przestrzeń i
czas. Są one wyobrażeniami a priori . Pierwszym argumentem potwierdzającym te tezę
jest stwierdzenie, że przestrzeń nie jest wyobrażeniem empirycznym i nie może być
zaczerpnięta z doświadczenia. Drugi argument to przeświadczenie o tym, że przestrzeń
jest wyobrażeniem koniecznym.
Aby określić rolę przestrzeni i czasu Kant skorzystał z pojęć Arystotelesa. Uważał, że
są one formami zmysłowości. Przestrzeń i czas stosują się do wszystkich zjawisk, są
składnikami podmiotowymi w doświadczeniu.
Dzięki formą czasu i przestrzeni nauka o relacjach czasowych i przestrzennych jest
powszechna i konieczna. Taką nauką jest matematyka.
Arytmetyka ujmuje relacje czasowe, geometria zajmuje się relacjami przestrzennymi.
Matematyka formułuje sądy syntetyczne a priori. Dzięki temu rozwija się i wzbogaca
o nowe i pewne twierdzenia.
W pierwszym etapie swych badań Kant uzasadnił możliwość występowania sądów
syntetyczny a priori w matematyce, zarazem odkrył podmiotowe warunki
doświadczenia zmysłowego, jakimi były dla niego przestrzeń i czas.
ANALITYKA TRANSCENDENTALNA:
Kant by ustalić udział rozsądku w tworzeniu wiedzy wyróżnił dwa rodzaje sądów:
 sądy postrzegawcze
 sądy doświadczalne
Sady postrzegawcze dotyczą wyłącznie podmiotu, mówi o jego stanie, oparty jest
wyłącznie na zmysłach.
Sądy doświadczalne dotyczą przedmiotu i opierają się na rozsądku.
Oba te sądy są ze sobą powiązane, jeden nie może zaistnieć bez drugiego.
Rozsadek zespala wyobrażenia za pomocą pojęć i przez nie dokonuje przejścia od
wyobrażeń do przedmiotów.
Istnieją również pojęcia które służą zespalaniu wyobrażeń w przedmioty. Kant stworzył
„formy rozsądku” (analogiczne do czasu i przestrzeni), które zawierały a priori oraz
sposoby łączenia wyobrażeń przy użyciu rozsądku i nazwał je KATEGORIAMI.
Wyróżnił cztery rodzaje kategorii:
1. Kategorie ilości (wielość, powszechność)
2. Kategorie jakości (realność, negacja)
3. Kategorie stosunku (przyczyna skutek)
4. Kategorie modalności (istnienie lub nieistnienie)
KRYTYKA METAFIZYKI (transcendentalna dialektyka):
Kant wbrew empirystom uważał że poznanie nie zawsze musi wywodzić się z
doświadczenia, ale się do niego ogranicza.
5
Podjął się on badaniom nad budową metafizyki, chciał poznać „rzeczy w sobie”,
uważane za
nie poznawalne. Nazwał je
„NOUMENAMI”- przedmiotami
rozumowymi, zaś czyste pojęcie rozumu nazwał „IDEAMI”.
Trzy główne idee wytarzane przez rozum:
 duszy
 wszechświata
 Boga
Idea duszy służy poznaniu doświadczenia wewnętrznego.
Idea wszechświata, doświadczenia zewnętrznego a idea Boga jest uogólnieniem całego
doświadczenia.
Na tych ideach opiera się metafizyka a jej wartość jest od nich uzależniona.
Rozum dąży do osiągnięcia idei, jednak jest to nie możliwe, cele te są nie osiągalne.
Kant obalił pojecie o idei jako bycie realnym, doszedł do wniosku, że jest to jedynie
pojęcie rozumu.
Zarzucał metafizyce również to, że stosuje kategorie rozsądku poza granicami
doświadczenia i przez to powstają błędne dowody lub sprzeczne tezy.
Wszystkie te założenia doprowadziły do tego, że Kant nie uważał metafizyki za naukę.
Aby krytyka metafizyki była szczegółowa Kant dokonał jej we wszystkich dziedzinach.
Istnieją trzy dziedziny krytyki:
 racjonalna psychologia
 kosmologia
 teologia
FILOZOFIA MORALNOŚCI I RELIGII:
Zagadnienia moralności i religii znajdują się w „Krytyce praktycznego rozumu”
Kanta. Rozum praktyczny ustanawia, zdaniem Kanta, uniwersalną, intersubiektywną
normę moralną, którą Kant nazwał imperatywem kategorycznym. Kant odróżnił
imperatyw kategoryczny od imperatywu hipotetycznego. Imperatyw kategoryczny
określa zasadę, z której wypływa sam czyn moralnie wartościowy. Imperatyw
hipotetyczny nie nakazuje bezwzględnego czynu, lecz podaje stosowne przepisy, które
mają zapewnić człowiekowi szczęście w różnych okolicznościach. W pismach Kanta
znajduje się kilka określeń imperatywu kategorycznego. Oto najważniejsze z nich.
"Postępuj według takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się prawem
powszechnym". "Postępuj tak, byś człowieczeństwa swojego, jak i innej osoby używał
zawsze jako celu, a nigdy jako środka".
Godność człowieka, zdaniem Kanta, polega na zdolności nadawania powszechnych
praw, pod warunkiem, że tym prawom samemu się będzie podlegać.
W swojej Krytyce praktycznego rozumu Kant powrócił do idei czystego rozumu
i potraktował je jako tzw. postulaty praktycznego rozumu. Dość pesymistycznie oceniał
on możliwość spełnienia przez jednostkę ludzką moralnej powinności. Człowiek
przynależy do świata zmysłów i posiada naturalne skłonności. Człowiek mógłby się
jednak nieustannie doskonalić, gdyby założył swe nieskończone trwanie, a więc
nieśmiertelność duszy. Nieśmiertelność duszy jawi się więc jako pierwszy postulat
praktycznego rozumu, którego przyjęcie gwarantuje człowiekowi sens dążenia do
doskonalenia moralnego.
Człowiek należy jednocześnie do świata zmysłów oraz do świata intelektu i woli. Wola
nakłania do realizacji prawa moralnego, natomiast świat zmysłów skłania człowieka do
6
poszukiwania szczęścia. Kant postawił pytanie, czy możliwe jest i jak możliwe jest
zespolenie szczęścia człowieka i zachowywania przez niego prawa moralnego. Między
szczęściem a doskonałością moralną zachodzi kolejna antynomia. Zharmonizowanie
moralności i szczęśliwości byłoby możliwe, gdyby istniał Bóg. Bóg u Kanta pojawia się
więc jako tzw. postulat praktycznego rozumu. Przyjęcie takiego postulatu daje
człowiekowi nadzieję na możliwość zdobycia najwyższego dobra oraz uzgodnienia
szczęśliwości i moralności.
Trzecim postulatem praktycznego rozumu praktycznego jest idea autonomii
moralnej, czyli zdolność do działania odpowiedzialnego. Oznacza ono zdolność
człowieka do niezależności od świata zmysłów i do określania swojej woli do działania.
Kant, pomimo krytyki teologii racjonalnej, nie odrzucał pojęcia Boga ani nie
lekceważył roli religii. Znane jest jego powiedzenie: "Musiałem obalić wiedzę, by
zrobić miejsce dla wiary". Wskazuje więc, że problematyka religijna nie jest kwestią
rozumu teoretycznego, lecz praktycznego. Jego religia jednak pozostawała w obrębie
samego rozumu. Kant postulował religię rozumną, która byłaby wolna od treści
dogmatycznych, a wypełniona byłaby jedynie problematyką moralną. Religia taka
propaguje obowiązki moralne i przedstawia je jako przykazania Boże. Można więc
powiedzieć, że u Kanta dokonała się redukcja religii do moralności. Elementy kultu w
religii są dopuszczalne, lecz służyć mają one propagowaniu religii i upowszechnianiu
treści moralnych.
7
x60