Grecja – współczesny „koń trojański” europy?
advertisement
Grecja – współczesny „koń trojański” europy? UNIWERSYTET GDAŃSKI - WYDZIAŁ EKONOMICZNY Bożena Murańska Międzywydziałowe Studia Podyplomowe: Mechanizmy funkcjonowania strefy euro GRECJA - WSPÓŁCZESNY „KOŃ TROJAŃSKI” EUROPY? Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr. Macieja Krzemińskiego Gdańsk 2015 1 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Spis treści: Wprowadzenie Rozdział I. Przyczyny kryzysu finansowego 1. Kryzys na świecie 2. Kryzys w Europie 3. Kryzys w Grecji Rozdział II. Działania dla ratowania państw pogrążonych w kryzysie 1. Reguły koordynacji polityki fiskalnej w ramach Unii Europejskiej 2. Kary finansowe w przypadku wyjścia z Unii Europejskiej 3. Zakaz używania euro jako waluty w porozumieniu z Europejskim Bankiem Centralnym Rozdział III. Sytuacja w Grecji po próbach wprowadzenia planów ratunkowych 1. Rozwiązania dotyczące waluty Grecji po jej wyjściu ze strefy euro 2. Kursy wymiany walut 4. Zalety twardej polityki pieniężnej 5. Konsekwencje rozpadu unii walutowej Podsumowanie Bibliografia 2 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Wprowadzenie Koń trojański był sposobem, przy pomocy którego po długich latach oblężenia Achajowie zdobyli Troję. Jest synonimem podstępnego, przynoszącego zgubę podarunku. Takim podstępnym „podarunkiem” wydaje się być we współczesnej Europie - Grecja, która dzięki oszustwom oraz manipulacji 1 stycznia 2001 r. została przyjęta do Unii Europejskiej. Dopiero pod koniec 2009 roku ujawniła informacje o znacznym deficycie i długu, które były zdecydowanie wyższe od tych, które wcześniej oficjalnie podawała. W maju 2010 r. na skutek obniżenia ratingów Grecji nastąpiło pogorszenie sytuacji na greckim rynku. W ramach ratowania swojej pozycji, przyjęła od Unii Europejskiej oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego pakiet pomocowy warty 110 mld euro. Nie była to jednak pomoc bezinteresowna. Zobligowano Grecję do przeprowadzenia wielu koniecznych reform, nad którymi pełnił kontrolę MFW oraz inne unijne instytucje. Problemy pozostały niestety i nie zostały rozwiązane. 22 lipca 2011 r. kolejny raz Unia Europejska obiecała Grecji pakiet pomocowy, tym razem w wysokości 130 mld euro, a także redukcję jej zadłużenia. Na dwóch unijnych szczytach najpierw całej UE, a następnie wyłącznie strefy euro, 23 października 2011 r. starano się opracować plan ratowania strefy euro, a w tym przekonać światową finansjerę, aby zmniejszyła dług Grecji o 50%. Już w lipcu banki podjęły decyzję, że zlikwidują grecki dług o 21%, jednak nadal było to za mało. Na omawianym szczycie podejmowano decyzje dotyczące nie tylko Grecji, ale również dokapitalizowania banków oraz zwiększenia zakresu działania Europejskiego Funduszu Stabilności Finansowej (EFSF) ratującego bankrutujące państwa15. EFSF posiada 440 mld euro, z czego 17,7 mld euro zostało przeznaczone jako pożyczka dla Irlandii, 22,5 mld euro skierowano do Portugalii, 109 mld euro obiecano Grecji jako drugi pakiet pomocowy. Kwota 80 mld euro zostanie skierowana prawdopodobnie na dokapitalizowanie banków, a pozostała część funduszu, a mianowicie 210,8 mld euro będzie wykorzystana w operacjach gwarantowania emisji obligacji krajów strefy euro na rynku pierwotnym1. Gospodarki wybranych krajów objętych kryzysem znacząco traciły swoją pozycję konkurencyjną w stosunku do Niemiec2. W latach 2000-2009 jednostkowe koszty pracy w Grecji wzrosły o 23% w porównaniu do Niemiec3. 1 2 Zob. szerzej. L. Oręziak, Ryzyko rozpadu strefy euro, „Sprawy Międzynarodowe” 2012, nr 2, s. 15-18. M. Kalinowski, M. Pronobis, Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, CeDeWu, Warszawa 2010, s. 75. 3 P. Stanek, Zmiany regulacji rynku finansowego w Unii Europejskiej w konsekwencji światowego kryzysu gospodarczego, w: Natura i różnorodność przebiegu światowego kryzysu gospodarczego, Difin, Warszawa 2011, s. 38-40. 3 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Grecy nie otrzymali środków z pakietu ratunkowego od sierpnia 2014 roku i ponownie stanęli na skraju zapaści finansowej. 26 stycznia 2015 roku, Aleksis Tsipras został Premierem Grecji. W wyborach parlamentarnych partia Syriza w 300-osobowym parlamencie zdobyła 144 miejsca. Od początku objęcia przez Tsiprasa rządów, zachowanie greckiego rządu jest bardzo nieprofesjonalne. W Atenach panuje chaos informacyjny, a w strukturze międzynarodowej stosowane są elementy szantażu. Grecy żądają od Niemców wypłaty 278 ,7 mld euro reparacji wojennych. Ta kwota uwzględnia zarówno szkody wyrządzone Grecji przez hitlerowskie Niemcy, jak i pożyczkę, której grecki bank centralny musiał udzielić nazistowskiemu Berlinowi, a której Niemcy nigdy w całości nie spłaciły. Takie wywieranie presji na Berlin najprawdopodobniej ma skłonić rząd Angeli Merkel do przyjęcia przychylniejszego Atenom stanowiska w sprawie greckich kredytów. Takie działania jednak na dłuższą metę nie będą dla Grecji korzystne. Celem pracy dyplomowej jest podjęcie próby odpowiedzi na pytania: Czy Grecja powinna była przystąpić do Unii Europejskiej? Czy możliwy jest Grexit? Czy Grecja powróci do swojej „starej” drachmy? 4 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Rozdział I Przyczyny kryzysu finansowego 1. Kryzys na świecie Załamania rozwoju gospodarki światowej były spowodowane wojnami (zwłaszcza I i II wojną światową), a także nałożeniem się różnorakich recesji gospodarczych, określanych jako globalne kryzysy. Decydujące były w szczególności: a) tzw. wielki kryzys gospodarczy w okresie 1929-1933; b) ogólnoświatowa recesja w okresie 1974-1975; c) ogólnoświatowe mini recesje w okresach 1953-1954, 1982-1983, 1992-1993 oraz 2003-2004; d) tzw. nowy kryzys finansowy i gospodarczy zapoczątkowany w 2007 roku w Stanach Zjednoczonych4. Globalny kryzys finansowy, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych w 2007 r. to jeden z największych kryzysów w historii gospodarki światowej. Jego przebieg odnieść można do modelu nierównowagi inwestycji i finansowej niestabilności H. Minsky’ego. Przyjęto tezę, iż współcześnie w warunkach istniejących współzależności między krajami — uczestnikami gospodarki globalnej, nie do uniknięcia jest występowanie kryzysów i ich międzynarodowa transmisja.5 Międzynarodowa transmisja kryzysów, zwana także efektem domina, czy zjawiskiem zarażania, to przenoszenie zjawisk kryzysowych w skali świata. Pojęcie zarażania odnoszone jest głównie do rynków finansowych, natomiast procesy transmisyjne obejmują tzw. Fundamentalne powiązania gospodarcze. Niemniej określenia te stosowane są często zamiennie. Rok 2007 w Stanach Zjednoczonych zapoczątkował nasilające się problemy na rynku nieruchomości. Zmiana rozkładu sił gospodarczych na świecie i towarzyszące im narastające globalne nierównowagi, procesy globalizacyjne, rozwój rynku instrumentów pochodnych, rozwój rynków finansowych i zakłócenia w funkcjonowaniu systemu finansowego, błędy polityki gospodarczej (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych) to główne źródła globalnego kryzysu finansowego. Wstrząsnął on fundamentami globalnego systemu finansowego. Stosunkowo szybko przeniósł się ze sfery finansowej do sfery realnej gospodarki, a za pośrednictwem międzynarodowych kanałów transmisji, jego negatywne skutki dotknęły także gospodarki krajów z innych regionów świata. Nadal są odczuwalne i trudno przewidzieć, kiedy 4 Prof. dr hab. Tadeusz Sporek, Studia Europejskie, 3/2013 Dr Ewa Radomska — Wyższa Szkoła Zarządzania, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59), str. 1 5 5 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? gospodarka światowa wejdzie na ścieżkę wzrostu gospodarczego. Gospodarki poszczególnych krajów tworzą obecnie system o charakterze ogólnoświatowym, powiązany przeprowadzanymi transakcjami międzynarodowymi oraz przenikającymi się i wzajemnie na siebie oddziałującymi procesami gospodarczymi. To system współzależności w zakresie handlu, współpracy przedsiębiorstw, produkcyjno-handlowej działalności ich filii/oddziałów lub prowadzonych inwestycji. Globalna gospodarka jest gospodarką, w której czynniki produkcji, a także produkty i usługi przemieszczają się coraz swobodniej po świecie. Współczesna gospodarka światowa jest systemem naczyń powiązanych, ze wszelkimi konsekwencjami z tego wynikającymi. Globalny kryzys wyraźnie to pokazał.6 2. Kryzys w Europie Z wyżej wymienionych przyczyn pojawiły się napięcia w systemie bankowym. Koneksje światowych rynków finansowych są ze sobą silnie powiązane, stąd nasilenie napięć odczuwalne zostały także w innych częściach świata, w tym w Europie. Zadłużenie publiczne w krajach strefy euro zaniepokoiło uczestników rynków płatniczych. Światowy kryzys finansowy stał się zapalnikiem kryzysu w strefie euro, jednak nie był on jedynym powodem jej obecnych problemów. Kryzys ten jest wynikiem połączenia wielu czynników. Struktura wspólnego obszaru walutowego nie jest niestety doskonała, a części krajów brakuje przygotowania do radzenia sobie z wyzwaniami wynikającymi z funkcjonowania w strefie euro. Zarówno kryzys finansowy jak i recesja miały negatywny wpływ na stan finansów publicznych krajów strefy euro. Po upadku Lehman Brothers w 2008 roku, wiele banków odnotowało poważne problemy, których skutkiem było wykupienie bądź też dofinansowanie ich ze środków publicznych, co najbardziej dotknęło Irlandię. Kraje przystępujące do strefy euro liczyły na to, że zniesione zostanie ryzyko kursowe oraz możliwa jest rezygnacja z krajowej polityki pieniężnej na rzecz polityki Europejskiego Banku Centralnego. Wynikają z tego jednak zarówno korzyści jak i zagrożenia, a głównym zagrożeniem wydaje się być niedopasowanie poziomu stóp procentowych ustalonych przez ECB do potrzeb kraju przyjmującego euro. Zagrożenie niedopasowaniem polityki pieniężnej w strefie euro przerosło niestety wszelkie przypuszczenia i przyczyniło się do nagromadzenia wielu problemów, których skutkiem stał się kryzys. 6 Dr Ewa Radomska — Wyższa Szkoła Zarządzania, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2- 3/2013 (59), str. 19 6 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? 3. Kryzys w Grecji W maju 2000 r. Komisja Europejska na wniosek Rady UE zdecydowała, że Grecja może wstąpić do unii walutowej. Dzięki oszustwom oraz manipulacji Grecja weszła do strefy euro 1 stycznia 2001 r. O oszustwach Greków dowiedziano się dopiero w 2009 r., kiedy premierem Grecji został Jeorjos Papandreu. Okazało się wówczas, że wysokość deficytu budżetowego osiągnęła poziom 12,7% PKB, a nie 6%, jak zapowiadał wcześniejszy rząd. Prawdziwą wysokość deficytu budżetowego ukrywano za pomocą transakcji finansowych. Jedna z takich transakcji była przeprowadzona z bankiem Goldman Sachs, który zaoferował Grecji swap (umowę między dwoma podmiotami na wymianę przyszłych przepływów pieniężnych). Dostała ona wówczas pieniądze umożliwiające obniżenie deficytu w zamian za przyszłe przychody pochodzące z opłat lotniskowych. Bank ten oferował również greckiemu rządowi zakup określonych instrumentów finansowych, dzięki którym zatuszowałby długi służby zdrowia. Innym bankiem, który brał udział w tego typu transakcjach był JPMorgan Chase. Pod koniec 2009 roku Grecja ujawniła informacje o znacznym deficycie i długu. Okazały się one zdecydowanie wyższe od tych, które byłe oficjalnie podawane. Taka sytuacja spowodowała podejście rynków finansowych nie tylko do samej Grecji, ale także do innych mocno zadłużonych krajów strefy euro w sposób bardziej ostrożny. Na początku 2009 roku stopa bezrobocia była notowana jako najwyższa od czasu powstania strefy euro i miała tendencję szybko rosnącą. W 2010 roku okazało się, że Grecja bez pomocy stanie się niewypłacalna. Udzielono jej zatem finansowego wsparcia w wysokości 110 mln euro, co nie uspokoiło pogłębiającego się kryzysu całej strefy euro. Według opinii licznych ekonomistów, Grecja jest krajem, w którym mamy do czynienia z dużą liczbą absurdalnych przepisów, korupcji czy też branżowych przywilejów. Ostatnio było np. aż 130 zamkniętych zawodów, istniało wiele trudności uniemożliwiających rozpoczęcie pracy w określonych specjalnościach. Konieczne było spełnienie licznych warunków oraz zdobycie odpowiedniej licencji. Problem ten dotyczył takich profesji, jak inżynier, farmaceuta, taksówkarz czy kioskarz7. Według licznych danych uwolnienie tych zawodów spowodowałoby zwiększenie greckiego PKB o około 10%. W 2011 r. podjęto decyzję o zmniejszaniu ograniczeń w dostępie do określonych zawodów. Wywołało to jednak dosyć dużą falę protestów. W lipcu 2011 r. wprowadzono ustawę, która zmniejszała występujące na rynku pracy ograniczenia8. 7 8 H. Kozieł, Skorumpowane i nieefektywne państwo, „Rzeczpospolita” 2011, nr 40, s. B8. T. Sporek, Wpływ kryzysu finansowego na globalizację gospodarki światowej. Diagnoza i konsekwencje dla Polski, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2010, s. 203-228. 7 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Korupcja w Grecji stanowi poważny problem. Statystyki szacują, że każdy Grek w 2010 r. zapłacił około 1492 euro łapówek. Było to aż 9% więcej niż w 2009 r.9 Udzielenie pomocy przez UE dla któregoś z państw członkowskich jest określone w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Główną zasadą tworzenia unii walutowej był brak konieczności spłaty swoich wzajemnych długów przez kraje członkowskie. Zmiana przepisów traktatowych czy też wprowadzenie nowych, aby udzielić pomocy finansowej Grecji nie były w ogóle rozpatrywane, ponieważ wymagałoby to dosyć długiego procesu legislacyjnego. Jedynym sposobem umożliwiającym utworzenie funduszu stabilizującego dla tego kraju było przyjęcie, że zła kondycja finansów publicznych jest spowodowana nadzwyczajną sytuacją, na którą państwo nie miało wpływu10. Traktaty nie przewidują wyjścia ze strefy euro bez wyjścia z Unii Europejskiej. 9 H. Kozieł, Skorumpowane i nieefektywne państwo, op. cit., s. B8. http://www.mf.gov.pl/_files_/euro/raporty/rzadowe/6_ramy_dok_uzupelniajacy_grecja.pdf 10 8 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Rozdział II Działania dla ratowania państw pogrążonych w kryzysie Kraje członkowskie nie są w stanie same sprostać wszystkim problemom występującym w gospodarce światowej, dlatego konieczna jest integracja. Unia Europejska, jest tego dobrym przykładem. Proces ten rozpoczęła od strefy wolnego handlu, a zakończyła na unii gospodarczo-walutowej, która zostanie odpowiednio dopracowana i zmodyfikowana. Stawiając czoła licznym wyzwaniom oraz pojawiającym się kryzysom musi mieć do dyspozycji skuteczne oraz spójne narzędzia, dostosowane do wymogów funkcjonowania Unii, jak również do ciągłych zmian występujących we współczesnym świecie. Gdy pojawił się kryzys w strefie euro, Unia wprowadziła liczne pakiety ratunkowe umożliwiające wyjście z kryzysu. Istnieją pewne mechanizmy, które przynajmniej częściowo mogłyby chronić gospodarkę przed skutkami nieodpowiedniej polityki pieniężnej poprzez jej elastyczność. Aby nie dopuścić do załamania inwestycyjnego i konsumpcyjnego, ECB pod koniec 2008 roku zaczął obniżać stopy procentowe. Prowadzenie ekspansywnej polityki fiskalnej przez państwa europejskie poczynając od 2009 roku, spowodowało znaczny wzrost deficytów budżetowych oraz relacji długu publicznego do PKB. Taka nierównowaga w wielu krajach stała się poważnym zagrożeniem. W 2010 r. podjęto działania stabilizacyjne oferujące pomoc krajom członkowskim UE, mającym ciężką sytuację finansową. Celem UE było i nadal jest utrzymanie stabilności finansowej w czasie, gdy cały świat tonie w gigantycznych długach. Kryzys w całej rozciągłości uwidocznił stan światowych finansów, w którym zadłużenie państw szacowane jest na około 33 bln euro. Z tej kwoty ponad 1/3 to dług państw europejskich. Na to, że poziom zadłużenia światowego znacznie przekroczył granice rozsądku zwracają uwagę również ekonomiści. Kończy się czas modelu rozwoju gospodarczego opartego na corocznym wzroście długu. Europę czeka teraz dekada powolnego zmniejszania zadłużenia w poszczególnych państwach. Mimo, że kryzys w znaczny sposób dotknął europejskie kraje, a zwłaszcza Grecję, posiadanie wspólnej waluty ułatwiło Unii reagowanie w skoordynowany sposób na światowy kryzys zadłużeniowy oraz zapewniło gospodarce znacznie większą stabilność niż byłoby to możliwe bez wspólnej waluty euro, za którą odpowiadają i regulują w odpowiedni sposób Europejski Bank Centralny i Europejski System Banków Centralnych. 9 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? 1. Reguły koordynacji polityki fiskalnej w ramach Unii Europejskiej Aby zagwarantować, że państwa członkowskie Unii Europejskiej będą utrzymywać finanse publiczne w stanie równowagi i koordynować swoją politykę fiskalną przyjęty został Pakt stabilności i wzrostu. Niektóre przepisy paktu mają na celu zapobieganie sytuacji, w której polityka fiskalna mogłaby iść w potencjalnie niebezpiecznym kierunku. Inne mają na celu korygowanie nadmiernych deficytów budżetowych lub nadmiernego długu publicznego. Na podstawie postanowień zawartych w części dotyczącej funkcji zapobiegawczej tego paktu państwa członkowskie UE muszą prowadzić racjonalną politykę fiskalną i działać w sposób skoordynowany poprzez ustalenie przez każdy z nich swojego średniookresowego celu budżetowego. Te cele dotyczące deficytu lub nadwyżki budżetowej są zdefiniowane w kategoriach strukturalnych, co oznacza, że uwzględniają one wahania cyklu koniunkturalnego i eliminują skutki działań jednorazowych i innych działań tymczasowych. Kraje członkowskie, w których obowiązującą walutą jest euro, opisują sposób, w jaki zamierzają osiągnąć swoje średniookresowe cele budżetowe w programach stabilności, a inne kraje członkowskie – w programach konwergencji. Programy te są oceniane przez Komisję Europejską i rządy państw UE w ramach europejskiego semestru koordynacji polityki gospodarczej. Funkcja korygująca paktu stabilności i wzrostu-procedura nadmiernego deficytu zapewnia kontrolowanie nadmiernego deficytu budżetowego lub długu publicznego. Jest to metoda stopniowego ograniczania nadmiernego deficytu budżetowego oraz zmniejszenia nadmiernego zadłużenia. Zgodnie z Traktatem UE nadmierny deficyt to deficyt przekraczający 3 proc. PKB. Za nadmierny dług publiczny zgodnie z Traktatem uważany jest dług przekraczający 60 proc. PKB, który nie zmniejsza się w odpowiednim tempie (czyli średnio o 5 proc. rocznie w ciągu trzech lat). Na kraje, które nie przestrzegają zapobiegawczych i naprawczych przepisów paktu stabilizacji i wzrostu, mogą zostać nałożone kary. W przypadku państw członkowskich posługujących się euro, kary mogą mieć formę ostrzeżenia, a w ostateczności kar finansowych, które mogą wynieść: 0,2 proc. PKB, jeśli naruszone zostaną przepisy zapobiegawcze lub naprawcze 0,5 proc. PKB, jeśli wielokrotnie naruszane będą przepisy naprawcze. Ponadto w przypadku wszystkich państw członkowskich (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii) UE może zawiesić zobowiązania lub płatności z unijnych funduszy strukturalnych i inwestycyjnych 10 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? (np. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego). Historia paktu stabilności i wzrostu Pakt stabilności i wzrostu znacząco się zmienił, podobnie jak unijne zasady zarządzania gospodarczego. 1997 Pakt stabilności i wzrostu Państwa członkowskie UE zgadzają się wzmocnić monitorowanie i koordynację krajowej polityki budżetowej i gospodarczej w celu egzekwowania przestrzegania progów deficytu i długu publicznego ustanowionych na mocy traktatu z Maastricht. Powołanie do życia paktu stabilności i wzrostu. 1998 Przepisy zapobiegawcze Wchodzą w życie przepisy zapobiegawcze paktu stabilizacji i wzrostu. 1999 Przepisy naprawcze Wchodzą w życie przepisy naprawcze paktu stabilizacji i wzrostu. 2005 Zmiany paktu stabilności i wzrostu Unijni ustawodawcy wprowadzają do paktu stabilności i wzrostu zmiany umożliwiające lepsze uwzględnienie różnych uwarunkowań w poszczególnych krajach oraz lepsze zagwarantowanie, że u podstaw przepisów, których należy przestrzegać, leżą przesłanki ekonomiczne. Nadzór i koordynacja zostają wzmocnione. Procedura nadmiernego deficytu zostaje sprecyzowana i przyspieszona. 2011 Sześciopak Dzięki przyjęciu zbioru nowych przepisów, jakim jest sześciopak, pakt stabilności i wzrostu jest bardziej kompleksowy i przewidywalny, a unijne przepisy w sprawie zarządzania gospodarczego są rozszerzone. Monitorowanie polityki budżetowej i gospodarczej odbywa się w ramach europejskiego semestru, a więcej informacji na temat wdrażania przepisów paktu stabilności i wzrostu zawiera „Kodeks postępowania” (ostatnio zaktualizowany we wrześniu 2012 r.). 2013 Pakt fiskalny Znaczenie celów budżetowych ustalonych w części zapobiegawczej paktu stabilizacji i wzrostu (średniookresowe cele budżetowe) wzmacniają przepisy znane pod nazwą paktu 11 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? fiskalnego. Jest on częścią traktatu międzyrządowego nazywanego Traktatem o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w unii gospodarczej i walutowej. Dwupak Przestrzeganie paktu stabilności i wzrostu zostaje dodatkowo wzmocnione za pomocą nowych aktów prawnych, znanych jako „dwupak”. Wzmacnia on koordynację gospodarczą między państwami członkowskimi oraz wprowadza nowe narzędzia monitorowania. Szczegóły dotyczące realizacji dwupaku określono w „Kodeksie postępowania” (ostatnio zaktualizowanym w listopadzie 2014 r.) Rozporządzenie nr 472/2013 Rozporządzenie nr 473/2013 2014 Przegląd paktu stabilności i wzrostu Z przeglądu przepisów tzw. „sześciopaku” i „dwupaku” , który został przewidziany w odpowiednich aktach prawnych, wynika, że przepisy te przyczyniły się do postępów w konsolidacji budżetowej. W przeglądzie podkreślono mocne strony przepisów, jak również obszary wymagające poprawy, które zostaną przedyskutowane z Parlamentem Europejskim i państwami członkowskimi. 2015 Elastyczność paktu stabilności i wzrostu Komisja Europejska publikuje wytyczne dotyczące stosowania przez nią obowiązujących przepisów paktu stabilności i wzrostu. Mają one służyć wzmocnieniu powiązań między reformami strukturalnymi, inwestycjami i odpowiedzialną polityką budżetową w celu wspierania wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy.11 2. Kary finansowe w przypadku wyjścia z Unii Europejskiej: Prawo Unii Europejskiej nie zapewnia ram prawnych dla „prawidłowego” odstąpienia od Europejskiej Unii Walutowej i euro (Eaker, 2012). Trudno zatem z tego powodu jest ustalić jak realna jest możliwość, że Grecja opuści strefę euro bez wychodzenia z Unii Europejskiej. Tym bardziej utrudnione do oceny są przybliżone wartości potencjalnej kary finansowej dla Grecji, gdy ta zechce opuścić unię walutową. Jeśli kraj chce wyjść z Unii Europejskiej istnieją szczegółowe przepisy dotyczące zarówno kwestii proceduralnych, jak i związanych z tym konsekwencji finansowych. Reguluje to artykuł 50 Traktatu o Unii Europejskiej (który jest jednym z dwóch traktatów tworzących razem Traktat Lizboński, przyjęty w dniu 1 grudnia 2009 r.). Artykuł 50 określa: 11 http://ec.europa.eu/economy_finance/economic_governance/sgp/index_pl.htm; 12.05.2015 r. 12 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? „Każde Państwo Członkowskie może, zgodnie ze swoimi wymogami konstytucyjnymi, podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii. Państwo Członkowskie, które podjęło decyzję o wystąpieniu, notyfikuje swój zamiar Radzie Europejskiej. W świetle wytycznych Rady Europejskiej Unia prowadzi negocjacje i zawiera z tym Państwem umowę określającą warunki jego wystąpienia, uwzględniając ramy jego przyszłych stosunków z Unią. Umowę tę negocjuje się zgodnie z artykułem 218 ustęp 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Jest ona zawierana w imieniu Unii przez Radę, stanowiącą większością kwalifikowaną po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego. Traktaty przestają mieć zastosowanie do tego Państwa od dnia wejścia w życie umowy o wystąpieniu lub, w przypadku jej braku, dwa lata po notyfikacji, o której mowa w ustępie 2, chyba że Rada Europejska w porozumieniu z danym Państwem Członkowskim podejmie jednomyślnie decyzję o przedłużeniu tego okresu.” Względy polityczne z pewnością zaważą o trudnościach w negocjacjach, odnoszących się m.in. do regulacji dotyczących przyszłości walutowej Grecji. Konsekwencje fiskalne i kary finansowe nałożone na Grecję w wyniku wycofania się z Traktatu Lizbońskiego, jako wiążących przepisów prawa międzynarodowego mogą być ogromne. 3. Zakaz używania euro jako waluty w porozumieniu z Europejskim Bankiem Centralnym Teoretycznie możliwe jest, aby formalnie być poza Unią Europejską, ale nadal emitować i obracać euro, tak jak robi to np. Watykan (Układ Monetarnego, WE nr 974/98 z dnia 3 maja 1998 r.). W przypadku Grecji wątpliwym wydaje się, że decydenci Unii Europejskiej pozwoliliby jej nadal emitować euro, z podstawowego powodu jakim jest niesubordynacja wobec skoordynowanej polityki strefy euro. Wszystko wskazuje na to, że Grecja ma bardzo nikłe szanse na utrzymania euro jako waluty, jeżeli uwarunkowania sprawią, że kraj znajdzie się poza Unią Europejską (czy to w przypadku wycofania się przez Grecję z własnej woli, czy też w przypadku decyzji innych krajów o jej wydaleniu). Nasuwa się zatem pytanie, co będzie walutą grecką, jeśli opuści ona Unię Europejską? W historii wielokrotnie mogliśmy obserwować rozpadające się unie polityczne czy walutowe, niezależnie od tego czy były procedury czy tez ich nie było. Tak zadziało się w przypadku chociażby Jugosławii, Związku Radzieckiego czy nawet Sudanu. Opracowanie i wprowadzanie formuł wyjścia wydaje się w tej sytuacji niezwykle potrzebne. W przypadku Unii Europejskiej problem polega na tym, że wymagania obowiązują do czasu wejścia kraju do unii. Nie ma mechanizmów, które wymusiłby dyscyplinę finansową, a co za tym idzie nie ma procedur korygowania alokacji kapitału danego kraju i nie ma możliwości wyrzucenia ze 13 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? wspólnoty walutowej kraju źle lokującego kapitał. W obecnych uwarunkowaniach, po ostatnim kryzysie nie ma wątpliwości co do faktu, że dyscyplinujące mechanizmy w unii nie są skuteczne. Dr Christian Fahrholtz (Uniwersyt w Jenie) i dr hab. Cezary Wójcik (Szkoła Główna Handlowa i Polska Akademia Nauk) przeprowadzili badania, które dowiodły że warto wprowadzić reguły wyjścia i narzucenie ich nie tylko krajom, ale i rynkom. Jeśli zagwarantuje się rynkom, że żaden kraj nie opuści unii walutowej da to gwarancję wypłacalności bez względu na okoliczności (Christian Fahrholtz, Cezary Wójcik „The Eurozone Need Exit Rules”, 2012). Idąc tym torem, rynki mogłyby pozwolić sobie na wycenę obligacji greckich na tym samym poziomie co na przykład niemieckich. Obserwujemy zatem dzisiaj kryzys w bilansach płatniczych, a na zadłużonych krajach wymuszane są zmiany postępowania. Istnieje zatem duża potrzeba zmian instytucjonalnych w unii, tak aby siły rynkowe same mogły wymuszać odpowiednie zachowanie na podmiotach gospodarczych. 14 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Rozdział III Sytuacja Grecji po próbach wprowadzenia planów ratunkowych 1. Rozwiązania dotyczące waluty w Grecji po jej wyjściu ze strefy euro a) Utrzymanie euro bez konsultacji z Unią Europejską (na przykładzie Czarnogóry) Czarnogóra, która przyjęła euro jednostronnie jest doskonałym przykładem na to, że nie będąc członkiem Unii można być w strefie euro. Najważniejszymi zawodnikami na europejskim rynku walutowym są kraje strefy euro, działające w porozumieniu z Europejskim Bankiem Centralnym. Poza tym stanowią także zdecydowaną większość jeśli chodzi o obrót w euro. Pomimo kryzysu dotykającego strefę euro Europejski Bank Centralny i Komisja Europejska nie wprowadziły żadnych sankcji dla Czarnogóry, wyrażają jednak swoje niezadowolenie (Lang, 2011). Obawy dotyczą przede wszystkim niespełnieniu przez Czarnogórę kryteriów konwergencji. Jednostronnie wprowadzone euro występujące w Czarnogórze i Kosowie raczej nie zostanie zamienione na żadną inną walutę. Wdrożenie takiego systemu w Grecji, po jej wyjściu z Unii Europejskiej to zupełnie inne realia. Podobieństwem między tymi dwoma krajami Bałkanów jest to, że w momencie rozpoczęcia wdrażania nowego systemu, kraje te nie posiadają systemu własnej waluty. Grecja natomiast jest sporą gospodarką (w porównaniu do w/w państw) co umożliwiłoby jej działanie na niekorzyść waluty euro na rynku światowym, nawet jeśli byłaby formalnie poza Unią. Greckie banki wycofują środki z Bałkanów (15% udziału w sektorze w Czarnogórze), ograniczając jednocześnie kredyty i utrudniając eksport do Grecji. Wpływa to na osłabienie gospodarcze Czarnogóry, a to z kolei wydłuża i tak długą jeszcze drogę dzielącą ich od państw członkowskich Unii. Kryzys grecki utrudnia zatem także wdrażanie reform unijnych na Bałkanach i dodatkowo buduje negatywny wizerunek regionu, jako problemowego dla Europy, gdzie zmagają się z korupcją, brakiem dyscypliny finansowej i niestabilnością gospodarczą. Tracąc w ten sposób zaufanie UE. Mało prawdopodobne wydaję się, aby kraje UE udzieliłyby zgody politycznej na to aby w Grecji dalej można było używać euro jako waluty, wbrew woli EBC i Komisji. Grecja zmuszona byłaby szukać innych możliwości ustanowienia nowego systemu monetarnego, a ponieważ przed 2002 r. Grecja miała własną walutę, rozwiązanie 15 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? najprawdopodobniej polegałoby na wprowadzeniu nowej lub powrocie do starej greckiej drachmy. b) „Nowa” drachma Przejście ze starych walut europejskich na Euro trzeba przyznać nie było łatwym zadaniem. Wyzwania, które stanęłyby przed Grecją w momencie zastąpienia euro nową walutą, wydają się zatem kolosalne. Według dr. Loynes, najbardziej możliwym scenariuszem jest to, że nowa waluta zostałaby wprowadzona po kursie 1:1 do Euro. Po ogłoszeniu zmiany waluty Grecja musiałaby również wprowadzić kontrole kapitałowe. Na czas przejścia Grecy wciąż mogliby korzystać z euro na zakup towarów i usług wewnątrz Grecji. Okres wprowadzenia nowej waluty powinien być tak krótki, jak to tylko możliwe, najlepiej nie więcej niż 24 godziny. Mógłby on przypadać na przykład na święto państwowe, podczas którego giełda jest zamknięta (Lyones , 2012). Istnieją również inne komplikacje. Pomimo faktu, że zostanie wprowadzona kontrola kapitału dla praworządnych obywateli mogłaby mieć ona bardzo negatywne skutki. Uczestnicy na czarnym rynku mogliby nadal znaleźć sposoby, aby wykonać transfer kapitału. Kontrola mogłaby również prowadzić do znacznych zakłóceń w imporcie i eksporcie. Ponadto wprowadzenie nowej waluty po kursie 1:1 do euro, mogłoby oznaczać dla rodzin o niskich dochodach nieprzewidywalne zmniejszenie siły nabywczej, co z kolei wiąże się z poważnymi konsekwencjami finansowymi prowadzącymi do niepokojów społecznych i politycznej niestabilności. Kolejnym minusem wprowadzenia nowej drachmy byłyby spekulacje mające wpływ na nową walutę na rynku finansowym. Bloomberg przeprowadził symulację, co by się stało, gdyby nowa drachma z kodem XGD została wprowadzona dla maklerów walutowych. Dr Kemble-Diaz opisuje to zdarzenie jako wielki szok, walutę w ogniu ze spekulacji i najgorszy możliwy scenariusz (Kemble- Diaz, 2012). c) „Stara” drachma Istnieje wiele powodów praktycznych, dla których warto rozważyć powrót do starej drachmy - dokładnie tej samej waluty, która była używana w Grecji przed 2002 rokiem. „Jeśli oryginalne klisze drukarskie drachmy nadal istnieją, to może być to dość prosty proces, aby zmienić datę i korzystać z istniejących maszyn” (Lyones, 2012). 16 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Co ważniejsze, nie byłoby konieczności przystosowania bankomatów do nowego typu banknotu. Można by uniknąć kosztów wynajęcia firmy do opracowania nowych banknotów, w celu uniknięcia zagrożenia związanego z tym procesem. Ponadto stare drachmy nadal można wymieniać na euro w centrali i siedemnastu oddziałach Banku Grecji ( Lyones 2012). Jednak podobne dylematydo wprowadzenia nowej drachmy najprawdopodobniej i tak wystąpią. Nie można pozbyć się problemów czarnego rynku, ucieczki kapitału, zakłóceń w imporcie i eksporcie, różnic w sile nabywczej, czy niestabilności społeczno-politycznej. Niemniej jednak takie rozwiązanie jest po prostu nieco bardziej praktyczne. Tak czy inaczej, istnieje realna możliwość, że Grecja pewnego dnia zostanie zmuszona do opuszczenia Unii Europejskiej lub Europejskiej Unii Monetarnej. Jeśli dojdzie do tego, Euro zostanie zastąpione przez drachmy, czy to nowe post-euro drachmy zaczynające z początkowego kursu 1:1, czy powracające pre-euro Drachmy z początkowego kursu 1:347 (Kimble , 2012). 2. Kurs wymiany walut Aby grecka gospodarka mogła się rozwijać, decydenci powinni zdawać sobie sprawę z zależności pomiędzy nominalnym kursem walutowym, wysokością stóp procentowych i PKB. Dobrze opisuje je model Mundella – Fleminga. Jednym z najważniejszych argumentów, które zostały zaprezentowane w tym modelu jest to, że żadna gospodarka nie może mieć stałego kursu walutowego, swobodnego przepływu kapitału i niezależnej polityki pieniężnej w tym samym czasie (Mankiw, 2007) tzw. Model niemożliwej trójcy - impossible trinity. Jeśli Euro zostanie zastąpione Drachmą, zadaniem rządu w Atenach będzie borykanie się z dylematem Mundella-Fleminga. Będą musieli odpowiedzieć na zasadnicze pytanie — jaki system kursu wymiany walut będzie lepszy dla Grecji, płynny czy sztywny? a) Płynny kurs walutowym W systemie płynnego kursu wymiany walut, kurs nominalny może ulegać wahaniom i odpowiadać na zmieniające się warunki ekonomiczne (Piania, 2001). Argumentem za wprowadzeniem takiego systemu jest to, że w rezultacie, Narodowy Bank Grecji będzie w stanie prowadzić niezależną politykę pieniężną, która byłaby w stanie wpłynąć na wielkość PKB Grecji. 17 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Bank Grecji może zwiększyć podaż pieniądza, co spowodowałoby przesunięcie krzywej płynności i podaży pieniądza (LM) w prawo. W rezultacie, PKB wzrośnie. Niewątpliwie takie działanie prowadzi do podwyższenia stóp procentowych. Jeśli natomiast kurs byłby sztywny, takie operacje mające na celu ożywienie greckiej gospodarki byłyby niemożliwe. Jednak sytuacja nie jest idealna i system kursu płynnego ma również swoje wady. W tym systemie, polityka fiskalna jest zupełnie nieskuteczna (Mankiw, 2007). b) Sztywny kurs walutowy powiązany z euro W systemie sztywnych kursów walutowych, Bank Grecji zamieniałby drachmy na walutę obcą (w tym przypadku euro), po określonym kursie (Mankiw, 2007). Oznacza to, że bank centralny kontroluje podaż pieniądza w taki sposób, że krzywa płynności i podaży pieniądza (LM) jest przesuwana tak, aby utrzymać kurs na wcześniej określonym poziomie. W takiej sytuacji, Bank Grecji jednak nie byłyby w stanie prowadzić niezależnej skutecznej polityki pieniężnej. W systemie sztywnych kursów walutowych, polityka pieniężna nie może być użyta do zmiany PKB. Dlatego Bank Grecji nie miałby narzędzia, aby stymulować gospodarkę w ten sposób. Niemniej jednak system ten ma korzyści w odniesieniu do sposobów w jaki decydenci mogą wpływać na wzrost gospodarczy. Polityka fiskalna jest skuteczna, gdy kursy walut są sztywne. Poprzez zwiększenie wydatków rządowych Grecki rząd będzie w stanie zwiększyć PKB. Ponadto nie wystąpi zjawisko inflacji zazwyczaj związane z taką praktyką, gdyż stopy procentowe będą musiały być dostosowane tak, aby kurs walut był nadal sztywny wobec euro (które z założenia jest w miarę stabilną walutą, nie narażoną na zbyt wysoką inflację). Poniższy diagram pokazuje ekspansję fiskalną w ramach systemu stałych kursów walutowych. Korzyści z systemu sztywnego kursu walutowego wydają się logiczne i można skontrastować je w dyskusji z zaletami systemu kursu płynnego. Problemy związane ze sztywnym kursem walutowy, które powinny zostać rozpatrzone to: - stałe uzależnienie od innej waluty prowadzące do poważnego ryzyka — co się stanie, jeśli coś jest nie tak z tą drugą walutą? - czy Euro rzeczywiście jest najlepszą walutą, z kursem której drachma powinna się wiązać? 18 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? c) Sztywny kurs walutowy powiązany z inną walutą niż euro Grecja ze względu na położenie geograficzne, posiada mocne powiązania z gospodarkami innych państw członkowskich Unii Europejskiej, a znaczna część jej handlowych partnerów znajduje się w strefie euro. Z innego punktu widzenia, większość państw spoza Europy jako walutę, z którą się związały wybrała dolara amerykańskiego. Zakładając, że Grecja wyjdzie ze strefy euro, może to oznaczać początek końca euro jako waluty. Jest to jednak bardzo czarny scenariusz. Z tego też powodu byłoby nieracjonalne tworzenie systemu stałego kursu walutowego, który polegałby na walucie, która może przestanie istnieć w ciągu kilku miesięcy lub lat. Wybór nie ogranicza się jedynie do euro czy dolara amerykańskiego. Na świecie są kraje, które mają stałe kursy wymiany z innymi walutami (np. rupia indyjska, rand południowoafrykański). Można by pokusić się o bliższe powiązania gospodarki greckiej z Chinami i Azją Południowo-Wschodnią, wprowadzając np. stały kurs z juanem chińskim. Możliwości są nieograniczone. 3. Zalety twardej polityki pieniężnej W czasach ekonomicznej destabilizacji, niezwykle ważne jest aby utrzymać ceny na stałym poziomie i utrzymać zaufanie konsumentów i producentów do waluty danego państwa. Według wielu ekonomistów, najlepszą drogą aby to osiągnąć jest twarda polityka pieniężna. Zgodnie z definicją, twarda polityka pieniężna, jest to polityka która: realizowana jest poprzez podwyżkę stóp procentowych, podwyższenie wskaźnika rezerw obowiązkowych, sprzedaż lub emisję papierów wartościowych. Prowadzi to do obniżenia podaży pieniądza (Investopedia, [Online], n.d.) Schemat przedstawia działanie twardej polityki pieniężnej: Rysunek: Restrykcyjna polityka monetarna 19 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Jak widać na diagramie, zapanowanie nad inflacją ma swoją cenę. Jeśli Narodowy Bank Grecji zmniejszałby podaż pieniądza (w efekcie czego podniosłyby się stopy procentowe), konsumenci oraz przedsiębiorstwa byłyby mniej skłonne do zaciągania kredytów i wydawania drachm. W efekcie zmniejszyłoby to zagregowany popyt (przez co także PKB). Takie działanie, szczególnie w czasach recesji, mogłoby mieć bardzo negatywny wpływ na grecką ekonomię i znacząco przedłużyć jej drogę do ozdrowienia. 4. Konsekwencje rozpadu unii walutowej Na przestrzeni kilku ostatnich lat, poddając analizie dyscyplinę budżetową w krajach członkowskich, można pokusić się o wniosek, że przyszłość unii walutowej stoi pod znakiem zapytania. Trudno przewidzieć jednak konsekwencje wyjścia któregokolwiek kraju z obszaru wspólnej waluty. Skutki takiego wyjścia są uzależnione od wartości poszczególnych gospodarek narodowych i ich wkładu w wydajność całej strefy euro. Wydaje się, że o ile strefa euro przetrwałaby upadłość i wyjście Grecji, o tyle taka sama sytuacja w odniesieniu np. do Włoch pogłębiłaby kryzys i spowodowałaby załamanie znacznej części europejskiego systemu bankowego. Opuszczenie unii walutowej przez kilka państw przeżywających obecnie problemy finansowe niosłoby za sobą o wiele poważniejsze następstwa. Byłby to poważny cios w globalny system finansowy a nie tylko w europejski system bankowy. Wydaje się, że opuszczenie strefy euro przez którekolwiek z państw tworzących unię walutową nie byłoby lekarstwem na problemy gospodarcze tego kraju. W konsekwencji deprecjacji narodowej waluty byłby intensywny spadek siły nabywczej ludności oraz inflacja, czego konsekwencją byłoby przeprowadzenie głębokich reform strukturalnych. Oczywiste byłoby także to, że bankrutujący kraj nie mógłby już liczyć na pomoc UE czy innych instytucji monetarnych. 20 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Podsumowanie: Celem pracy była próba podjęcia odpowiedzi na trzy zasadnicze pytania: Czy Grecja powinna była przystąpić do Unii Europejskiej? Czy możliwy jest Grexit? Czy Grecja powróci do swojej „starej” drachmy? Jakże dobrze odzwierciedlającym sytuację Grecji w unii jest powiedzenie: „Timeo Danaos et dona ferentes” – „Obawiam się Greków, nawet gdy niosą dary”. Należało zwrócić na to szczególną uwagę w momencie przystępowania Grecji do Unii Europejskiej. Ukazuje ono ukryte intencje osób ofiarowujących pozornie bezinteresowne dary. W przypadku Grecji sprawdziło się to w bardzo dużym stopniu. Odpowiedź na pierwsze pytanie jest tylko jedna, Grecja nigdy nie powinna zostać członkiem Unii Europejskiej. Co do Grexit’u to posiada on bardzo duże znaczenie propagandowe szczególnie dla krajów będących w złej kondycji finansowej. Doprowadziłby do utraty reputacji nie dającej się w żaden sposób naprawić. Zatem Grecki kryzys ma zbyt dramatyczne wymiary, aby można było dopuścić do Grexitu. Dla zrozumienia skutków wyjścia Grecji ze strefy Euro, ważną rolę odgrywa geneza i przyczyny kryzysu fiskalnego. Są różne systemy monetarne, które mogą przyjąć decydenci w Atenach w konsekwencji możliwego Grexitu. Nie ma najprawdopodobniej możliwości, aby przewidzieć na 100% jaki system kursu wymiany walut przyjmą w takim przypadku Grecy. Pewne możliwości wydają się bardziej prawdopodobne, inne mniej. Wprowadzenie sztywnego kursu wymiany z innymi walutami jest w miarę realną opcją. Decydenci greccy, aby nie stracić powiązań z rynkiem unijnym w celu zapewnienia bezpieczeństwa importerom i eksporterom mogą optować za uzależnieniem losu drachmy od euro. Zaufanie do euro jako waluty po wyjściu ze strefy euro może nie być takie oczywiste. W takiej sytuacji powiązanie drachmy z dolarem amerykańskim wydaje się także rozsądnym wyborem. Natomiast z punktu widzenia większej elastyczności oraz możliwości ożywienia greckiej ekonomii, system płynnego kursu wymiany walut wydaje się bardziej prawdopodobną opcja. Jeśli by to nastąpiło, Narodowy Bank Grecji najprawdopodobniej kontrolowałby inflację i stosował twardą lub miękką politykę pieniężną dostosowaną do danej sytuacji. 21 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? Bibliografia: J. L. Bednarczyk –Współczesny kryzys gospodarczy. Przyczyny – przebieg –skutki., E-book M. Kalinowski, M. Pronobis, Gospodarka. Nowe perspektywy po kryzysie, CeDeWu, Warszawa 2010, s. 75. H. Kozieł, Skorumpowane i nieefektywne państwo, „Rzeczpospolita” 2011, nr 40, s. B8, op. cit., s. B8. L. Oręziak, Ryzyko rozpadu strefy euro, „Sprawy Międzynarodowe” 2012, nr 2, s. 15-18. E. Radomska — Wyższa Szkoła Zarządzania, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 2-3/2013 (59), str. 1, 19 T. Sporek, Wpływ kryzysu finansowego na globalizację gospodarki światowej. Diagnoza i konsekwencje dla Polski, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2010, s. 203-228. T. Sporek, Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Studia Europejskie, 3/2013, pdf P. Stanek, Zmiany regulacji rynku finansowego w Unii Europejskiej w konsekwencji światowego kryzysu gospodarczego, w: Natura i różnorodność przebiegu światowego kryzysu gospodarczego, Difin, Warszawa 2011, s. 38-40. K. Wojciechowski, Scenariusze wyjścia Grecji ze strefy euro, pdf Internet: http://www.mf.gov.pl/_files_/euro/raporty/rzadowe/6_ramy_dok_uzupelniajacy_grecja.pdf http://biznes.onet.pl/wiadomosci/ue/grecja-liczy-na-porozumienie-z-wierzycielami-24kwietnia/pq00e7, 7.04.2015 r. http://tvn24bis.pl/ze-swiata,75/grecja-wroci-do-drachmy-plan-jest-przygotowywany, 530581.html 13.04.2015 r. http://tvn24bis.pl/ze-swiata,75/media-grecja-dostala-szesc-dni-ma-przedstawic-nowyplan,531793.html 13.04.2015 r. http://wyborcza.pl/1,91446,17363586,Sytuacja_Grecji_trudniejsza_po_decyzji_EBC__eurol and.html#ixzz3UocElUtT, 19.03.2015 22 Grecja – współczesny „koń trojański” europy? http://biznes.onet.pl/wiadomosci/ue/grecki-rzad-przedstawil-projekt-ustawy-o-pomocy-dlanajubozszych/nmxmd 03.03.2015 r. http://wiadomosci.onet.pl/swiat/warufakis-chce-inteligentnej-restrukturyzacji-zadluzeniagrecji/6q4zv 03.03.2015 r. http://tvn24bis.pl/ze-swiata,75/ustalenia-ze-szczytu-grecja-ma-przedstawic-istereform,525936.html 20.03.2015 r. http://tvn24bis.pl/ze-swiata,75/pierre-moscovici-unijny-komisarz-przestrzega-przedgrexitem,523917.html 20.03.105 r. http://ec.europa.eu/economy_finance/economic_governance/sgp/index_pl.htm; 12.05.2015r. 23
