Dr Lena Fijałkowska

Najstarsze prawa świata
Prawa starożytnych państw bliskiego wschodu
A. Rys historyczny
Najdłuższy okres prawa.
Prawa obowiązujące na terenie dzisiejszego Iraku, Iranu, Egiptu, Izraela, Syrii, Jordanii,
Libanu, Libii, Algierii etc.
Pierwsze dokumenty – 3 tys. lat p.n.e., spisane pismem klinowym – tzw. prawa klinowe.
* Pismo klinowe – kliny wyciskane rylcem w glinie, nauka zajmująca się badaniem pisma
klinowego to asyriologia (rozwija się od 1857 r.). Pismo wynalezione przez Sumerów
ok. połowy IV tys. p.n.e. w Mezopotamii. Przejęte przez Akadów i inne ludy zamieszkujące
Bliski Wschód i dostosowane do ich potrzeb.
Mezopotamia ( z gr. „kraina między rzekami”); pierwszym ludem zamieszkującym ten teren
był lud Sumerów (miasta: Kisz, Nippur, Ur, Uruk, Lagasz). Pierwsze imperium
– Sargon z Akadu (płn. sąsiedzi Sumerów) na terenach Mezopotamii i płn. Syrii.
Początek XXII w. p.n.e. – renesans sumeryjski: powstaje imperium III dynastii z Ur (władca
Ur-Nammu). Słynny utwór literacki „Lament nad upadkiem Ur”.
1. poł. II tys. p.n.e. – państwo babilońskie (babili – „miasto boga”). Hammurabi i jego
następcy.
612 r. p.n.e. – upadek państwa asyryjskiego. Powstaje państwo nowoasyryjskie.
Po upadku państwa babilońskiego chaos – państwo nowobabilońskie (Nabuchodonozor).
Podbite w 331 r. p.n.e. przez Aleksandra Wielkiego.
B. Źródła prawa
Źródła poznania prawa
1. teksty ściśle prawne
- kodeksy prawne (= zbiory praw)
a) Kodeks Hammurabiego (ok. 1750 r. p.n.e.)
b) Kodeks Przymierza ( z Księgi Wyjścia)
c) Kodeks Deuteronomiczny (z Księgi Powtórzonego Prawa)
kodeks – ustawa o charakterze ogólnym lub szczególnym albo zbiór precedensów
sądowych. Funkcja upamiętnienia władcy.
- dekrety królewskie
a) dekret Urukaginy (XXVI w. p.n.e. – najstarszy)
b) dekrety Hammurabiego i jego następców (1. poł. II tys. p.n.e.)
c) dekrety władców hetyckich (II tys. p.n.e.)
d) dekrety Miszaru – anulują długi i ich konsekwencje
- teksty praktyki prawnej
W języku asyryjskim i akadyjskim (w większości). Głównie umowy dotyczące
pożyczki, sprzedaży, testamentu itp. Ogromne ilości – 3. dynastia z Ur (głównie
wyroki sądowe).
- reskrypty królewskie
Odpowiedzi króla na zadane mu pytania.
2. źródła pomocnicze o charakterze administracyjnym
- dokumenty dotyczące administracji świątyń
- instrukcje królewskie (np. do dowódców wojsk hetyckich, instrukcje pałacowe etc.)
3. inne źródła pomocnicze
- listy (korespondencja królewska, kupiecka)
- teksty leksykalne
a) słowniki wyrażeń prawniczych
b) wzory umów
- teksty literackie
Z wielu epok nie ma źródeł, z innych bardzo wiele. Są zwykle bardzo fragmentaryczne.
Brak jakiejkolwiek teorii prawa, społeczności te zatrzymały się na etapie praktyki. Kodeksy
były wyłącznie kazuistyczne, brak ogólnych reguł. Brak opisów pojęć i instytucji prawnych.
Źródła powstania prawa
1. zwyczaj
Słowo mówione ma większą moc niż słowo pisane.
2. prawo stanowione (= akty normatywne władcy)
- dotyczące ustroju państwa
a) wydawane przez Urukaginę
b) wydane przez Telepinusa (kwestia następstwa tronu w państwie)
- dotyczące funkcjonowania administracji
- dotyczące gospodarki
np. wydawane przez Miszaru
- kodeksy
a) Ur-Nammu (XXII w. p.n.e.)
b) Lipit-Istar (XIX w. p.n.e.)
c) Hammurabiego i Eszunna (XVIII w. p.n.e.)
3. precedensy
Głównie wyroki królewskie, miały moc wiążącą dla innych sądów.
Budowa przepisu w kodeksie (zasada konstrukcyjna):
1. sytuacja wyjściowa, opisany prosty przypadek;
2. dalsze komplikacje, inne przypadki sytuacji wyjściowej (np. z drugiej strony).
Nie ma ogólnych zasad, więc twórcy kodeksów starali się pokazać, jakimi zasadami mogą się
kierować sędziowie w podobnych sprawach.
W Kodeksie Hammurabiego przepisy były spisane na kamiennej steli.
Prawo karne. Część ogólna
Podstawowym źródłem powstania są kodeksy.
Podstawowe zasady prawa karnego:
1. NIE obowiązuje zasada, że nie ma przestępstwa bez ustawy i nie ma kary bez ustawy.
2. nierówność wobec prawa – często o tym, czy popełniono przestępstwo, decyduje status
ofiary i sprawcy.
* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia innego wolnego człowieka – talion;
* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia człowieka niższego stanu (muszkenu) – odszkodowanie
pieniężne;
* jeśli wolny człowiek (awilu) oślepia niewolnika (wardu) – odszkodowanie pieniężne dla
właściciela (jeśli jest nim inny awilu).
3. częściowy charakter publiczny przestępstwa – tylko niektóre przestępstwa są ścigane
z urzędu i niektóre kary wymierzane przez państwo. Charakter publiczny:
- przestępstwa przeciw bogom – karane śmiercią;
- przestępstwa przeciw królowi – karane wg uznania władcy.
Przestępstwa przeciw osobom prywatnym, nawet najcięższe, pozostają w gestii
poszkodowanego lub jego rodziny (jeśli nie żyje):
- zemsta (państwo ściga sprawcę);
- odszkodowanie (państwo czuwa nad jego wypłaceniem przez sprawcę).
Przestępstwa rodzinne – decyzja o wymierzeniu kary należy do członków rodziny
(np. cudzołóstwo), ale można było wymierzyć tylko taką karę, jaką przewidywał kodeks.
4. NIE obowiązuje zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej (nie zawsze osoba
odpowiada tylko za siebie).
* talion per procura – za przestępstwo popełnione przez członka rodziny odpowiadają inni jej
członkowie. Np. budowniczy źle zbudował dom, zginął syn właściciela, więc zabijają syna
budowniczego.
5. odpowiedzialność na zasadzie winy (wynika nie wprost z kodeksu).
6. karalność podżegania i pomocnictwa (na tych samych zasadach, co sprawstwo).
7. odpowiedzialność karna za szkody wyrządzone przez zwierzęta – kara finansowa, jeśli
kogoś nie było stać – trafiał za długi do niewoli.
8. zasada subsydiarnej odpowiedzialności władz publicznych – miasto i gubernator pokrywają
szkodę, jeśli nie złapią sprawcy.
Zasady stosowane przy wymierzaniu kar:
1. kara talionu („oko za oko”)
2. talion per procura
3. kary odzwierciedlające
Rodzaje kar:
- pieniężne;
- cielesne (talion i kary odzwierciedlające, niekiedy o charakterze hańbiącym);
- zwykła kara śmierci (niekiedy z elementami dodatkowymi);
- kwalifikowana kara śmierci (dodatkowe elementy obciążające, godne najwyższego
potępienia pobudki sprawcy);
- wygnanie;
- więzienie (nie występuje w kodeksach, tylko w tekstach praktyki).
Cele kary:
- zemsta, dokonanie odpłaty;
- rekompensata strat poniesionych przez ofiarę lub jego rodzinę;
- prewencja generalna.
Obrona konieczna i początek
Znano i dopuszczano te zasady. Jeśli ktoś sam zaczął, to nie mógł domagać się kompensacji,
natomiast w przypadku obrony koniecznej nie ponosił odpowiedzialności.
Prawo karne. Część szczególna
Rodzaje przestępstw:
1. przeciwko osobom usytuowanym wyżej w hierarchii społecznej (najcięższe):
- przeciwko bogom;
- przeciwko królowi;
- przeciwko sędziom i urzędnikom;
- przeciwko ojcu rodziny (przez żonę lub dzieci).
2. inne poważne przestępstwa;
3. drobne przestępstwa.
Kryterium tego podziału jest stopień moralnej naganności czynu.
Przestępstwa przeciw bogom
Najczęściej karane śmiercią.
Bezpośrednie naruszenie boskich interesów (np. bluźnierstwo, świętokradztwo, złe
prowadzenie się kapłanek).
Nieposłuszeństwo (np. nieprzestrzeganie zasad kultu przez kapłana, złamanie przysięgi).
Praktyki niemiłe bogom:
- czarownictwo;
- aborcja;
- zachowania seksualne odbiegające od ogólnie przyjętej normy (np. kazirodztwo).
Część z nich powodowała powstanie nieczystości, która dotykała również rodzinę czy miasto
i mogła ściągnąć gniew bogów.
1. Czarownictwo
Nie wiadomo, jak z nim walczyć, więc surowo się karze.
Zachęty do donoszenia – Kodeks Hammurabiego (Art. 2): cały majątek oskarżonego dla
donosiciela, jeśli donos jest prawdziwy. Walczy się też z fałszywymi donosami w ten sam
sposób (majątek dla niesłusznie oskarżonego).
- Asyria: ochrona świadka za pomocą królewskiego egzorcysty.
- edykt Telepinusa: surowe kary dla świadków, którzy nie doniosą.
- prawo hetyckie: śmierć za robienie figurek przedstawiających innych ludzi.
2. Aborcja
Panowało przekonanie, że to sprawa bogów decydować o narodzinach bądź śmierci, a poza
tym dziecko to własność ojca. Nie wychodzono z założenia, że płód to już człowiek i dlatego
nie wolno go zabić.
- aborcja na życzenie – wbicie na pal (prawo średnioasyryjskie);
- pobicie prowadzące do śmierci płodu:
a) Kodeks Hammurabiego – 10 szekli za samo poronienie, zabicie córki sprawcy, jeśli
umrze kobieta (talion per procura);
b) prawo średnioasyryjskie – ochrona dzieci prostytutek.
3. Zachowania seksualne uznawane za odbiegające od normy
- kazirodztwo – zawsze karane w linii prostej, w linii bocznej nie zawsze. Karalność
stosunków płciowych między powinowatymi zależała od okoliczności.
a) Kodeks Hammurabiego – wygnanie mężczyzny, który współżył z córką. Spalenie
syna i matki, którzy współżyli po śmierci ojca. Związanie i utopienie teścia, który
współżył z synową (po skonsumowaniu małżeństwa przez syna i synową) lub kara
pieniężna w wysokości 30 szekli (jeśli przed; synowa może wybrać).
b) syn może współżyć z żoną ojca lub macochą po śmierci ojca.
- sodomia – ciężkie przestępstwo przeciwko bogom, karane śmiercią.
a) prawo hetyckie – z krową, owcą, świnią, psem etc. (zwierzęta te składano w ofierze
bogom) karane śmiercią, ponadto nie może stanąć bezpośrednio przed królem, bo
mógłby narazić go na nieczystość. Z koniem albo mułem – można, ale nadal nie
można stawać przed królem i być kapłanem.
- homoseksualizm – nie do końca wiadomo, jak go traktowano. Tylko w prawie
średnioasyryjskim ujęcie. Biseksualizm był bardzo rozpowszechniony.
a) rozsiewanie fałszywych plotek – 50 batów i kompozycja pieniężna.
b) gwałt homoseksualny – talion + kastracja (kara odzwierciedlająca).
Przestępstwa przeciw królowi
Najczęściej kara śmierci + kara dodatkowa.
- zdrada;
- bunt;
- nieposłuszeństwo;
- korupcja urzędników.
- nieposłuszeństwo
a) prawo hetyckie – odebranie majątku, śmierć.
- obraza majestatu
Kara śmierci. Szeroko rozumiane – np. nadanie dzieciom imienia należącego dla rodziny
królewskiej.
- korupcja i sprzeniewierzenie się przez urzędników
Sama korupcja była akceptowalna, o ile urzędnik załatwił sprawę dobrze. Karalne wzięcie
łapówki i niezałatwienie sprawy.
Przestępstwa przeciw urzędnikom i sędziom
- nieposłuszeństwo
Odrzucenie wyroku. Karane śmiercią przez ścięcie.
Przestępstwa przeciw mężowi
- zdrada małżeńska
Obowiązują dwa domniemania faktyczne co do czynu (jego miejsca):
1. w górach – przestępstwo mężczyzny (gwałt);
2. w domu – przestępstwo kobiety (cudzołóstwo). Bo mogła wzywać pomoc.
Elementami konstytutywnymi są zgoda kobiety oraz świadomość mężczyzny, że ma do
czynienia z mężatką.
O karze decyduje mąż – może ukarać lub przebaczyć, ale oboje kochankowie muszą być tak
samo potraktowani.
Karą jest śmierć lub kara okaleczająca.
- zabójstwo męża z powodu kochanka
Karane wbiciem na pal.
Inne poważne przestępstwa
- zabójstwo
Wyróżnia się 2 typy:
1. z premedytacją – zasadą jest kara śmierci:
a) Kodeks Urnamu – talion. Postacią kwalifikowaną jest zabójstwo męża
z powodu kochanka;
b) prawo średnioasyryjskie – wybiera głowa rodziny;
c) edykt Telepinusa – decyduje dziedzic.
2. nieumyślne – zasadą jest kompensacja (ale również i talion):
a) Kodeks Hammurabiego – profesjonalistę karze się surowiej (np. lekarzowi
obcina się rękę, budowniczemu grozi śmierć).
- przestępstwo przez zaniedbanie w nadzorze
a) byk, który bodzie (lub pies, który gryzie) – nie ponosi odpowiedzialności
właściciel, o ile nie był wcześniej upominany przez władze, że zwierzę jest agresywne
b)
ściana,
która
się
zawaliła.