1. Królestwo zwierząt

advertisement
Królestwo zwierząt
1. Królestwo zwierząt
Organizmy eukariotyczne, tzn. takie, których komórki zawierają jądro komórkowe, zgrupowano
w czterech królestwach: grzybów, protistów, roślin oraz zwierząt. Do królestwa zwierząt zalicza
się organizmy o bardzo zróżnicowanej budowie,
lecz mające wiele wspólnych cech, m.in. cudzożywność, brak ścian komórkowych i chloroplastów
Zwierzęta żyjące obecnie można
w komórkach.
podzielić na beztkankowe oraz tkankowe. Do beztkankowych zalicza się jedynie gąbki – ich ciało
jest zbudowane z niewyspecjalizowanych komórek.
Wśród zwierząt tkankowych, których ciało składa się
z tkanek, wyróżnia się bezkręgowce i kręgowce.
Jest to podział sztuczny, ponieważ opiera się jedynie
na stwierdzeniu obecności lub braku kręgosłupa
(tj. części szkieletu kostnego). Ogromna większość
Zwierzęta żyją w wielu
zwierząt to bezkręgowce.
różnych środowiskach w wodzie i na lądzie. Niektóre
z żyjących w wodzie prowadzą osiadły tryb życia
(tzw. formy osiadłe), co oznacza, że dorosłe osobniki
spędzają życie w jednym miejscu przytwierdzone
do podłoża, a aktywnie się poruszają jedynie ich
pewne wcześniejsze stadia rozwojowe. Inne zwierzęta mogą się aktywnie przemieszczać.
Wspólne cechy organizmów zwierzęcych
• Ich komórki nie mają ściany komórkowej, chloroplastów ani chlorofilu.
• Komórki zwierzęce wytwarzają specjalne białka –
kolageny.
• Są zdolne do aktywnego przemieszczania się
(dzięki pracy mięśni) przynajmniej na jednym
z etapów rozwoju.
• Ich ciała zazwyczaj są symetryczne.
• Na początkowym etapie ich rozwoju występuje
stadium nazywane blastulą, charakterystyczne
tylko dla królestwa zwierząt.
• Organizmy zwierzęce są cudzożywne.
• Ich materiałem zapasowym jest glikogen.
• Są organizmami wielokomórkowymi.
• Z reguły mają komórki mięśniowe.
• U większości wykształcają się tkanki i narządy
pełniące w organizmie ściśle określone funkcje.
• U prawie wszystkich zwierząt występuje układ
nerwowy.
Blastula to pęcherzyk składający się
z jednej warstwy komórek otaczających
jamę wypełnioną płynem.
błona komórkowa
mitochondrium
jądro
komórkowe
aparat
Golgiego
cytoplazma
siateczka
śródplazmatyczna
8
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 8
Symetria ciała zwierząt
aktywnie się poruszają, mają zazwyczaj symetrię
dwuboczną, a u prowadzących osiadły tryb życia
występuje zwykle symetria promienista. Tylko ciała
niektórych zwierząt, na przykład części gąbek, są
niesymetryczne (tzn. nie można wyznaczyć płaszczyzny dzielącej ciało na podobne części).
Symetrię nazywa się promienistą, jeżeli przez
środek ciała organizmu można przeprowadzić wiele
płaszczyzn, a leżące po obu stronach każdej z tych
płaszczyzn części ciała są jednakowe (jedna jest
lustrzanym odbiciem drugiej). U zwierząt o symetrii
promienistej wyróżnia się górę i dół ciała. W górnej
części z reguły znajduje się otwór gębowy, dolna –
służy do przytwierdzania się do podłoża. Ponieważ
pożywienie lub napastnik mogą pojawić się z każdej
strony otworu gębowego, dlatego zazwyczaj wokół
niego są rozmieszczone liczne ramiona lub czułki
służące do łowienia pożywienia bądź do obrony
przed napastnikiem.
Jeżeli istnieje tylko jedna płaszczyzna, która dzieli
ciało na dwie jednakowe części, mówi się o symetrii
dwubocznej. U zwierząt dwubocznie symetrycznych
można wyróżnić stronę grzbietową oraz brzuszną,
prawą i lewą stronę boczną oraz przód i tył ciała.
Typowy organizm o dwubocznej symetrii ma na
przedzie ciała głowę z licznymi narządami zmysłów.
Symetryczne, a więc parzyste (czyli występujące
parami) są u niego zawsze: aparat ruchu i narządy
zmysłów. Narządy, które nie służą do poruszania się,
mogą być niesymetryczne, czyli występują
pojedynczo (np. jelita czy serce).
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 9
9
Królestwo zwierząt
Jedną z charakterystycznych cech większości zwierząt jest symetryczna budowa ciała, co oznacza, że
można je podzielić płaszczyzną na jednakowe lub
prawie jednakowe części. Symetria ciała może być
promienista lub dwuboczna, a jej typ jest związany
z trybem życia, jaki prowadzą zwierzęta. Te, które
Królestwo zwierząt
10
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 10
Królestwo zwierząt
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 11
11
Ćwiczenia
1.
Pytania 1 – 3, str. 26
Wymień pięć cech charakterystycznych dla przedstawicieli królestwa zwierząt.
Królestwo zwierząt
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
2.
Podaj trzy cechy odróżniające komórki zwierzęce od roślinnych.
.............................................................................................................................................
3.
Określ, ile płaszczyzn symetrii mają:
a) organizmy o symetrii dwubocznej
.............................................................................................................................................
b) organizmy o symetrii promienistej
.............................................................................................................................................
4.
Podaj rodzaj symetrii ciała przedstawionych poniżej zwierząt.
a) symetria:
...................................................
b) symetria:
...................................................
c) symetria:
...................................................
d) symetria:
...................................................
12
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 12
2. Gąbki
dły tryb życia (są przytwierdzone do podłoża) i częGąbki są filtratorami, czyli
sto tworzą kolonie.
odfiltrowują pokarm z otaczającej je wody. Żywią się
znajdującym się w niej drobnym planktonem oraz
Obecnie znamy
zawiesiną cząstek organicznych.
kilka tysięcy gatunków gąbek. W Polsce występuje
ich zaledwie siedem i żyją wyłącznie w wodach
słodkich.
Budowa gąbek
Gąbki mogą przybierać różne kształty, ale najczęściej
wyglądem przypominają worek z jednym dużym
otworem na szczycie i wieloma niewielkimi otworkami, tzw. porami, w ścianie. Wewnątrz znajduje
Zewnętrzna powierzchnia ciała jest
zbudowana z komórek przypominających nabłonek.
Środkowa warstwa to galaretowata
substancja, w której znajdują się
elementy szkieletu w kształcie igieł
oraz różne rodzaje komórek pełniących
odmienne funkcje. Niektóre komórki
produkują elementy szkieletu, inne
– przechowują i roznoszą substancje
odżywcze, jeszcze inne – usuwają
zbędne produkty przemiany materii.
Są też komórki pełzakowate mogące
przekształcać się w gamety (czyli
komórki jajowe i plemniki).
się jama ciała stale wypełniona wodą. Ciało gąbki
jest zbudowane z dwóch warstw komórek, między
którymi znajduje się bezkomórkowa galaretowata
substancja.
jama ciała
igła szkieletowa
por
komórka
pełzakowata
komórka
kołnierzykowa
Wewnętrzna powierzchnia ciała gąbek
jest wysłana komórkami kołnierzykowymi. Mają
one charakterystyczny kołnierzyk oraz wić. Ruch wici
powoduje przepływ świeżej i natlenionej wody przez
pory w ciele gąbki. Znajdujący się w wodzie tlen przenika do
jej komórek. Na kołnierzykach osadzają się zawarte w wodzie
cząstki pokarmowe, które są następnie pochłaniane przez
komórki kołnierzykowe.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 13
13
Królestwo zwierząt
Gąbki to zwierzęta o bardzo prostej budowie ciała.
Mimo że są organizmami wielokomórkowymi, nie
wykształcają się u nich tkanki, a więc nie mają też
narządów ani układów narządów. Większość gąbek ma promienistą symetrię ciała, jednak niektóre
Zwierzęta te występują jedynie
są asymetryczne.
w środowisku wodnym, przy czym ogromna ich
większość żyje w morzach. Prowadzą z reguły osia-
Królestwo zwierząt
Rozmnażanie
Gąbki mogą się rozmnażać płciowo lub bezpłciowo. Większość to gatunki obojnacze (obupłciowe),
co oznacza, że każdy osobnik produkuje zarówno
komórki jajowe, jak i plemniki. Gdy uwolnione do
wody plemniki jednego osobnika dostaną się przez
pory do środkowej warstwy drugiego, następuje
zapłodnienie. Jest to zapłodnienie krzyżowe, ponieważ dochodzi do połączenia komórki jajowej
i plemnika różnych osobników. Z zygoty rozwija się
larwa, czyli stadium, które różni się budową od
osobnika dorosłego. Początkowo larwa żyje w środkowej warstwie ciała gąbki, a po krótkim czasie
opuszcza ją, osiada na dnie i przekształca się w no-
wego osobnika. Rozmnażanie bezpłciowe odbywa
się przez pączkowanie lub fragmentację. Na gąbce
powstaje pączek, który stopniowo rośnie, potem
się odłącza, osiada na dnie i przekształca w młodą
gąbkę. Jednak całkowite oddzielenie pączka następuje dość rzadko. Z reguły osobniki potomne pozostają na ciele organizmu macierzystego i w ten
sposób tworzą się kolonie. Ciała gąbek ulegają też
fragmentacji, a w powstałych w jej wyniku częściach
są odtwarzane brakujące fragmenty ciała. Gąbki
mają ogromne zdolności regeneracyjne i są w stanie
odtworzyć całe ciało nawet z niewielkich jego fragmentów (np. z kilku komórek).
Różnorodność gąbek
Poszczególne gatunki gąbek różnią się wielkością, kształtem oraz barwą.
Większość zasiedla przybrzeżne wody, nieliczne mogą żyć na głębokości
ponad 1000 m. Wiele gąbek wchodzi w skład raf koralowych.
Jedną z najpopularniejszych gąbek na świecie jest tworząca kolonie gąbka
grecka. Jej szkielet jest zbudowany ze sponginy (odmiany białka).
Gąbki szkliste mają skomplikowany szkielet zbudowany z krzemionki.
Występują wyłącznie w wodach morskich na dużych głębokościach.
Nadecznik jest słodkowodną gąbką występującą w Polsce. Żyje zarówno
w wodach płynących (tj. w rzekach, potokach, strumykach), jak i stojących
(jeziorach i stawach). Przytwierdza się do powierzchni przedmiotów
znajdujących się w wodzie: kłód, gałęzi, kamieni itp., czasami osiada też
na muszlach ślimaków. Nadecznik żyje w koloniach, które kształtem często
przypominają drzewka.
gąbka grecka
14
gąbka szklista
nadecznik
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 14
Znaczenie gąbek
• Są źródłem pokarmu dla niektórych organizmów
wości ciała gąbek: dużą elastyczność, miękkość oraz
• Liczne zagłębienia i kanały ciała gąbek stanowią dogodne
możliwość wchłonięcia sporej ilości wody. Dzięki temu
schronienie dla wielu morskich zwierząt (np. skorupia-
wykorzystywano je na przykład do mycia i w poligrafii
ków i ślimaków).
(do nakładania farb).
• Skutecznie zmniejszają ilość związków wapnia
i krzemu w wodzie, ponieważ wykorzystują te substancje do budowy szkieletu.
• Są dobrym wskaźnikiem czystości wód, ponieważ są
bardzo wrażliwe na ich zanieczyszczenie.
• Są dobrym materiałem do badań nad komórką ze
względu na prostą budowę ciała.
• Ich twarde szkielety były używane do szlifowania
(np. w jubilerstwie).
• W medycynie ludowej gąbki służyły do nacierania ciała
w chorobach reumatycznych oraz do tamowania krwi
w trakcie zabiegów.
• Gąbki są źródłem substancji wykorzystywanych
w przemyśle farmaceutycznym do produkcji środków
wzmacniających układ odpornościowy człowieka.
Ćwiczenia
1.
Pytania 4 – 6, str. 26
Podaj cztery charakterystyczne cechy gąbek.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
2.
Wyjaśnij, jakie jest znaczenie komórek kołnierzykowych.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
3.
Wymień rodzaje komórek znajdujących się w organizmie gąbki.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
4.
Wyjaśnij pojęcia:
obojnactwo –
..........................................................................................................................
.............................................................................................................................................
pączkowanie –
........................................................................................................................
.............................................................................................................................................
fragmentacja –
........................................................................................................................
.............................................................................................................................................
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 15
15
Królestwo zwierząt
wodnych, na przykład pewnych gatunków ryb.
• Już w starożytności zauważono szczególne właści-
Królestwo zwierząt
3. Tkanki zwierzęce
Zespół komórek o podobnej budowie, pełniących tę
samą funkcję, oraz wytworzoną przez te komórki
substancję międzykomórkową nazywa się tkanką.
Ze względu na funkcje tkanki zwierzęce podzielono
na: nabłonkową, łączną, mięśniową i nerwową.
Różnią się one kształtem komórek i ich rozmiarami,
a także ilością wytwarzanej substancji międzyko-
16
mórkowej. W pełni zróżnicowane tkanki zwierzęce
zwykle nie są zdolne do podziałów i ponownego
przekształcania się w niewyspecjalizowane komórki
(w przeciwieństwie do niektórych tkanek roślinnych
– merystemów bocznych). Zdolność do podziałów
i różnicowania się mają natomiast przez całe życie
organizmu zwierzęcego jego komórki macierzyste.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 16
Tkanka nabłonkowa
występować rzęski (wtedy nazywa się je urzęsionymi) lub inne struktury, m.in. mikrokosmki (cienkie wypustki cytoplazmy otoczone błoną komórkową, zwiększające powierzchnię wchłaniania potrzebnych substancji). Ze względu na liczbę warstw
komórek nabłonki dzieli się na jedno- i wielowarstowe. U zwierząt bezkręgowych występuje tylko
nabłonek jednowarstwowy, a u kręgowców zarówno jedno-, jak i wielowarstwowy.
Nabłonek jednowarstwowy
płaski
•• Jest zbudowany z warstwy
spłaszczonych komórek.
•• Tworzy powłoki ciała
niektórych zwierząt
bezkręgowych.
•• Występuje m.in. w pęcherzykach płucnych, naczyniach krwionośnych
i w sercu części
zwierząt kręgowych.
sześcienny
•• Jest utworzony
z komórek kształtem
zbliżonych do sześcianu.
•• Tworzy powłoki ciała części
zwierząt bezkręgowych.
•• Wyścieła narządy wewnętrzne kręgowców,
m.in. kanaliki nerkowe i oskrzeliki.
•• Jest budulcem wielu
struktur ciała, m.in.
tarczycy i soczewki oka.
walcowaty
•• Jest zbudowany
wielorzędowy
•• Jest utworzony z komórek
z wydłużonych komórek
o różnej wysokości. Ich
przypominających walec.
jądra nie leżą na jednym
poziomie, ale układają
•• Tworzy powłoki ciała
się w kilka rzędów.
niektórych zwierząt
bezkręgowych.
•• Wyścieła m.in. drogi
oddechowe (jamę
•• Występuje na przykład
w przewodzie pokarmowym, nosową, krtań, tchawicę
i oskrzela ssaków).
jajowodach i macicy
niektórych zwierząt.
z warstwą oskórka (kutykuli)
•• Jest utworzony z warstwy spłaszczonych komórek oraz oskórka o różnej grubości.
Oskórek to warstwa chroniąca nabłonek przed wpływem czynników zewnętrznych.
Zapobiega utracie wody, a u niektórych organizmów stanowi szkielet zewnętrzny.
•• U różnych grup zwierząt oskórek jest utworzony z różnych substancji: śluzowa
otoczka robaków składa się głównie z tłuszczów i cukrów, a oskórek stawonogów
– z białek i chityny (u skorupiaków dodatkowo zawiera związki wapnia i fosforu).
•• Oskórek może mieć różną postać, na przykład u stawonogów tworzy
sztywny chitynowy pancerz, u małży i ślimaków – wapienną muszlę.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 17
17
Królestwo zwierząt
Tkanka nabłonkowa jest zbudowana ze ściśle przylegających do siebie komórek i substancji międzykomórkowej tworzącej u ich podstawy tzw. błonę
podstawną. Znajdujące się w niej włókna kolagenu (odmiany białka) stanowią elastyczną sieć,
odporną na rozerwanie. Komórki tkanki nabłonkowej czerpią substancje odżywcze z sąsiedniej
tkanki. Tkanka nabłonkowa tworzy zwarte warstwy
nazywane nabłonkami. Na ich powierzchni mogą
Królestwo zwierząt
Nabłonek wielowarstwowy
walcowaty
płaski
•• Jest zbudowany z co najmniej dwóch warstw komórek.
Komórki leżące na błonie podstawnej mają kształt
walcowaty lub sześcienny, pozostałe są spłaszczone.
•• Wyścieła jamy ciała i narządy wewnętrzne niektórych
kręgowców, występuje m.in. w jamie ustnej, przełyku,
cewce moczowej żeńskiej i na przedniej powierzchni
rogówki.
•• U kręgowców nabłonek wielowarstwowy płaski leżący na
powierzchni ciała jest nazywany naskórkiem. Zazwyczaj
wierzchnia warstwa naskórka rogowacieje, obumiera
i złuszcza się.
Część komórek tkanki nabłonkowej wydziela na powierzchnię ciała lub do jego
wnętrza substancje (np. śluz, pot, enzymy)
pełniące w organizmie określone funkcje. Komórki te mogą występować pojedynczo – są wówczas gruczołami jednokomórkowymi, lub w grupie – tworzą wtedy gruczoły wielokomórkowe.
Większość gruczołów jednokomórkowych
znajduje się w nabłonku, a wielokomórkowe mogą występować także w jamach
ciała. Przykładem gruczołów jednokomórkowych są komórki wydzielające śluz, występujące w nabłonku okrywającym ciało
zwierząt bezkręgowych i niektórych kręgowych, a także w nabłonku wyściełającym przewód pokarmowy. Do gruczołów
wielokomórkowych zalicza się m.in. gruczoły potowe i łojowe, a także wątrobę
i trzustkę.
18
•• Jest zbudowany z komórek o walcowatym kształcie,
w których jądra znajdują się w dolnych partiach.
•• Występuje na przykład w spojówce oka, przewodach
nosowo-łzowych, męskiej cewce moczowej.
przejściowy
•• Jest zbudowany z 3–5 warstw zachodzących na siebie
komórek, których kształt w zależności od stopnia
rozciągnięcia
może się zmieniać: od sześciennych do płaskich.
•• U człowieka wyścieła miedniczki nerkowe, moczowody
i pęcherz moczowy.
Najważniejsze funkcje nabłonków
•• Tworzą powłoki ciała i chronią przed uszkodzeniami mechanicznymi, wpływem czynników zewnętrznych oraz
utratą wody.
•• Umożliwiają odbiór bodźców z otoczenia.
•• Biorą udział w wymianie gazowej oraz wydalaniu zbędnych substancji z organizmu.
•• Wyściełają jamy ciała i narządy wewnętrzne.
•• Niektórym bezkręgowcom (zwykle małym zwierzętom
wodnym) znajdujące się na komórkach nabłonka rzęski
umożliwiają poruszanie się.
•• Niektóre komórki nabłonka produkują ważne dla organizmu substancje (np. enzymy trawienne, śluz, hormony).
•• Rzęski na komórkach nabłonka wyściełającego narządy
wewnętrzne umożliwiają przesuwanie znajdujących się
w nich elementów, na przykład usuwanie pyłu z dróg
oddechowych oraz przesuwanie komórki jajowej wzdłuż
jajowodu.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 18
Tkanka łączna
z dodatkiem innych substancji chemicznych). Podstawową rolą tkanki łącznej jest łączenie, utrzymywanie w odpowiedniej pozycji i podpieranie innych
tkanek. Jeden z rodzajów tkanki łącznej – krew –
pośredniczy w rozprowadzaniu tlenu i różnych substancji w organizmie (np. odżywczych, hormonów),
odpowiada też za większość procesów obronnych,
jakie w nim zachodzą. Tkanka łączna jest bardzo
zróżnicowana. Jednym z kryteriów jej podziału jest
stan skupienia – dzieli się ją na stałą i płynną.
Tkanka łączna właściwa
Jeżeli w tkance łącznej jest niewiele komórek,
a dominują grube i mocne włókna kolagenowe,
to taka tkanka jest bardzo wytrzymała, a jej
struktura się nie zmienia nawet podczas rozciągania. Jednocześnie nieliczne sprężyste włókna elastynowe umożliwiają jej rozciąganie
i powrót do pierwotnego rozmiaru i kształtu.
Z tej tkanki łącznej są zbudowane stale rozciągane fragmenty narządów (np. ściany dużych
tętnic, a także torebki stawowe i ścięgna).
Jeżeli w tkance łącznej znajdują się
wszystkie rodzaje włókien, to jest ona
elastyczna, co pozwala na swobodne
ruchy sąsiadujących z nią struktur
i narządów. Tkanka ta spaja wszystkie
inne tkanki, z których jest zbudowany
dany narząd, oraz wypełnia wolne
przestrzenie między narządami (m.in.
wokół naczyń krwionośnych), a także
współtworzy warstwę podskórną.
Jeżeli w tkance łącznej znajdują się głównie drobne włókna siateczkowe, to tkanka tworzy „rusztowanie” dla narządów bądź struktur (m.in. węzłów
chłonnych, śledziony, grasicy i szpiku kostnego).
Tkanka łączna oporowa
Tkanka łączna oporowa zapewnia podporę i ochronę przed urazami mechanicznymi. Ze względu na
różnice w budowie wyróżnia się tkankę: chrzęstną (tzw. chrząstkę) i kostną. Obie są charakterystyczne dla
kręgowców, czyli zwierząt mających twardy wewnętrzny szkielet osiowy. Wśród zwierząt bezkręgowych
chrząstka występuje jedynie u głowonogów (z chrząstki jest zbudowana puszka mózgowa u ośmiornic).
Tkanka chrzęstna składa się z komórek chrzęstnych oraz zbitej sprężystej
substancji międzykomórkowej z włóknami kolagenowymi i elastynowymi.
Tkanka chrzęstna tworzy struktury nazywane chrząstkami. W zależności
od rodzaju i ilości włókien niektóre chrząstki są bardzo wytrzymałe na
rozerwanie, inne – na ścieranie. Chrząstki występują m.in. w małżowinie
usznej, krtani, krążkach międzykręgowych, przegrodzie nosowej,
tworzą powierzchnie stawowe. Z tkanki chrzęstnej jest zbudowany
szkielet części ryb, a pozostałe kręgowce mają chrzęstny szkielet
jedynie w okresie zarodkowym. W trakcie dalszego ich rozwoju tkanka
chrzęstna szkieletu ulega skostnieniu, czyli przekształca się w tkankę
kostną. U człowieka proces kostnienia kończy się około 20. roku życia.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 19
19
Królestwo zwierząt
Tkanka łączna składa się z komórek i wytwarzanej
przez nie dużej ilości substancji międzykomórkowej.
Komórki tkanki łącznej mają rozmaite kształty. Są
rozmieszczone w substancji międzykomórkowej pojedynczo lub w niewielkich skupieniach. W zależności od rodzaju tkanki łącznej substancja międzykomórkowa jest sucha i twarda lub ma postać żelu.
Mogą się w niej znajdować trzy typy włókien białkowych: kolagenowe, sprężyste (zbudowane z elastyny) oraz siateczkowe (utworzone z kolagenu
Tkanka łączna oporowa
Królestwo zwierząt
Tkanka kostna składa się z komórek kostnych i substancji międzykomórkowej. W substancji znajdują
się liczne włókna kolagenowe zapewniające tkance pewną elastyczność, a także duże ilości soli
mineralnych (głównie związków wapnia oraz nieco mniej fosforu i magnezu), dzięki którym tkanka jest
twarda i wytrzymała na duże obciążenia. W tkance kostnej znajdują się również komórki dzielące się
i wytwarzające substancję międzykomórkową. Zapewniają one tkance duże zdolności regeneracyjne
i dlatego złamana kość może się zrosnąć. Wyróżnia się dwa rodzaje tkanki kostnej: zbitą i gąbczastą.
Substancja
międzykomórkowa wraz
z włóknami kolagenowymi
tworzy blaszki kostne.
Grupy blaszek są
ułożone w struktury
przypominające
walec.
W środku każdego walca jest kanał,
w którym znajdują się: tkanka łączna,
nerwy, naczynia limfatyczne i krwionośne.
Te ostatnie dostarczają tkance kostnej
substancje pokarmowe i tlen.
naczynia
krwionośne
komórki kostne
substancja
międzykomórkowa
tn a
a kos
tkank asta
z
g ąb c
a kos
tkank
bita
tn a z
W tkance kostnej gąbczastej ciasno owinięte wokół siebie
blaszki kostne tworzą przestrzenną sieć. Dzięki niej są amortyzowane nawet znaczne obciążenia, dlatego tkanka ta występuje
w końcowych częściach kości, które uczestniczą w pracy stawu.
20
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 20
Tkanka łączna tłuszczowa
Królestwo zwierząt
Tkanka tłuszczowa jest zbudowana z dużych
komórek gromadzących tłuszcz i niewielkiej ilości
substancji międzykomórkowej. Odpowiada m.in. za
ochronę organizmu przed utratą ciepła i urazami
mechanicznymi oraz za magazynowanie substancji
tłuszczowych będących źródłem energii dla organizmu.
Tkanka łączna płynna
Krew kręgowców jest złożona z substancji międzykomórkowej nazywanej osoczem oraz zanurzonych w nim
elementów komórkowych, czyli krwinek. Osocze jest wodnistą mieszaniną składników nieorganicznych oraz
białek. Elementy komórkowe to krwinki czerwone, krwinki białe i trombocyty. Krew krąży w sieci naczyń
krwionośnych. Pełni w organizmie wiele funkcji. Transportuje substancje odżywcze, gazy oddechowe, związki
ważne dla działania organizmu (np. hormony) i zbędne produkty przemiany materii, a także przyczynia się do
utrzymania stałej temperatury ciała oraz zwalczania infekcji. Krew ma zdolność krzepnięcia, co jest szczególnie
ważne w przypadku zranienia. Krwinki z reguły żyją krócej niż organizm (np. erytrocyty płazów – 2 lata,
a człowieka – do 120 dni), dlatego muszą być stale wytwarzane. Powstają w szpiku kostnym niektórych kości.
Krwinki czerwone (erytrocyty) u większości kręgowców to owalne
komórki zawierające po jednym jądrze, jednak u ssaków mają one kształt
dwuwklęsłego krążka, bez jądra i pozostałych organelli komórkowych.
W cytoplazmie erytrocytów kręgowców znajduje się hemoglobina, tzn.
czerwony barwnik oddechowy, który umożliwia przenoszenie tlenu oraz
dwutlenku węgla.
krwinki
czerwone
Krwinki białe (leukocyty) to dość duże komórki, w których znajdują
się wszystkie organelle komórkowe. Jest kilka rodzajów tych krwinek,
różniących się kształtem. Wszystkie pełnią w organizmie funkcję obronną.
krwinka
biała
Trombocyty u kręgowców to owalne komórki, w których znajduje się
jedno jądro. U ssaków zastępują je płytki krwi, czyli pozbawione jąder
fragmenty bardzo dużych komórek szpiku. Biorą udział w procesie krzepnięcia krwi.
płytki krwi
Limfa składa się z płynnego osocza (składem zbliżonego do osocza krwi) oraz niewielkiej liczby krwinek
białych. Krąży we własnej sieci naczyń, zwanej układem limfatycznym. Limfa pośredniczy w wymianie
substancji między tkankami a krwią. Bierze także udział w procesach odpornościowych organizmu.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 21
21
Królestwo zwierząt
Tkanka mięśniowa
Tkanka mięśniowa jest zbudowana z włókien mięśniowych. W niektórych rodzajach tej tkanki są nimi
pojedyncze komórki o wrzecionowatym kształcie,
w innych – dwu- lub wielojądrowe struktury powstałe w wyniku zanikania błon sąsiadujących ze
sobą komórek. W cytoplazmie włókien mięśniowych
znajduje się duża ilość białek, które umożliwiają
włóknom wykonywanie skurczów. Dzięki temu całe
ciało bądź jego część mogą się poruszać. U zwierząt kręgowych tkankę mięśniową – ze względu na
budowę i miejsce jej występowania w organizmie
– dzieli się na: poprzecznie prążkowaną szkieletową, poprzecznie prążkowaną serca i gładką.
U zwierząt bezkręgowych występuje więcej rodzajów włókien mięśniowych, dlatego nie można dokonać jednoznacznego podziału.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa (mięśnie szkieletowe)
Włókna tej tkanki są duże walcowate i wielojądrowe struktury, a ich końce
mogą być ostre, zaokrąglone bądź rozwidlone. W cytoplazmie włókna znajdują
się regularnie ułożone kurczliwe białka. To one nadają włóknom charakterystyczny wygląd – widoczne jest prążkowanie. Włókna poprzecznie prążkowane
szybko się kurczą, jednak nie mogą pozostawać długo w tym stanie. Kolejny
skurcz musi być poprzedzony rozkurczeniem (i chwilą odpoczynku). Skurcz
zależy od woli organizmu. U kręgowców z tkanki mięśniowej poprzecznie
prążkowanej szkieletowej są utworzone wszystkie mięśnie przytwierdzone do
kości. Ten rodzaj tkanki występuje też u owadów.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca (mięsień sercowy)
Włókna tej tkanki są jedno- lub dwujądrowymi komórkami. Rozgałęziają się
widlasto i łączą z sąsiednimi włóknami. Mięsień sercowy wykonuje swoją
pracę przez całe życie organizmu. Jego skurcze są wolniejsze niż skurcze tkanki
szkieletowej i nie zależą od woli organizmu. Z tej odmiany tkanki poprzecznie
prążkowanej jest zbudowane serce bezkręgowców i kręgowców.
Tkanka mięśniowa gładka
Włókna tej tkanki są komórkami o wrzecionowatym kształcie. U zwierząt bezkręgowych cytoplazma włókien zawiera dwa lub trzy jądra, u zwierząt kręgowych
– tylko jedno jądro. We włóknach mięśni gładkich jest znacznie mniej białek
odpowiedzialnych za skurcz niż w tkance poprzecznie prążkowanej. Białka
te są ułożone nieregularnie, dlatego nie widać poprzecznych prążków (stąd
nazwa tkanki). Komórki tkanki mięśniowej gładkiej wykonują rytmiczne, powolne
i niezbyt silne skurcze, które nie zależą od woli organizmu. Mogą one trwać dłużej
niż skurcze włókien tkanki poprzecznie prążkowanej. Tkanka mięśniowa gładka
występuje w worze powłokowo-mięśniowym u płazińców, nicieni i pierścienic
i uczestniczy w ich poruszaniu się. U kręgowców z tej tkanki są zbudowane mięśnie w ścianach naczyń krwionośnych i limfatycznych, przewodu pokarmowego
oraz narządów moczowo-płciowych. Znajduje się ona również w ich skórze.
22
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 22
Tkanka nerwowa
Impulsy biegną w neuronach w jednym kierunku
– od dendrytu do aksonu. Neurony nie stykają się
ze sobą ani z innymi typami komórek, a jedynie
utrzymują z nimi łączność w miejscach nazywanych
synapsami. W tkance nerwowej jest znacznie więcej
komórek glejowych niż nerwowych. Ich rolą jest
odżywianie i ochrona komórek nerwowych. Poza
tym usuwają uszkodzone i martwe neurony oraz wyściełają komory mózgu. W odróżnieniu od komórek
nerwowych komórki glejowe zachowują zdolność
do podziałów.
Akson to długa wypustka odchodząca od ciała komórki,
przekazująca impulsy nerwowe do innych neuronów
lub do narządu, który ma wykonać daną czynność (np.
do mięśnia, który ma się skurczyć). Koniec aksonu
jest często rozgałęziony. Aksony mogą być dość
długie, na przykład człowieka osiągają 1 m długości.
Ciało komórki zawiera jądro
i organelle komórkowe.
osłonka
mielinowa
Dendryty to z reguły krótkie rozgałęzione
wypustki ciała komórki, wyspecjalizowane
w odbieraniu impulsów od innych neuronów (lub innych komórek) i przekazywaniu
ich do ciała komórki.
Impuls nerwowy ma charakter prądu elektrycznego. Szybkość przekazywania impulsów przez akson zależy od
jego średnicy, przy czym zależność jest następująca: im ta średnica jest większa, tym czas
przewodzenia impulsu jest krótszy. Jednak aksony
o większej średnicy zajęłyby w organizmie bardzo
dużo miejsca. Aby tego uniknąć, tam, gdzie szybkość przepływu impulsu ma duże znaczenie, na
komórka nerwowa
kręgowców (neuron)
powierzchni aksonów wykształciły
się tzw. osłonki mielinowe. Są to warstwy specjalnych komórek, ciasno owiniętych wokół aksonu, izolujących go od
otoczenia i zwiększających szybkość przewodzenia
impulsów. Występuje u nielicznych bezkręgowców
i wszystkich kręgowców. W obu tych grupach zwierząt występują też komórki nerwowe bez osłonki
mielinowej.
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 23
23
Królestwo zwierząt
Tkanka nerwowa jest utworzona z komórek nerwowych, inaczej neuronów, i komórek glejowych. Neuron składa się z ciała komórki oraz dwóch rodzajów
wypustek, licznych krótkich dendrytów oraz długiego pojedynczego aksonu. W pełni wykształcone
komórki nerwowe się nie dzielą. Tkanka nerwowa
ma niewielkie zdolności regeneracyjne, jeżeli jednak
uszkodzeniu ulegnie akson, neuron może go odtworzyć. Tkanka nerwowa służy do szybkiego i precyzyjnego przesyłania informacji (w postaci impulsów
nerwowych) między różnymi częściami organizmu.
Ćwiczenia
1.
Pytania 7 – 28, str. 26
Wyjaśnij, jaka cecha budowy nabłonka sprawia, że może on tworzyć powłoki ciała.
Królestwo zwierząt
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
2.
Wyjaśnij, co to jest oskórek i jaka jest jego rola.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
3.
Wymień funkcje pełnione w organizmie przez tkankę:
a) łączną właściwą –
...............................................................................................................
.............................................................................................................................................
b) tłuszczową –
......................................................................................................................
.............................................................................................................................................
4.
Podaj wspólne cechy budowy wszystkich typów tkanek łącznych stałych.
.............................................................................................................................................
.............................................................................................................................................
5.
Wymień różnicę w budowie tkanek kostnych – zbitej i gąbczastej.
.............................................................................................................................................
6.
Podaj po dwa przykłady miejsc w organizmie człowieka, w których występują tkanki kostne:
a) zbita –
..............................................................................................................................
.............................................................................................................................................
b) gąbczasta –
.......................................................................................................................
.............................................................................................................................................
7.
Podaj rodzaje tkanki łącznej płynnej.
.............................................................................................................................................
8.
Wyjaśnij, jaką rolę w organizmie kręgowców pełnią:
a) krwinki czerwone –
.............................................................................................................
.............................................................................................................................................
b) krwinki białe –
....................................................................................................................
.............................................................................................................................................
c) płytki krwi –
.......................................................................................................................
.............................................................................................................................................
24
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 24
9.
Uzupełnij tabelę.
Typ tkanki
Cecha
Mięśnie poprzecznie
prążkowane szkieletowe
Mięsień poprzecznie
prążkowany sercowy
Mięśnie gładkie
Królestwo zwierząt
lokalizacja w organizmie
kształt włókien
prążkowanie
liczba jąder we włóknie
szybkość skurczu
typ kontroli
(zależne/niezależne od woli)
10.
Uzupełnij opisy schematu komórki nerwowej.
...........................
...........................
...........................
11.
Podaj, które wypustki plazmatyczne komórki nerwowej przewodzą impulsy nerwowe:
a) do komórki –
b) z komórki –
12.
......................................................................................................................
........................................................................................................................
Podaj rodzaj tkanki pełniący niżej wymienione funkcje.
a) Tworzy powłoki ciała i uczestniczy w wymianie gazowej.
...........................................................
b) Łączy inne tkanki i utrzymuje je w odpowiednim położeniu.
c) Z niej jest zbudowany szkielet kręgowców.
.......................................................
..............................................................................
d) Odpowiada za transport gazów oddechowych i substancji odżywczych.
e) Dzięki niej niektóre organizmy mogą się poruszać.
.......................................
....................................................................
f) Pokazuje informacje za pomocą impulsów nerwowych.
.............................................................
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 25
25
Królestwo zwierząt
Pytania kontrolne
26
1.
Jakie są wspólne cechy zwierząt?
2.
Co to znaczy, że zwierzę prowadzi osiadły tryb życia?
3.
Czym się różni symetria ciała promienista od dwubocznej?
4.
Jak są zbudowane gąbki?
5.
W jaki sposób tworzą się kolonie gąbek?
6.
Jakie jest znaczenie gąbek w przyrodzie?
7.
Co to jest tkanka?
8.
Na jakie typy dzieli się tkanki zwierzęce ze względu na pełnione przez nie funkcje?
9.
Jakie są charakterystyczne cechy budowy tkanek nabłonkowych?
10.
Jakie funkcje w organizmie pełnią nabłonki?
11.
Która tkanka nabłonkowa występuje u zwierząt bezkręgowych, a która u zwierząt kręgowych?
12.
Jakie funkcje w organizmie pełni tkanka łączna właściwa?
13.
Jaką podstawową funkcję w organizmie pełni tkanka łączna oporowa?
14.
Jakie tkanki łączne oporowe występują w organizmie?
15.
Z jakich elementów jest zbudowana tkanka chrzęstna? Gdzie występuje w organizmie?
16.
W której z tkanek łącznych oporowych substancja międzykomórkowa jest sucha i twarda?
17.
Jakie funkcje w organizmie pełni tkanka łączna tłuszczowa?
18.
Z jakich podstawowych elementów składa się tkanka łączna płynna?
19.
Jakie elementy komórkowe znajdują się we krwi?
20.
Jakie funkcje w organizmie pełni krew?
21.
Co to jest limfa i jaką pełni funkcję w organizmie?
22.
Jaki element budowy włókien mięśniowych umożliwia im skurcz?
23.
Czym się różni funkcjonowanie mięśni gładkich i szkieletowych?
24.
Jaki typ tkanki mięśniowej występuje w sercu?
25.
Z jakich rodzajów komórek jest zbudowana tkanka nerwowa?
26.
Jakie funkcje w organizmie pełni tkanka nerwowa?
27.
Jak jest zbudowany neuron?
28.
Jaką rolę odgrywają komórki glejowe?
BIOLOGIA Z TANGRAMEM
CYAN MAGENTA YELLOW BLACK
Biologia str. 26
Download