rak żołądka, rak jelita grubego, rak przełyku, rak jajnika

Biochemiczne markery
nowotworowe
mgr Agnieszka Jeleń
Pracownia Diagnostyki Molekularnej i Farmakogenomiki
Analityka Medyczna IV rok
Nowotwory przewodu pokarmowego
↑ zapadalności na nowotwory przewodu pokarmowego
Rak jelita grubego
↑ zachorowań na raka jelita grubego
Rak żołądka
↓ zachorowań na raka żołądka
Nowotwór
Podstawowy
marker
Inne markery
Rak jelita grubego
CEA
CA 19.9, CA 50, CA 72.4, CK-BB
Rak żołądka
CA 72.4
CEA, CA 19.9, CA 50
Rak jelita grubego
Rak jelita grubego
Czynniki ryzyka:
- > 50 roku życia
-wysokoenergetyczna dieta (czerwone mięso, tłuszcze zwierzęce,
smażone potrawy, brak witamin i błonnika)
- siedzący tryb życia
- dodatni wywiad rodzinny w kierunku występowania raka jelita
grubego lub zespołu genetycznej predyspozycji zachorowania na
raka jelita grubego (np. FAP – rodzinna polipowatość jelita grubego)
< 35 roku życia
- wrzodziejące zapalenie jelita grubego
- choroba Leśniowskiego-Crohna
- polipy (gruczolaki) błony śluzowej jelita grubego
Rak jelita grubego
Wstępne rozpoznanie
- wywiad (wywiad rodzinny, nawyki żywieniowe,
choroby współistniejące i predysponujące)
- badanie palpacyjne brzucha
- badanie per rectum
- ocena stanu ogólnego pacjenta (np. bladość jako
oznaka anemii)
Rak jelita grubego
Diagnostyka
Badanie kału na obecność krwi utajonej
Kolonoskopia
rozpoznanie
Biopsja guza i badanie histopatologiczne fragmentu
USG, TK jamy brzusznej, RTG klatki piersiowej
Badanie stężenia CEA
UWAGA! Przy dodatnim wyniku testu na obecność
krwi utajonej w kale – znaczenie diagnostyczne
Inne badania laboratoryjne (morfologia krwi, enzymy
wątrobowe, parametry układu krzepnięcia, badanie
ogólne moczu)
ocena stopnia
zaawansowania
ocena stanu ogólnego
CEA – antygen karcynoembrionalny
- glikoproteina błon komórkowych
- ruchliwość elektroforetyczna w paśmie β-globulin
- T1/2 2–8 dni
- krążący antygen metabolizowany w wątrobie
W życiu płodowym:
Wytwarzany i uwalniany do krążenia przez komórki
przewodu pokarmowego i trzustki
Po urodzeniu:
Ilości śladowe produkowane przez
dojrzałe komórki jelit, trzustki i wątroby
Nowotwór
derepresja
represja
CEA – antygen karcynoembrionalny
wartości odcięcia:
2,5 – 5,0 ng/ml
< 10,0 ng/ml – zdrowi palacze
czułość diagnostyczna 50-60%, swoistość 95%
niewielki
ciąża, spożywanie alkoholu, marskość wątroby, kamica
żółciowa, zapalenie dróg żółciowych, ropień wątroby, choroba
wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita
grubego, stany zapalne płuc, cukrzyca, itd.
CEA – antygen karcynoembrionalny
Stężenie wrasta wraz z zaawansowaniem procesu
nowotworowego
Stopień zaawansowania
wg Dukesa
% chorych z rakiem jelita
grubego i odbytnicy oraz z
podniesionym mianem CEA
A
10-15%
B
…
C
…
D
70-80%
Czynnik prognostyczny ryzyka nawrotu choroby i czasu przeżycia
(pomiar przed rozpoczęciem leczenia – wartość prognostyczna)
CEA – antygen karcynoembrionalny
Ocena radykalności operacji, wczesne wykrycie wznowy,
odległe przerzuty
1. Normalizacja (6 tyg. po zabiegu) i utrzymanie
niskiego poziomu (kontrola co 2-3 miesiące
przez 3 lata)
2. Wzrost stężenia – potwierdzenie nawrotu
choroby/przerzutów u 90-95%
Rak jelita grubego
Markery pomocnicze
CA 19.9
CA 50
CA 72.4
TPA
TPS
Oznaczenia komplementarne do
CEA pozwalają na zwiększenie
czułości diagnostycznej
Monitorowanie chorych po leczeniu
Rak żołądka
Rak żołądka
Czynniki ryzyka:
- dieta bogata w żywność konserwowaną poprzez solenie,
wędzenie i marynowanie; uboga w owoce i warzywa
- palenie tytoniu
- przewlekłe niedożywienie
- występowanie dziedzicznych zespołów predyspozycji do
zachorowania na raka żołądka (np. FAP – rodzinna polipowatość
przewodu pokarmowego, Zespół Lyncha, Zespół Li-Fraumeni)
- zanikowe zapalenie żołądka
- stan po częściowej resekcji żołądka
- niedokrwistość złośliwa
- Infekcja Helicobacter pylori
Rak żołądka
Rozpoznanie i diagnostyka
- gastroskopia, biopsja guza i weryfikacja histopatologiczna
- USG – ocena ścian żołądka, węzłów chłonnych i obecności przerzutów
- TK jamy brzusznej
- RTG dolnego odcinka przewodu pokarmowego
95% wszystkich raków żołądka to
gruczolakoraki
90% rozpoznawane jest w stadium
zaawansowanym
Antygen nowotworowy 72.4 (CA 72.4)
glikoproteina
rośnie jedynie nieznacznie w stanach zapalnych
- obecny w wielu tkankach płodu
- obecny w komórkach gruczolakoraków o różnej
lokalizacji narządowej (rak żołądka, rak jelita grubego,
rak przełyku, rak jajnika, niedrobnokomórkowy rak
płuca)
- bardzo rzadko występuje w komórkach
prawidłowych
Antygen nowotworowy 72.4 (CA 72.4)
Wartości odcięcia: < 2,5-4,0 U/ml
Czułość diagnostyczna 40-50%, swoistość 95%
Częstość występowania podwyższonych wyników wzrasta
wraz ze stopniem zaawansowania nowotworu
Użyteczność w kontroli chorych po leczeniu podstawowym
(normalizacja wyniku po 4-6 tygodniach od leczenia podstawowego)
U 70-80% pacjentów z nawrotem choroby
↑ stężenia CA 72.4 wyprzedza o 1-4 miesiące
objawy kliniczne i radiologiczne wznowy
CEA w raku żołądka
Czułość diagnostyczna 20-30%, swoistość 95%
Częstość podwyższonych wartości stężenia CEA wrasta wraz z
zaawansowaniem procesu nowotworowego
Stopień zaawansowania
% chorych z rakiem żołądka oraz
podniesionym mianem CEA
I°
6-8%
II°
…
III°
…
iV°
30-35%
Użyteczność w kontroli chorych po leczeniu podstawowym
(normalizacja wyniku po 4-6 tygodniach od leczenia podstawowego)
Marker wznowy i przerzutowania
Ujemna wartość prognostyczna
CA 19.9 w raku żołądka
Czułość diagnostyczna 30-40%, swoistość 95%
(marker znacznego odsetka chorych z nowotworami
złośliwymi trzustki i woreczka żółciowego)
Częstość podwyższonych wartości stężenia CA 19.9 wrasta wraz z
zaawansowaniem procesu nowotworowego
Podwyższone stężenie koreluje
z głębokością naciekania żołądka,
stanem zajęcia węzłów chłonnych
i obecnością przerzutów odległych do wątroby
Użyteczny w kontroli skuteczności leczenia
Inne: CA 50, TPA
Nowotwory
piersi i jajnika
Rak piersi
Najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet
Obserwuje się wzrost liczby zachorowań
Rak jajnika
Wzrost liczby zachorowań
Nowotwór
Podstawowy
marker
Inne markery
Rak piersi
CA 15.3
CEA, CA 27.29, MCA, TPS, TPA, CYFRA 21.1
Rak jajnika
CA 125
CA 72.4, CEA, CA 15.3, CA 19.9, AFP, hCG, LDH, TPS
Rak piersi
Rak piersi
Czynniki ryzyka:
- > 50 roku życia
- czynniki hormonalne: wczesna pierwsza miesiączka, późna
menopauza, kobiety które nie rodziły, długotrwała hormonoterapia
zastępcza
- dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i alkohol
- rak w jednej z piersi zwiększa ryzyko wystąpienia raka w drugiej
- dodatni wywiad rodzinny w kierunku występowania raka jajnika lub
piersi
- dziedziczne mutacje genów BRCA1 i BRCA2
zazwyczaj w wieku < 50 roku życia
Rak piersi
Rozpoznanie i diagnostyka
- Wywiad ginekologiczny, hormonoterapia, choroby piersi i
innych narządów
- Wywiad rodzinny
- Ocena wyglądu piersi, badanie palpacyjne piersi i węzłów
chłonnych
- Badania obrazowe: mammografia, ultrasonografia, rezonans
magnetyczny
- Badanie cytologicze ( rozmaz wycieku z brodawki, ocena
materiału po biopsji cienkoigłowej)
- Badanie histopatologiczne – podstawa rozpoznania!!!
Antygen nowotworowy 15.3 (CA 15.3)
Glikoproteina błon komórkowych
Antygen występuje w prawidłowych komórkach nabłonkowych gruczołu
jak i komórkach raka piersi (a także raku jajnika, szyjki macicy,
endometrium, niedrobnokomórkowym raku płuca)
w niezłośliwych zmianach w piersi i przewodzie pokarmowym,
marskości i stanach zapalnych w wątroby, zapaleniu płuc,
gruźlicy, chorobach reumatycznych
Antygen nowotworowy 15.3 (CA 15.3)
Wartości odcięcia: <15-30 U/ml
Częstość podwyższonych stężeń markera zależna od stopnia
zaawansowania zmian
10% ze zmianami łagodnymi
30-40% u chorych bez przerzutów
70% u chorych z przerzutami
Wysokie stężenie przed leczeniem wiąże się zazwyczaj z gorszym
rokowaniem
Podwyższony < 10U/ml poziom CA 15.3 wiąże się ze zwiększonym ryzykiem
wznowy i zwiększoną śmiertelnością
W monitorowaniu stosuje się jednoczesne oznaczenie CA 15.3 wraz z CEA
Antygen nowotworowy 27.29 (CA 27.29)
Oznaczenie pomocnicze – jako jeden w wyznaczników progresji raka piersi
(inne to TPS, TPA, CYFRA 21.1) – o istotnie niższej czułości
Stopień zaawansowania
raka piersi
Czułość oznaczenia
CA 29.27
I°
10-15%
II°
20-25%
III°
30-45%
łagodne zmiany w piersiach, przewlekłe zapalenie wątroby,
choroby o podłożu immunologicznym
Ocena obecności przerzutów: do wątroby – czułość oznaczenia 90%
do kości i płuc – czułość oznaczenia 50%
Rak jajnika
Rak jajnika
Czynniki ryzyka:
- niepłodność, brak ciąży
- zaburzenia hormonalne (hiperestrogenizm, hiperandrogenizm)
- endometrioza, stany zapalne miednicy mniejszej
- > 50 roku życia
- otyłość, palenie papierosów, bogatotłuszczowa dieta uboga w witaminę A
- Predyspozycja genetyczna do rozwoju raka jajnika:
Zespół dziedzicznego występowania raka sutka i raka jajnika (HBOC)
Zespół dziedzicznego występowania raka jajnika (HOC)
Zespół Lyncha (HNPCC)
- Predyspozycja genetyczna: mutacja w genie BRCA1, BRCA2
Rak jajnika
Rozpoznanie i diagnostyka
- Wywiad
- Badanie fizykalne miednicy
- Badania obrazowe: USG,
tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny
- laparoskopia/laparotomia
Dokładność
badania fizykalnego 76%,
CA 125 - 77%
USG - 74%
- Oznaczenie CA 125
- Badanie cytologiczne
- Badanie histopatologiczne – podstawa rozpoznania !11
Antygen nowotworowy 125 (CA 125)
Glikoproteina
T1/2 2 -6 dni
Wytwarzany przez komórki nabłonka wyścielającego jamy ciała
płodu
Komórki nabłonka prawidłowego otrzewnej, opłucnej, osierdzia,
endometrium, śluzówki szyjki macicy, jajowodów
I trymestr ciąży, podczas miesiączki, w chorobach
autoimmunologicznych, stanach zapalnych
wątroby, trzustki, przydatków, marskości wątroby
Gruczolakorak płuca, rak piersi, endometrium,
trzustki, wątroby
Antygen nowotworowy 125 (CA 125)
Wartości odcięcia: < 35 U/ml
Stężenie markera zależy od stanu hormonalnego i u kobiet
po menopauzie jest niższe (< 30 U/ml)
Produkcja nasilona w rakach jajnika – zwłaszcza niewytwarzających śluzu
Stężenie koreluje z wielkością zmian i stopniem zaawansowania choroby
(ponad 80% dorosłych kobiet z rakiem jajnika ma podwyższone stężenie)
W stadium FIGO I i II raka czułość 49%, w stadium III i IV czułość 87% przy
swoistości 80%
Spośród kobiet ze zmianami w jajniku i wysoką wartością CA 125 ponad 50%
ma nowotwór złośliwy podczas gdy tylko u 5% diagnozuje się wtedy rozrost
łagodny (diagnostyka różnicowa)
Antygen nowotworowy 125 (CA 125)
Koreluje z odsetkiem 5-letniego przeżycia (40%)
Niskie stężenie CA 125 jest korzystnym czynnikiem prognostycznym
Kontrola chorych po pierwotnym leczeniu chirurgicznym, monitorowanie
uzupełniającej radioterapii i chemioterapii
(po leczeniu radykalnym – spadek stężenia do „normy”)
(po operacji i chemioterapii – normalizacja po 90 dniach od rozpoczęcia
leczenia jest dobrym wskaźnikiem rokowniczym)
Stężenie < 35 U/ml u około 50% osób może nie wykluczać nowotworu!!
Prognostyk wznowy nowotworu
(↑ stężenia po terapii wyprzedza o 6 miesięcy kliniczne objawy nawrotu)
CA 19.9 w raku jajnika
17-18% chorych na raka jajnika ma podwyższone stężenie tego markera
Jest to użyteczny marker w monitorowaniu śluzowego raka jajnika
CA 15.3 w raku jajnika
CA 15.3 podwyższone stężenie tego markera u ok. 70% chorych na raka
jajnika – szczególnie w zaawansowanej chorobie
Wskazuje na przerzuty do piersi???
AFP, hCG i LDH w raku jajnika
AFP – pierwotny rak wątroby
hCG – złośliwy nabłoniak kosmówkowy jądra lub jajnika, zaśniad inwazyjny
LDH
Stężenie tych markerów pozostaje w wyraźnej relacji do masy nowotworu
Wysoki poziom tych markerów – niekorzystny czynnik rokowniczy
AFP, hCG i LDH w raku jajnika – dla oceny rokowania chorych,
monitorowania chemioterapii, dla oceny efektywności leczenia,
kontroli po leczeniu celem wykrycia przerzutów i/lub wznowy
Zastosowanie markerów
w wybranych chorobach nowotworowych
Nowotwór
Pomocne w
rozpoznaniu
Wartość
prognostyczna
Monitorowanie
Wartość
predykcyjna
Inne o niższej
użyteczności
Rak jelita
grubego
CEA
CEA
CEA
-
Ca 19.9, CA 50, CA
72.4, CA 242
Rak żołądka
CA 72.4
-
CA 72.4, (CEA, CA 19.9)
-
CEA, CA 19.9, CA
50
Rak piersi
CA 15.3
-
CA 15.3, CEA
CA 15.3
CEA, CA 27.29,
MCA, TPS, TPA, CA
549,
Rak jajnika
CA 125
CA 125, AFP,
hCG, LDH
CA 125, CA 19.9 (w niektórych
przypadkach), AFP, hCG, LDH
CA 125
CA 19.9, CA 15.3,
CEA, CA 72.4, TPS