ŚREDNIOWIECZE

Omówienia i materiały do nauki
historii sztuki
część 3
ŚREDNIOWIECZE
ŚREDNIOWIECZE V – XV w.
1.Sztuka BIZANTYŃSKA (V-XV w.) I PRAWOSŁAWNA
2.Sztuka WCZESNOŚREDNIOWIECZNA V – X w.
(Renesans karoliński, Sztuka przedromańska)
ŚREDNIOWIECZE V – XV w.
3.Sztuka ROMAŃSKA (ROMANIZM) XI – XIII w.
4.Sztuka GOTYCKA (GOTYK) poł. XII – pocz. XVI w.
○ wczesny gotyk XII- pocz. XIII w.
○ dojrzały gotyk XIII w.
○ późny gotyk XIV – pocz. XVI w.
MIĘDZY STAROŻYTNOŚCIĄ A ŚREDNIOWIECZEM
CHRONOLOGIA HISTORII BIZANCJUM
• Późny antyk III/IV – V n.e.
• 313 r. n.e. - Edykt Mediolański
• 324 r. n.e. - założenie Konstantynopola przez Konstantyna Wielkiego na miejscu
osady Bizancjum
• 395 r. n.e. - podział Cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie czyli Bizantyjskie
• 476 r. n.e. - UPADEK CESARSTWA ZACHODNIEGO – KONIEC STAROŻYTNOŚCI I
POCZĄTEK ŚREDNIOWIECZA
• 527-565 r. - panowanie cesarza Justyniana
• 726-842 r. okres ikonoklazmu, czyli obrazoburstwa za dynastii izauryjskiej
Ikonoklaści – przeciwnicy kultu obrazów
Ikonoduli – zwolennicy obrazów
• 1054 r. - schizma wschodnia, rozłam Kościoła chrześcijańskiego
na wschodni: grecki, prawosławny i zachodni: łaciński
• 1204 r. – IV krucjata – zdobycie Konstantynopola przez Krzyżowców
• 1453 r. - UPADEK CESARSTWA WSCHODNIEGO – KONIEC ŚREDNIOWIECZA I
POCZĄTEK NOWOŻYTNOŚCI
CECHY ARCHITEKTURY BIZANTYJSKIEJ
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Monumentalne budowle o skomplikowanych planach i bryle.
We wczesnej fazie łączenie planu centralnego i podłużnego (o bazylikowym
charakterze).
Preferowanie planów centralnych: krzyża greckiego, wieloboku, koła, kwadratu;
zazwyczaj łączonych ze sobą.
Obecność kopuł jako dominanty bryły świątyni. Hierarchicznie pomniejszone kopuły
umieszczane nad bocznymi częściami budowli.
W przestrzeni wewnętrznej istotną rolę odgrywają półkoliste eksedry, empory
umieszczane nad obejściami lub nawami bocznymi; wyodrębnione prezbiteria z
apsydami. Przed wejściem wydzielony narteks, w pierwszych wiekach architektury
bizantyńskiej poprzedzony atrium.
Konstrukcja budowli opiera się na kamiennych murach, wielobocznych filarach i
kolumnach z geometrycznymi, dekorowanymi reliefami kapitelami z impostami (w
pierwszych wiekach). Kopuły wsparte na pendentywach.
Dekoracja zewnętrzna skromna – ściany rozczłonkowane lizenami, wzbogacone
blendami.
Wnętrza mroczne, tajemnicze, oświetlone niewielkimi półkoliście zwieńczonymi oknami.
Wnętrza o ścianach i sklepieniach bogato dekorowanych mozaikami lub freskami,
prezbiterium oddzielone przegrodą ołtarzową (ikonostasem).
narteks
eksedry
prezbiterium z apsydą
Kościół San Vitale w Rawennie, 1 poł. VI .w.
przestrzeń centralna
obejście
Kościół Mądrości Bożej (Hagia Sofia) w Konstantynopolu, 1 poł. VI .w.
przypora
pendentywy (żagielki)
empora
eksedry
nawa boczna
przestrzeń centralna z kopułą
filary
przestrzeń centralna z kopułą
prezbiterium z apsydą
filary
narteks
nawy boczne
eksedry
Cechy malarstwa bizantyjskiego
•
•
•
•
•
•
•
•
•
hieratyczna stylizacja – symboliczne ukazywanie postaci i świata
rytmiczność, powtarzalność
izokefalizm
dekoracyjność, ornamentalizm
frontalizm, sztywność postaci
Płaskość, brak wyraźnego modelunku pod szatami
linearność, konturowość, graficzność modelunku
wydłużenie proporcji postaci - deformacja
konwencja, przestrzeganie ustalonych wzorców ikonograficznych
Rodzaje malarstwa bizantyńskiego:
•
•
•
monumentalne (ścienne)
tablicowe (ikona)
miniatorskie (iluminacje książkowe)
Techniki malarstwa bizantyńskiego:
•
•
•
malarstwo monumentalne: fresk, mozaika
malarstwo tablicowe (ikony): enkaustyka, tempera
malarstwo miniatorskie: gwasz
IKONY
• Ikona [eikón obraz] obraz kultowy ukształtowany w sztuce wczesnochrześcijańskiej
wyobrażający osoby święte, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne.
• Charakterystyczna dla chrześcijańskich kościołów wschodnich, w tym
prawosławnego i grekokatolickiego.
• Główne typy ikonograficzne i sposoby malowania ustaliły się w Bizancjum w okresie
obrazoburstwa (ikonoklazmu)730-843 r.
• Na Soborze Nicejskim II 787 postanowiono, że:
• „Kompozycja obrazu religijnego nie może zależeć od artysty, ale ma się opierać na
zasadach sformułowanych przez Kościół i tradycję.”
• Przestrzegano kanonu ikonograficznego i metody malowania według wzoru.
• Legendarnie autorem pierwszych ikon miał być Łukasz Ewangelista.
• Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. z klasztoru św. Katarzyny na Synaju.
Ikonoklazm - spór o obrazy w Cesarstwie Bizantyńskim w latach 726-843
Cesarz Leon III - przywódca ikonoklastów; wydał rozkaz zniszczenia wszystkich
wizerunków w cesarstwie.
Święty Jan z Damaszku - duchowny, w swoich kazaniach i pismach bronił kultu
obrazów, uzasadniając go teologicznie. Uważany za przywódcę ikonoduli.
„Czemuż byśmy oddawali sobie wzajemnie szacunek, jeśli nie dlatego, że uczynieni
jesteśmy na podobieństwo Boga? Jako powiada przez Boga natchniony Bazyli,
uczony w sprawach boskich: Cześć oddawana obrazowi przechodzi na jego
pierwowzór. Pierwowzorem jest temat przedstawiony, od którego wykonuje się
rzecz pochodną.”
•
•
•
•
Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym
Sens i znaczenie ikony zostały sformułowane w teologii ikony w IX w.
Podstawą istnienia ikony jest dogmat Wcielenia Chrystusa
Ikona, jako święty wizerunek nie jest po prostu przedstawieniem postaci świętego
ani ilustracją Pisma ale przypomnieniem tego co niewidzialne; zawiera w sobie
pełną łaski obecność świętego, stanowi emanację bóstwa.
Typy ikonograficzne
• Hodegetria [przewodniczka, wskazująca drogę]
Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa, trzymanego na lewym ramieniu;
określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w
którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu.
• Eleusa [czułość, miłosierdzie]
Maria z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy.
• Pantokrator [Wszechwładca, Pan wszystkiego]
Chrystus, jako władca i sędzia Wszechświata, tronujący, ujęty frontalnie z księgą lub
zwojem i drugą dłonią ze wzniesionymi dwoma palcami.
• Acheiropoietos [nie ręką ludzką uczyniony] Mandylion, Weraikon
najstarsze przedstawienie Chrystusa w formie samej twarzy lub twarzy na
rozwiniętej chuście.
• Deesis [modlitwa, prośba]
w centrum Chrystus Pantokrator obok Maria i Jan Chrzciciel (tzw. małe Deesis),
Archaniołowie Michał i Gabriel, Apostołowie
(tzw. wielkie Deesis w ikonostasie).
Patriarchowie
Rząd proroków i Ojców Kościoła
Grupa Deesis
Ostatnia Wieczerza
wielkie święta Prazdniki
Rząd świąteczny
lokalny święty
MB
Zwiastowanie
carskie wrota
CH
patron cerkwi
Ikony namiestne i wrota
diakońskie wrota
WCZESNE ŚREDNIOWIECZE
CHRONOLOGIA
Sztuka wczesnego średniowiecza inaczej sztuka przedromańska od 500 r. do 1000 r.
1. Sztuka okresu Wędrówki Ludów IV – VIII w. (przedkarolińska)
2. Sztuka Karolińska (renesans karoliński) VIII – IX w.
3. Sztuka Ottońska – X w. (pokarolińska)
Ornament wczesnośredniowieczny - PLECIONKA
WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW IV – VI WIEK
• 370 r. Hunowie atakują plemiona germańskie wkraczając na stepy czarnomorskie
uruchamiając wielką wędrówkę ludów
• 378-382 najazd Wizygotów na Bałkany zakończony traktatem z cesarzem
Teodozjuszem Wielkim
• 410 Wizygoci dowodzeni przez Alaryka wkraczają do Rzymu
• 409 początek inwazji Germanów na Półwysep Iberyjski
• 429 Wandalowie zdobywają Północną Afrykę
• 440 inwazja Anglów, Sasów i Jutów na Brytanię
• 452 r. inwazja Hunów pod wodzą Attyli na Italię
• 455 r. Wandalowie zdobywają i łupią Rzym
• 481 r. początki inwazji Franków w Galii
• 568 r. Longobardowie tworzą swoje państwo w Italii Płn.
ILUMINATORSTWO
WYSP BRYTYJSKICH - IROSZKOCKIE
• Ewangeliarz z Durrow 675 r.
• Ewangeliarz z Lindisfarne 698 – 721 r.
• Księga (Ewangeliarz) z Kells 800 r.
Program dekoracyjny ewangeliarza:
Trzy stronice iluminowane poprzedzające każdą Ewangelię
1. z symbolem ewangelisty - autor
2. strona dywanowa (kobiercowa)
3. strona inicjału początku tekstu
PAŃSTWO FRANKÓW
• 481 królem Franków zostaje Chlodwig
• 486 chrzest Chlodwiga
• 732 zwycięstwo w bitwie pod Poitiers, pod wodzą Karola Młota (założyciela
późniejszej dynastii karolińskiej) powstrzymanie ekspansji Arabów
• 751 detronizacja ostatniego króla merowińskiego – królem zostaje Pepin Krótki
• 768 syn Pepina Karol zostaje królem Franków
• 800 Karol Wielki zostaje cesarzem w Rzymie
• 843 Traktat w Verdun, państwo Karola Wielkiego podzielone między synów
Ludwika Pobożnego:
Lotara, Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego
• Lotar: tytuł cesarza; Italia i pas ziem od Flandrii po północną Italię i brzegi Morza
Śródziemnego
• Ludwik Niemiec Francia Orientalis
• Karol Łysy Francia Occidentalis
Akwizgran, Pałac Karola Wielkiego, ok.800 r. rekonstrukcja
Kaplica pałacowa
Klasztor Sankt Gallen ok. 830 r.
Kościół - bazylika dwuchórowa
Wirydarz
krużganki
Klasztor
SZTUKA ROMAŃSKA
Chronologia
•
•
•
•
•
Okres przedromański – 2 połowa X wieku
Wczesny romanizm - XI wiek 1000-1080
Dojrzały romanizm - XI/XII i XII wiek
[we Francji równolegle od 1144 rozwija się styl gotycki]
Późny romanizm - 1 poł. XIII wieku
Hildesheim, kościół św. Michała - 1010-1240r., plan, przekrój i bryła
Hildesheim, kościół św. Michała – od 1010 r., plan, przekrój i bryła
CECHY ARCHITEKTURY ROMAŃSKIEJ
• Budowle wysokie, masywne, wieloczłonowe o formach geometrycznych, prostych i
surowych; o zwartych oraz ciężkich proporcjach, przejrzystym układzie spiętrzonych
i schierarchizowanych brył.
• Czytelność brył wynikiem addycyjności - dodawania osobnych, autonomicznych
jednostek przestrzennych.
• Plany budowli przeważnie podłużne, bazylikowe - często wykorzystujące formę
krzyża łacińskiego; występują też układy dwuchórowe (z dwiema apsydami od
wschodu i zachodu - nieraz wtopioną wraz z emporą w westwerk); pojawia się też
prezbiterium otoczone ambitem (obejściem) z wieńcem apsyd.
• Cechy przestrzeni: wyodrębnianie poszczególnych przestrzeni, artykulacja,
wymierność, rytm jednostek przestrzennych; wnętrza mroczne, tajemnicze.
• Wnętrza przekryte drewnianym stropem lub sklepieniami (głównie kolebkowymi
lub krzyżowymi, wzmocnionymi pasami gurtów).
• Zazwyczaj skromna dekoracja zewnętrzna oparta na blendach, lizenach
i gzymsach, niewielkie okna zamknięte półkoliście; biforia i triforia; fryzy arkadowe
i kostkowe; kapitele kolumn i portale uskokowe z dekoracją rzeźbiarską.
• Konstrukcja budowli prosta, oparta na grubych murach i wewnętrznych filarach,
wzniesionych najczęściej z kamiennych ciosów.
• Górujący nad okolicą, sięgający nieba Zamek Boży
Sklepienia:
Przywrócenie umiejętności przesklepiania dużych powierzchni.
Typy sklepień:
• Kolebkowe
• Kolebkowe na gurtach
• Krzyżowe
NIEMIECKIE KATEDRY CESARSKIE
•
•
•
•
Katedra NMP i św. Stefana w Spirze 1027-1061 i po 1080 r.
Katedra św. Piotra w Wormacji, 1110 – 1181 r.
Katedra św. Marcina i Szczepana w Moguncji, 1100 – 1137 r.
Kościół opacki Maria Laach, XII w.
FRANCJA - KOŚCIOŁY REFORMY KLUNIACKIEJ
• Kościoły opactwa CLUNY, Burgundia:
Cluny I - 1 poł. X w.
Cluny II - X/XI w.
Cluny III 1088 – 1110
• kościół opacki Notre Dame Paray-le-Monial, Burgundia, 1 poł. XI
• Kościół opacki św. Marii Magdaleny w Vézelay, Burgundia, kon. XI/XII w.
OPACTWO BENEDYKTYNÓW W CLUNY
Opactwo zostało założone w 910 r. przez księcia Akwitanii Wilhelma Pobożnego.
Wilhelm nadał klasztorowi w Cluny przywilej uwalniający benedyktynów od wszystkich
przyszłych zobowiązań wobec władcy i jego rodziny innych niż modlitwa, oraz nadał
opactwu przywilej nominacji kolejnych opatów. Oba te przywileje uwalniały klasztor od
wszelkich powiązań z władzą świecką. Opactwo zostało podporządkowane bezpośrednio
papieżowi. W X w. taka wolność od wpływów świeckich była ewenementem, jako że był
to szczytowy okres dominacji Cesarstwa nad Papiestwem. Normą była symonia i
zwierzchność władzy świeckiej nad majątkami kościelnymi. Za postępującą feudalizacją
Kościoła następował rozkład moralny - duchowni zajmowali się przede wszystkim
zarządzaniem swoimi dobrami zamiast duszpasterstwem. Częste były nawet odstępstwa
od reguły celibatu, bowiem duchowni woleli przekazywać swoje dobra w ręce dzieci, niż
je porzucać. W tej sytuacji wprowadzona w klasztorze w Cluny surowa reguła
narzucająca "wieczną modlitwę" trafiła w potrzebę odnowy religijnej i stała się bardzo
popularna. Dzięki popularności swojej reguły, klasztor w Cluny zaczął wkrótce zakładać
zgromadzenia podległe i przyciągać do siebie inne klasztory benedyktyńskie. Jednak w
przeciwieństwie do luźno powiązanych ze sobą do tej pory zgromadzeń, klasztory
kluniackie były ściśle podporządkowane domowi macierzystemu w Cluny, tworząc
swoisty system feudalny.
Cluny stworzyło dużą kongregację, w której administratorzy podległych klasztorów
służyli jako zastępcy opata Cluny i byli przed nim odpowiedzialni. Przeorowie, jak ich
nazywano, byli mianowani przez opata i spotykali się w Cluny raz na rok, aby omówić
sprawy administracyjne i złożyć sprawozdania.
W szczytowym okresie potęgi opactwa, w XII wieku, posiadało ono, według różnych
źródeł, od 800 do 1200 klasztorów podległych. W całej kongregacji kluniackiej żyło
wtedy jakieś 20 000 mnichów.
prezbiterium
obejście z
wieńcem
apsyd
dwa
transepty z
wieżami i
apsydami
pięcionawowy
korpus
narteks z
2-wieżową fasadą
Trzeci kościół St-Pierre-et-St-Paul w Cluny inaczej Cluny III 1088 - 1110
FRANCJA – HISZPANIA: KOŚCIOŁY PIELGRZYMKOWE
• Santiago de Compostela, Hiszpania, XI-XII w.
• katedra Saint Sernin w Tuluzie, Francja, XI-XII w.
• kościół opacki Sainte Foy w Conques, Francja, 2 poł.XI-1 poł. XII w.
Kościół pielgrzymkowy – pseudobazylika
Nawa główna wyższa od naw bocznych, ale nie posiada
własnych okien z powodu empor znajdujących się nad
nawami bocznymi.
CYSTERSI
• 1098 oddzielenie się mnichów z Cluny pod przewodem Roberta, zakładają w
Citeaux [Cisercium] zakon.
• Zakon kontemplacyjny o ścisłej i surowej regule.
• Św. Bernard z Clairvaux [1091-1153] najwybitniejszy cysters, mistyk, inicjator II
krucjaty.
Cechy architektury
• Bazyliki z bezwieżowymi fasadami i prosto zamkniętym prezbiterium.
• Zastosowanie elementów konstrukcji architektonicznej używanych w gotyku.
• Oszczędność środków wyrazu, surowe, proste bryły, bez dekoracji rzeźbiarskiej.
• Ważna rola światła - wyraz mistycznej jedności z Bogiem. Rzeźby zastępuje światło.
Kościół klasztorny
Kapitularz
Skryptorium
Wirydarz z krużgankami
Refektarz
Kuchnia
Gołębnik
Piekarnia
Furta klasztorna
Kuźnia
Młyn
Biblia Pauperum
(biblia ubogich)
Zasada uzasadniająca obecność przedstawień religijnych w obrębie kościoła ich
użytecznością w objaśnianiu prawd wiary wiernym.
Założenie służebności obrazu:
"Obraz jest w tym celu wystawiany w kościele, aby ci, co nie umieją czytać,
przynajmniej patrząc na ściany czytali na nich to, czego nie mogą czytać w
książkach.„
Św. Grzegorz Wielki
Funkcje:
• Dydaktyczna - postulat czytelności przekazu
• Komemoracyjna - łatwo zapadająca w pamięć, sugestywna
• Dekoracyjna
RZEŹBA ROMAŃSKA
Największa zdobycz romańszczyzny:
pojawienie się rzeźby figuralnej w tradycyjnym materiale, (kamieniu) wymagającym
opanowania zapomnianej od 800 lat techniki, w dużej skali i doskonałej formalnie.
Charakterystyka:
• Antynaturalistyczna deformacja
• Zrytmizowanie postaci ludzkiej
• Swobodne przekształcenia dające figurze swoistą ekspresję
• Odnalezienie trójwymiarowego sensu rzeźby
• Prawo ramy - dopasowanie figury do wyznaczonej przez architekturę powierzchni
5.
1.
2.
4.
4.
6.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Tympanon
Nadproże
Filar środkowy
Węgary
Archiwolty
Ościeża uskokowe z kolumienkami
Romański portal uskokowy
3.
Tuluza, Saint Sernin, Maiestas Domini, ok. 1096
Święty Jan - orzeł
Święty Łukasz- wół
Święty Mateusz anioł
Święty Marek - lew
Prorok Izajasz, kościół Sainte-Marie w Souillac, XII w.
• Relief wypukły
• Kompozycja wertykalna
• Postać wpisana w wydłużony prostokąt
(prawo ramy)
• Postać o wydłużonych proporcjach
• Postać rozczłonkowana (wyodrębnienie
poszczególnych części anatomii)
• antynaturalistyczna deformacja
• Anatomia zaznaczona schematycznie
• Zrytmizowanie układu postaci
• Linearyzm w budowaniu formy
• Dekoracyjność przedstawienia
• Nienaturalne wygięcie ciała nadaje
całości swoistej ekspresji
• Brak wyrazu emocjonalnego na twarzy
GOTYK
TERMIN
• Nazwa Gotyk przejęta od XVI wiecznego twórcy Giorgio Vasariego, który w
Żywotach najsłynniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów sztukę
przedrenesansową nazywa sztuką barbarzyńskich Gotów ponoszących według
niego odpowiedzialność za upadek kultury starożytnego Rzymu.
• Zmianę pejoratywnego nastawienia do gotyku przynosi wiek XIX.
CHRONOLOGIA GOTYKU
2 połowa XII – XV w.
• Narodziny około połowy XII wieku w domenie królów francuskich na obszarze
Ile-de-France w rejonie Paryża
• Początek gotyku: 1144 r. konsekracja chóru kościoła opackiego Saint-Denis pod
Paryżem
• Anglia od ok.1170 r. do XVII w.
• Inne kraje: Hiszpania, Niemcy, Skandynawia, Europa Środkowa: XIII - pocz. XVI w.
• W czasie wypraw krzyżowych dociera na Cypr i Bliski Wschód
• Włochy do początku XV w., w okresie XIII w. [duecento] i XIV w. [trecento]
współistnieje z protorenesansem
• Wczesny gotyk - 2 połowa XII w.
• Dojrzały gotyk – XIII w.
• Późny gotyk - XIV, XV do XVI w.
CECHY GOTYKU
System szkieletowy pełniący funkcję nośną:
• Sklepienie wsparte na żebrach ze zwornikami
• Filary wiązkowe
• System przyporowy: przypory i łuki przyporowe
• Łuk ostry
•
•
•
•
•
•
•
Strzelistość - wertykalizm
Unifikacja planu, bryły i przestrzeni
Redukcja powierzchni ścian
Duże, zamknięte ostrołukowo okna
Wykorzystanie światła - dematerializacja wnętrza
Chór z obejściem i wieńcem kaplic ułożonych promieniście
Bogata dekoracja architektoniczna, ornamentalna i rzeźbiarska elewacji
zewnętrznych
Podstawowe elementy szkieletowej konstrukcji gotyckiej
System łuków odporowych
Przypory
Żebra i zworniki sklepienia
łuk ostry
Katedra w Amiens
Filary (wewnętrzne) wiązkowe
GOTYCKA DEKORACJA ARCHITEKTONICZNA
1.
2.
3.
•
•
•
Maswerk – dekoracyjny, wewnętrzny podział w oknie gotyckim.
Wimperga – trójkątne zwieńczenie architektoniczne gotyckich portali, okien,
wnęk itp.
Pinakiel, fiala – obeliskowa sterczyna w formie wieżyczki stosowana jako
dekoracja w architekturze gotyckiej.
Kwiatony – dekoracyjne zwieńczenia w formie stylizowanych kwiatów,
umieszczane na szczytach wimperg, kwiatonów itp.
Żabki (pełzanki, czołganki) – dekoracyjne wypustki w formie stylizowanych listków
umieszczane w rzędach na krawędziach gotyckich profili, wimperg i pinakli.
Żygacze, gargulce – zoomorficzne lub demoniczne figury umieszczane w górnych
partiach gotyckich kościołów (pod linią dachów lub na wieżach) najczęściej
pełniące rolę rynien odprowadzających wodę deszczową na zewnątrz linii murów.
sklepienie palmowe
sklepienie sześciodzielne
sklepienie krzyżowo-żebrowe
sklepienie wachlarzowe
sklepienie gwiaździste
sklepienie sieciowe
sklepienia z żebrami krzywobieżnymi
sklepienie kryształowe
FRANCJA
• Wczesny gotyk 1144-1200
• Dojrzały gotyk 1200-1299
• Późny gotyk – płomienisty [flamboyant] 1300-1500
KOŚCIÓŁ OPACTWA SAINT-DENIS
• Przebudowa z inicjatywy opata Sugera - chór i fasada
• 14 lipca 1140 położenie kamienia węgielnego, 1144 konsekracja chóru w obecności
króla Henryka VII i królowej Eleonory Akwitańskiej.
• Po raz pierwszy zastosowano gotycki system konstrukcji
• Suger opisał budowę nowego kościoła zaznaczając szczególny charakter działania
światła.
• O chórze i półkolistym wieńcu kaplic pisał, że:
„Kolumny chóru ustawiono za pomocą narzędzi geometrii i arytmetyki tak by
szerokość chóru była odpowiednio równa nie wliczając w to wspaniałych i trafnie
pomyślanych kaplic obejścia, dzięki którym cały kościół będzie błyszczał cudownym i
nieprzerwanym światłem najświętszych okien przenikającym wewnętrzne piękno.”
ANGLIA
• Wczesny angielski [Early English] ostatnia ćw. XII - 1poł XIII w.
• Styl dekoracyjny [Decorated Style] 2 połowa XIII - XIV w.
• Styl perpendykularny [Perpendicular Style] koniec XIV - XV/XVI w.
KRAJE NIEMIECKIE
• Gotyk wczesny 1230-1300
• Gotyk dojrzały Hohgotik 1 połowa XIV w.
• Późny gotyk Spät [Sonder] 2 połowa XIV-XV w.
• W połowie XIV w. wykształca się nowy typ kościoła - hala, która zastępuje bazylikę
(kościół halowy – świątynia o nawach wewnętrznych równej wysokości)
• W XIV w. następuje podział architektury na tym obszarze na kamienną (południe:
Bawaria, Austria, Czechy i ceglaną (północne pobrzeża Morza Bałtyckiego, Polskę,
Skandynawię)
• W architekturze północy przewagę zdobędzie model redukcyjny gotyku
(gotyk redukcyjny – nurt gotyku o uproszczonej konstrukcji szkieletowej i
zredukowanej, skromnej dekoracji).
WŁOCHY
• Gotyk wczesny i dojrzały: Duecento (1200) -XIII w.
• Późny gotyk: Trecento (1300) - XIV w.
obejmuje również jeden z nurtów sztuki Quattrocenta (1400) - XV w. równoległego
do Wczesnego Renesansu.
• Rola zakonów (cystersów, franciszkanów i dominikanów) w pojawieniu się i
rozprzestrzenianiu gotyku we Włoszech i ukształtowania się nurtu redukcyjnego.
• Odmienność charakteru gotyku włoskiego w stosunku do francuskiego, jak i
pozostałych krajów Europy.
• Rola architektury świeckiej wyrażającej potęgę północnowłoskich republik
kupieckich w tym okresie.
• Protorenesans – zjawiska w sztuce włoskiej XIII-XIV w. odwołujące się do Antyku a
wyrastające z budzącej się świadomości odrębności narodowej i kulturowej,
zapowiadające nadejście Renesansu w XV w.
POLSKA
• Rozwój gotyku wiązał się z konsolidacją królestwa i szybką urbanizacją kraju
• Wczesny gotyk 1240 – 1300 współistnienie i przełamywanie się form romanizmu
i gotyku
• Dojrzały gotyk 1300 – 1450 kształtują się odrębne środowiska artystyczne
• Późny gotyk 1450 – 1520 1519 budowa Kaplicy Zygmuntowskiej
• Dominujący na ziemiach polskich model architektury to gotyk redukcyjny związany
z wpływami architektury cystersów i zakonów żebraczych
• Podział pod względem materiałowym:
1. Małopolska i Śląsk: kamień i cegła
2. Wielkopolska, Pomorze: cegła
URBANISTYKA I ARCHITEKTURA ŚWIECKA
•
•
•
•
Wzrost znaczenia miast i mieszczaństwa od XII w.
Między rokiem1100 a 1300 liczba mieszkańców Europy potroiła się.
Przechodzenie od feudalnej gospodarki rolniczej do ekonomii opartej na handlu.
Pionierska rola miast włoskich bogacących się na handlu z Lewantem i przewożeniu
uczestników krucjat, w których kształtują się podstawy bankowości i produkcji
nakładczej.
• W połowie XII w. Europa była słabo zaludnionym kontynentem wieśniaków, gdzie
klasztory i zamki możnych stanowiły ośrodki władzy i nauki. Ambicje biskupów by
mieć własne potężne katedry stanowiły przejaw rozbudzenia cywilnej dumy miast.
150 lat później miasta rozrosły się do rozmiarów rojnych centrów handlowych a
mieszczanie czuli coraz bardziej niezależni od władzy kościoła i panów feudalnych.
• Rozwój ośrodków uniwersyteckich.
• Urbanistyka: regularne plany szachownicowe, prostokątny rynek o wymiarach
60x50 m. lub 100x200 m.
• Główne budowle: kościół farny, ratusz, waga, sukiennice.
ZAMKI GOTYCKIE
• Podział:
• Wyżynne – wznoszone na wzgórzach o najczęściej nieregularnym planie, zależnym
od charakteru szczytu.
• Nizinne – o regularnym planie.
• Donżon [stołp], wieża obronna - budowla wyjściowa w kształtowaniu się formy
zamku
• Zamek Górny – główna część zamku z donżonem i pałacem
• Zamek Dolny – zabudowania gospodarcze i mieszkania służby
CHRAKTERYSTYKA RZEŹBY GOTYCKIEJ
• Nowa postawa aprobująca życie doczesne związana z rozwojem nauki (pierwsze
uniwersytety), oraz rosnącym znaczeniem mieszczaństwa.
• Afirmatywna koncepcja świata w pismach św. Tomasza z Akwinu [1225-1274] i
nauczaniu św. Franciszka z Asyżu [1182-1226]
• Odchodzenie od fantastyki romańskiej na rzecz realnego odzwierciedlania
rzeczywistości.
• Bogactwo tematów: dzieje Marii i świętych, ziemskie życie Chrystusa;
uczłowieczenie postaci i aktualizacja przedstawień religijnych.
• Ewolucja formy prowadziła od stylizacji i idealizacji ku realizmowi i coraz większej
ekspresji, czasem prowadzącej do deformacji figury.
• Środki wyrazu artystycznego:
- poszukiwanie naturalności, realizm
- przedstawienia więzi uczuciowej, np. Matka Boska i Dzieciątko
- odrzucenie hieratyzmu sztuki romańskiej
- uniezależnienie rzeźby od architektury (zanik „prawa ramy”)
RZEŹBA PÓŹNOGOTYCKA XIV – XV w.
• Materiał: drewno lub kamień; polichromia
• XIV w. - nurt doloryzmu (misteryjny) Krucyfiksy mistyczne, Piety;
Sztuka o silnej ekspresji, podkreślająca ludzki wymiar Chrystusa i Marii –
wyrastająca z kaznodziejskiej działalności dominikanów i franciszkanów,
skierowanej do ludności miast XIV w. w obliczu dramatycznych plag, które nękały
Europę w tym okresie (wojny, klęski głodu, epidemie – „Czarna Śmierć ” w 1348r.).
• Gotyk międzynarodowy, styl szat miękkich, koniec XIV w. do połowy XV w.
Piękne Madonny
Nurt sztuki późnogotyckiej wyrażający estetyczne ideały feudalnych elit (władców,
książąt, rycerstwa, a także hierarchii kościelnej: papieży, kardynałów, biskupów).
Sztuka subtelna i wyrafinowana, ukazująca ówczesny ideał piękna kobiecego, o
delikatnej, stonowanej ekspresji.
• Styl szat łamanych - realizm mieszczański, druga połowa XV w.
Sztuka późnogotycka powstająca jako wyraz mecenatu mieszczańskiego,
świadczącego o zamożności i aspiracjach elit miejskich XV w. Uwspółcześnianie
przedstawień religijnych i nasycanie ich realistycznymi i rodzajowymi elementami
zaczerpniętymi z rzeczywistości. W draperiach szat stosowane charakterystyczne
„ostre” łamania.
Pieta z Lubiąża, ok. 1360 MNW
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Materiał i technika:
Rzeźbiona w drewnie i polichromowana
Kompozycja i stosunek do przestrzeni:
Rzeźba figuralna, wolnostojąca
Maria siedząca, trzymająca ciało
Chrystusa – układ schodkowy
Kompozycja statyczna, oparta na pionach
i poziomach, z lekkim skosem – postać
Chrystusa
Grupa zwarta, ujęta od przodu, zamknięta
na przestrzeń
Środki artystycznego wyrazu i ekspresja:
Formy twarde, zgeometryzowane
Odchodzenie od realizmu
Zachwiane proporcje postaci
Deformacja podkreślająca dramatyzm
sceny
Eksponowanie ran i wychudzenia ciała
Chrystusa
Silna ekspresja – twarz Marii zeszpecona
bólem
Dekoracyjny układ szat
Piękna Madonna z Wrocławia, ok. 1390 MNW
• CECHY FORMY
• Materiał i technika:
• Kuta w kamieniu; polichromowana
• Kompozycja i stosunek do przestrzeni:
• Rzeźba figuralna pełnoplastyczna
• Madonna stojąca z Dzieciątkiem trzymanym
na ręku
• Postać ujęta w gotyckim kontrapoście
(esowate wygięcie ciała)
• Statyczna, zwarta (mimo prześwitów)
• Wertykalna
• Ujęta od przodu, obojętna na przestrzeń
• Środki artystycznego wyrazu i ekspresja:
• Wydłużenie proporcji postaci
• Idealizacja – subtelne podkreślenie urody
Marii
• Dekoracyjność głęboko modelowanych fałd
szat
• Podkreślenie relacji emocjonalnych matki i
syna
• Eksponowanie gestów Marii i Jezusa
• Nastrój intymności, macierzyństwa
SARKOFAG TUMBOWY
• typ nagrobka wykształcony w XIII wieku we
Francji;
• zawiera treści religijne, świeckie i polityczne;
• płyta wierzchnia z pełnoplastyczną leżącą
figurą zmarłego z atrybutami władzy
ziemskiej; oglądana z góry sprawia wrażenie
stojącej (otwarte oczy) - prezentacja
zmarłego przed Sądem Ostatecznym;
• na bokach tumby (skrzyni) - uroczystości
pogrzebowe, płaczkowie;
• Odmianą nagrobka jest sarkofag tumbowy
z baldachimem.
OŁTARZ SZAFIASTY (SZAFA OŁTARZOWA)
Późnogotycka nastawa ołtarzowa (retabulum),
wykształcone w XIV w. i charakterystyczne dla
wnętrz kościelnych w XV i XVI w. o złożonej
strukturze, składającej się z:
• Szafy środkowej z rzeźbami lub malowanej;
• predelli, umieszczonej poniżej szafy środkowej,
poziomej części z przedstawieniami;
• skrzydeł bocznych, zamykających szafę środkową;
w zależności od ilości par skrzydeł wyróżniamy:
1. TRYPTYKI – z jedną parą skrzydeł.
2. PENTAPTYKI – z dwiema parami skrzydeł.
3. POLIPTYKI – z wieloma parami skrzydeł.
• Zwieńczenie w formie architektonicznej,
umieszczone nad szafą środkową, z figurami.
Wit Stwosz (Veit Stoss) ok. 1448-1533
Niemiecki rzeźbiarz późnogotycki, jeden z przedstawicieli nurtu mieszczańskiego
realizmu.
W 1477 przybył do Krakowa z Norymbergii, jako w pełni ukształtowany artysta, dla
realizacji zmówienia na ołtarz główny w kościele miejskim, który kończy w 1489 roku.
W Krakowie spędza 20 lat. W roku 1496 wyjeżdża do Norymbergii.
Dzieła Wita Stwosza w Polsce:
• Ołtarz Mariacki w kościele Mariackim w Krakowie (1477-1489 r.)
• Nagrobek króla Kazimierza Jagiellończyka w katedrze na Wawelu (1492 r.)
• Krucyfiks ołtarza bocznego (zwany Schlackerowskim) w kościele Mariackim
w Krakowie (1496 r.)
• Nagrobek biskupa Piotra z Bnina w katedrze we Włocławku (1493-95 r.)
• Nagrobek arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego w katedrze w Gnieźnie (po 1493 r.)
• Płyta epitafijna Filipa Buonaccorsiego zwanego Kallimachem kościele dominikanów
w Krakowie (ok. 1500 r.)
Szafa zamknięta
12 scen z życia Marii i Jezusa
Szafa otwarta
na ruchomych skrzydłach:
6 Radości Maryi
od Zwiastowania
po Zesłanie Ducha Świętego