Dziedzictwo kulturowe - tradycja

Prof. zw. Jerzy Nikitorowicz
Dziedzictwo kulturowe – Tradycja
Olecko 2007
MCEiIL
Dziedzictwo kulturowe oznacza dobra kulturowe,
które są przekazywanie z pokolenia na pokolenie;
- wszystko to, co przejmuje się w spadku od
wcześniejszych generacji, a więc to, co jest
najbardziej uznawane i cenione, jak też i to, co może
być w kontekście nowych warunków i sytuacji
niepożądane i odrzucane.
Dziedzictwem kulturowym jest ogół wytworów kultury
jakiejś zbiorowości, stąd powiązania z takimi
kategoriami pojęciowymi, jak: kultura, tradycja,
ojczyzna, patriotyzm, dorobek kulturowy,
kompetencje kulturowe, tożsamość kulturowa,
wartości kulturowe.
Specyfiką dziedzictwa kulturowego jest zdolność do
trwania pewnych idei, przedmiotów, zachowań, ich
zobiektywizowanie, przekaz międzygeneracyjny i
oddziaływanie na zachowania innych. Inaczej, jest to
ta część kultury, która jest przekazywana następnym
pokoleniom i zdała egzamin trwałości w czasie.
W odróżnieniu od dziedzictwa biologicznego obejmuje
to wszystko, co związane jest z dobrami kultury,
zachowaniami ludzkimi oraz przedmiotami
stanowiącymi rezultaty tych zachowań.
Będąc związane z tradycją sięgającą wielu pokoleń
zawiera immanentnie gwarancję trwałości i ulega
idealizacji, stając się zbiorem wartości uświęconych,
symboli otoczonych czcią i powagą. Każda grupa
bowiem chroni własny system wartości aby zapewnić
sobie poczucie bezpieczeństwa. W tym przypadku
postawy chroniące dziedzictwo traktowane są jako
pożądane, dobre, naturalne, oczywiste, a każde
odstępstwo od nich traktowane jest najczęściej jako
nienaturalne, niepożądane, złe. Jeśli postawy te
uzyskują dodatkowe sankcje prawne lub religijne,
wówczas odstępstwa od nich uznawane są za
poważne wykroczenia.
W 1995 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej
skierowało do szkół i innych placówek oświatowych
założenia programowe „Dziedzictwo kulturowe w
regionie”. „Ich celem jest nadanie należytej rangi
kształceniu i wychowaniu regionalnemu, pełniejsze
poznanie własnej kultury, dziedzictwa historycznego,
kształtowanie świadomych swych możliwości i
powinności obywateli kraju i swojej „małej ojczyzny”,
ale także kształtowanie postaw otwartych,
nastawionych na zrozumienie innych ludzkich kultur,
zbliżenie europejskie”.
Zwraca się w nich uwagę na wartość wspólnoty,
poczucia zakorzenienia jednostki, przynależności do
kultury, pogodzenie postawy regionalizmu z postawą
uniwersalizmu. W roku 2000 z kolei, w zeszycie 24
biblioteczki reformy znajdujemy następną wypowiedź
„MEN o edukacji regionalnej – dziedzictwie kulturowym
w regionie”.
Zwrócono w nim uwagę miedzy innymi na prawo do
własnego dziedzictwa kulturowego, wychowawcze
wartości oraz przedstawiono podstawę programową
ścieżki edukacyjnej – Edukacja regionalna –
dziedzictwo kulturowe w regionie – dla szkoły
podstawowej i gimnazjum, jak też projekt podstawy
programowej tejże ścieżki edukacyjnej dla liceum
profilowanego ze wskazówkami organizacyjnymi i
metodycznymi.
W efekcie powyższego powstało i powstaje wiele
programów opracowywanych w różnych regionach,
które są dopuszczane do użytku szkolnego przez
MEN. Między innymi szczegółowy program
humanistycznego bloku tematycznego dla klas I – III
gimnazjum „Nasze dziedzictwo”, którego celem jest
stworzenie pomostu między przeszłością a
przyszłością. Suma celów, umiejętności i kompetencji
stanowi pełny program dydaktyczny bloku
przedmiotowego. Blok jest ułożony chronologicznie i
przedstawia najdawniejsze dzieje ludzkości, starożytny
wschód, Grecję, Rzym, średniowieczną Europę.
Polskę pierwszych Piastów, humanizm i reformację,
Rzeczpospolitę Obojga Narodów, okres napoleoński,
Europę i ziemie polskie po kongresie wiedeńskim,
rewolucje i I wojnę światową, powstanie nowego ładu
po wojnie, odradzanie się państwa polskiego, kryzys
gospodarczy i totalitarne niebezpieczeństwo, II wojnę
światową aż problemów współczesnego świata i III
Rzeczpospolitej.
W kontekście powyższego tradycją z edukacyjnego
punktu widzenia określiłbym nadawanie wartości
wydarzeniom i zachowaniom z przeszłości,
przechowywanie ich, a następnie przekazywanie
różnymi sposobami i formami kolejnym pokoleniom.
Problemem pozostaje jednak to, kto i jak je przejmuje i
pielęgnuje oraz to, że jedni uważają coś za ważne i
dbają o utrwalenie, inni zaś tego nie aprobują i
odrzucają. Jedni dbają o poszukiwanie atrakcyjnych
form przekazu i wykorzystują określone warunki i
sytuacje, inni nie dbają o przekaz lub oczekują na
sprzyjające okoliczności lub rezygnują z
systematycznego przekazu.
Konserwatyści rozumiejąc tradycję jako synonim
doświadczenia ludzkiego, któremu należy się
szacunek, traktują ją jako dobro, wartość i mądrość, z
kolei racjonaliści, przypisując najwyższą moc
rozumowi, to samo traktują jako zło, fałsz i głupotę.
Stąd ciągle istotne wydaje się pytanie Jerzego
Szackiego: czy należy być za tradycją czy przeciw niej?
Pytanie to rodzi wiele następnych. Oto niektóre z nich:
czy nowoczesność odrzuca tradycję, czy w kulturze
masowej jest miejsce na tradycje, jakie wzory i wartości
transmitujemy i dlaczego, a jakie odrzucamy, czy
tradycja to nasz emocjonalny stosunek do spuścizny
ustępujących generacji, czy ma być przedmiotem
wolnego wyboru czy winna być instytucjonalnie
przekazywana, czy tradycją ma stawać się wszystko to,
co przejmujemy w spadku od wcześniejszych
generacji, czy tylko to, co jest najbardziej uznawane i
cenione, co czynić z tym, co może być niepożądane i
odrzucane przez następne pokolenia?
Tradycja jest wielowymiarową kategorią kulturową i
może być analizowana z punktu widzenia
jednostkowego, określonych grup społecznych,
narodów, społeczeństw, cywilizacji, kontynentów itp.
Można także dokonywać analiz tej kategorii porównując
społeczeństwa przednowoczesne w opozycji do
nowoczesnych i analizować znaczenie dziedzictwa
kulturowego w życiu społecznym. W każdym jednak
przypadku istotą jej jest trwanie określonych idei i
wydarzeń z przeszłości bez względu na czas i
okoliczności, ich utrwalanie, nadawanie wartości i
przekazywanie następnym pokoleniom.
W większości określeń w literaturze przedmiotu
podkreśla się społeczną wartość tradycji, dochowanie
wierności tradycji w lokalnych społecznościach, co
zapewnia ich trwanie, a określając zakres,
przywołuje się szeroko rozumiany dorobek kulturowy,
wskazując na bliskość z pojęciem kultura.
J. Szczepański podkreślił, że dziedzictwo, to tylko
część systemów, które zdały egzamin trwałości w
czasie. „Dziedzictwo kulturalne ulega zazwyczaj
idealizacji, staje się zbiorem wartości uświęconych,
symboli otoczonych postawami emocjonalnymi, a zatem
i czynnikiem integracji grup, ośrodkiem ich skupienia,
czynnikiem ich ciągłości i trwałości w kryzysach”.
Z kolei J. Szacki stwierdza, że tradycją … „są te
wzory odczuwania, myślenia i postępowania, które ze
względu na swą rzeczywistą lub domniemaną
przynależność do społecznego dziedzictwa grupy są
przez jej członków wartościowane dodatnio lub
ujemnie”. Stąd, badając tradycję badamy nie tylko
przedmiot ale i postawy wobec przeszłości oraz
sposób przekazywania wartości.
Wielostronna analiza zakresu problemowego tradycji
pozwoliła wyróżnić cztery aspekty:
przedmiotowy – treści przekazywanych dóbr kulturowych,
podmiotowy - nosiciele tradycji,
czynnościowy – mechanizmy i środki przekazu,
edukacyjny - kształtowanie postaw i zintegrowanej
tożsamości.
Tradycja w aspekcie przedmiotowym rozumiana jest
jako dziedzictwo kulturowe i może być traktowana
jako synonim kultury. Stanowi całokształt wszystkich
wytworów kulturowych, działalności materialnej i
duchowej kolejnych generacji, które oddziałują na
współczesne i warunkowane są potrzebami
przyszłości. Analizujemy więc i badamy składniki życia
zbiorowego, które są spuścizną przeszłości mając na
uwadze współczesność i przyszłość. W tym przypadku
w badaniach można uwzględnić koncepcję podłoża
historycznego K. Dobrowolskiego.
W życiu społecznym nic bowiem nie zaczyna się od
zera i od początków istnienia ludzkości ma miejsce
przekazywanie idei i dóbr kultury. Jednak oprócz
powyższego może mieć miejsce także tradycja
wytworzona, fikcyjna, której celem jest komercja i
widowisko aprobowane i oczekiwane w danej
społeczności. Stąd mogą być ceremonie i rytuały
niezgodne z historycznym przekazem, a uznane za
tradycję danej społeczności. Tak więc tradycja obok
ożywiania i rewitalizowania przeszłości, wnoszenia
określonych treści kulturowych w codzienne masowe
życie, może stać się sposobem wykorzystania
przeszłości do komercyjnej działalności.
Nie ma jednak zgodności co do obiektywnych
wskaźników tradycji, wyznaczanych i wskazywanych
przez historyków zjawisk i faktów. Stąd wskazuje się na
tradycję jako instrument wartościowania pamięci
społecznej, oceniający i dokonujący selekcji
dziedzictwa. Zwraca się uwagę na subiektywną
selekcję, symboliczną ekspresję uznawanych wartości
oraz system wierzeń. Należy jednak mieć na uwadze
fakt, że specyfiką dziedzictwa kulturowego jest
zdolność do trwania pewnych idei, przedmiotów,
zachowań, ich zobiektywizowanie, przekaz
międzygeneracyjny i oddziaływanie na zachowania
innych.
Podmiotowe traktowanie tradycji ma miejsce
wówczas, gdy określona społeczność, grupa osób,
uważa określone zachowania i działania za pożądane,
zapewniające im rozwój i poczucie bezpieczeństwa.
Mają więc miejsce wartościujące sądy, określanie
aprobowanych i zbędnych idei, różne poziomy
zaangażowania emocjonalnego, odmienne
wyobrażenia, identyfikacje, dyskusje, wskazujące na
szacunek do ciągłości i przemijania w kontekście
obowiązywania pewnych reguł od zawsze itp.
Pozytywne postawy przeplatają się z negatywnymi; raz
bierze górę wiedza, innym razem emocje w analizie i
interpretacji elementów kultury, które należałoby
wybrać, do których winno odnosić się z respektem i
szacunkiem.
Z pewnością wszelkie idee, dobra materialne i
społecznie wytworzone, budzą określone postawy
wartościujące w celu podjęcia decyzji, co mamy
przejmować z przeszłości, co zachować w pamięci
i co przekazywać.
Stąd należy pamiętać o współczynniku
humanistycznym F. Znanieckiego i traktować tradycję
w kontekście doświadczania, wyborów i ocen
subiektywnych. Można odwołać się także do H. G.
Gadamera wskazującego na potrzebę głębokiego
wejrzenia we własną kulturę czy do Margaret Mead
(Kultura i tożsamość). Wskazuje i analizuje kultury
postfiguratywne (nieocenieni przodkowie),
kofiguratywne (odnalezieni rówieśnicy) i
prefiguratywne (zagadkowe dzieci)
Chciałbym podkreślić, że każda grupa chroni własny
system wartości aby zapewnić sobie poczucie
bezpieczeństwa, integracji. W tym przypadku istotne
są więzi i struktury społeczne, kierowanie się
postawami konformistycznymi czy
nonkonformistycznymi. Często więc postawy
chroniące dziedzictwo traktowane są jako pożądane,
dobre, naturalne, oczywiste, a każde odstępstwo od
nich traktowane jest najczęściej jako nienaturalne,
niepożądane. Jeśli postawy te uzyskują dodatkowe
sankcje prawne, moralne, religijne, wówczas
odstępstwa od nich uznawane są za poważne
wykroczenia.
W aspekcie czynnościowym tradycję traktuję jako
transmisję czegoś, co raz zostało wytworzone,
zdobyło uznanie i stało się czymś, co się przekazuje
bezpośrednio lub pośrednio za pomocą symboli.
Dziedzictwo kulturowe może funkcjonować w
doświadczeniach członków zbiorowości poprzez
przekaz w procesie socjalizacji i wychowania, może
być przechowywane w muzeach i innych instytucjach
chroniących świadectwa historii cywilizacji, kultur i
narodów w celu przekazywania wiedzy i
kształtowania zintegrowanych, pełnych postaw wobec
dokonań przodków, wywoływania doznań
emocjonalnych i estetycznych, integracji grupowej,
zachowania ciągłości kulturowej.
Z jednej strony pokolenie najmłodsze może sięgać po
elementy dorobku kulturowego generacji starszych,
traktując przekaz tradycji jako podstawę rozwoju, z
drugiej strony odrzucać tradycję jako przeszkodę w
realizacji potrzeb i realizacji nowych wartości.
K. Dobrowolski wskazywał, że tradycją jest wszelka
spuścizna kulturowa, którą ustępujące generacje
przekazują pokoleniom wchodzącym w życie. Z kolei J.
Szacki wskazywał, że jest częścią dziedzictwa, które
żyjące pokolenie aprobuje bądź nie i wyraża to w
działaniach mających na celu identyfikację z
przodkami albo odcięcie się od nich.
Tak więc proces ten zakłada czynną akceptację lub
odrzucenie. Stąd J.J. Smolicz zwracał uwagę, że
część dziedzictwa, która zostaje poddana czynnej
ocenie stanowi żywą tradycję grupy, w odróżnieniu
od martwej.
Aspekt edukacyjny tradycji integrując powyższe,
zauważa i zwraca uwagę na treści dziedzictwa
kulturowego, co stanowi obecnie poważny dylemat i
wyzwanie edukacyjne, proponuje i akcentuje różne
formy i sposoby przekazu treści, zakładając możliwość
kształtowania postaw ludzkich umiejących dokonywać
wyboru z przeszłości i mobilizujących do
kultywowania określonych wartości, norm i zasad,
przekonań, zwyczajów i obyczajów.
Edukacja włącza kulturowe treści z przeszłości, stąd w
pierwszej kolejności zwróciłem uwagę na aspekt
przedmiotowy, wypracowuje mechanizmy przekazu
w zależności od okoliczności (aspekt czynnościowy) i
kształtuje postawy ludzkie (aspekt podmiotowy), które
na bazie wiedzy i emocjonalnego stosunku do
dziedzictwa przejawiają się w określonych
zachowaniach i działaniach wpływających na losy
ludzi i społeczeństw.
Podejmuje się w tym przypadku problem relacji
międzypokoleniowych, nadawania tradycjom wartości,
ich rewitalizacji jako potrzeby, a nie tylko transmisji.
Dziecko bowiem może rozumieć tradycję jako
przeżycie uczestnictwa w obrzędach i obyczajach
poprzez twórczą integrację słowa, muzyki, ruchu,
tańca, plastyki itp.
Współczesność wydaje się wzmacniać, wyzwalać, ale
i wymuszać potrzebę sięgania do dziedzictwa
kulturowego. Obecnie, w nieustannym poszukiwaniu
własnego miejsca, istotnego znaczenia nabiera
problem integracji kultury lokalno-regionalnej z
uniwersalną, przeciwstawianie się negatywnym
ocenom tradycjonalizmu traktowanego jako zacofania i
wstecznictwa.
Stąd istotnym elementem obok treści i form przekazu
odgrywają dyspozycje osobowościowe, poczucie
tożsamości jako spotkanie teraźniejszości z
przeszłością i antycypowaną przyszłością, co
umożliwia z jednej strony zachowanie szacunku do
tradycji jako tej części kultury, która jest przekazywana
następnym pokoleniom i zdała egzamin trwałości w
czasie, z drugiej zaś aktywne uczestnictwo w
procesach życia współczesnego, dynamicznego,
zmiennego, wielowymiarowego i nieobliczalnego.
Istotna wydaje się więc być obecnie umiejętność
godzenia przejmowanych elementów kultury,
kultywowanie ukształtowanego systemu wartości,
składającego się na daną kulturę (język, ideologia,
role, struktury przekazywane z przeszłości i wynikające
z przemijania) z twórczymi, nowatorskimi i
innowacyjnymi działaniami. Mediatorem między
jednym a drugim jest oczywiście ludzka świadomość,
która nadaje znaczenie określonym elementom kultury,
czynna aprobata lub dezaprobata, wybory, zmiany
decyzji, konflikty w wyborach itp.
Obok zmienności życia współczesnego tradycja także
posiada charakter zmienny, dynamiczny, elastyczny,
uzależniony sytuacją, warunkami, potrzebami i
oczekiwaniami pokoleniowymi. Jedne z pokoleń
korzystają z niej z większym, inne z mniejszym
marginesem swobody, jedne nadają wartość pewnym
elementom, inne odrzucają, w innym czasie zauważa
się określone wartości, w innym nie, bardziej
przekształca i przystosuje się je do bieżących potrzeb,
w innej sytuacji odrzuca.
Przykładem mogą być radykalni islamiści, bardziej
tradycyjni jako imigranci niż ich krewni w kraju
pochodzenia; w jednych warunkach zwiększa się więc
znaczenie tradycji, w innych umniejsza.
Wykorzystując kategorię tradycji i zaspokajania
różnego rodzaju potrzeb nadaje się im nowe
znaczenie, modyfikuje się je, przypisuje się inne
znaczenie, wprowadza się nie znane dotąd wartości.
Nie istotne jest czy jest to zgodne z prawdą
historyczną, nauką, dotychczasowym przekazem.
Istotna jest propagowana idea, interpretacja
autorytetów, która odpowiada określonemu klimatowi
ideologicznemu, kształtowanemu systemowi wartości.
Przykładem może być także tocząca się ostatnio
dyskusja na temat ewolucjonizmu.
Sądzę, że problemem jest osłabienie i zmienność
wartości uznawanych i realizowanych, co powoduje
obumieranie pewnych tradycji lub marginalizowanie.
Najtrwalsze wydają się być wzory życia społecznego
związane ze stylem funkcjonowania codziennego
(kulinaria, zachowania, obyczaje, zwyczaje, obrzędy
świąteczne, rytuały, organizacja dnia, tańce, śpiewy,
zachowania w towarzystwie itp.).
Są to zjawiska, które można oddzielić od sytemu i nie
muszą być interpretowane i oceniane w kontekście
danej kultury. Dotyczy to także coraz częściej takich
wytworów jak sztuka, muzyka, zwyczaje, literatura, ale
i normy kulturowe, zwyczaje, praktyki, etyka. Coraz
częściej ma miejsce zjawisko przenikania elementów
innych kultur i obrzędowości do naszych rodzimych
zwyczajów i obrzędowości.
Edukacja międzykulturowa kształtuje postawy otwarte
na innego człowieka i jego kulturę, umiejętności
porozumiewania się z ludźmi różnych ras, języków,
religii, stylów życia, postawy zaangażowania na
rzecz pokoju, równości, braterstwa, solidarności,
pozbycia się poczucia wyższości kulturowej, jak też
umiejętności dialogu i negocjacji, poszanowania
odmienności, tolerancji, przeciwstawiania się
ksenofobii, dyskryminacji, wrogości itp.
Mamy więc 14 lutego Dzień Zakochanych – Dzień św.
Walentego (Walentynki), które wchodzą do naszych
tradycji. Zauważamy w kontekście wyjazdów do Irlandii
i przyjaźni z Irlandią św. Patryka, patrona Irlandii, który
miał uwolnić Irlandię od plagi wężów i stąd wizerunek
św. Patryka wypędzającego węże z liściem koniczyny
(obecnie godło Irlandii, a 20 marca astronomiczna
wiosna, dzień zielonych i jednocześnie św. Patryka).
W edukacji szkolnej ma miejsce wiele zwyczajów i
obrzędów związanych z uroczystościami i
ceremoniami szkolnymi poczynając od ślubowań do
pożegnań absolwentów. Obrzędowy charakter
uroczystości i imprez, specyficzny klimat tworzony
przez tradycje lokalne i regionalne, związane z osobą
patrona szkoły, stroje, symbole przynależności do
danej społeczności, sprzyjają integracja i identyfikacji.
W szkole funkcjonuje wiele elementów tradycji,
obrzędowości i symboliki i dobrze byłoby podtrzymywać
ich znaczenie i nie osłabiać wartości. Należą do nich
między innymi zwyczaje i obrzędy związane z porami
roku i ważnymi datami w kalendarzu:
- pożegnanie lata - latawce, wystawy skarbów letnich
we wrześniu - muszelek, szyszek, ziół, dzień
pieczonego ziemniaka, rajdy piesze i rowerowe itp.,
- obrzędy związane rozpalaniem ognia – śpiewy i
gawędy o miejscach, symbolach, ludziach związanych
z regionem, legendy, baśnie, wróżby i przypowieści,
- Andrzejki – wigilia imienin św. Andrzeja to okazja do
zabawy we wróżby i przepowiednie dotyczące losów
członków klasy w najbliższym roku,
- początek grudnia - dzień św. Mikołaja, związany z
prezentami. Z. Kossak opisuje poczynania Mikołaja,
później biskupa i świętego, pełne szlachetności i troski
o dzieci żyjące w biedzie – kształtowanie wrażliwości,
potrzeby niesienia pomocy i sprawiania radości z
obdarowywania innych,
- powitanie pierwszego śniegu, choinka, klasowa wigilia
Bożonarodzeniowa,
- bal przebierańców (od stycznia gdy trwa okres balów
i zabaw – konkursy na stroje, najśmieszniejsze miny
itp.),
- dokarmianie ptaków i zwierząt, wyprawy do lasu itp.,
- pożegnanie zimy i powitanie wiosny (obrzęd palenia
lub topienia Marzanny, słomianej kukły symbolizującej
niechcianą już w marcu zimę, ale można inaczej
poprzez śpiew i okrzyki symbolizować niechęć do
zimy),
- symbole wiosny (gaik-maik) – gałąź ustrojona we
wstążki kolorowe (pochodowi z gaikiem towarzyszą
piosenki wyrażające radość z nadejścia wiosny i
zmiany w przyrodzie),
- dzień wagarowicza – pierwszy dzień wiosny,
- sprzątanie świata,
- zwyczaje związane z Wielkanocą (bogata symbolika,
palmy, pisanki),
- zwyczaj majówek, wiosennych wycieczek w plener z
zabawami, śpiewami, rozmowami, posiłkami na
świeżym powietrzu, obserwacją przyrody,
- powitanie lata, okres kończący rok szkolny,
poszukiwanie kwiatu paproci itp.
Podobnie można wskazywać na szczególne daty w
kalendarzu związane ze znaczącymi osobami: Dzień
Babci, Dziadka, Matki, Ojca, imieniny, urodziny,
zwyczaje i obrzędy związane z ważnymi wydarzeniami
w życiu grupy i jednostki. Przygotowanie uroczystości,
kultywowanie zwyczajów i obrzędów wymaga łączenia
elementów różnych działań ucznia (ekspresja
ruchowa, plastyczna, muzyczna, praktyczne działanie).
Wykorzystanie symboli, elementów ozdobnych,
efektów plastycznych i ruchu powoduje, że mamy
ciekawe widowisko i atrakcyjną zabawę w procesie
poznawania treści kulturowych, poglądów, norm,
zasad postępowania z przeszłości. Jednak jak
wskazywał C.K. Norwid przeszłość to jest dziś – tylko
cokolwiek dalej.
Reasumując, chciałbym zauważyć, że przenoszenie z
pokolenia na pokolenie tradycji kształtuje, doskonali i
integruje jednostkę i grupę ukierunkowując kolejne
pokolenia ku społecznie użytecznym wartościom.
Istotą wydaje się być zawsze problem - kto przejmuje,
kto dziedziczy i czy jest przygotowany do tego, czy
rozumie wagę i moc dziedziczenia.
Tradycje przechowywane, a następnie przekazywane,
z większym lub mniejszym pietyzmem warunkują
bowiem spoistość wszelkich grup społecznych, ich
rozwój we wszystkich dziedzinach życia
indywidualnego i zbiorowego. Stąd należy pamiętać o
edukacji jednostek i grup do ich dziedziczenia.
Literatura:
Bukowska-Floreńska I., Społeczno-kulturowe funkcje tradycji w
społecznościach industrialnych Górnego Śląska, Katowice 1987., Burszta J.,
Kultura ludowa – kultura narodowa, Warszawa 1974., Dobrowolski K., Studia
nad życiem społecznym i kulturą, Warszawa 1966., Dyczewski L., Rodzina
twórcą i przekazicielem kultury, Lublin 2003., Encyklopedia Socjologii, t.4,
Warszawa 2002., Gadamer H.G., Prawda i metoda, Kraków 1993., Kossak
Z., Szaleńcy Boży, Warszawa 1965., Kultura współczesna a wychowanie
człowieka pod red. D. Kulinowskiego, Lublin 2006., Kultury narodowe na
pograniczach pod red. J. Nikitorowicza, J. Halickiego, J. Muszyńskiej,
Białystok 2006., Mała Ojczyzna. Kultura, Edukacja, Rozwój lokalny pod red.
W. Theissa, Warszawa 2001., Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa
kulturowego. T. I, II, pod red. J. Nikitorowicza, J. Halickiego, J. Muszyńskiej,
Białystok 2003., Nikitorowicz J., Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania
edukacji międzykulturowej, Gdańsk 2005., Szacki J., Tradycja. Przegląd
problematyki, Warszawa 1971., Smolicz J. J., Kultura i nauczanie w
społeczeństwie wieloetnicznym, Warszawa 1990., Szczepański J.,
Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963., Ziemski F., Korzeniowska
W., Dymara B., Dziecko w świecie tradycji, Kraków 2002.,