1. Poglądy na istotę niedostosowania społecznego
advertisement
Społeczne niedostosowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym 1. Poglądy na istotę niedostosowania społecznego Chcąc prowadzić rozwaŜania na temat pewnych zjawisk czy procesów, nieodzowne jest określenie, zdefiniowanie przedmiotu tych rozwaŜań. W naukach ścisłych jest to stosunkowo proste lecz w humanistycznych jak psychologia, socjologia, pedagogika napotykamy na szereg trudności. W naukach tych przedmiotem badań jest zmieniający się, nie podlegającej ścisłej kategoryzacji człowiek, więc wszelkie dotyczące go definicje z natury rzeczy bywają u róŜnych badaczy rozbieŜne a nawet sprzeczne, gdyŜ zawsze są definicjami cząstkowymi ( w definione zawarte są tylko niektóre desygnaty określonego pojęcia, którego rzeczywisty zakres jest szerszy ). Dotyczy to takŜe definicji niedostosowania społecznego. Wydaje się, Ŝe jedyną słuszną drogą jest poznanie wielu stanowisk co pozwoli zbliŜyć się do istoty zagadnienia. Termin „przystosowanie” w odniesieniu do człowieka jest ściśle związany z rozwojem w USA koncepcji behawiorystycznych, które traktowały go jako jednostkę reaktywną, bezwzględnie uzaleŜnioną od wpływów środowiska a jego zachowanie jest prostą konfiguracją bodziec – reakcja. W miarę wzrostu w literaturze psychologicznej popularności terminu „przystosowanie”, pojawiło się określenie „złe przystosowanie”, które pod zamiennymi nazwami ( „społeczne niedostosowanie”, „zaburzenia w zachowaniu”, „emocjonalne zaburzenia” itp. ) było szeroko omawiane w pracach z zakresu psychologii, pedagogiki, psychiatrii, socjologii czy kryminologii. Posługując się terminem „niedostosowanie społeczne”, mam na uwadze tradycję jaką ma to pojęcie – przeszczepione przez Marię Grzegorzewską z języka francuskiego na nasz teren – w polskim piśmiennictwie. Jak juŜ wspomniałem pojęcie „niedostosowanie społeczne” nie jest określane jednoznacznie. Wydaje się jednak, Ŝe moŜna wyodrębnić dwa duŜe zespoły definicji tego pojęcia : I. definicje oparte na kryterium objawowym, w których podkreśla się przede wszystkim przejawy niewłaściwego stosunku jednostki do siebie i otoczenia II. definicje zawierające oceny psychologiczne i wyjaśnienia etiologiczne. W zespole pierwszym wyraźnie wyodrębniają się 3 podejścia : A. podkreślające negatywne następstwa niedostosowania dla społeczeństwa B. podkreślające przede wszystkim negatywne następstwa niedostosowania dla samej jednostki C. uwzględniające oba te aspekty W grupie A na pewno znajdzie się definicja Schneidersa przyjęta przez Czapowa i Jedlewskiego traktująca jako społecznie niedostosowane „osoby, które cechują mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantywne wyróŜnione nie ze względu na jakikolwiek system społeczny ale ze względu na system ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujący ludzi tworzących zbiorowość współczesnego państwa. Skrajne nasilenie tego rodzaju reakcji (...) stanowi wyraz antagonistycznego ustosunkowania się do państwa i norm, które określają jego funkcje ( definicję tę przytoczyłem jedynie w celach porównawczych. Jest ona mało operatywna i odnosi się tylko do osobników dorosłych, dlatego teŜ nie będzie dla nas przydatna ). Inna definicja tej grupy to określenie niedostosowania Z. Ostrihanskiej i D. Wójcika przyjęte w badaniach Zakładu Kryminologii Instytutu Państwa i Prawa PAN. Według tych autorów jednostki niedostosowane to te, które nie przestrzegają obowiązujących młodzieŜ zasad postępowania. Przejawia się to m.in. w wagarowaniu, wałęsaniu się bez kontroli po ulicach, dokonywaniu kradzieŜy, przebywaniu w zdemoralizowanym środowisku, piciu alkoholu, ucieczkach z domu, narkotyzowaniu się, demoralizacji seksualnej, wandalizmie i agresji, przy czym objawy te charakteryzuje względna trwałość. Jest to definicja czysto prawnicza i ma ona zasadniczą wadę – pozostawia poza określeniem „niedostosowanie” jednostki będące co prawda w zgodzie z porządkiem prawnym i normami społecznymi lecz wykazujące symptomy depresji, zahamowania czy wycofywania się. W grupie B umieściłem określenie złego przystosowania sformułowane przez R. Hilgarda. Autor za jednostki źle przystosowane uznaje te, które niepotrzebnie dręczą się swoimi konfliktami, próbują je rozwiązywać na przekór rzeczywistości, skłonni są do odsuwania się od ludzi. Tutaj teŜ znalazła się definicja N.G. Norrisa, G. Haringa i L.E. Phillipsa, którzy twierdzą, Ŝe dziecko niedostosowane to takie, które ma mniej lub bardziej powaŜne problemy z innymi ludźmi, zwłaszcza mającymi nad nimi władzę ( rodzice, nauczyciele ) lub dziecko nieszczęśliwe i nie będące w stanie działać w sposób proporcjonalny do swoich moŜliwości i zainteresowań. Generalnie mówiąc jest to dziecko mające więcej niepowodzeń niŜ sukcesów. Definicję podkreślającą negatywne skutki niedostosowania dla jednostki sformułowała takŜe N. Han – Ilgiewicz traktując je jako niedostosowanie do warunków, ludzi, do norm, obranych celów i wartości ( charakterystyczny błąd w formułowaniu definicji, „idem per idem” ). Ostatnią definicją jaką umieściłem w tej grupie jest definicja M. Przetacznikowej i M. Susułowskiej. Za dzieci niedostosowane uwaŜają one jednostki, którym zaburzenia w zachowaniu utrudniają bądź uniemoŜliwiają normalne współŜycie z innymi ludźmi. Do grupy C zaliczyłem określenie R.S. Cavan, która jako niedostosowane traktuje „kaŜde dziecko, którego zachowanie nie jest zgodne z normami społecznymi, zwyczajami, jego postępowanie jest zagroŜeniem dla niego samego, jego przyszłych interesów lub społeczeństwa” oraz bardzo znane i często w literaturze cytowane określenie M. Grzegorzewskiej, która tak charakteryzuje jednostki niedostosowane : ”tendencje społeczne negatywne. Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyŜycia się w akcji społecznej destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. NieŜyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, nieumiejętność zŜycia z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. śycie chwila, przygodą, awanturą. Wyobraźnia duŜa. Brak hamulców, krytycyzmu. Sugestywność. Brak wizji Ŝycia w płaszczyźnie etycznej – społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w moŜliwość tego”. Konkludując, moŜna stwierdzić, Ŝe wszystkie w/w definicje nie zawierają Ŝadnych ocen psychologicznych ani wyjaśnień etiologicznych. Zawarte są one w definicjach , które zaliczyłem do zespołu II. H. Spionek traktuje jako niedostosowane , dziecko o zaburzonej sferze emocjonalno – wolowej oraz zaburzonym rozwoju charakteru i osobowości. O. Lipkowski widzi istotę niedostosowania we wzmoŜonych trudnościach w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i realizacji zadań Ŝyciowych, upatrując przyczyn tego zjawiska w zaburzeniach charakterologicznych spowodowanych niekorzystnymi warunkami rozwoju. Ciekawy pogląd reprezentują Parson i Shaw rozpatrując niedostosowanie w kategoriach postaw społecznych i szukając jego przyczyn w : - wysokim stopniu wzmocnienia aspołecznego - niskim stopniu pozytywnego wzmocnienia zachowań społecznie poŜądanych - niedostatkach w pozytywnych przebiegach interakcyjnych w rodzinie lub zespołach rówieśniczych Definicja przyjmowana w pedagogice francuskiej zamyka wyodrębniony przeze mnie zespół II. Według niej, dzieci niedostosowane to „dzieci znajdujące się w przewlekłym konflikcie z rzeczywistością lub wymaganiami społecznymi, który to konflikt spowodowany jest bądź ich anomaliami, niedostatecznymi zdolnościami czy brakami charakterologicznymi, bądź wychowywaniem się w środowisku nie zaspokajającym ich potrzeb zdrowotnych, intelektualnych, uczuciowych czy moralnych, bądź teŜ łącznym występowaniem obu tych rodzajów przyczyn”. Definicje niedostosowania zawarte w obu wyodrębnionych przeze mnie grupach mają tak ujemne jak i dodatnie strony. Nierzadko są rozbieŜne a nawet sprzeczne co wynika ze specyfiki nauk społecznych, które są przecieŜ jedynie ciągiem kolejnych przybliŜeń. Warto jednak podkreślić większą przydatność definicji opartych na kryterium objawowym dla praktyków ( nauczycieli, pedagogów ). Pozwalają one na szybkie rozpoznanie dzieci, zagroŜonych społecznym niedostosowaniem. 2. Rodzaje niedostosowania społecznego ( wybrane typologie ) JuŜ „wiedza gorąca” pozwala nam stwierdzić, Ŝe dziecko w róŜny sposób moŜe być niedostosowane do Ŝycia społecznego. Jakie mogą być przejawy niedostosowania ? Które z nich moŜemy traktować jako zespół tworzący pewną względnie jednolitą całość a więc pewien rodzaj niedostosowania ? Ile i jakie są to rodzaje ? Te pytania frapujące teoretyków i praktyków – tak jak i istota niedostosowania – nie znajdują jednoznacznej i wspólnej wszystkim badaczom odpowiedzi. Ciekawą wydaje się odpowiedź na nie K. Pospiszyla i K. śabczyńskiej. WyróŜnili oni następujące rodzaje niedostosowania : a) zachowania przestępcze b) zachowania neurotyczno lękowe c) zachowania psychopatyczne Pierwszy rodzaj wyodrębnili przyjmując za kryterium odstępstwo od norm prawnych. W dwóch pozostałych odstępstwo od normy psychicznej Uzasadnienie dla takiego wyróŜnienia znaleźli autorzy w klasyfikacji psychiatrycznej Eysencka, który posługując się systemem dymensjonalnym wyodrębnił dwa wymiary, według których moŜna określić zachowanie się człowieka : a) neurotyzm zaburzenia dystymiczne zaburzenia histeryczno – psychopatyczne normalność b) ekstrawersja introwersja W kontinuum neurotyzm – normalność znajdują się wyodrębnione przez Pospiszyla i śabczyńską zachowania neurotyczne i psychopatyczne. Zachowania przestępcze umieścił Eysenck na linii ekstrawersja – introwersja, twierdząc, Ŝe przestępcami stają się ekstrawertycy a ich cechy są ukierunkowane na cechy psychopatyczne. Autorzy opierając się na wynikach własnych badań polemizują z tym poglądem, uŜywając jako argumentu istnienie tzw. przestępstw neurotycznych wynikających z lęku Ŝywionego przez popełniające je jednostki a więc uczucia obcego psychopatom. Ostatecznie uznają oni zachowania przestępcze za kryterium róŜnicujące cechy psychopatyczne i neurotyczne o charakterze lękowym. Przyjmując dymensjonalny sposób podziału , wyróŜnione przez siebie postaci niedostosowania przedstawiają na kontinuum : praworządność neurotyzm psychopatia przestępstwo Podstawową cechą ( dymensją ) opisaną na kontinuum dystymia – psychopatia jest poziom lęku a na ciągu praworządność – przestępstwo, stosunek do norm prawnych. Pojęcia : neurotyzm, psychopatia, wymagają kilku słów wyjaśnienia. Określenie „psychopatia” wprowadził w 1891 roku Koch, jej istotę tak określa K. Dąbrowski : „psychopatia jest strukturą zintegrowaną na niskim poziomie, z inteligencją w funkcji słuŜebnej (...) przyporządkowaną popędom prymitywnym (...). Psychiczne środowisko wewnętrzne nie istnieje lub jest niedorozwinięte. To samo dotyczy empatii (...). Psychopata jest egocentrycznym, nie przeŜywa konfliktów wewnętrznych (...) jest głuchy i ślepy w stosunku do innych (...). Drugie interesujące nas pojęcie „neurotyzm” ( nerwica ), którego głównym objawem jest lęk, przejawia się w trzech formach : a) fobii b) obsesji i kompulsji c) objawów histerycznych Przyczyny tego zjawiska róŜnie były ujmowane ; Freud podkreślał rolę konfliktów intrapsychicznych, Adler – poczucie niŜszości, Fromm – wpływ kultury, Maslow – potrzeby wymagające zaspokojenia. Panuje jednak obecnie zgodność, Ŝe przyczyny nerwic są natury zewnętrznej, środowiskowej. Karen Horney tak tłumaczy jeden z mechanizmów jej pojawiania się u dzieci : „dorośli bywają dominujący, przesadnie opiekuńczy (...) onieśmielający, skorzy do gniewu i nerwowi, nadmiernie wymagający, nadmiernie pobłaŜliwi, zmienni i niekonsekwentni (...). W wyniku tych wpływów (...) dziecko dręczy poczucie niepewności i niejasny lęk (...). Ów lęk ciąŜy na dziecku paraliŜując spontaniczne przejawy autentycznych uczuć wobec innych osób i zmusza je do szczególnych sposobów kontaktowania się z nimi”. Oryginalną koncepcję klasyfikacji jednostek niedostosowanych przedstawiła Halina Spionek. Wśród rodzajów niedostosowania – oprócz nerwicy, psychopatii, charakteropatii i socjopatii – wymienia ona takŜe jednostki o zaburzonej dynamice procesów nerwowych oraz charakterystycznych typologicznych właściwościach układu nerwowego i temperamentu. Przyjmując pawłowowską klasyfikację układu nerwowego1 za predestynowane do niedostosowania uwaŜa ona jednostki z silnym niezrównowaŜonym i słabym układzie nerwowym. Dzieci z typem silnym niezrównowaŜonym, przejawiają wzmoŜoną pobudliwość psychoruchową. Zachowania ich charakteryzuje : - łatwe powstawanie silnych reakcji emocjonalnych - agresywność - pochopność i pobieŜność myślenia U dzieci z typem słabym, występuje zahamowanie psychoruchowe : - zmniejszona ekspansja ruchowa - apatia - rzadkie występowanie silnych emocji Całkiem odmienną typologię przyjęli Czapów i Jedlewski, którzy wyróŜnili : a) typ asocjalny – ignorujący wymagania społeczne ale nie działający poprzez atak b) typ dysocjalny – osoby włączone do grup i systemów społecznych dysfunkcjonalnych w stosunku do społeczeństwa i równocześnie wrogich wobec niego ( np. gangów ) c) typ antysocjalny – przeciwstawiający się wszelkiej więzi społecznej, nawet tej, która cechuje dysfunkcjonalne ugrupowania społeczne. Typologia Pospiszyla i śabczyńskiej, choć nie pretenduje – jak to podkreślają sami autorzy – do miana typologii ostatecznej i wyczerpującej, wydaje się być najciekawszą. Nie ujmuje ona niedostosowania tylko w konfiguracji człowiek – społeczeństwo a jednostki jedynie od strony jej ról społecznych. Przedstawione przez autorów dymensjonalne rozróŜnienie postaci niedostosowania społecznego, odpowiada powszechnie przyjmowanemu w literaturze poświeconej zaburzeniom w zachowaniu się dzieci, podziałowi na zaburzenia, które sprawiają kłopoty otoczeniu, i te, które godzą w samą jednostkę niedostosowaną. 1 I – typ silny, zrównowaŜonym ruchliwy ; II – typ silny, niezrównowaŜony, ruchliwy ; III – typ silny, niezrównowaŜony ; IV – typ słaby. Przez siłę układu nerwowego naleŜy rozumieć zdolność komórek nerwowych do powstawania w nich procesu pobudzania oraz hamowania. Przez równowagę, określony stosunek między siłą tych procesów. Przez ruchliwość, zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanu pobudzenia do stanu hamowania i odwrotnie 3. Środowiskowe, genetyczne i konstytucjonalne determinanty niedostosowania społecznego Podstawą wszelkich prawidłowych i rokujących sukces działań profilaktycznych i reedukacyjnych jest znajomość przyczyn zwalczanego zjawiska. Dotyczy to takŜe niedostosowania społecznego. Wielu badaczy, przyczyn niedostosowania poszukuje w czynnikach : A. środowiskowych ( społecznych ) B. genetycznych C. konstytucjonalnych A. Czynniki środowiskowe Traktując, za R. Wroczyńskim, środowisko jako „zespół składników struktury otaczającej osobnika, które działają w postaci bodźców i wywołują określone reakcje psychiczne”, bodźce płynące ze środowiska rodzinnego, szkolnego i rówieśniczego naleŜy uznać za wywierające największy wpływ na proces przystosowawczy dziecka. Środowisko rodzinne Powstanie u dzieci róŜnego typu zaburzeń w zachowaniu prowadzących do niedostosowania społecznego a związanych ze środowiskiem rodzinnym, świadczy o dysfunkcjonalności rodziny w zakresie funkcji socjalizującej. Dysfunkcjonalność ta moŜe przejawiać się w szeregu zjawisk, wśród których naistotniejsze to : - rozbicie rodziny przez śmierć, rozwód czy separację rodziców - atmosfera napięcia i dysharmonii : osłabienie więzi uczuciowej między rodzicami, brak poczucia wspólnoty rodzinnej - patologia rodziny : alkoholizm, prostytucja, zachowania przestępcze - brak miłości i akceptacji w stosunku do dzieci - postawy : odtrącania, unikania, nadmiernego ochraniania, nadmiernych wymagań - błędy wychowawcze rodziców : zbytnia uległość, nadmierna surowość, niekonsekwencja. Wymienione zjawiska są przyczyną niezaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka : - pewności i poczucia bezpieczeństwa - solidarności i łączności z bliskimi osobami - miłości - uznania. Prowadzi to do szeregu zaburzeń jak : infantylizm psychiczny, niedojrzałość emocjonalna, nadpobudliwość, nerwicowość, aŜ do zachowań antysocjalnych włącznie. Środowisko szkolne Szkoła, mimo Ŝe jest świadomie przez fachowców organizowanym środowiskiem wychowawczym, moŜe stać się – na skutek występujących w niej negatywnych zjawisk – wzmocnieniem lub nawet pierwotną przyczyną niedostosowania społecznego dziecka. Do traumatyzujących zjawisk związanych ze środowiskiem szkolnym zalicza się : - przeładowanie programów, schematyzm w ich realizacji - brak indywidualizacji w nauczaniu i wychowaniu - stosowanie nieracjonalnych wymagań - metody represji i przymusu. Są to wszystko przyczyny niepowodzeń szkolnych. PrzeŜyte poraŜki wpływają na obniŜenie samooceny dziecka, brak wiary we włsne siły i motywacji do dalszej nauki. Niechęć do szkoły powoduje nawiązywanie niewłaściwych kontaktów pozaszkolnych, wagary, co jest jednym z pierwszych symptomów wykolejania się dziecka, procesu prowadzącego do niedostosowania. Środowisko rówieśnicze Grupy rówieśnicze tworzące się w spontanicznej aktywności zabawowej, stanowią naturalną drogę procesu uspołeczniania. Obroną przed negatywnymi wpływami grupy powinno być poczucie łączności dziecka z własną rodziną, które przejawi się w trwałości zinternalizowanych w niej zasad i wartości, nawet pod naciskiem konkurencyjnych wartości grupowych. Brak takiej łączności moŜe stać się przyczyną bezkrytycznego przejęcia postaw i zachowań grupowych, nawet jeŜeli są one skrajnym przejawem niedostosowania – przestępczością. B. Czynniki genetyczne Z procesem dziedziczenia wiązane jest pojawianie się u jednostek zachowań psychopatycznych, wyróŜnianych często jako jedna z form niedostosowania społecznego. Nie jest to jednak pogląd powszechny. Liczni badacze, przyczyn psychopatii upatrują w czynnikach środowiskowych i podkreślają to rezygnacją z terminu „psychopatia” na rzecz pojęcia „socjopatia”. Wydaje się, Ŝe stanowiska te nie są sprzeczne lecz uzupełniają się, gdyŜ jak stwierdził jeden z najwybitniejszych genetyków XX wieku Theodosius Dobzhansky „dziedziczność nie jest stanem lecz procesem. Cechy genetyczne w swej ostatecznej formie nie są zmagazynowane w komórkach płciowych lecz powstają w trakcie rozwoju, gdy moŜliwości zdeterminowane przez geny rodzicielskie urzeczywistniają się w procesie rozwoju w określonych warunkach środowiska. Podobne geny w niepodobnych do siebie warunkach otoczenia dają róŜne efekty, to samo dotyczy niepodobnych do siebie genów w podobnych warunkach”. C. Czynniki konstytucjonalne Liczne badania wykazują związek między trudnościami przystosowawczymi dzieci a istniejącymi u nich uszkodzeniami i mikrouszkodzeniami układu nerwowego, powstałymi w czasie Ŝycia płodowego lub na skutek przebytych chorób. Podkreśla się zwłaszcza obniŜoną zdolność organików radzenia sobie w prostych codziennych sytuacjach, co obniŜa samodzielność i utrudniając przyswojenie norm współŜycia, prowadzi do nadmiernej agresywności w sytuacjach trudnych. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe uszkodzenia te, tylko przy dodatkowym występowaniu niekorzystnych warunków środowiskowych mogą być przyczyną trudności socjalizacyjnych. Biologiczne i społeczne przyczyny niedostosowania warunkują się i przenikają wzajemnie a powiązania między nimi modyfikują obraz niedostosowania. Kończąc to krótkie wprowadzenie do problematyki społecznego niedostosowania dzieci chciałby podkreślić, Ŝe niezaleŜnie od tego jakie są przyczyny niedostosowania i kiedy się ono pojawiło, zawsze warto jest przyjrzeć się bliŜej i dokładniej aktualnej sytuacji oraz warunkom środowiskowym dziecka. Realne zaś zadanie nauczyciela to nie drobiazgowe definiowanie zaburzeń, lecz przede wszystkim opracowanie takich metod pedagogicznych, które rokowałyby nadzieje na ich eliminowanie bądź łagodzenie. Literatura ( wybrane pozycje ) Czapów C., Jedlewski S. Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa PWN 1971 Dąbrowski K. Dezintegracja pozytywna, Warszawa PIW 1979 Dobzhansky T. RóŜnorodność i równość, Warszawa PIW 1979 Gibbons D.C. Deliquent behavior, New Jersey Prentice – Hall 1980 Horney K. Nerwica a rozwój człowieka, Warszawa PIW 1980 Konopnicki J. Niedostosowanie społeczne, Warszawa PWN 1971 Konopnicki J. Badania nad niedostosowaniem społecznym i ich dotychczasowe efekty, Zielona Góra IKN 1979 Lewicki A. ( red. ) Psychologia kliniczna, Warszawa PWN 1974 Lipkowski O. Pedagogika specjalna, Warszawa PIW 1979 Massen H., Conger J.J. Child development and personality, New York Harper International Edition 1974 Pospiszyl K., śabczyńska E. Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa PWN 1981 Urban B. Niedostosowanie społeczne w domach dziecka, Kraków Wydawnictwo UJ 1982 Urban B. Zachowania dewiacyjne młodzieŜy, Kraków Wydawnictwo UJ 1998 Warszawa PWN 1980 Ziemska M. Rodzina a osobowość, Warszawa Wiedza Powszechna 1979
