Przestrzeń Regiony
advertisement
Przestrzeń Regiony Nr 3 Nr 1 ROCZNIK 2011 2014 ISSN 2299-9329 Rada Programowa: Józef Szabłowski - przewodniczący Rady (Polska), Aleksander Bondar (Białoruś), Jacek Cukrowski (Polska), Witold Czarnecki (Polska), Jerzy Dębski (Polska), Olgierd Gedymin (Polska), Mestwin Stanisław Kostka (Polska), Leszek Kupiec (Polska), Andrzej Luszniewicz (Polska), Nina Łapińska-Sobczak (Polska), Kazimierz Meredyk (Polska), Ludmila Niekharosheva (Białoruś), Marek Proniewski (Polska), Nina Siemieniuk (Polska). Zespół Redakcyjny: Marek Degórski – redaktor naczelny Marek Proniewski – redaktor tematyczny Adam E. Szczepanowski – redaktor statystyczny Krzysztof Iwaszko – sekretarz © Copyright by Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2014. Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikowanie lub kopiowanie w części lub w całości wyłącznie za zgodą Wydawcy. Recenzenci: prof. dr hab. Bocian, UwB prof. dr hab. Tomasz Komornicki, PAN Skład komputerowy: Projekt okładki: Korekta językowa: M. Dawidziuk M. Dawidziuk B. Sojko Rocznik kierunku Gospodarka przestrzenna Wydziału Nauk Ekonomicznych Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, ul. Ciepła 40, 15-472 Białystok, tel. 85 678 58 01. Nakład 200 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Cyfrowa - Partner Poligrafia ul. Zwycięstwa 10 15-703 Białystok tel./fax: (85) 653-78-04 Nr 3/2014 SPIS TREŚCI OD REDAKCJI ................................................................................................................. 5 ARTYKUŁY NAUKOWE Marek Proniewski, Marcin Proniewski 7 7 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY JAKO DETERMINANTY INNOWACYJNEJ GOSPODARKI REGIONALNEJ..................................................................................... 7 Marek Degórski KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA W KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU 2030 ..... 29 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE SUSZARNIE TYTONIU NA PODLASIU .................................................................... 41 Adam Edward Szczepanowski PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO. CZĘŚĆ II - ZIEMIA AUGUSTOWSKOSUWALSKO-SEJNEŃSKA........................................................................................... 73 Bożena Degórska, Marek Degórski OCENA WPŁYWU ZMIAN KLIMATU NA GOSPODARKĘ PRZESTRZENNĄ ..... 99 Emilia Jankowska WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ NA INTEGRACJĘ TERYTORIALNĄ W UNII EUROPEJSKIEJ ............................................................. 127 RECENZJE Witold Czarnecki RECENZJA KSIĄŻKI PT. „ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU MIASTA” ........... 139 3 OD REDAKCJI Szanowni Państwo, Oddajemy do rąk Czytelników trzeci numer serii wydawniczej „Przestrzeń & Regiony”, którą dedykujemy szerokiej grupie czytelników, szczególnie osobom zainteresowanym problemami gospodarki przestrzennej występującymi w różnych skalach, od lokalnych, poprzez regionalne do ponadregionalnych. Naszym zamiarem jest, ażeby czasopismo „Przestrzeń & Regiony” stało się forum wymiany myśli i poglądów z zakresu przestrzennego wymiaru zarządzania regionem, problemów środowiska przyrodniczego oraz rozwoju społecznego i gospodarczego. Problematyka ta stanowi we współczesnym świecie podstawowy kanon zagadnień nawiązujący do założeń koncepcji rozwoju zrównoważonego, spójności terytorialnej, poprawy jakości życia społeczeństwa czy też ochrony najcenniejszych fragmentów środowiska i krajobrazu, tematów uznawanych za podstawy rozwoju regionów w długoterminowym horyzoncie czasowym. Dużo miejsca poświęcamy też problematyce finansów w regionach czy też kształtowaniu się polityki nieruchomościami. Oczywiście omawiając wszystkie te zagadnienia, autorzy artykułów odnoszą się do uwarunkowań prawnych Unii Europejskiej czy też wymiaru globalnego przebiegu procesów i zjawisk społeczno-ekonomicznych. Mamy nadzieję, że powstałe w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Białymstoku czasopismo naukowe „Przestrzeń & Regiony” znajdzie poczytne miejsce na polskim rynku wydawniczym i przychylność odbiorców. Zespół redakcyjny 5 ARTYKUŁY NAUKOWE Marek Proniewski* Marcin Proniewski* KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY JAKO DETERMINANTY INNOWACYJNEJ GOSPODARKI REGIONALNEJ Abstrakt: Współczesne koncepcje rozwoju endogenicznego dużą wagę przypisują potencjałowi kapitału ludzkiego i społecznego w rozwoju innowacyjnej gospodarki. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie roli kapitału ludzkiego i społecznego w rozwoju innowacyjnej gospodarki regionalnej. Przyjmuje się przy tym hipotezę, że kapitał ludzki i społeczny wpływa na rozwój innowacyjnej gospodarki regionalnej. Artykuł w dużej mierze ma charakter ujęcia teoretycznego, a opisy i analizy przeprowadzono w oparciu o literaturę przedmiotu badań. Słowa kluczowe: kapitał ludzki, kapitał społeczny, innowacyjna gospodarka regionalna 1. Wstęp Ekonomia rozwoju od lat 50. XX wieku poszukuje odpowiedzi na pytania o uwarunkowania wzrostu krajów i regionów, wpływające na zmiany ich sytuacji gospodarczej. W wielu teoriach i modelach rozwoju akcentuje się wpływ czynników ekonomicznych, społecznych, instytucjonalnych, kulturowych czy politycznych1. Od połowy lat 70. w ramach tzw. strategii rozwoju endogenicznego traktuje się kapitał ludzki jako wiodący czynnik rozwoju regionalnego2. Współczesne koncepcje dużą wagę przypisują potencjałowi kapitału ludzkiego i społecznego w rozwoju innowacyjnej gospodarki. Dlatego też celem niniejszego opracowania jest wskazanie roli kapitału ludzkiego i społecznego w rozwoju innowacyjnej gospodarki regionalnej. Przyjmuje się przy tym hipotezę, że kapitał ludzki i społeczny wpływa na rozwój innowacyjnej gospodarki regionalnej. Artykuł w dużej mierze ma charakter ujęcia teoretycznego, a opisy i analizy przeprowadzono w oparciu o literaturę przedmiotu badań. 2. Wybrane aspekty definicyjne kapitału ludzkiego W literaturze przedmiotu kapitał ludzki jest definiowany jako połączenie ludzi i ich umiejętności. W ujęciu ekonomicznym oznacza zatem cechy * Uniwersytet w Białymstoku, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Por. m.in.: Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010; Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007. 2 Endogene Entwicklungsstrategien, „Informationen zur Raumentwicklung”, H. 1/2, Bonn 1984. 1 7 Marek Proniewski, Marcin Proniewski wpływające na produktywność jednostki i jej zdolności do sprawnego i efektywnego wykonywania zadań przedsiębiorstwa. Pojęcie kapitału ludzkiego zawęża się również do sfery edukacji i zdobytego wykształcenia. W szerszym znaczeniu definiowany jest jako kombinacja wiedzy zdobytej i ukształtowanej w trakcie nauki, wrodzonej inteligencji czy wykształconych zdolności, specjalnych predyspozycji i psychofizjologicznych możliwości człowieka, które mają wpływ na wydajność i efekty jego pracy. 3 W gospodarce wiedzy skuteczne budowanie kapitału ludzkiego stanowi istotne wyzwanie dla głównych aktorów życia społeczno-gospodarczego regionu, zwłaszcza zaangażowanych w sferę zarządzania regionem. Zadaniem przedstawicieli władz publicznych powinno być kreowanie właściwego klimatu i warunków do tworzenia nowych miejsc pracy, w przeciwnym razie może pojawić się problem odpływu dobrze wykształconych i posiadających wysokie kwalifikacje pracowników. Zjawisko „drenażu mózgów” powoduje, że dochodzi do utraty wydatków poniesionych na kształcenie migrantów, bowiem zyski z tej inwestycji będą czerpane w zupełnie innych regionach. W konsekwencji zmniejszają się szanse rozwojowe regionu, w którym kapitał ludzki został pierwotnie wytworzony.4 Jako prekursorów problematyki teorii kapitału ludzkiego należy wymienić G. S. Beckera, T. W. Schultza i J. Mincera. Gary S. Becker, noblista z ekonomii, analizował zależności między inwestycjami w kapitał ludzki, a wzrostem produktywności przedsiębiorstwa i rozwojem gospodarki. Każdy pracownik inwestując w siebie, podnosząc swoje wykształcenie i umiejętności zawodowe, indywidualnie tworzy kapitał ludzki. Twierdził, że „kapitał ludzki jest tak samo elementem bogactwa narodów, jak zakłady, domy, maszyny i inny majątek trwały”. 5 W pracy pt. Human Capital pisał: „Dla większości z Was kapitał oznacza konto w banku, 100 akcji firmy IBM, linie produkcyjne (…). To wszystko jest oczywiście formą kapitału w tym znaczeniu, że przynosi dochód i inne użyteczne korzyści przez długi okres czasu. Jednak ja mówię o innej definicji kapitału. Edukacja, kursy komputerowe, wydatki na opiekę zdrowotną czy wykłady o znaczeniu punktualności i uczciwości powinny być również traktowane jako forma kapitału, ponieważ poprawiają stan zdrowia, podnoszą poziom wynagrodzeń i uznanie dla roli literatury (wiedzy) przez znaczną część życia. Z tego powodu całkowicie zgodne z tradycyjnym ujęciem kapitału jest traktowanie wydatków na edukację, 3 4 5 8 Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, red. M. Herbst, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, Warszawa 2007, s. 11. Z. Przygodzki, Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju, (w:) Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 97. B. Czerniachowicz, S. Marek, Wybrane problemy rozwoju kapitału ludzkiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004, s. 27. KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… szkolenia, opiekę zdrowotną itp. jako inwestycje w kapitał. Należy jednak podkreślić, że te inwestycje tworzą kapitał ludzki, a nie finansowy czy materialny, bowiem nie ma możliwości oddzielenia osoby od jej bądź jego wiedzy, umiejętności, stanu zdrowia, czy wyznawanych wartości, w odróżnieniu od możliwości oddzielenia człowieka od jego własności (zasobów) materialnych.”6 T. W. Schultz definiując kapitał ludzki uznawał, że ludzie nagromadzają nabyte umiejętności i wiedzę, jednak, jego zdaniem, nie jest oczywiste, iż te umiejętności i wiedza są formą kapitału. Twierdził, że kapitał ludzki jest w znacznej mierze efektem rozmyślnych inwestycji i że rósł on w zachodnich społeczeństwach o wiele szybciej niż tradycyjny kapitał pojmowany konwencjonalnie, a wzrost ten może być traktowany jako jedna z najistotniejszych cech systemu ekonomicznego.7 T. W. Schultz uważał, że zdecydowanie korzystniej jest inwestować w zwiększenie jakości kapitału ludzkiego, aniżeli w kapitał fizyczny. J. Mincer w opracowaniu Investment in Human Capital and Personal Income Distribution8 analizował wpływ doświadczenia na rynku pracy i sposobu przeszkolenia pracowników na proces określania i podziału dochodów. Wnioskował, że nierówności w poziomie zarobków są uwarunkowane w dużej mierze racjonalnymi zachowaniami jednostek na rynku pracy. 9 Zdefiniował kapitał ludzki jako „sumę wiedzy zdobywanej w szkole, a następnie w trakcie wykonywania pracy. Jest on mierzony długością okresu edukacji formalnej oraz wiekiem, odzwierciedlającym doświadczenie poszczególnych jednostek.”10 3. Pojęcie kapitału społecznego Kapitał społeczny jest traktowany jako forma kapitału sensu stricte. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa stanowi jeden z istotnych zasobów wartościotwórczych dla firmy oraz otoczenia, w którym ono funkcjonuje. A. Smith jako jeden z pierwszych ekonomistów dostrzegł, że życie gospodarcze jest 6 G. S. Becker, Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. Third Edition, The National Bureau of Economic Research (NBER), 1993, s. 15-16, http://books.google.pl/books?id=9t69iICmrZ0C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=f alse, [data wejścia 10.01.2012]. 7 T. W. Schultz, Investment In Human Capital, “The American Economic Review”, Vol. 51, No. 1/1961, s. 2, https://webspace.utexas.edu/hcleaver/www/330T/350kPEESchultzInvestment HumanCapital.pdf, [data wejścia 11.01.2012]. 8 Investment In Human Capital and Personal Income Distribution, “Journal of Political Economy”, Vol. LXVI, No. 4/1958, s. 281, http://www.jstor.org/pss/1827422, [data wejścia 12.01.2012]. 9 B. R. Chiswick, Jacob Mincer, Experience and the Distribution of Earnings, IZA Discussion Paper No. 847, University of Illinois at Chicago and The Institute for the Study of Labor (IZA) in Bonn, August 2003, s. 5-6. 10 K. Cichy, K. Malaga, Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, (w:) Kapitał ludzki i kapitał społeczny…, op. cit., s. 20-21. 9 Marek Proniewski, Marcin Proniewski wysoce zakorzenione w życiu społecznym. Z tego względu zagadnienia ekonomiczne należy rozpatrywać w ścisłym powiązaniu ze zjawiskami i mechanizmami życia społeczno–kulturalnego, tj. obyczajami, normami i wartościami moralnymi, oczekiwaniami i przyzwyczajeniami społeczeństwa. 11 J. Coleman rozpatrywał kapitał społeczny w odniesieniu do pełnionych przez niego funkcji w życiu społecznym. W tym kontekście „nie traktuje się kapitału społecznego jako zjawiska uniwersalnego, które występuje wszędzie w identycznej lub podobnej formie. Nie jest to określona jednostka, cecha, atrybut czy właściwość, ale wiele różnych elementów życia społecznego, które łączy ich społeczny efekt – służą kreowaniu dobrobytu jednostkowego lub zbiorowego”. 12 W modelu zaproponowanym przez W. Van Oorschota, W. Arta i J. Gellisena stwierdzono, że kapitał społeczny posiada trzy wymiary: 13 ­ sieci - członkostwo w organizacjach oraz kontakty z innymi ludźmi (ang. sociability); ­ zaufanie - zaufanie do ludzi (ang. generalized trust, social trust) oraz zaufanie do instytucji; ­ społeczeństwo obywatelskie - zainteresowanie polityką oraz solidność (ang. trustworthiness) rozumiana jako postawy obywatelskie i zachowania etyczne. Francuski socjolog P. Bourdieu kapitał społeczny traktuje jako zasób poszczególnych jednostek, a nie zbiorowości i definiuje go jako „zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu lub, inaczej mówiąc, z członkostwem w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa”.14 Mimo znacznej różnorodności w próbach określenia pojęcia kapitału społecznego, należy podkreślić, że stanowią go czynniki kształtujące jakość relacji międzyludzkich i wzajemnej kooperacji w różnych aspektach życia gospodarczego, społecznego i politycznego. W zakresie tego pojęcia znajdują się zatem terminy, takie jak „zaufanie, wartości, normy, relacje wzajemności 11 Z. Przygodzki, Znaczenie kapitału społecznego…, op. cit., s. 97. J. Bartkowski, Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym, (w:) Kapitał ludzki i kapitał społeczny…, op. cit., s. 70. 13 D. Węziak-Białowolska, Kapitał społeczny w Polsce – propozycja pomiaru i wyniki, „Zeszyty Naukowe Instytut Statystyki i Demografii SGH” nr 4/2010, s. 6. 14 T. Zarycki, Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności, „Kultura i Społeczeństwo” nr 2/2004, s. 47. 12 10 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… i ich racjonalne oczekiwania, wspólne działania kooperacyjne, sieci powiązań występujące w społeczeństwie i dzielenia się informacjami.”15 Teoria kapitału społecznego łączy w sobie cztery główne nurty teorii badawczych:16 ­ teorię rozwoju społecznego – badającą przyczyny i czynniki warunkujące rozwój społeczny; ­ teorię socjologii edukacji i wychowania – zajmującą się badaniem zjawisk i procesów społeczno–wychowawczo-kulturowych decydujących o kształtowaniu zachowań jednostek w społeczeństwie, jak i całej zbiorowości, a także refleksją nad badaniem przyczyn nierówności społecznych; ­ teorię rozwoju demokratycznego – tocquevillowska tradycja myślenia (od nazwiska założyciela nurtu – Alexis de Tocqueville’a), w której podkreśla się fundamentalną rolę wartości kulturowych dla rozwoju systemu demokratycznego oraz funkcjonowania rynku; ­ rozwiniętą analizę instytucjonalną – zajmującą się poszukiwaniem społecznych uwarunkowań dla funkcjonowania struktur instytucjonalnych i otoczenia instytucjonalnego. Kapitał ludzki jest silnie skorelowany ze zjawiskiem kapitału społecznego i wchodzi z nim w znaczne interakcje. 4. Kapitału ludzki i społeczny a innowacyjność gospodarki W warunkach gospodarki opartej na wiedzy jednym z najważniejszych wyzwań, przed którymi stoją społeczeństwa XXI wieku, jest zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu innowacyjności gospodarki oraz umiejętności sprawnego uruchamiania mechanizmów tworzenia i absorpcji nowoczesnych technologii. Nieustanny proces tworzenia innowacji, wzrost produktywności, stwarzanie fundamentów do rozwoju przedsiębiorczości oraz adaptacja do zmieniających się realiów rynkowych są niezbędnymi warunkami do osiągnięcia zrównoważonego wzrostu oraz dobrobytu w ramach każdego z krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz Unii jako całości. Innowacyjność może być definiowana jako „zdolność do wytworzenia, dyfuzji i konsumpcji przez badane jednostki (…). Natomiast potencjał innowacyjny regionu jest pochodną innowacyjności jego mieszkańców oraz firm, które się tam znajdują”.17 15 J. Bartkowski, Kapitał społeczny i jego oddziaływanie……, op. cit., s. 54. Ibidem., s. 60-61. 17 R. Guzik, Przestrzenne zróżnicowanie potencjału innowacyjnego w Polsce, (w:) Innowacyjność polskiej gospodarki, red. M. Górzyński, R. Woodward, Zeszyty innowacyjne 2, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2004, s. 33. 16 11 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Poziom innowacyjności jest uzależniony od wzajemnej relacji pomiędzy trzema elementami struktury gospodarczej: ­ przemysłem – który zgłasza zapotrzebowanie na nowe rozwiązania i produkty naukowo-technologiczne, a jednocześnie sam jest kreatorem innowacji technologicznych; ­ nauką – która w oparciu o wyniki własnych lub zleconych prac i badań naukowo-badawczych kreuje nowe rozwiązania naukowo-technologiczne; ­ rządem – który występuje w roli kreatora warunków sprzyjających do rozwoju innowacji, a zarazem regulatora pomiędzy nauką (która poszukuje nowych rozwiązań), a przemysłem (który wykorzystuje je w praktyce), ma więc bezpośrednie odniesienie do sprawności w procesie gospodarczym, w którym uczestniczy człowiek, co jest istotą kapitału społecznego.18 W ramach różnych form polityki innowacyjnej podejmuje się działania, które koncentrują się na optymalnym wykorzystaniu potencjału intelektualnego drzemiącego w ludziach oraz zapewnieniu elastycznych form organizacji pracy. W efekcie również skutkują lepszymi wynikami i wyższą wydajnością pracy. W Holandii najnowszy kierunek rozwojowy w zakresie innowacyjności i produktywności nazywany jest „innowacjami społecznymi”. Holendrzy uznają innowację społeczną za koncepcję szerszą aniżeli innowacja organizacyjna, jednocześnie traktując ten rodzaj innowacji jako uzupełnienie innowacji technologicznych. W swojej definicji innowacja społeczna łączy bowiem elementy, takie jak dynamiczne zarządzanie, elastyczną organizację, „pracowanie umysłem” (working smarter), ustawiczny rozwój umiejętności i kompetencji oraz współpracę pomiędzy organizacjami. Społeczna innowacja jest częścią procesu innowacyjnego, jak również produktu innowacyjnego, swoim zakresem bowiem obejmuje jednocześnie elementy modernizacji w relacjach przemysłowych oraz zarządzania zasobami ludzkimi.19 W literaturze wymienia się następujące argumenty przemawiające za dążeniem do implementacji innowacji społecznych na coraz większą skalę: ­ potrzeba zwiększenia produktywności zasobów ludzkich - ma to na celu utrzymanie właściwego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego w najbliżej przyszłości, mając na uwadze zjawisko starzenia się społeczeństw oraz powiązaną z tym tendencję malejących zasobów ludzkich. Produktywność polega na znalezieniu optymalnej równowagi pomiędzy „pracowaniem ciężej”, „pracowaniem dłużej” i „pracowaniem umysłem”; 18 S. Ciok, H. Dobrowolska-Kaniewska, Polityka innowacyjna państwa a regionalny potencjał innowacyjny. Przykład Dolnego Śląska, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 9. 19 F. Pot, E. Koningsveld, Social Innovation for better jobs and performance, Explorations of social innovation, NCSI, “Working Paper”, No. 3, November 2009, s. 8. 12 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… ­ ­ ­ potrzeba rozwoju i lepszego wykorzystania umiejętności i kompetencji potencjalnych pracowników - ma to celu zwiększenie wartości dodanej będącej istotnym elementem konkurencyjnej i opartej na wiedzy gospodarki; przekonanie, że organizacje prywatne i publiczne mogą czerpać pełne korzyści z innowacji technologicznych tylko wtedy, gdy są one osadzone w innowacjach społecznych (tj. tworzenie i implementowanie technologii poprzez właściwą organizację, aktywne zarządzanie, rozwój kompetencji, zaangażowanie pracowników itp.); przeświadczenie o nadrzędnej roli innowacji społecznej nad innowacją technologiczną. Z holenderskich badań wynika, że innowacje technologiczne nie są najważniejszym czynnikiem decydującym o sukcesie wynikającym z zastosowania innowacji radykalnych. Warunkują ten sukces jedynie w 25%, podczas gdy innowacje społeczne (w tym elementy, takie jak zarządzanie, struktury organizacyjne, wykorzystanie potencjału ludzkiego itp.) aż w 75%. Unia Europejska kładzie nacisk na potrzebę promowania wysokich kwalifikacji oraz zawodów wymagających posiadania takich umiejętności. Takie nowoczesne spojrzenie na innowacyjność (przez pryzmat innowacyjności oraz aktywizacji kapitału ludzkiego i społecznego) prowadzi do poprawy warunków ekonomicznych, lepszej jakości produktów i usług oraz jakości życia i rozwoju społeczności lokalnej. W polityce wzrostu innowacyjności gospodarki można zidentyfikować główne kierunki powstawania i rozwoju innowacji (istotne z punktu widzenia aktywnej roli kapitału ludzkiego w kreowaniu innowacji), a mianowicie:20 ­ kadra dla nowoczesnej gospodarki – obejmuje działania związane z przygotowaniem i rozwojem kapitału ludzkiego (kadr) do funkcjonowania w warunkach nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy. Wychodząc z założenia o kluczowej roli wiedzy w rozwoju innowacji, za strategiczne obszary wsparcia w ramach pierwszego kierunku działań uznano: promowanie elastycznego systemu kształcenia ustawicznego; wspieranie transferu wiedzy pomiędzy sektorem badawczo-rozwojowym a gospodarką oraz promowanie przedsiębiorczości; ­ działalność badawcza na rzecz potrzeb gospodarki – istotą tego kierunku działań jest zachęcanie do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej. Jednocześnie dąży się do wdrażania w życie wyników pozytywnie zakończonych prac badawczych; 20 K. Gulda, Polityka innowacyjna w Polsce do roku 2013, (w:) Innowacje i przedsiębiorczość dla przyszłości, red. G. Gromada, M. Matusiak, M. Nowak, SOOIPP Annual – 2006, Łódź/Poznań/ Warszawa/Wrocław 2006, s. 27; Kierunki wzrostu innowacyjności gospodarki na lata 2007– 2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006, s. 60- 81. 13 Marek Proniewski, Marcin Proniewski ­ ­ ­ własność intelektualna i osiągnięcia w zakresie know-how umożliwiające realizację przedsięwzięć innowacyjnych. W zakresie tego kierunku działań podkreśla się celowość ochrony własnych rozwiązań innowacyjnych i korzyści płynące z posiadania praw własności przemysłowej; kapitał na realizację innowacji – czwarty kierunek działań podkreśla kluczową rolę zasobów finansowych niezbędnych do tworzenia i rozwoju przedsięwzięć innowacyjnych (na co zwraca się uwagę w aspekcie ścisłego związku kapitału finansowego oraz ludzkiego); infrastruktura dla innowacji oraz sieć specjalistycznych instytucji świadczących usługi doradcze czy szkoleniowe z zakresu transferu technologii oraz ułatwiające współpracę na płaszczyźnie publiczno-prywatnej pomiędzy sferą B&R a gospodarką - stanowią warunek skutecznej realizacji czterech proponowanych kierunków. Kluczem do powodzenia całego procesu jest również zapewnienie odpowiednich mechanizmów koordynacji i wdrażania polityki innowacyjnej na każdym poziomie realizacji. Wszystkie wskazane kierunki wzmocnienia innowacyjności gospodarki powinny mieć ścisłe odzwierciedlenie w gospodarce regionalnej, a więc w aspekcie budowy konkurencyjności regionalnej. Wśród determinant konkurencyjności regionów wskazuje się wiele czynników, w tym m.in.: ­ nowoczesność i różnorodność gospodarki regionu, a więc jej dywersyfikację, co oddziałuje pozytywnie w kierunku względnie wysokiej odporności na tzw. „szoki zewnętrzne”, a jednocześnie wskazuje na adekwatność do obecnych i oczekiwanych potrzeb społecznych oraz stopień jej innowacyjności; ­ stopień innowacyjności; ­ jakość zagospodarowania przestrzennego (w skali gospodarek lokalnych oraz w warunkach regionu); ­ instytucje i kapitał społeczny. Istotną determinantą konkurencyjności regionów są kwalifikacje zasobów kadrowych, ich zdolność do kreowania i adaptacji rozwiązań innowacyjnych oraz przetwarzania informacji, a więc kapitał ludzki. Przewagi konkurencyjne, które wpływają na dynamikę rozwoju, nie warunkują już tylko dostępność zasobów naturalnych, ale przede wszystkim jakość zasobów niematerialnych, zwłaszcza intelektualnych oraz kwalifikacji i postaw przedsiębiorczych. Kapitał ludzki jako zasób istotny na poziomie regionu warunkuje sprawność procesu akumulacji kapitału, a więc ma wpływ na intensyfikację procesu wzrostu gospodarczego. Uważa się więc, iż kapitał ludzki traktowany powinien być jako czynnik produkcji, który zwiększa produktywność zasobów materialnych. O jego znaczeniu decyduje m.in. to, że w gospodarce opartej na wiedzy nie liczy się już tylko dostęp do wiedzy, ale też umiejętność jej 14 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… skutecznego wykorzystania. To właśnie poziom posiadanej wiedzy oraz umiejętność jej wykorzystania sprzyja akumulacji zasobów. Ponadto, im większy kapitał ludzki, tym szybciej dokonuje się dyfuzja innowacji i w krótszym czasie następuje ich wdrożenie. Kapitał ludzki umożliwia także sprawne użycie importowanych nowoczesnych technologii, a więc warunkuje procesy wzrostowe w warunkach systemów jeszcze względnie słabo rozwiniętych, jakie nie są w stanie samodzielnie kreować innowacji i w związku z tym wdrażają strategię naśladownictwa. Ze względu na zauważalny wzrost znaczenia zasobów niematerialnych w procesach rozwoju gospodarczego w skali regionalnej, w tym również wiedzy, a więc jednego z elementów kapitału ludzkiego i społecznego, „powstaje problem związany zarówno z jej skutecznym tworzeniem, jak i szybkim transferem. Jednym z warunków niezbędnych do budowy innowacyjnej gospodarki opartej na wiedzy staje się oczywiście kapitał społeczny, rozumiany jako odpowiednia ilość i jakość społecznych interakcji, które wynikają z kultury ekonomicznej danego społeczeństwa. W społeczeństwach, gdzie występuje kapitał społeczny, a relacje gospodarcze opierają się na zaufaniu, koszty funkcjonowania przedsiębiorstw są znacznie niższe.”21 Niestety, jakość kapitału społecznego w Polsce (w tym w regionie podlaskim) pozostawia wiele do życzenia. Pod względem poziomu zaufania Polska zajmuje ostatnie miejsce wśród krajów objętych badaniami European Social Survey.22 Jedynie 10,5% badanych wyraża przekonanie, że większości ludziom można zaufać, podczas gdy w przypadku innych państw, takich jak Dania, Norwegia czy Finlandia, odsetek ten wynosi ponad 70%. W aspekcie kształtowania kapitału społecznego, zauważa się przy tym, że zaufanie rośnie wraz z wykształceniem oraz z poprawą sytuacji materialnej. Jak podają wskazani autorzy, wśród osób z wykształceniem wyższym i policealnym wskaźnik ten wynosi około 15,9%, natomiast w przypadku osób z wykształceniem podstawowym jedynie 9,3%. Pozwala to przypuszczać, że wzrost poziomu wykształcenia polskiego społeczeństwa, jaki obserwuje się od początku lat 90. ubiegłego wieku, może ułatwić akumulację kapitału społecznego w przyszłości, co stanowi jeden z warunków budowy nowoczesnej, konkurencyjnej gospodarki. Jednocześnie jest to zauważalne zwłaszcza w regionach względnie wysoko rozwiniętych, pozostawia natomiast sporo do życzenia w obszarach peryferyjnych.23 21 A. Wildowicz-Giegiel, Rola kapitału społecznego w procesie tworzenia i transferu wiedzy, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Wildowicz-Giegiel.pdf, [data wejścia 01.02.2012]. 22 http://www.europeansocialsurvey.org/, [data wejścia 01.02.2012]. 23 K. Kostro, Aktualny stan badań nad kapitałem społecznym w Polsce, „Studia Ekonomiczne” nr 1-2/2006, s. 59, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Wildowicz-Giegiel.pdf, [data wejścia 01.02.2012]. 15 Marek Proniewski, Marcin Proniewski W aspekcie oceny znaczenia kapitału społecznego dla rozwoju gospodarczego (w tym innowacyjności) należy zgodzić się z wynikami badań J. Czaplińskiego, który wyróżnia dwie „ścieżki rozwojowe”. Pisze m.in. „Ścieżka wspólnotowa sprzyja w miarę równomiernemu wzrostowi zamożności obywateli, ponieważ generuje wartość dodaną do wspólnego dobra ponad sumę obowiązkowych podatków od indywidualnych dochodów. Dzięki temu sprzyja zmniejszaniu się rozwarstwienia materialnego i – przede wszystkim – wyrównuje możliwości korzystania przez wszystkich obywateli ze wspólnego dobra (usług publicznych, infrastruktury i kultury) oraz zapobiega wykluczeniu społecznemu grup o niskim kapitale ludzkim. Modelowym przykładem takiej ścieżki rozwoju jest to, co dzieje się w większości rodzin dysponujących wspólnym budżetem i czyniących wspólne inwestycje. Ścieżka molekularna sprzyja różnicowaniu zamożności obywateli wedle ich zdolności, kompetencji, zaradności i motywacji. Dobro wspólne na tej ścieżce tworzone jest addytywnie poprzez zbiórkę obowiązkowych podatków. Inwestycje publiczne są mało efektywne i słabo generują wartość dodaną do dobra wspólnego. Przykładem takiej ścieżki jest zamieszkujące ten sam lokal małżeństwo w separacji. Partnerzy mają oddzielne budżety, oddzielnie inwestują. Składają się jedynie na czynsz i inne obligatoryjne opłaty według ustalonego formalnie, choć kwestionowanego co rusz przez którąś ze stron, parytetu. Ścieżka molekularna nie przekreśla oczywiście możliwości rozwoju całej wspólnoty, ale z pewnością rozwój ten utrudnia, ponieważ nie sprzyja współpracy między poszczególnymi podmiotami gospodarczymi (obywatelami, rodzinami, instytucjami). W Polsce, podobnie jak w Grecji i w wielu słabiej rozwiniętych krajach, dominuje ścieżka molekularna”.24 Aby kreować długoterminową stabilną ścieżkę rozwoju społecznogospodarczego należy podejmować działania (m.in. w zakresie polityki gospodarczej), które pobudzą ten aspekt aktywności. Wpłynie to niewątpliwie na usprawnienie procesu innowacyjnego w warunkach gospodarki regionu.25 Z punktu widzenia gospodarki, która składa się z mniejszych całości funkcjonalnych, kreowanie innowacyjności jest długotrwałym i złożonym procesem uzależnionym od szeregu społecznych, kulturowych, gospodarczych i organizacyjnych czynników, wśród których należy wymienić m.in.: 26 ­ ogólną kondycję gospodarki regionalnej; ­ innowacyjność przedsiębiorstw oraz ich relacje ze środowiskiem zewnętrznym; ­ potencjał w dziedzinie badawczo-rozwojowej, będący głównym motorem innowacyjnych rozwiązań; 24 W. Czapliński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne” nr 4/2008. 25 Ibidem. 26 A. Nowakowska, M. E. Sokołowicz, Zdolności innowacyjne polskich regionów, (w:) Innowacje i przedsiębiorczość…, op. cit., s. 60. 16 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… ­ ­ potencjał akademicki przyczyniający się do poprawy jakości zasobów ludzkich i zdolności adaptacyjnych regionu; otoczenie instytucjonalne działalności innowacyjnej, stanowiące platformę wymiany wiedzy, doświadczeń i innowacji. Od początku XXI wieku w „Europie regionów” promuje się rozwijanie działalności badawczej w sferze publicznej, w szczególności w zakresie szkolnictwa wyższego. W obliczu rosnącej konkurencji i kryzysu gospodarczego bardzo wyraźnie zarysowuje się potrzeba modernizacji europejskich uniwersytetów, rozwijania programów i systemów kształcenia, poprawy poziomu edukacji, modyfikacji polityki zarządzania ośrodkami akademickim. Powyższym działaniom przyświeca cel przyciągnięcia nowych studentów oraz kapitału zewnętrznego na rozwijanie prac badawczo-naukowych. Rada Unii Europejskiej przyjęła Strategiczne ramy dla europejskiej współpracy w dziedzinie edukacji i szkoleń („ET 2020”).27 Rozwój systemów kształcenia i szkoleń warunkuje pomyślną realizację celów nakreślonych w Strategii Lizbońskiej zakładającej stworzenie z UE najbardziej konkurencyjnej gospodarki światowej. W dokumencie zdefiniowano cztery cele strategiczne, tj.: 28 ­ realizacja koncepcji uczenia się przez całe życie i mobilności, ­ poprawa jakości oraz skuteczności kształcenia i szkolenia, ­ promowanie równości, spójności społecznej i aktywności obywatelskiej, ­ zwiększanie innowacyjności i kreatywności, w tym przedsiębiorczości, na wszystkich poziomach kształcenia i szkolenia. Państwa członkowskie powinny ściśle współpracować w zakresie edukacji i szkoleń w oparciu o wyżej nakreślone cele strategiczne. 29 5. Mierniki poziomu innowacyjności państw i regionów w aspekcie kapitału ludzkiego i społecznego Za jedno z najpilniejszych wyzwań uznaje się aktualnie stworzenie jednorodnego i kompletnego systemu monitorowania kapitału ludzkiego oraz prezentowania jego poziomu i dynamiki. Instrumentem Komisji Europejskiej, który ma pomóc w monitorowaniu realizacji strategii „Europa 2020” poprzez zapewnienie oceny porównawczej wyników osiąganych przez pań27 Inwestowanie w przyszłość Europy, Piąty Raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2010, s. 174-175. 28 Cele te są realizowane m.in. na poziomach krajowym i regionalnych w ramach wdrożenia Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013. 29 Konkluzje Rady z dnia 12 maja 2009 r. w sprawie strategicznych ram Europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia („ET 2020”), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 28.5.2009, s. 9-10. 17 Marek Proniewski, Marcin Proniewski stwa członkowie UE w dziedzinie innowacyjności, jest Europejska Tablica Wyników Innowacyjności (EIS - European Innovative Scoreboard). Stanowi ona swojego rodzaju miernik efektów zaangażowania społecznego w proces innowacyjny władz różnych szczebli, podmiotów gospodarczych oraz instytucji naukowo-badawczych. W rankingu EIS 27 państw członkowskich UE zostało podzielonych na cztery grupy ze względu na poziom efektywności innowacyjnej, tj.:30 ­ tzw. liderzy innowacji: Dania, Finlandia, Niemcy, Szwecja i Wielka Brytania – państwa, których efektywność innowacyjna znacznie przewyższa średnią dla UE; ­ tzw. naśladowcy: Austria, Belgia, Cypr, Estonia, Francja, Irlandia, Luksemburg, Holandia i Słowenia – państwa, których efektywność nieznacznie przewyższa średnią dla UE; ­ tzw. umiarkowani innowatorzy: Czechy, Grecja, Węgry, Włochy, Litwa, Malta, Polska, Portugalia, Słowacja i Hiszpania, których efektywność jest nieco niższa od średniej dla UE; ­ tzw. nadrabiający zaległości w zakresie innowacji: Bułgaria, Łotwa i Rumunia – państwa, których efektywność jest znacznie niższa od średniej dla UE. Pomimo znaczącego postępu w działaniach na rzecz wdrażania innowacji oraz wysokiego potencjału w postaci zasobów ludzkich, według raportu EIS Polska została zakwalifikowana do trzeciej grupy (umiarkowani innowatorzy), o wynikach w dziedzinie innowacyjności znacznie poniżej średniej unijnej. W oparciu o wcześniejsze Europejskie Tablice Wyników Innowacyjności, zastosowano nowe narzędzie służące monitorowaniu realizacji unijnej strategii „Europa 2020” - Innovation Union Scoreboard (IUS). W porównaniu z poprzednią edycją raportu EIS, w którym do analizy porównawczej wydajności systemów innowacyjnych państw członkowskich przyjmowano zestaw 29 wskaźników cząstkowych, w raporcie IUS zastosowano nową listę 25 wskaźników, które w możliwie pełny sposób opisują wzrost poziomu innowacyjności i efekty działań proinnowacyjnych. Wśród określonych wskaźników cząstkowych istotną rolę odgrywają wskaźniki kapitału ludzkiego i społecznego – to właśnie one są przede wszystkim brane pod uwagę w aspekcie kompleksowej oceny innowacyjności. W tabeli 1. przedstawiono jedynie zestawienie wskaźników cząstkowych, związanych stricte z obszarem „kapitał ludzki i kapitał społeczny”.31 30 Opracowanie na podstawie: European Innovation Scoreboard (EIS) 2009, European Commission, Belgium 2010, s. 6. 31 Innovation Union Scoreboard 2010, European Commisssion, Belgium 2011, s. 3. 18 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… W raporcie Innovation Union Scoreboard, biorąc pod uwagę średnie poziomy innowacyjności skalkulowane w oparciu o zestaw wskaźników cząstkowych, państwa członkowskie Unii Europejskiej zostały przyporządkowane do czterech grup. Polska, tak jak w poprzedniej edycji wskazanego raportu, znalazła się w trzeciej grupie określanej mianem umiarkowani innowatorzy. Przyczyn niekorzystnej pozycji Polski pod względem innowacyjności należy dopatrywać się głównie w niskim poziomie nakładów na działalność badawczo-rozwojową. Zgodnie ze strategią polityki gospodarczej w Unii Europejskiej regiony odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu polityk innowacyjnych państw członkowskich UE. Analizując poziom innowacyjności w ujęciu regionalnym zauważalna jest prawidłowość, że najbardziej innowacyjne regiony UE są z reguły położone w państwach o najwyższym poziomie innowacyjności według raportów EIS i IUS. Niemal wszystkie z nich zaliczane są do pierwszej grupy, określanej mianem liderów innowacji. Z drugiej strony wszystkie regiony charakteryzujące się niższym potencjałem innowacyjnym są zlokalizowane w państwach o poziomie innowacyjności poniżej średniej unijnej. Od powyższej reguły występują pewne odstępstwa, bowiem w ramach UE można odnaleźć regiony osiągające wyniki lepsze aniżeli kraj, który reprezentują. Do nich można zaliczyć:32 ­ Brabancja Północna to region charakteryzujący się wysokim poziomem innowacyjności, zlokalizowany w południowej części Holandii – w kraju, który w klasyfikacji innowacyjności zaliczany jest do drugiej grupy określanej mianem naśladowcy; ­ Praga (w Czechach), Kraj Basków, Nawarra, Madryt i Katalonia (w Hiszpanii), regiony Lombardia i Emilia-Romania (we Włoszech) - to regiony o średnim poziomie efektywności innowacyjnej, które są położone w trzeciej grupie państw tzw. umiarkowani innowatorzy. W odniesieniu do polskiej gospodarki, z uwagi na różny poziom dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, ich sytuacja pod względem zdolności do rozwoju innowacji jest wyraźnie zróżnicowana. W polskiej strukturze regionalnej można wyróżnić cztery grupy: 33 ­ Mazowsze (aglomeracja warszawska) – subregion o ponadprzeciętnym, a zarazem najwyższym w skali kraju, potencjale innowacyjnym. Zakładając efektywną politykę władz regionalnych, region powinien w stosunkowo krótkiej perspektywie czasowej wygenerować własne zdolności innowacyjne, które umożliwią mu udział w kreowaniu europejskiego potencjału innowacyjnego; 32 33 Inwestowanie w przyszłość Europy…, op. cit., s. 42. A. Nowakowska, M. E. Sokołowicz, Zdolności innowacyjne polskich regionów…, op. cit., s. 75. 19 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Tabela 1. Porównawcze zestawienie wskaźników innowacyjności przyjętych w raportach EIS i IUS Według EIS Według IUS I. MOŻLIWOŚCI Zasoby ludzkie Zasoby ludzkie 1.1.1. Liczba absolwentów kierunków ścisłych i technicznych na 1000 osób w wieku 20-29 lat (pierwszy etap kształcenia wyższego) 1.1.2. Liczba absolwentów studiów doktoranckich kierunków ścisłych i technicznych na 1000 osób w przedziale wiekowym 25-34 lata (drugi etap kształcenia wyższego) 1.1.3. Ludność z wykształceniem wyższym na 100 osób w wieku 25-64 lata 1.1.1. Nowi absolwenci studiów doktoranckich (ISCED 6) na 1000 mieszkańców w wieku 2534 lata 1.1.2. Odsetek ludności w wieku 30-34 lata posiadającej wykształcenie wyższe 1.1.3. Odsetek młodzieży w wieku 20-24 lata, która osiągnęła co najmniej średnie wykształcenie 1.1.4. Liczba osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym na 100 osób w wieku 25-64 lata 1.1.5. Poziom osiągnięć edukacyjnych młodzieży Otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badawcze 1.2.1. Międzynarodowa współpraca naukowa, publikacje na milion mieszkańców 1.2.2. Publikacje naukowe wśród 10% najczęściej cytowanych publikacji na całym świecie (jako % publikacji naukowych w kraju) 1.2.3. Doktoranci spoza UE (jako % wszystkich doktorantów) Finanse i wsparcie Finanse i wsparcie 1.2.4. Firmy z szerokopasmowym dostępem do internetu (jako % ogółu firm) II. DZIAŁALNOŚĆ FIRMY Inwestycyjność firm Inwestycyjność firm 2.1.1. Udział wydatków przedsiębiorstw na B&R (jako % PKB) Relacje i przedsiębiorczość 2.1.1. Udział wydatków przedsiębiorstw na B&R (jako % PKB) Relacje i przedsiębiorczość 2.2.2. Procentowy udział MŚP kooperujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie MSP Zasoby intelektualne 2.2.2. Procentowy udział MŚP kooperujących w zakresie innowacji w ogólnej liczbie MSP Zasoby intelektualne 2.3.1. Liczba wynalazków zgłoszonych do ochrony do EPO na milion mieszkańców 2.3.2. Liczba nowych wspólnotowych znaków towarowych na milion mieszkańców 2.3.1. Liczba aplikacji patentowych w ramach systemu PCT miliard PKB (w euro, PPS) 2.3.2. Liczba wynalazków zgłoszonych do ochrony w ramach systemu PCT w zakresie wyzwań społecznych na miliard PKB (łago- 20 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… dzenie zmian klimatycznych, ochrona zdrowia) (w euro, PPS) III. EFEKTY WYJŚCIOWE Innowatorzy Innowatorzy Efekty gospodarcze 3.2.1. Udział osób zatrudnionych w sektorach przemysłu średniowysokiej i wysokiej techniki (jako % liczby osób zatrudnionych w przemyśle i usługach) 3.2.2. Zatrudnienie w usługach opartych na wiedzy (jako % siły roboczej) Efekty gospodarcze 3.2.1. Zatrudnienie w działalność opartą na wiedzy w zakresie produkcji i usług (jako % całkowitego zatrudnienia) 3.2.4. Udział eksportu usług opartych na wiedzy (jako % całkowitego eksportu usług) 3.2.5. Udział sprzedaży nowych produktów na rynek (jako % obrotów) 3.2.6. Sprzedaż nowych firm (% obrotów) 3.2.4. Sprzedaż nowych produktów na rynek i nowe firmy innowacyjne (jako % obrotu) 3.2.5. Dochody uzyskiwane z zagranicy z tytułu licencji i patentów (jako % PKB) 3.2.2. Udział eksportu produktów średniej i wysokiej techniki (jako % całkowitego eksportu produktów) Źródło: opracowanie i tłumaczenie na podstawie: Innovation Union Scoreboard 2010, European Commisssion, Belgium 2011, s. 69-70. ­ ­ ­ drugą grupę regionów o stosunkowo wysokim wewnętrznym potencjale innowacyjnym i dynamice zmian społeczno-gospodarczych. Powyższe uwarunkowania stwarzają szanse, że regiony tej grupy zdołają w długiej perspektywie nadrobić dystans innowacyjny dzielący je od regionów europejskich. W ramach tej kategorii można wskazać 5 polskich województw: małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie oraz łódzkie; trzecią grupę regionów o słabej zdolności do wprowadzania innowacji oraz przeciętnej dynamice zmian społeczno-gospodarczych. Regiony te nadal borykają się z problemami strukturalnymi, a tym samym charakteryzują się słabymi zdolnościami gospodarki narodowej do sprostania wyzwaniom konkurencji międzynarodowej. Regiony tej grupy niejednokrotnie wymagają istotnego wsparcia ze strony państwa, co prowadzi do osłabienia bodźców do kreowania własnego potencjału innowacyjnego. W tej grupie znalazły się województwa: pomorskie, podkarpackie, lubelskie, kujawsko-pomorskie i zachodniopomorskie; czwartą grupę regionów borykających się z poważnymi problemami w sferze społeczno-gospodarczej, wymagającymi zmian w strukturze nakładów innowacyjnych. Regiony te charakteryzują ograniczone możliwości zdobycia i utrzymania przewagi konkurencyjnej. Biorąc pod uwagę potencjał innowacyjny, regiony te są określane mianem tzw. regionów skansenowych, bowiem nie udało im się ukształtować własnych mechanizmów innowacyjnych. W tej grupie znalazły się następujące województwa: lubuskie, świętokrzyskie, opolskie, podlaskie oraz warmińsko-mazurskie. 21 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Tabela 2. Klasyfikacja podregionów z uwagi na rolę kapitału ludzkiego Typ regionu regiony o najwyższym potencjale kapitału ludzkiego (producenci i konsumpcji) regiony o umiarkowanym potencjale kapitału ludzkiego, niekiedy borykające się z problemem jego odpływu regiony o niewystarczającym poziomie zasobów ludzkich Cechy podregionu podregiony wokół głównych ośrodków metropolitalnych duży ośrodek akademicki gospodarka ukierunkowana na usługi duże lub średniej wielkości miasto ośrodek akademicki gospodarka przemysłowo-usługowa Przykłady podregionów warszawski, wrocławski, poznański częstochowski, szczeciński, białostocko-suwalski regiony, w których zlokalizowane są pilski, jeleniogórski, ełcki miasta średniej wielkości słabo rozwinięta funkcja akademicka gospodarka przemysłowo-rolnicza Źródło: M. Herbst, Wpływ kapitału ludzkiego i społecznego na (krótkookresowy) wzrost gospodarczy w polskich podregionach, (w:) Kapitał ludzki…, op. cit., s. 185. Prezentowane zestawienie dowodzi, że obszary o wyższych zasobach kapitału ludzkiego są zamożniejsze i osiągają wyższe tempo wzrostu, aniżeli regiony w pozostałych częściach kraju. Stwierdzona prawidłowość znalazła również potwierdzenie w wynikach badań dotyczących poziomu regionalnego prowadzonych przez H. Badingera i G. Tondl’a. 34 Z dużym prawdopodobieństwem zakładali oni, że wysoki poziom kapitału ludzkiego odzwierciedlany poziomem wykształcenia oraz udziałem w rynku pracy wpływa na rozwój gospodarczy regionów. Stwierdzili, że zdobywanie kolejnych poziomów wyższego wykształcenia i uzyskiwanie patentów jest silnie pozytywnie skorelowane z wyższym tempem wzrostu. Wysoki poziom edukacji jest również istotnym czynnikiem wstępnym dla regionów opóźnionych, ułatwiającym nadrabianie technologiczne poprzez rozwój zdolności do tworzenia i absorpcji technologii inwestycyjnych. W końcu, należy się również spodziewać, że wysoki udział regionu w handlu międzynarodowym przyczyni się do jego szybszego wzrostu poprzez promowanie nowych rozwiązań technologicznych m.in. przy współudziale jednostek naukowo-badawczych35- umożliwia bowiem generowanie raportów z wynikami badań i kierunkami rozwoju najlepszych praktyk w środowisku szkolnictwa wyższego. 36 34 M. Herbst, Wpływ kapitału ludzkiego i społecznego na (krótkookresowy) wzrost gospodarczy w polskich podregionach, (w:) Kapitał ludzki i kapitał społeczny…, op. cit., s. 185. 35 H. Badinger, G. Tondl, Trade, Human Capital and Innovation: The Engines of European Regional Growth in the 1990s, IEF “Working Paper” No. 42, University of Economics and Business Administration, Vienna 2002, s. 3-4. 36 K. L. Clark, Benchmarking as a Global Strategy for Improving Instruction in higher education. Paper presented at the International Conference on New concepts in Higher Education (11th, Phoenix, AZ, December 5-9, 1993), s. 5. 22 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… 6. Region podlaski a luki rozwojowe w zakresie kapitału ludzkiego i społecznego Dokumentem strategicznym określającym uwarunkowania przestrzenne w zakresie aktywizacji innowacyjności poprzez użycie kapitału ludzkiego i społecznego jest m.in. Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) 2030. Definiuje ona sześć celów polityki kształtowania ładu przestrzennego, wzajemnie ze sobą powiązanych, tj.: „Cel 1. Podwyższenie konkurencyjności głównych ośrodków miejskich Polski w przestrzeni europejskiej poprzez ich integrację funkcjonalną przy zachowaniu policentrycznej struktury systemu osadniczego sprzyjającej spójności. Cel 2. Poprawa spójności wewnętrznej i terytorialne równoważenie rozwoju kraju poprzez promowanie integracji funkcjonalnej, tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania się czynników rozwoju, wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wykorzystanie potencjału wewnętrznego wszystkich terytoriów. Cel 3. Poprawa dostępności terytorialnej kraju w różnych skalach przestrzennych poprzez rozwijanie infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej. Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski. Cel 5. Zwiększenie odporności struktury przestrzennej kraju na zagrożenia naturalne i utratę bezpieczeństwa energetycznego oraz kształtowanie struktur przestrzennych wspierających zdolności obronne państwa. Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego.” 37 KPZK 2030 traktuje podlaskie jako obszar problemowy z uwagi na uwarunkowania, takie jak:38 ­ słabe dynamiki wzrostu gospodarczego i zdolności konkurencyjnych oraz niewielki udział gospodarki opartej na wiedzy; ­ słabo rozwinięte funkcje metropolitalne (jedynie miasto wojewódzkie Białystok traktowane jako ośrodek o mniejszej skali oddziaływania); ­ tradycyjna struktura gospodarki, charakteryzująca się wysokim udziałem zatrudnienia w rolnictwie; ­ niekorzystne dla regionu tendencje demograficzne (w tym nadmierna emigracja ludności oraz koncentracja procesów depopulacyjnych na obszarach wiejskich); 37 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) 2030, przyjęta Uchwałą Nr 239/2011 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r., s. 69. 38 Ibidem, s. 70-135. 23 Marek Proniewski, Marcin Proniewski ­ ­ ­ ­ peryferyjne położenie regionu, który jest zagrożony dalszą peryferyzacją w skali krajowej i europejskiej; słaba dostępność mieszkańców regionu do usług publicznych, np. w obszarze edukacji, zdrowia, sportu i turystyki, kultury; słaby stan infrastruktury transportowej, co skutkuje niską dostępnością do rynków pracy czy rynków zbytu; znaczny udział obszarów chronionych z uwagi na unikatowe zasoby przyrodnicze, co nakłada obowiązek zachowania wysokich wymagań ochrony środowiska. Biorąc pod uwagę ograniczone możliwości rozwojowe województwa podlaskiego, w celu przełamania barier i opóźnień w rozwoju oraz podniesienia jego konkurencyjności i atrakcyjności, konieczne jest dążenie do podniesienia poziomu wiedzy ludzkiej. Region podlaski, m.in. ze względu na potencjał uczelni wyższych i kadry naukowej, ma realne możliwości wykorzystania tego czynnika rozwojowego. Barierą w tym zakresie jest jednak niski wewnętrzny zasób kapitałowy w aspekcie aktywizacji rozwoju. Pewną pomocą może być użycie kapitału zewnętrznego, a przede wszystkim lobbing w zakresie aktywizacji rozwojowej u decydentów centralnych (oraz wspólnotowych), argumentacja w kierunku utrzymania polityki gospodarczej bazującej na koncepcji wyrównywania szans rozwojowych, a nie na polityce „dyfuzji”, czyli de facto aktywizacji (innowacyjnej i społecznej) regionów już ukształtowanych i wysoce konkurencyjnych. Istotną kwestią dla regionu peryferyjnego (takiego jak podlaskie) pozostaje przy tym aktywizacja innowacyjności w oparciu o strategię naśladownictwa. Przykładowo sprawny model transferu technologii i komercjalizacji wiedzy (wyników badań, ale również efektywnego systemu kształcenia, adekwatnego do potrzeb rynku pracy) musi opierać się na sprawdzonej zasadzie triple helix approach. Niezbędna jest więc w takim przypadku współpraca zarządu województwa (i szerzej administracji publicznej), przedstawicieli biznesu oraz „centrów wiedzy” (biur transferu technologii). Taki model opiera się na trzech kluczowych etapach swoistego „łańcucha korzyści”: tworzenie wiedzy (współpracujące uczelnie wyższe), dyfuzja wiedzy, wykorzystanie i eksploatacja wiedzy (firmy i administracja publiczna). Innowacyjny rozwój gospodarki regionalnej Podlasia w zakresie kapitału ludzkiego i społecznego wymaga usunięcia m.in. następujących luk: ­ strategicznego (określonego proceduralnie na poziomie regionu) wsparcia biznesowego nowo tworzonych, względnie małych innowacyjnych przedsiębiorstw ze środków regionalnych. W województwie podlaskim działa szereg uczelni wyższych, jak też instytucji wsparcia biznesu oraz inkubatorów przedsiębiorczości. W związku z powyższym istotnym dla 24 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… ­ ­ ­ ­ ­ ­ aktywizacji rozwoju regionu może być uruchomienie, w ramach perspektywy finansowej do roku 2020 w Regionalnym Programie Operacyjnym, działań mających na celu kompleksowe wsparcie nowoczesnej mikroprzedsiębiorczości w skali województwa. Dodatkowo we współpracy z przedsiębiorcami (adekwatnie do ich potrzeb) można rozwinąć na uczelniach (wydziałach) kierunki tzw. zamawiane - finansowane np. ze środków RPO; kształcenia w zakresie przedsiębiorczości na każdym kierunku studiów. Wymogi w zakresie kształcenia wyższego nie nakładają konieczności prowadzenia dydaktyki w wyżej wymienionym zakresie odnośnie wielu kierunków studiów. W związku z powyższym (co uzasadnione m.in. względami finansowymi) nie na wszystkich kierunkach studiów takie kształcenie ma miejsce. Dlatego też odnośnie zniwelowania wskazanej luki pożądane wydaje się albo sfinansowanie międzyuczelnianych zajęć z zakresu przedsiębiorczości, albo sprawniejsze ze względów logistyczno -organizacyjnych prowadzenie takich zajęć oddzielnie, ale na wszystkich uczelniach. W zakresie tym również rekomenduje się sfinansowanie dydaktyki ze środków RPO WP w następnej perspektywie finansowej oraz prowadzenie części zajęć przez praktyków, np. z regionalnych fundacji i agencji rozwoju regionalnego; praktycznie braku aktywności przedsiębiorców oraz ich stowarzyszeń w kierunku realizacji w regionie podlaskim studiów „na zamówienie”; zauważyć należy, iż uczelnie (wydziały), które mają prawo do nadawania stopnia doktora habilitowanego, mają ułatwioną ścieżkę w zakresie tworzenia kierunków studiów adekwatnych do bieżących potrzeb podmiotów gospodarczych (i szerzej - regionu); realizowanych cyklicznie ponadregionalnych, międzynarodowych spotkań aktywizujących kapitał społeczny. Użyteczne w tym zakresie może być np. urzeczywistnienie budowy hali widowiskowo-sportowej, bądź możliwie pełne wykorzystanie nowo wzniesionego gmachu Opery i Filharmonii Podlaskiej; ciągle niewystarczającego do potrzeb regionu zasobu kapitału (m.in. kapitału zalążkowego), który może być wykorzystany w zakresie wsparcia bezzwrotnego lub pożyczkowego przez fundacje oraz agencje rozwoju regionalnego. W tym przypadku (podobnie jak wcześniej) wskazane jest użycie funduszy rozwojowych (być może w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego w kolejnej perspektywie finansowej); braku silnych kadrowo biur koordynujących, w skali regionalnej, transfer technologii (szerzej innowacji do regionu); często niewystarczającej wiedzy przedstawicieli samorządów lokalnych w zakresie kreacji wizji rozwojowej oraz zarządzania lokalnego. 25 Marek Proniewski, Marcin Proniewski ­ Kadra samorządowa na poziomie gmin i powiatów realizuje wiele bieżących zadań związanych z obowiązkami, jakie są nałożone na niższe szczeble samorządowe, nie ma więc praktycznych możliwości, aby zająć się wdrożeniem zadań strategicznych. Aby zniwelować tę lukę w zakresie kapitału społecznego, konieczne wydaje się uruchomienie studiów podyplomowych (kursy, szkolenia itp.), w ramach których podkreślane będzie m.in. znaczenie zarządzania strategicznego w działalności władz jednostek samorządu terytorialnego oraz współpracy partnerskiej (m.in. w ramach koncepcji partnerstwa publiczno-prywatnego). Przy tym, ze względu na dość małą ilość środków finansowych, jakimi dysponują JST, wskazane jest częściowe finansowanie takich przedsięwzięć z funduszy na poziomie województwa; systematycznych spotkań osób - przedstawicieli instytucji istotnych dla kreacji kapitału społecznego w regionie. W budowie kapitału społecznego, a więc jednego z czynników rozwoju regionalnego, istotne są nie tylko formalne działania mające „moc sprawczą” Sejmiku Województwa oraz Zarządu Województwa, ale również „wymiana opinii” w szerszym gremium doradczym. Wskazane luki nie stanowią trwałych słabości regionu podlaskiego - mogą być skutecznie zniwelowane m.in. w związku z aktywnością władz województwa, co powinno przyczynić się do intensyfikacji jego rozwoju. 7. Zakończenie Wykazane w opracowaniu związki między kapitałem ludzkim i społecznym a innowacyjnością gospodarki regionalnej, pozytywnie weryfikują hipotezę badawczą. Wysoki poziom kapitału ludzkiego odzwierciedlany poziomem wykształcenia oraz udziałem w rynku pracy wpływa na rozwój gospodarczy regionów. Jakość zasobów niematerialnych, kwalifikacji i postaw przedsiębiorczych warunkują dynamikę rozwojową i intensyfikację procesów wzrostu gospodarczego, sprawność procesu akumulacji kapitału. W gospodarce opartej na wiedzy liczy się nie tylko dostęp do wiedzy, ale też umiejętność jej skutecznego wykorzystania. Poziom posiadanej wiedzy oraz umiejętność jej wykorzystania sprzyjają akumulacji zasobów, szybszej dyfuzji i wdrożeniu innowacji. Zdobywanie kolejnych poziomów wyższego wykształcenia i uzyskiwanie patentów jest silnie pozytywnie skorelowane z wyższym tempem wzrostu. Wysoki poziom edukacji jest istotnym czynnikiem dla regionów opóźnionych, ułatwiającym nadrabianie technologiczne poprzez rozwój zdolności do tworzenia i absorpcji technologii inwestycyjnych. 26 KAPITAŁ LUDZKI I SPOŁECZNY...… BIBLIOGRAFIA: Badinger H., Tondl G., Trade, Human Capital and Innovation: The Engines of European Regional Growth in the 1990s, IEF “Working Paper” No. 42, University of Economics and Business Administration, Vienna 2002. Bartkowski J., Kapitał społeczny i jego oddziaływanie na rozwój w ujęciu socjologicznym, (w:) Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, red. M. Herbst, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, Warszawa 2007. Becker G. S., Human Capital. A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. Third Edition, The National Bureau of Economic Research (NBER), 1993. Chiswick B. R., Jacob Mincer, Experience and the Distribution of Earnings, IZA Discussion Paper No. 847, University of Illinois at Chicago and The Institute for the Study of Labor (IZA) in Bonn, August 2003. Cichy K., Malaga K., Kapitał ludzki w modelach i teorii wzrostu gospodarczego, (w:) Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, red. M. Herbst, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, Warszawa 2007. Ciok S., Dobrowolska-Kaniewska H., Polityka innowacyjna państwa a regionalny potencjał innowacyjny. Przykład Dolnego Śląska, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009. Clark K. L., Benchmarking as a Global Strategy for Improving Instruction in higher education. Paper presented at the International Conference on New concepts in Higher Education (11th, Phoenix, AZ, December 5-9, 1993). Czapliński W., Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne” nr 4/2008. Czerniachowicz B., Marek St., Wybrane problemy rozwoju kapitału ludzkiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2004. Ekonomia rozwoju, red. B. Fiedor, K. Kociszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010. Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007. Endogene Entwicklungsstrategien, „Informationen zur Raumentwicklung”, H.1/2, Bonn 1984. European Innovation Scoreboard (EIS) 2009, European Commission, Belgium 2010. Gulda K., Polityka innowacyjna w Polsce do roku 2013, (w:) Innowacje i przedsiębiorczość dla przyszłości, red. G. Gromada, M. Matusiak, M. Nowak, SOOIPP Annual – 2006, Łódź/Poznań/Warszawa/Wrocław 2006. Guzik R., Przestrzenne zróżnicowanie potencjału innowacyjnego w Polsce, (w:) Innowacyjność polskiej gospodarki, red. M. Górzyński, R. Woodward, Zeszyty innowacyjne 2, CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2004. http://books.google.pl/books?id=9t69iICmrZ0C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f =false, [data wejścia 10.01.2012]. http://www.europeansocialsurvey.org/ Innovation Union Scoreboard 2010, European Commisssion, Belgium 2011. Investment In Human Capital and Personal Income Distribution, “Journal of Political Economy”, Vol. LXVI, No. 4, August 1958, http://www.jstor.org/pss/1827422, [data wejścia 12.01.2012]. Inwestowanie w przyszłość Europy, Piąty Raport na temat spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, Komisja Europejska, listopad 2010. Kapitał ludzki i kapitał społeczny a rozwój regionalny, red. M. Herbst, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW, Warszawa 2007. Kierunki wzrostu innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2006. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) 2030, przyjęta Uchwałą Nr 239/2011 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011. 27 Marek Proniewski, Marcin Proniewski Konkluzje Rady z dnia 12 maja 2009 r. w sprawie strategicznych ram Europejskiej współpracy w dziedzinie kształcenia i szkolenia („ET 2020”), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 28.05.2009. Kostro K., Aktualny stan badań nad kapitałem społecznym w Polsce, „Studia Ekonomiczne” nr 1-2, http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Wildowicz-Giegiel.pdf. Nowakowska A., M. E. Sokołowicz, Zdolności innowacyjne polskich regionów, (w:) Innowacje i przedsiębiorczość dla przyszłości, red. G. Gromada, M. Matusiak, M. Nowak, M. Nowak, SOOIPP Annual – 2006, Łódź/ Poznań/ Warszawa/ Wrocław 2006. Pot F., Koningsveld E., Social Innovation for better jobs and performance, Explorations of social innovation, NCSI, “Working Paper”, No. 3, November 2009. Przygodzki Z., Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju, (w:) Wiedza, innowacyjność, przedsiębiorczość a rozwój regionów, red. A. Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. Schultz T. W., Investment In Human Capital, The American Economic Review, Vol. 51, No. 1, March 1961, https://webspace.utexas.edu/hcleaver/www/330T/350kPEESchultzInvestmentHuman Capital.pdf Węziak-Białowolska D., Kapitał społeczny w Polsce – propozycja pomiaru i wyniki, „Zeszyty Naukowe Instytut Statystyki i Demografii SGH” nr 4/2010. Wildowicz-Giegiel A., Rola kapitału społecznego w procesie tworzenia i transferu wiedzy, (w:) http://www.instytut.info/IVkonf/referaty/Wildowicz-Giegiel.pdf. Zarycki T., Kapitał społeczny a trzy polskie drogi do nowoczesności, „Kultura i Społeczeństwo”, XLVIII, nr 2/2004. HUMAN AND SOCIAL CAPITAL AS A DETERMINANT OF REGIONAL INNOVATION ECONOMY Summary Modern concepts of endogenous development take into consideration human and social capital in the development of innovative economy. The aim of this study is to identify the role of human and social capital in the development of innovative regional economy. This is with the hypothesis that the human and social capital influences the development of innovative regional economy. Largely article is a theoretical approach, and descriptions and analyzes were conducted based on the literature research. 28 Marek Degórski* KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA W KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU 2030 Abstrakt: Celem niniejszego artykułu jest porównanie propozycji zawartej w eksperckim dokumencie KPZK dotyczącej odtworzenia i zachowania spójności przestrzeni przyrodniczej kraju z planowaną i modernizowaną siecią transportową Polski, ujętą w Planie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko GDDKiA do roku 2030. Omówiono istotę sieci ekologicznej kraju oraz wskazano główne obszary problemowe przeceniania się infrastruktury transportowej z obszarami cennymi przyrodniczo, jako miejsca konfliktu przestrzennego. Słowa kluczowe: korytarze ekologiczne, korytarze transportowe, konflikty przestrzenne, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 1. Wstęp Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK) jest najważniejszym dokumentem regulującym planowanie przestrzenne na szczeblu krajowym, którego cele określone zostały w artykułach 46 i 47 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 80, poz. 717 z 2003 roku). Wynika z nich, iż KPZK jest dokumentem strategicznym, określającym działania na poziomie krajowym, które mogą być implementowane, uszczegóławiane i dostosowywane w rozwiązaniach regionalnych i lokalnych. W przyjętym i obowiązującym obecnie KPZK (2011)1 znajdują się zatem wskazania operacyjne, jak na przykład specyfikacja obszarów funkcjonalnych czy też wskazanie obszarów problemowych. W zagospodarowaniu przestrzennym każdego państwa, w tym i w Polsce, jedne z najistotniejszych konfliktów przestrzennych powstają na styku ciągów ekologicznych cennych przyrodniczo i liniowych rozwiązań infrastruktury transportowej. Celem niniejszego artykułu jest porównanie propozycji zawartej w eksperckim dokumencie KPZK dotyczącej odtworzenia i zachowania spójności * 1 Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 grudnia 2011 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011. 29 Marek Degórski przestrzeni przyrodniczej kraju2 z planowaną i modernizowaną siecią transportową Polski ujętą w Planie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko GDDKiA do roku 2030. Wskazano główne obszary problemowe przeceniania się infrastruktury transportowej z obszarami cennymi przyrodniczo, szczególnie korytarzami ekologicznymi, jako miejsca istotnego konfliktu przestrzennego. 2. Polska przestrzeń przyrodnicza a korytarze ekologiczne W miarę rozwoju cywilizacyjnego, rozbudowywaniu się sieci osadniczej, wzrastającej gęstości sieci infrastruktury powierzchniowej i liniowej oraz presji innych form oddziaływania człowieka na środowisko, zmniejsza się powierzchnia obszarów cennych przyrodniczo, takich jak areałów leśnych czy też torfowych i bagiennych, oraz następuje ich coraz silniejsza fragmentacja. Rośliny i zwierzęta mające swe siedliska w warunkach pierwotnej przyrody zostały, w wyniku działalności człowieka, zmuszone do życia na oddzielonych od siebie i kurczących się obszarach, co jest bezpośrednią przyczyną zmniejszania się potencjału biotycznego środowiska oraz jego różnorodności biologicznej. W warunkach pierwotnych oraz słabej antropopresji, osobniki gatunków zasiedlających rozległe tereny mogły się rozwijać na przestrzeni tysięcy kilometrów, dzisiaj są one oddzielane barierami tworzonymi przez człowieka, często bardzo trudnymi do ich przekroczenia. Obecnie w Polsce istnieje już kilka tysięcy areałów leśnych o powierzchni mniejszej od 5 hektarów, czyli zbyt małych dla zachowania potencjału biotycznego i różnorodności biologicznej, jaka charakteryzuje analogiczne warunki siedliskowe dużych kompleksów leśnych lub ekosystemów semihydrycznych. Coraz więcej gatunków flory i fauny jest zagrożonych wyginięciem. W wyniku prowadzonych i projektowanych inwestycji infrastrukturalnych o przebiegu liniowym, dalszego rozwoju obszarów zurbanizowanych oraz rozwojowi liczby ludności nasilać się będą niekorzystne procesy dalszej fragmentacji obszarów przyrodniczo cennych. Dlatego też konieczne jest prowadzenie w Polsce świadomej polityki przestrzennej, której jednym z zadań będzie odtwarzanie i zachowanie spójności przestrzeni przyrodniczej. Z punktu widzenia poprawy funkcjonowania środowiska przyrodniczego, nie do przecenienia dużą rolę odgrywają korytarze ekologiczne w każdej skali przestrzennej, od lokalnej do ponadregionalnej. Ich podstawowym celem jest zapewnienie warunków sprzyjających migracji organizmów, która może odbywać się na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na powolnym zasiedlaniu 2 M. Degórski, Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego kraju – przesłanki i rekomendacje dla KPZK, (w:) Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Tom IV, K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008, s. 39-63. 30 KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA… obszarów położonych w korytarzu ekologicznym i stopniowym, z pokolenia na pokolenie, przechodzeniu danej populacji do innych regionów. Tym sposobem migrują przeważnie rośliny lub niewielkie zwierzęta. Drugim sposobem jest traktowanie korytarza jak szlaku, przez który pojedyncze osobniki lub ich grupy przechodzą, w celu szukania innych korzystnych siedlisk. Poza funkcją migracyjną i wzbogacaniu różnorodności biologicznej obszarów, korytarze ekologiczne pełnią również wiele innych zadań. Tworzą na przykład ostoje dla wielu gatunków zwierząt, które nie są przystosowane do środowiska otaczającego korytarze. Ponadto wytwarzają one barierę dla części szkodników oraz hamują oddziaływanie wiatru, zwiększają wilgotność i zatrzymują zanieczyszczania powietrza. Stanowią również istotny element struktury przestrzeni przyrodniczej, pozwalający na łączenie w sieć obszary cenne przyrodniczo, a tym samym umożliwiają wzmacnianie funkcjonalne systemu przyrodniczego. Pojęcie korytarz ekologiczny w prawie polskim pojawiło się stosunkowo niedawno, wraz z wejściem w życie Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Według zapisów art. 5, pkt 2 wyżej wymienionej ustawy, jest to obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów. Jednak ustawa nie precyzuje zasad wyznaczania granic korytarza ekologicznego oraz jego funkcji poza migracyjnych. Nie określa też zasad jego ochrony. Obecnie korytarz ekologiczny stanowi niewątpliwie nową kategorię systemu przyrodniczego kraju, umożliwiającą poprawne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi środowiska, a jego ochrona wynika z Dyrektywy Siedliskowej, która nakłada taki obowiązek nie tylko na ochronę obszarów Natura 2000, ale także wymaga zapewnienia spójności sieci Natura 2000 przez ochronę korytarzy ekologicznych łączących te obszary. W kontekście projektowo-planistycznym, jakim są zapisy KPZK, korytarze ekologiczne potraktowane zostały jako strukturalny element przestrzeni. Zgodnie z teorią płatów i korytarzy3 przyjęto, iż są to obszary odróżniające się od tła (matrycy) znacznie większym udziałem siedlisk seminaturalnych. Ich wydzielanie nie jest wiązane tylko z kryteriami populacyjnymi, jak postrzega korytarze część ekologów krajobrazu, lecz jest oparte na kryteriach stabilizujących system przyrodniczy kraju, który charakteryzuje się określonymi funkcjami w megasystemie środowiska geograficznego, nie tylko przyrodniczymi, ale również społecznymi, takimi jak podnoszenie jakości życia i zdrowotności społeczeństwa. W takim ujęciu korytarze ekologiczne są integralną częścią sieci 3 R. T. T. Forman, M. Godron, Landscape ecology, Wiley, New York 1986; R. T. T. Forman, Land mosaics: the ecology of landscapes and regions, Cambridge University Press, Cambridge 1995; A. Ciszewska, Model płatów i korytarzy - dyskusja pojęć, (w:) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – podstawy teoretyczne, red. A. Ciszewska, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s. 13-16. 31 Marek Degórski ekologicznej kraju, pozwalającej z jednej strony ochronić najcenniejsze pod względem potencjału przyrodniczego i krajobrazowego fragmenty środowiska, z drugiej zaś stanowią ważny element przestrzeni łączący obszary cenne przyrodniczo w spójną sieć. W eksperckim projekcie KPZK4, korytarze ekologiczne obejmują obszary najmniej przekształcone antropogenicznie, zawierające najwięcej powierzchni z roślinnością seminaturalną, głównie leśną, ale również torfową lub bagienną, w stosunku do terenów otaczających. Tworzą spójną sieć, co w praktyce wymaga wielu zabiegów technicznych w poszczególnych regionach Polski, szczególnie w środkowej części naszego kraju. Polegać one powinny między innymi na zalesianiu lub zadrzewianiu terenów wyznaczonych jako korytarze ekologiczne. Dotyczy to przede wszystkim województwa mazowieckiego czy łódzkim, gdzie średnia lesistość jest niższa o blisko 8–9% od średniej krajowej, a wyznaczone korytarze ekologiczne pozbawione są w wielu miejscach powierzchni leśnych. Podobne problemy występują również w północnowschodniej Polsce, między innymi w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie lesistość wyznaczonych korytarzy jest bardzo niska i wynosi poniżej 30% powierzchni całkowitej obszarów uznanych za korytarze ekologiczne. Najlepsza sytuacja pod tym względem jest w województwach podkarpackim, dolnośląskim, lubuskim i zachodniopomorskim, na obszarze których lesistość większości wyznaczonych korytarzy waha się od 70 do 100%. Przyjęta propozycja korytarzy nawiązuje w znacznym stopniu do opracowanej na zlecenie Ministra Środowiska koncepcji sieci korytarzy ekologicznych (mapa 1.). Sieć ta dowiązuje się do korytarzy ekologicznych w krajach sąsiednich, dzięki czemu stanowi ważny element struktury przestrzennej w zapewnieniu łączności sieci przyrodniczej w skali kontynentalnej, oraz nawiązuje do Europejskiego Systemu NATURA 2000. W jej skład wchodzą obszary będące ogniwami (tereny przyrodniczo cenne) oraz odcinki łączące poszczególne ogniwa. Według KPZK, w Polsce szczególne znaczenie mają dwa podsystemy korytarzy ekologicznych: korytarze tworzone przez rzeki (różnej wielkości) i ich doliny oraz lądowe korytarze migracyjne dużych zwierząt, które winny być objęte specjalną regulacją prawną. W przypadku pierwszych, ich ochrona wymaga: unikania lokalizacji inwestycji przegradzających rzeki, przebudowywania istniejących obiektów infrastrukturalnych przegradzających rzeki, a także odpowiedniego zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych. W odniesieniu do korytarzy lądowych, ich ochrona wymaga odpowiedniego zagospodarowania przestrzennego (np. zalesiania), czy też 4 P. Korcelli, M. Degórski, D. Drzazga, T. Komornicki, T. Markowski, J. Szlachta, G. Węcławowicz, J. Zalewski, J. Zaucha, Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Studia 78, Polaka Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2010, s. 169. 32 KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA… budowy urządzeń ułatwiających migrację zwierząt (np. wiaduktów lub tuneli dla zwierząt) (Fot. 1.). Mapa 1. Istniejące Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Natura 2000 (ciemny odcień) oraz proponowana sieć korytarzy ekologicznych Źródło: Ministerstwo Środowiska, 2007. Fot. 1. Przejście dla zwierząt nad szlakiem komunikacyjnym Źródło: http://www.nbi.com.pl/nbi-3-36-maj-czerwiec-201. 33 Marek Degórski Kolejnym bardzo istotnym zagadnieniem dotyczącym funkcjonowania sieci ekologicznej kraju jest włączenie do niej obszarów przyrodniczo cennych położonych w miastach, szczególnie jeżeli obszary te pełnią, lub mogą pełnić, funkcje korytarzy ekologicznych. Duże miasta z uwagi na warunki życia ich mieszkańców, w swoim rozwoju przestrzennym, powinny w jak największym stopniu uwzględniać możliwości drożnego połączenia sieci ekologicznej miasta z siecią zewnętrzną. Połączenia te niewątpliwie, poza tworzeniem możliwości przemieszczania się zwierząt i roślin, wpływają również na poprawę warunków sanitarnych miast, czyli w konsekwencji warunków życia ludności5. 3. Konflikty pomiędzy siecią ekologiczną kraju a infrastrukturą liniową W związku z planami rozwoju infrastruktury transportowej, silnie ingerującej w środowisko, planiści przestrzenni muszą zwracać uwagę na zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych naszego kraju oraz znajdować rozwiązania jak najmniej uciążliwe dla spójności i poprawnego funkcjonowania sieci ekologicznej kraju. Inwestycje muszą być realizowane przy zachowaniu bardzo wysokich standardów środowiskowych, zwracających uwagę na degradację krajobrazu, fragmentację połączeń przyrodniczych, w tym bariery na trasach migracji zwierząt. Istotne jest zachowanie drożności korytarzy ekologicznych w dolinach rzek i cieków oraz dbałość o spójność całego systemu przyrodniczego kraju. Przerwanie połączeń przyrodniczych może powodować izolację populacji gatunków, jak też zaburzenie tras migracji gatunków, co w efekcie prowadzi do osłabienia zdolności przeżyciowych populacji (dryft genetyczny) oraz wypadanie lub ustępowanie gatunków migrujących. Metodą ograniczania lub kompensowania negatywnych oddziaływań inwestycji na korytarze ekologiczne są działania mitygujące (budowa przejść dla zwierząt) i kompensujące (zwiększanie powierzchni ekosystemów np. kompleksów leśnych, łąk, odtwarzanie siedlisk w miejscach zastępczych, tworzenie alternatywnych korytarzy migracyjnych i tras wędrówek zwierząt, w tym ptaków i płazów). Problemy te dotyczą zarówno infrastruktury kolejowej, jak i drogowej. Przeprowadzona prognoza oceny oddziaływania na środowisko Master Planu dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 r. wykazała, iż obecnie linie kolejowe przecinają 333 korytarze, a zwiększenie ruchu pociągów na tych liniach może stanowić barierę dla migracji zwierząt. Podkreślono w niej, że istnieje ryzyko fragmentacji obszarów cennych przyrodniczo podczas reali5 M. Degórski, Fragmentacja versus spójność - nowe wyzwania dla przemian strukturalnych przestrzeni przyrodniczej Polski, (w:) Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. W. Florek, Akademia Pomorska, Słupsk 2009. 34 KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA… zacji inwestycji polegających na budowie i modernizacji, oraz w czasie eksploatacji linii kolejowych. Ocena wpływu inwestycji drogowych na korytarze ekologiczne przeprowadzona w prognozie oceny oddziaływania na środowisko Programu Budowy Dróg Krajowych na lata 2008-2012 wykazała, iż jednym z najważniejszych długookresowych skutków budowy i późniejszej eksploatacji dróg jest podział terenu na mniejsze płaty, który utrudnia, a w niektórych przypadkach uniemożliwia, przenikanie i kontaktowanie się organizmów zasiedlających takie pofragmentowane obszary, tzw. efekt bariery ekologicznej. Polega on między innymi na: fragmentacji oraz izolacji zbiorowisk roślinnych i populacji zwierząt; ograniczeniu możliwości przemieszczania się i żerowania zwierząt wewnątrz areałów osobniczych i terytoriów; ograniczaniu lub uniemożliwianie migracji dalekiego zasięgu; ograniczaniu przepływu genów i obniżenie zmienności genetycznej w ramach populacji; wymieraniu lokalnych populacji i obniżaniu różnorodności biologicznej obszarów przeciętych drogami. Dokonana ocena w horyzoncie czasowym do roku 2015 wykazała, że najsilniejsze kolizje dotyczą wschodnich i zachodnich granic kraju, głównie w przypadkach dróg o przebiegu południkowym. Dwadzieścia spośród analizowanych odcinków dróg wkracza w korytarze ekologiczne na długość powyżej 20 km. Najdłuższe kolizje z korytarzami, wynoszące powyżej 40 km, dotyczą 5 zadań: ­ autostrady A18 (Olszyna-Golnice), ­ odcinka S19, od Białegostoku do Międzyrzecza Podlaskiego, ­ odcinka S8, od Białegostoku do Wyszkowa, ­ odcinka S3, od Gorzowa Wielkopolskiego do Zielonej Góry, ­ drogi 16 Olsztyn-Augustów. Analiza planowanych przebiegów wszystkich odcinków przewidzianych do realizacji w Programie Budowy Dróg Krajowych pozwala stwierdzić, że przestrzenne kolizje z korytarzami ekologicznymi generowane będą przez 69 spośród 111 zadań, na długości około 1150 km przebiegu planowanych dróg w obrębie korytarzy. Dla korytarzy głównych i większych korytarzy uzupełniających, mających znaczenie ponadregionalne, wyznaczone zostały najistotniejsze punkty newralgiczne tzw. hot spots. Na terenie Polski zidentyfikowano 22 takich miejsc. Z analizy rozmieszczenia hot spotów wynika, że najpoważniejsze zagrożenie tworzyć mogą następujące drogi: S7 (wlot północny do Warszawy) i S8 (wlot wschodni do Warszawy oraz w rejonie Sycowa i Wieruszowa), autostrada A1 w miejscu kolizji z doliną Wisły i Drwęcy oraz autostrada A4 w rejonie miejscowości Dębica–Ropczyce. W ramach ochrony punktów newralgicznych powinno się bezwzględnie unikać planowania ciągłej zabudowy oraz inwestycji infrastrukturalnych wewnątrz wyznaczonego newralgicznego odcinka korytarza. Wskazane jest planowanie zalesień 35 Marek Degórski i zadrzewień między istniejącą zabudową, ochrona brzegów rzek i jezior przed zabudową, grodzeniem, osuszaniem i niszczeniem szaty roślinnej. Główną zasadą, jaką należy kierować się przygotowując przewidziane w programach nowe inwestycje o charakterze liniowym, jest wyprzedzające unikanie konfliktów ze środowiskiem, a w przypadku braku możliwości uniknięcia konfliktu, stosowanie dostępnych i adekwatnych środków, wykorzystując odpowiednie rozwiązania zarówno techniczne jak, i funkcjonalno-przestrzenne. Konieczne jest zagwarantowanie, a w przypadku modernizacji istniejących ciągów także przywracanie, łączności korytarzy ekologicznych. Skutecznym sposobem przywracania łączności pomiędzy płatami środowiska rozdzielonymi szlakami komunikacyjnymi są odpowiednie przejścia dla zwierząt, estakady, tunele, ochrona dolin rzek. Ocenę zagrożenia sieci ekologicznej (Econet Polska) projektów drogowych z listy indykatywnej PO Infrastruktura i Środowisko, wybranych według przyjętej skali zagrożenia obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych, zawiera tabela 1. Tabela 1. Skala ocen konfliktów środowiskowych z infrastrukturą drogową Skala ocen Zagrożenia obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych 0 Brak kolizji z obszarami rangi międzynarodowej i krajowej 1 Kolizja z korytarzem ekologicznym lub obszarem węzłowym rangi krajowej 2 Istotna ingerencja w korytarz ekologiczny rangi międzynarodowej 3 Istotna ingerencja w obszar węzłowy rangi międzynarodowej Źródło: Prognoza Oddziaływania na Środowisko Indykatywnego Wykazu Dużych Projektów dla Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” PROECO dla MRR, Warszawa 2007. Nazwa projektu Przebudowa do parametrów drogi ekspresowej S8, odc. Białystok-granica państwa Budowa drogi ekspresowej S7, odc. Elbląg (S22)-Olsztynek (S51) Budowa drogi S3, odc. Szczecin-Gorzów Wlkp. Budowa drogi S7, odc. Radom (Jedlińsk)-Jędrzejów Budowa drogi S19, odc. Kraśnik-Stobierna Budowa drogi S19, odc. Lutoryż-Barwinek Przebudowa drogi nr 16 Olsztyn-Augustów Przebudowa do parametrów drogi ekspresowej S8, odc. Wyszków-Białystok Przebudowa drogi do parametrów drogi ekspresowej S19, odc. Białystok-Międzyrzecz Podlaski 36 Sieć Econet-Polska Wykaz zagrożeń dla środowiska wynikających z realizacji inwestycji drogowych przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Ocena zagrożenia sieci ekologicznej (Econet-Polska) dla poszczególnych projektów drogowych z listy indykatywnej POIiŚ 3 3 3 3 3 3 3 3 3 KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA… Budowa tunelu między wyspami Uznam i Wolin w Świnoujściu 3 Budowa drogi S3, odc. Gorzów Wlkp.-Nowa Sól 3 Budowa drogi S3, odc. Legnica-Lubawka 3 Budowa autostrady A1, odc. Nowe Marzy-Toruń 2 Budowa drogi S7, odc. Płońsk (S10)-Warszawa (S8) 2 Przebudowa drogi krajowej nr 12/74 do parametrów drogi ekspresowej, Piotrków Trybunal2 ski-Sulejów-Opatów Budowa autostrady A4, odc. Kraków-Tarnów, odcinek w. Szarów-w. Krzyż 2 Budowa mostu drogowego w Toruniu wraz z drogami dojazdowymi 2 Budowa drogi S1, odc. Kosztowy-Bielsko Biała 2 Budowa drogi S7, odc. Gdańsk(A1)-Elbląg (S22) 2 Budowa drogi S3, odc. Nowa Sól-Legnica (A4) 2 Budowa drogi S5, odc. Bydgoszcz-Żnin 2 Budowa drogi S7, odc. Olsztynek (S51)-Płońsk (S10) 2 Budowa drogi S74, odc. Opatów-Rzeszów 2 Budowa drogi S19, odc. Lubartów-Kraśnik 2 Budowa Autostrady A18, odc. Olsztyna-Golnice (przebudowa jezdni południowej) 1 Budowa autostrady A1, odc. Toruń-Stryków 1 Budowa autostrady A2, odc. w. Lubelska-Siedlce 1 Budowa drogi S8, odc. Syców-A1 1 Budowa autostrady A4, odc. Rzeszów-Korczowa 1 Przebudowa do parametrów drogi S8, odc. Piotrków Trybunalski-Warszawa 1 Budowa drogi S19, odc. Stobierna-Lutoryż 1 Budowa drogi S17, odc. Garwolin-Kurów 1 Budowa drogi S5, odc. Gniezno-Poznań (w. Kleszczewo) 1 Przebudowa drogi S7, odc. Lubień-Rabka 1 Budowa drogi S19, odc. Międzyrzecz Podlaski-Lubartów 1 Budowa obwodnicy Olsztyna 1 Budowa drogi S17, odc. Warszawa (w. Zakręt)-Garwolin 1 Budowa drogi S7, odc. Grójec-Białobrzegi 0 Budowa autostrady A4 Tarnów-w. Rzeszów Wschód, odc. w. Krzyż-w. Rzeszów Wschód 0 Budowa autostrady A1, odc. Pyrzowice-Maciejów-Sośnica 0 Budowa drogi S2 w Warszawie, odc. w. Konotopa-w. Puławska wraz z odc. w. Lotnisko0 Marynarska (S79) Budowa/przebudowa drogi S8 przez Warszawę, odc. w. Konotopa-w. Powązkowska0 w. Marki (ul. Piłsudskiego) Budowa drogi S5, odc. Nowe Marzy-Bydgoszcz 0 Budowa drogi S5, odc. Żnin-Gniezno 0 Budowa drogi ekspresowej S8/S7 w. Opacz-w. Paszków wraz z powiązaniami z dk nr 7 0 w w. Magdalenka Budowa drogi S8, odc. Wrocław-Psie Pole-Syców 0 Budowa drogi S7, Jędrzejów-granica woj. świętokrzyskiego 0 Przebudowa drogi S7, w. Magdalenka-obwodnica Grójca 0 Budowa drogi S17, odc. Kurów-Lublin-Piaski 0 Źródło: Prognoza Oddziaływania na Środowisko Indykatywnego Wykazu Dużych Projektów dla Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” PROECO dla MRR, Warszawa 2007. Wykaz zagrożeń dla środowiska z tytułu realizacji projektów kolejowych przedstawiono w tabeli 3. 37 Marek Degórski Nazwa projektu Sieć Econet-Polska Tabela 3. Ocena zagrożenia sieci Econet-Polska dla poszczególnych projektów kolejowych z listy indykatywnej POIiŚ Modernizacja linii E59 Wrocław-Poznań-Szczecin-Świnoujście, II etap: odcinek Rawicz-Poznań 2 Modernizacja linii CE 59 Wrocław-Zielona Góra-Rzepin–Szczecin, I etap (linia dedykowana dla 2 ruchu towarowego) Modernizacja linii nr 7 Warszawa-Lublin-Dorohusk wraz z remontem linii nr 13 na odcinku Pilawa2 Mińsk Mazowiecki Dostosowanie Centralnej Magistrali Kolejowej do V 250 km/h na odcinku Grodzisk Mazowiecki– 2 Zawiercie Modernizacja linii E20/CE20, w tym: 1. odcinek Warszawa-Poznań 2 Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice- Kraków-Przemyśl2 Medyka, II etap: wdrożenie ERTMS na odcinku Legnica-Wrocław–Opole Modernizacja linii E59 Wrocław-Poznań-Szczecin-Świnoujście, II etap: 1. odcinek Wrocław–Rawicz 2 Modernizacja linii E59 Wrocław-Poznań-Szczecin-Świnoujście, II etap: odcinek Krzyż-Szczecin 1 Modernizacja linii E 65/C-E 65 2. odcinek Katowice-Czechowice Dziedzice–Zebrzydowice 1 Modernizacja linii E20/CE20, w tym: 3. wdrożenie ERTMS na odcinku granica państwa–Rzepin 1 Modernizacja linii E 65/C-E 65 1. odcinek Warszawa-Gdynia, III etap 1 Modernizacja linii E75 Warszawa-Białystok-granica z Litwą, I etap: Warszawa Rembertów1 Zielonka-Tłuszcz Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice-Kraków-Przemyśl0 Medyka, II etap: 3. pilotażowe wdrożenie ERTMS w Polsce na odcinku Legnica-Węgliniec– Bielawa Dolna Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice- Kraków-Przemyśl0 Medyka, II etap: 1. Opole-Kędzierzyn Koźle-Gliwice-Zabrze Modernizacja linii E59 Wrocław-Poznań-Szczecin-Świnoujście, II etap: 3. odcinek Poznań-Krzyż 0 Modernizacja linii kolejowej nr 8, 2. odcinek Warszawa Okęcie-Radom–Kielce 0 Modernizacja linii E 65/C-E 65, 3. odcinek Czechowice Dziedzice-Bielsko Biała–Zwardoń 0 Modernizacja linii E20/CE20, odcinek Siedlce-Terespol 0 Modernizacja linii E20/CE20, w tym 2. odcinek Łowicz-Skierniewice 0 Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice- Kraków-Przemyśl-Medyka, 0 II etap: 2. odcinek Bielawa Dolna-Horka: budowa mostu przez Nysę Łużycką oraz elektryfikacja Modernizacja linii Warszawa-Łódź, II etap 0 Modernizacja połączeń kolejowych Psary-Kozłów–Kraków 0 Modernizacja linii kolejowej nr 8, 1. Budowa łącznicy do lotniska Okęcie 0 Dojazdy do lotnisk: 1. odcinek Kraków-Mydlniki–Balice, 2. odcinek Katowice–Pyrzowice 0 Projekt poprawy dostępu kolejowego do Portu Gdańsk (most + dwutorowa linia kolejowa) 0 Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice-Kraków-Przemyśl0 Medyka, III etap: 1. odcinek Zabrze-Katowice-Kraków Modernizacja linii E30/CE30 Zgorzelec-Bielawa Dolna-Wrocław-Katowice- Kraków-Przemyśl0 Medyka, III etap: 2. odcinek: Rzeszów-granica państwa Modernizacja Linii Kolejowej Nr 14 na odcinku Łódź-Zduńska Wola-Kalisz 0 Źródło: Prognoza Oddziaływania na Środowisko Indykatywnego Wykazu Dużych Projektów dla Programu Operacyjnego „Infrastruktura i Środowisko” PROECO dla MRR, Warszawa 2007. 38 KORYTARZE EKOLOGICZNE A INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA… 4. Podsumowanie Zapisy Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, jako dokumentu strategicznego o horyzoncie czasowym do roku 2030, tworzą olbrzymie szanse dla określenia kierunków działań mających na celu osiągnięcie jak największej spójności sieci ekologicznej kraju, przy jednoczesnym minimalizowaniu konfliktów przestrzennych na jej przecinaniu się z liniową infrastrukturą transportową. Konflikty te będą występowały w Polsce z dużo większym nasileniem niż w innych krajach Unii Europejskiej, co wynika z niedorozwoju infrastruktury transportowej w latach minionych i występującym obecnie szybkim nadrabianiem zaistniałych opóźnień. Kraj wysoko rozwinięty, a do takiego statusu państwa dążą nasze aspiracje, musi posiadać nowoczesną infrastrukturę transportową. Obecnie w Polsce jej rozwój odbywa się kosztem terenów o innej formie użytkowania ziemi, w tym obszarów o funkcjach przyrodniczych. Nakładanie się sieci transportowej na sieć ekologiczną zawsze będzie rodzić dużo problemów, ale od osób odpowiedzialnych za gospodarowanie przestrzenią zależeć będzie jak problemy te będą rozwiązywane, żeby zyskać akceptację społeczną i nie szkodzić przyrodzie oraz nie obniżać standardu naszego życia. BIBLIOGRAFIA: Ciszewska A., Model płatów i korytarzy - dyskusja pojęć, (w:) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – podstawy teoretyczne, red. A. Ciszewska, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004. Degórski M., Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego kraju – przesłanki i rekomendacje dla KPZK, (w:) Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. Degórski M., Fragmentacja versus spójność - nowe wyzwania dla przemian strukturalnych przestrzeni przyrodniczej Polski, (w:) Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, red. W. Florek, Akademia Pomorska, Słupsk 2009. Forman R. T. T., Godron M., Landscape ecology, Wiley, New York 1986. Forman R. T. T., Land mosaics: the ecology of landscapes and regions, Cambridge University Press, Cambridge 1995. Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zalewski J., Zaucha J., Ekspercki projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Studia 78, Polaka Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2010. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 13 grudnia 2011 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011. ECOLOGICAL AND TRANSPORT INFRASTRUCTURE CORRIDORS IN THE NATIONAL SPATIAL DEVELOPMENT CONCEPT 2030 Summary The aim of the paper is to compare the proposals contained in the expert document of NSDC on restoration and conservation of natural space cohesion of the country with the planned and modernized transport network in Poland, included in the Infrastructure and Environment Operational Plan 2030. GDDKiA discusses the essence of national ecological network and identifies the main areas of concern overestimate the transport infrastructure of valuable natural areas, as a conflict place. 39 Grażyna M. Balińska* Dorota Balińska** LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE SUSZARNIE TYTONIU NA PODLASIU Abstrakt: Praca przedstawia przykłady ludowego budownictwa przemysłowego – suszarni tytoniu. Badania dotyczą terenów Podlasia. Na tym obszarze, zwłaszcza w okolicach Augustowa, zachowały się suszarnie powietrzno-ogrzewane (tzw. typu grodzieńskiego) – drewniane budynki o dużej kubaturze. Te są nieliczne. Zachowały się też liczne suszarnie niewielkie kubaturowo–ogniowe, zwykle murowane. Suszarnie tytoniu są obiektami ginącymi, niechronionymi. Grozi im zniknięcie z krajobrazu, zwłaszcza w obliczu unijnych ograniczeń produkcji. Celem pracy jest utrwalenie wiedzy o przemijających wartościach kulturowych, jakimi w krajobrazie wsi podlaskiej są obiekty związane z uprawą tytoniu. Słowa kluczowe: suszarnie tytoniu, krajobraz kulturowy, Podlasie 1. Wstęp W krajobrazie Podlasia występują obiekty o szczególnych formach architektonicznych. Są to suszarnie liści tytoniu. Są one ściśle związane z uprawami tytoniu występującymi od lat na tym terenie. Suszarnie są nieodłącznym elementem przestrzeni tutejszych wsi, a niektóre ich typy ze względu na gabaryty wyróżniają się w sylwecie zespołu zabudowy. Szczególnie interesującą grupą budowli są duże suszarnie powietrzne lub powietrzno-ogrzewane. Te - zwykle drewniane, rzadziej dziś stosowane stają się reliktem zanikającym. Ustępują one miejsca małogabarytowym suszarniom, ogniowym-murowanym budynkom o prostej, charakterystycznej bryle, gęsto rozsianym w przestrzeni wielu wsi. Raport poświęcony jest utrwaleniu tego zanikającego elementu zabudowy wsi podlaskiej. 2. Stan badań Na temat uprawy i wstępnej obróbki tytoniu, w tym także metod suszenia tego surowca napisano wiele opracowań. Dostarczają one informacji zarówno o plantacjach i kulturze uprawy samych roślin, jak i o technice obróbki, a więc o urządzeniach i budynkach do tego służących. Spośród nich warto wymienić starsze, takie jak Uprawa tytoniu, praca zbiorowa pod red. Jerzego Obarskiego, * ** Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury. 41 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Warszawa 1946 - zbiór wykładów dla plantatorów1. Kolejną chronologicznie pracą wprowadzającą czytelnika nie tylko w zagadnienia uprawy roślin, ale i zagadnienia budowlane jest książka M. Górskiego i J. Skiendzielewskiego pt. Uprawa machorki, Warszawa 19512. Jest to cenna praca, napisana przez fachowców, dostarczająca wielu szczegółowych informacji. Interesujące wiadomości o przemyśle tytoniowym w województwie białostockim przekazuje obszerna praca Michała Chilczuka pt. Rozwój i rozmieszczenie przemysłu rolno-spożywczego w województwie białostockim 3. Kolejną pracą dotyczącą opracowywanego zagadnienia jest pozycja J. Dragona i S. Rudzińskiego pt. Uprawa tytoniu4. Wiele interesujących informacji zawarto też w pracy Jana Berbecia i Stanisława Berbecia pt. Uprawa tytoniu5. Suszeniu tytoniu i jego uprawom poświęcona jest praca pt. Suszenie tytoniu, autorstwa Jana Skiendzielewskiego i Stanisława Kopytko 6. Jan Skiendzielewski jest także autorem licznych znakomitych artykułów na temat konstrukcji suszarni tytoniu zamieszczanych w „Przeglądzie Uprawy Tytoniu” 7. Wybranym gatunkom tytoni poświęcona jest praca Zygmunta Gajosa pt. Tytoń Puławski i Mocny Skroniowski - uprawa, ochrona, suszenie8. Trochę informacji historycznych dostarczają archiwalia. Nieznaczną ich ilość zawiera Archiwum Państwowe w Suwałkach. Nieco więcej danych uzyskano w Archiwum Państwowym w Białymstoku. Te dotyczą przede wszystkim organizacji - a raczej ograniczeń nakładanych na prywatnych plantatorów w okresie tuż po drugiej wojnie światowej - w kształtującej się rzeczywistości Polski Ludowej. Interesujące materiały zawiera archiwum zakładowe augustowskiej jednostki produkcyjnej British American Tobacco Polska S.A. (dawniej Mazurskiej Wytwórni Tytoniu Przemysłowego w Augustowie). Materiały te udostępniono dzięki uprzejmości pana Andrzeja Karbowskiego - Koordynatora ds. Uprawy w Dziale Tytoniu, któremu w tym miejscu składamy serdeczne podziękowania. 1 2 3 4 5 6 7 8 Uprawa tytoniu, red. J. Obarski, Dyrekcja Polskiego Monopolu Tytoniowego, Warszawa 1946. M. Górski, J. Skiendzielewski, Uprawa machorki, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1951. M. Chilczuk, Rozwój i rozmieszczenie przemysłu rolno-spożywczego w województwie białostockim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962. J. Dragon, S. Rudziński, Uprawa tytoniu, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1966. J. Berbeć, S. Berbeć, Uprawa tytoniu, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1975. J. Skiendzielewski, S. Kopytko, Suszenie tytoniu, WNT, Warszawa 1984. J. Skiendzielewski, Nowy szczegół przy budowie suszarni ogniowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1935. J. Skiendzielewski, Krycie dachów w suszarniach ogniowych dla tytoni papierosowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 4/1935. J. Skiendzielewski, Budowa suszarni ogniowych dla tytoni papierosowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1937. Z. Gajos, Tytoń Puławski i Mocny Skroniowski – uprawa, ochrona, suszenie, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1988. 42 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Wiele cennych informacji zawierają roczniki międzywojenne czasopisma „Przegląd Uprawy Tytoniu”. Artykuły z tego okresu są dokumentami rejestrującymi rozwój techniczny tej dziedziny gospodarki. 3. Zakres terytorialny i czasowy Zdecydowana większość krajowych plantacji tytoniu znajduje się we wschodniej części Polski (w tym szczególnie w części południowej tego obszaru), niemniej plantacje tej rośliny występują w całym kraju. Polska jest najbardziej na północ wysuniętym krajem, w którym uprawia się tytoń. Wymagania klimatyczne tej rośliny są dość duże (m.in. optymalna średnia dobowa temperatura 18÷25°). Stosunkowo niska temperatura, mgły oraz wysoka wilgotność latem i wczesną jesienią utrudniają jednak swobodne suszenie zbiorów w sposób naturalny, co z kolei bez przeszkód odbywa się najczęściej w krajach bałkańskich. Wśród obszarów polskich jedynie rejony Lubelszczyzny i rzeszowskiego mają pewną przewagę klimatyczną - prawie cały zbiór roczny można tam wysuszyć w zadaszonych wiatach. Szerzej omówione w pracy północno-wschodnie obszary Polski, gdzie gleby odpowiednie są do tego rodzaju plantacji, zmuszone były do zastosowania metod suszenia w suszarniach, m.in. wypracowano tu w okresie międzywojennym charakterystyczny typ suszarni grodzieńskiej 9. Uprawa tytoniu jest prowadzona wyłącznie w gospodarstwach indywidualnych. Producenci (ok. 20 tys. - jak się ocenia) zrzeszeni są w związkach plantatorów. W ostatnich latach zbiory tytoniu w Polsce wahają się na poziomie ok. 20 tys. ton. Odbiorcami surowca na rynku krajowym są przedsiębiorstwa przemysłu tytoniowego (m.in. Universal Leaft Tobacco Poland), Philip Moris Polska, Zakłady Tytoniowe w Lublinie, Kompania Tytoniowa Merkury i wspomniane już augustowskie British American Tobacco Polska S.A. Wrażliwy rynek tytoniowy w Polsce podlegał dotąd wsparciu finansowemu, Komisja Europejska zapowiedziała jednak zniesienie dopłat do tytoniu i - w nieodległym czasie likwidację lub ograniczenia branży w Europie. Spodziewać się zatem można, że charakterystyczne budowle znikną z krajobrazu polskiej wsi. 4. Historia uprawy i wykorzystania tytoniu Archeologia i badania historyczne wskazują, iż mieszkańcy Ameryki już dawno poznali tytoń oraz jego właściwości pobudzające i stymulujące. Badania osad ludzkich sprzed 3500 lat wskazują, że ceniono tytoń już w owych czasach10. Suche łodygi i liście tytoniu używane do rozpalania ognisk zwróciły 9 A. Jacuński, Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historii i stan obecny), „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 205. 10 E. Wójtowicz, Z historii tytoniu, „Wiadomości Tytoniowe” 1/1985, s. 4. Za Friedrichem Tiedemannem, opisuje sposób wykorzystania tytoniu w starożytności. 43 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska uwagę wydzielanym dymem - jego zapachem, właściwościami pobudzającymi, a także uśmierzającymi głód. Fajki, rurki, zwijane rulony znane były w Ameryce za czasów Kolumba, który zetknął się z nimi zapewne jako pierwszy Europejczyk w 1492 r. W Ameryce Południowej nie palono wówczas tytoniu, używano go w postaci tabaki lub preparatu do żucia. Przypuszcza się, że pierwszy tytoń, który znalazł się w Europie, przybył z Ameryki na Półwysep Iberyjski. Inna wersja głosi, iż roślinę tę sprowadził do Francji Francis Nicot (1530-1600) na dwór Katarzyny Medycejskiej. Pierwszy opisał nieznaną roślinę Gonzalo Fernandez de Oviedo y Valdez. Opis jej powstał ok. 1525 r. Być może tytoń trafił do Europy za sprawą Hiszpanów lub Portugalczyków. Wkrótce, jeszcze w latach 20. XVI w., zaczęto go uprawiać w Europie południowej i środkowej. Według przekazu w 1576 r. lekarz hiszpański Nicolo Menandrez stosował wywar z korzeni tytoniu jako środek leczniczy. Równocześnie moda na stosowanie tytoniu pojawiła się w Turcji. Stamtąd, być może za sprawą posła królewskiego Uchańskiego, przywędrował w roku 1590 do Polski. Tytoń – znany i palony także na wschodzie (Azja, Chiny) z zastosowaniem fajki (cybuchy srebrne lub porcelanowe, ustniki bambusowe lub srebrne) – początkowo nie został u nas zaakceptowany w tej postaci. Używano go wtedy w postaci proszku do wąchania (tabaki). Z czasem przyjęła się w Europie fajka jako przywilej pański (kolekcje fajek bywały zbierane dla potomności). Z czasem przejęto od Indian metodę produkcji cygar – wyrabianych ręcznie ze zwijanych liści. Z drugiej strony stosunkowo szybko pojawiły się zakazy używania tytoniu. Ludzie zauważyli, że uzależnienie od niego staje się niebezpieczne. Już w latach 1690 i 1724 pojawiły się papieskie zakazy palenia tytoniu (papież Urban VII). W 1619 r. zabroniono palenia w Anglii, zaś od 1605 r. w Turcji, a od 1634 r. w Rosji surowo karano za używanie tytoniu (okaleczenia nosa). Wreszcie w 1719 r. zakazał palenia parlament w Strasburgu. Represje i kary nie powstrzymywały ludzi zarówno od nałogu, jak i od produkcji tytoniu. Powstawały miejsca palenia tytoniu, sklepy tabaczne. Pierwszy monopol dotyczący produkcji wyrobów tytoniowych zainicjowała w Europie Francja za Ludwika XIV wówczas przemysł tytoniowy stał się źródłem dochodów państwa. W ślad za nim poszły inne kraje. W Polsce monopol tytoniowy objął uprawy tytoniu w XX w., w pierwszych latach okresu międzywojennego11. Początkowo jednak tytoń miał być uprawiany na ziemiach polskich jako roślina ozdobna, w ogrodach królewskich i ogrodach botanicznych. Uprawy utylitarne rozpoczęto w naszym kraju za czasów króla Jana Sobieskiego. Natomiast o pierwszej fabryce tytoniu w Polsce wspomina się w 1846 r. – była to fabryka Kronenberga w Warszawie. Na ziemi augustowskiej pierwsze uprawy tytoniu wprowadzono już w pierwszej połowie XIX w. z inicjatywy hr. Karola Brzostowskiego12. 11 12 Wycinek z nieznanej z tytułu gazety międzywojennej, w zbiorach Archiwum BAT w Augustowie. J. Baranowski, J. E. Kucharski, Pojezierze Suwalsko-Augustowskie, Warszawa 1977, s. 140. 44 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Powszechne uprawy datują się w Polsce Odrodzonej od początku okresu międzywojennego. W 1922 r. Sejm uchwalił ustawę o Polskim Monopolu Tytoniowym, co dało początek organizacji uprawy tytoniu krajowego. W powiecie augustowskim sadzenie tytoniu zaczęło się szerzej rozpowszechniać od ok. 1927 r. Na początku podjęło się tego 11 plantatorów. Jednak zachęty ze strony Monopolu Tytoniowego w postaci premii i nawozów sztucznych przekonały rolników, tak że już w 1934 r. uzyskano 1509 ha upraw i 270 plantatorów. Na Suwalszczyźnie był to najbardziej aktywny pod tym względem powiat, o znaczących wpływach z uprawy tytoniu. Dzięki tym uprawom unowocześniła się obróbka tamtejszych gleb i wprowadzanie nawozów sztucznych. Wdrażano też nowoczesne metody uzyskiwania jak najlepszego surowca (okna inspektowe dla rozsady, suszarnie liści) 13. Wśród plantatorów wyróżniał się ksiądz Jakób Rółkowski, proboszcz (społecznik) w Sztabinie, który w pewnym zakresie kontynuował inicjatywy hr. Karola Brzostowskiego. Aby ożywić gospodarkę skłaniał parafian do uprawy tytoniu i budowy suszarni, pouczał w sprawach uprawy gleby i walki ze szkodnikami. Przyczynił się do wybudowania szkoły, wzniósł nowy kościół, krzewił kulturę i wiarę. Plantacja, którą prowadził ten ksiądz–społecznik cieszyła się dobrymi wynikami14. Ryc. 1. Poczytne czasopismo międzywojenne poświęcone uprawie tytoniu – strona tytułowa 13 b.a. Plantacje machorki, „Nasz Głos. Czasopismo regionalne ziemi augustowskiej” r. III, nr 8/1934, s. 95. 14 J. Rółkowski, Uprawa tytoniu w parafii Sztabińskiej powiatu Augustowskiego, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 6/1935, s. 16 i 17. J. Rółkowski, Wyróżnieni Plantatorzy, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 6/1937, s. 192-193. 45 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 2. Fotografie z wnętrza fabryki tytoniu z lat 20. XX w. Wycinek prasowy bez źródła i daty ze zbiorów Archiwum BAT w Augustowie. 5. Budynki suszarni Tradycja uprawy tytoniu rozwinęła się zatem wcześnie w okręgach grodzieńskim, miechowskim, a także lubelskim, wołyńskim, tarnopolskim, zabłotowskim. Okręg grodzieński obejmujący dzisiejszą północno-wschodnią Polskę był jednym z najlepiej przygotowanych do obróbki surowca. Jak wykazały badania z 1933 r. suszenie liści tytoniu odbywało się tam w 45% zbiorów w warunkach bardzo dobrych i w 55% zbiorów w warunkach dobrych15. Oznaczało to, że cały zbiór w tym okręgu suszony był w suszarniach, nie zaś nieprawidłowo na strychach, okapach czy płotach jak w wielu innych okręgach. Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu przekształciło się jak wszędzie - od prymitywnych metod suszenia liści na powietrzu (na płotach, pod strzechami), przez suszenie w budynkach gospodarczych przystosowanych do tego celu, wreszcie po suszenie w budynkach specjalnie wznoszonych różnego typu. Najprostsze były tzw. suszarnie drążkowe, gdzie pod dachem osłaniającym od opadów wieszano liście na szeregach drążków, zapewniając im swobodne suszenie na powietrzu. Pierwsze próby budowy suszarni, a wcześniej przystosowania innych budynków do tego celu, datują się na omawianym terenie na koniec lat 20. XX w. Pierwsze prymitywne suszarnie powietrzne ustępują szybko miejsca budynkom bardziej skutecznym. Między innymi już w 1931 r. powstała pierwsza suszarnia powietrzno-ogrzewana w miejscowości Szczepki w powiecie augustowskim w gospodarstwie Marii Karczewskiej. 15 M. Lisowski, W jakich warunkach w 1933 r. suszono zbiory liści tytoni ciężkich (machorka i tytoń Kentucky), „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 3/1934, s. 18-19. 46 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 3. Suszarnia powietrzno-ogrzewana z 1931 r. w Szczepkach Źródło: „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 206. Budynek – pierwowzór, zbudowany w Szczepkach przystosowany był do suszenia tytoniu powietrzem zewnętrznym przez uchylne otwory w ścianach, ale w miarę potrzeby stworzono w nim możliwości do dosuszania ciepłym powietrzem z wewnętrznego pieca. W 1932 r. ulepszając tę suszarnię ukształtowano tzw. typ grodzieński suszarni 16. Ryc. 4. Suszarnia powietrzno-ogrzewana typu grodzieńskiego Źródło: „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 206. 16 A. Jacuński, Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historyczny i stan obecny, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 205. 47 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 5. Rzut i przekrój podłużny suszarni powietrzno-ogrzewanej Źródło: M. Górski, J. Skiendzielewski, Uprawa machorki, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1951, s. 150. W 1934 r. suszarni typu grodzieńskiego było już kilkadziesiąt. Zakładali je mniejsi plantatorzy. Plantatorzy upraw prowadzonych na większą skalę wznosili znacznie skuteczniejsze - acz nie pozbawione wad - suszarnie ogniowe. Te ostatnie narażały jednak surowiec na przesuszenie. W 1935 r. w Okręgu Grodzieńskim było 570 plantatorów. Z tego 395 posiadało znormalizowane suszarnie powietrzno-ogrzewane typu grodzieńskiego 17. Początkowe wady konstrukcyjne tego budynku (okna zamiast klap w górnym wentylatorze, niedogodnie skonstruowane klapy boczne, brak rusztów w instalacji grzejnej i źle popro17 A. Jacuński, Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historyczny i stan obecny, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 206. 48 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... wadzone kanały grzejne) usunięto w fazie dalszego udoskonalania suszarni powietrzno-ogrzewczej wg projektu Biura Badawczego Dyrekcji Polskiego Monopolu Tytoniowego. Od 1935 r. do 1938 r. liczba suszarni powietrznoogrzewczych zwiększyła się na terenie grodzieńskich obszarów upraw do 828, zatem o 430 budynków. Były to suszarnie drewniane (o konstrukcji drewnianej szkieletowej, opierzone deskami, z drewnianym dachem krytym papą). Przeciętne wymiary suszarni tego typu wynosiły 7x9,5x5 m18. Ryc. 6. Przekrój poprzeczny i elewacja suszarni powietrzno-ogrzewanej Źródło: M. Górski, J. Skiendzielewski, Uprawa machorki, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1951, s. 151. 18 A. Jacuński, Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historyczny i stan obecny, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 207. 49 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 7. Ruina suszarni powietrzno-ogrzewanej w Jaminach nr 8 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Ryc. 8. Ruina suszarni powietrzno-ogrzewanej w Jaminach nr 8 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Ryc. 9. Wnętrze suszarni – ruina pieca, Jaminy nr 8 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) 50 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 10. Wnętrze suszarni - konstrukcja, Jaminy nr 8 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Ryc. 11. Suszarnia powietrzna, Jaminy nr 4 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Ryc. 12. Suszarnia powietrzna, Mogilnice 51 Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) 51 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 13. Suszarnia powietrzna, Mogilnice 39 Foto.: J. A. Baliński. Ryc. 14. Suszarnia powietrzna w krajobrazie wsi Wrotki Foto.: J. A. Baliński. Ryc. 15. Suszarnia powietrzno-ogrzewana, Mogilnice nr 20 Foto.: J. A. Baliński. 52 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 16. Wnętrze suszarni powietrzno-ogrzewana – komin pieca, Mogilnice nr 20 Foto.: J. A. Baliński. Ryc. 17. Mogilnice nr 14 – dwie suszarnie powietrzno-ogrzewane obok siebie w krajobrazie ulicy Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) 53 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 18. Mogilnice nr 14 – te same suszarnie powietrzno-ogrzewane Źródło: J. Baranowski, J. E. Kucharski, Pojezierze Suwalsko-Augustowskie, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1977, s. 140. Obok tego powstawały wspomniane już – wówczas jeszcze mniej liczne suszarnie ogniowe. Te najczęściej były małogabarytowe i wznoszone w różnych technikach (murowane z pustaków, drewniane lub drewniano-gliniane19). Gabaryty ich wynikały z technologii suszenia. Przy suszeniu ogniowym (ogniowo-rurowym czy też ogniowo-płomieniowym) czas suszenia był krótki i szybko następowała wymiana ładunków liści. W suszarniach powietrznych i powietrznych ze sztucznym dosuszaniem suszenie liści odbywało się powoli, proces trwał kilka tygodni (co było korzystne), zatem umieszczano tam cały zbiór od razu, w przestronnych pomieszczeniach. Zasady budowy tych obiektów przekazywano szczegółowo plantatorom w prasie fachowej lat 30. XX w. (zasady owe nie ulegały zasadniczym zmianom do końca XX w., z wyjątkiem pewnych udoskonaleń zgłaszanych w kolejnych publikacjach związanych z tematem). Dowiadujemy się zatem z literatury (co potwierdzają także obecnie badania terenowe), iż ściany suszarni ogniowych zalecano budować w sposób możliwie najbardziej ekonomiczny, zatem z materiałów tanich i dostępnych w okolicy. Najczęściej wznoszono je w latach międzywojennych z tzw. cegły surówki, niewypalonej w piecu. Ściany ich miały zwykle grubość ok. 30 cm i zalecano je otynkować dla lepszej izolacji termicznej. Nierzadkie były konstrukcje szkieletowe drewniane wypełnione gliną z domieszką plew, krótko ciętej słomy czy też odpadów konopnych. 19 A. Jacuński, Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historyczny i stan obecny, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939, s. 207. 54 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Także błoto z domieszką elementów wiążących zdarzało się jako materiał budowlany, ale tę metodę odradzano ze względu na nietrwałość konstrukcji. Trwałe za to, lecz drogie w wykonaniu, były suszarnie kamienne, które realizowano w okolicach obfitujących w kamień 20. Ryc. 19. Suszarnia ogniowa w Dalnym Lesie – widok Foto.: D. Balińska. (2007 r.) Ryc. 20. Suszarnia ogniowa w Dalnym Lesie – wnętrze, otynkowane ściany Foto.: D. Balińska. (2007 r.) 20 J. Skiendzielewski, Budowa suszarni ogniowych dla tytoni papierosowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1937, s. 136. 55 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Badania zachowanych obiektów na terenie Podlasia pozwoliły stwierdzić występowanie do obecnych czasów pojedynczych suszarni ogniowych o konstrukcji drewnianej lub drewnianej z uszczelnieniem gliną. Tę pierwszą konstrukcję reprezentuje drewniana suszarnia z miejscowości Dalny Las nad jeziorem Serwy k. Augustowa. Drewniane ściany dla bezpieczeństwa pożarowego otynkowano we wnętrzu. Piec i komin wzniesiono z cegły. Dach pokryto gontem, a na kalenicy wsparto wywietrznik, także o konstrukcji drewnianej. Obiekt, obecnie nieużytkowany, stoi na łące obok gospodarstwa rolnego i widoczny jest z drogi lokalnej relacji Sucha Rzeczka-Serwy-Serski Las21. Stan jego jest niezadowalający. Z kolei budynek drewniano-gliniany zachował się we wsi Mogilnice nr 50. Jest to obiekt posadowiony na fundamencie betonowym, wzniesiony w oparciu o szkielet z drewnianych słupków, między którymi umocowano gęsto żerdzie drewniane, między tymi zaś gęsto ułożono obok siebie krótkie paliki drewniane. Szczeliny wypełniono gliną, która po wyschnięciu stała się nośną konstrukcją nawet po zniszczeniu poziomych żerdzi. Ściany poddasza tworzą drewniane deski, zaś dach o konstrukcji drewnianej przykryto tu dachówką ceramiczną. I ten obiekt - nie używany już dzisiaj - stoi na skraju wsi Mogilnice w stanie mniej niż dostatecznym 22. Ryc. 21. Suszarnia ogniowa drewniano-gliniana w Mogilnicach Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) 21 22 Stan badań z roku 2007. Opis stanu z roku 2003. 56 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 22. Suszarnia ogniowa drewniano-gliniana w Mogilnicach Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Dachówka była najbardziej zalecanym materiałem pokrycia dachów suszarni ogniowych, trwałym i bezpiecznym. Ze względów przeciwpożarowych nie polecano, popularnego zwłaszcza w Małopolsce, krycia suszarni słomą. Nie ma wzmianek w literaturze na temat gontu, ale i ten ze względów ogniowych nie był korzystny. Za materiał odpowiedni uważano eternit i papę23. Pod dachem - zwykle jedno-, częściej dwu- lub czterospadowym - zalecano umieszczać powałę z okrąglaków o średnicy ok. 10 cm wylepioną gliną. Miało to być celowe ze względu na oszczędności opału i ucieczkę ciepła przez połacie dachowe. Specjalne zalecenia dotyczyły umieszczenia drzwi w tej ścianie budynku, skąd najwygodniej było zakładać ramy do suszenia liści bez obracania ich we wnętrzu. Także okienko miało swoje stałe miejsce – było tak umieszczone, aby umożliwiało stały dozór przezeń nad całym suszonym surowcem. W konstruowaniu suszarni istotne było odpowiednie zaplanowanie nawiewu powietrza od dołu, tak aby powietrze wpadało przynajmniej częściowo ogrzane24 (pod rurą lub obok pieca w ściankach umieszczano otwory 23 24 J. Skiendzielewski, Budowa suszarni ogniowych…, op. cit., s. 137. Ibidem. 57 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska nawiewu). Odprowadzenie suszącego powietrza organizowano przez tzw. wentylator górny - wywietrznik z żeberek drewnianych sterczący nad kalenicą do 1 m i zadaszony. Sposób wentylacji próbowano udoskonalać - zwłaszcza w małopolskim suszarnictwie - za pomocą systemu kanałów poziomych i pionowego, tak aby jak najsprawniej usuwać wilgotne powietrze z suszarni25. Ryc. 23. Schemat usprawnienia wentylacji Źródło: „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1939. Opr. Dorota Balińska. System grzejny stanowił piec z odchodzącym odeń kanałem, od którego wiodła rura wygięta kilkakrotnie, aby obiec całą komorę suszarni, a następnie ujść do komina. 25 J. Skiendzielewski, Nowy szczegół przy budowie suszarni ogniowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1935, s. 141. 58 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 24. Suszarnie ogniowe – schematy systemów grzewczych Źródło: Uprawa tytoniu, red. J. Obarski, Dyrekcja Polskiego Monopolu Tytoniowego, Warszawa 1946, s. 120 i 121. Suszarnie bywały jedno- lub dwukomorowe. W okresie przed drugą wojną światową najbardziej popularne były już suszarnie z pustaków cementowych, wznoszone w sposób kontrolowany, za pozwoleniem budowlanym26. Ten też 26 W. Wachonin, Czas przystąpić do budowy suszarni, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 4/1939, s. 131. 59 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska model suszarni pozostał jako stosowany w drugiej połowie XX w. Unowocześniony projekt suszarni ogniowej zamieszczają w swej pracy J. Skiendzielewski i S. Kopytko27. Ryc. 25. Suszarnia ogniowo-rurowa, przekrój Źródło: J. Skiendzielewski, S. Kopytko, Suszenie tytoniu, WNT, Warszawa 1984, s. 97. Jedno- lub dwukomorowe obiekty posiadają nierzadko oprócz komory suszenia jeszcze inne pomieszczenia pomocnicze, np. do magazynowania, żółcenia i nawilżania surowca. 27 J. Skiendzielewski, S. Kopytko, Suszenie tytoniu, WNT Warszawa 1984, s. 97 i 99. 60 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 26. Suszarnia powietrzno-ogniowa w krajobrazie okolic Rajgrodu Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 27. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 28. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) 61 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 29. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 30. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 31. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) 62 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 32. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 33. Suszarnia ogniowa w pobliżu drogi Augustów–Raczki Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 34. Suszarnia ogniowa w krajobrazie nad Rospudą w okolicach Bakałarzewa Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) 63 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Ryc. 35. Suszarnie ogniowe w okolicach wsi Danowskie i Monkinie Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 36. Podwójna suszarnia ogniowa we wsi Danowskie Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Ryc. 37. Suszarnie ogniowe w Kruszniku Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) 64 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 38. Suszarnia ogniowa w Kruszniku, wnętrze Foto.: J. A. Baliński. (2007 r.) Typowe suszarnie występują licznie w krajobrazie wschodniej Polski, w tym na Podlasiu. Niestety, obecnie zwykle są to już te mniejsze gabarytowo suszarnie ogniowe. Ryc. 39. Jaminy nr 8 – ruina gospodarstwa Foto.: J. A. Baliński. (2003 r.) Suszarnie powietrzne i powietrzno-ogrzewane o charakterystycznych bryłach są natomiast elementem ustępującym. W trakcie badań stwierdzono ich występowanie w dolinie Biebrzy, m.in. we wsiach Jaminy, Wrotki, Mogilnice i w okolicy, a także w Augustowie oraz okolicach Rajgrodu i Grajewa. 65 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska Zbudowane z drewna, o wyróżniających się gabarytach stanowią widoczne w panoramie wsi elementy wybitne, świadczące o polskiej kulturze budownictwa ludowego o charakterze przemysłowym. Na ogół nie są niszczone ani rozbierane, nawet po zakończeniu eksploatacji użyteczne są jako pomieszczenia magazynowe. Jednak jest wiele takich, które nie wytrzymały próby czasu i uległy dewastacji. Przyczyniły się do tego zarówno żywioły, jak i opuszczenie obejścia przez ludzi, jak to ma miejsce we wsi Jaminy nr 8, gdzie opustoszałe gospodarstwo, wraz z domem mieszkalnym, obumarło. Wiele suszarni powietrzno-ogrzewanych znajdowało się także w obrębie miasta Augustowa, ale do dziś zachowała się tylko jedna - przy ul. Kwaśnej. Kondycja jej – do niedawna dość dobra - ulega jednak pogorszeniu. Co roku z obawą rozglądamy się idąc ul. Kwaśną w Augustowie. Czy jeszcze stoi ta piękna stara suszarnia? I stwierdzamy z ulgą – stoi! Ryc. 40. Augustów, suszarnia tytoniu powietrzno-ogrzewana przy ul. Kwaśnej Foto.: D. Balińska. (2007 r.) Całkowite zniknięcie tych obiektów z krajobrazu Podlasia jest jednak tylko kwestią czasu. Brak jest jakiegokolwiek programu ochrony tego rodzaju budownictwa przemysłu wiejskiego. Nie wykonywane są inwentaryzacje, brak też szczegółowych danych w archiwach państwowych w Suwałkach i Białymstoku. Nie występują również tego typu eksponaty w skansenach budownictwa ludowego w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu i w Białostockim Muzeum Wsi. Istnieje obawa, że zdziesiątkowane obiekty znikną niepostrzeżenie i nie pozostanie po nich żaden ślad. 66 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... 6. Podsumowanie Według rosyjskiego spisu fabryk autorstwa P. A. Orłowa 28, w 1881 r. na terenie dzisiejszej Białostocczyzny funkcjonowały cztery wytwórnie wyrobów tytoniowych. Trzy z nich znajdowały się w Białymstoku, a czwarta w Bielsku Podlaskim. Białostockie zakłady zatrudniały odpowiednio: 60, 23 i 42 osoby. Najmniejsza była fabryka w Bielsku – liczyła 14 pracowników. W 1887 r. przybył jeszcze jeden nieduży zakład w Ciechanowcu. W 1890 r. wspomina się o nowych fabrykach – jednej w Białymstoku i jeszcze jednej w Bielsku. Przetwarzały one surowiec z Rosji i z Królestwa Polskiego. Po zakończeniu działań pierwszej wojny światowej przetwórstwem tytoniu miały prawo zajmować się dwie prywatne fabryki w Białymstoku – przy ul. Warszawskiej i Modlińskiej. Zakłady te zatrudniały razem 179 robotników. W 1924 r. obie fabryki zostały sprzedane na rzecz Skarbu Państwa – Monopolu Tytoniowego przez ówczesnych ich właścicieli Darmona i Janowskiego29. Istniała jeszcze na terenie województwa białostockiego fermentownia tytoniu w Grodnie – własność I. L. Szereszewskiego. To właśnie ten zakład i jego właściciel odegrali znaczącą rolę w rozwoju uprawy tytoniu w północnej części Białostocczyzny – najpierw koło Grodna, a potem w okolicy Augustowa. Szereszewski dążył bowiem do ograniczenia importu tytoniu i podjął działania organizujące uprawy na wspomnianych terenach 30. Po drugiej wojnie światowej nie było na terenie województwa żadnej wytwórni tytoniu. Grodno pozostało za granicą. Białostockie fabryki zostały zniszczone. Pozostała jednak tradycja upraw tej rośliny z głównym obszarem upraw w powiecie augustowskim. Pierwszym obiektem uruchomionym po wojnie jako fabryka tytoniu był Zakład Uprawy Tytoniu zlokalizowany w budynkach dawnej fabryki papierosów w Białymstoku, przy ul. Warszawskiej 39. Zorganizowano tam 2 komory fermentacyjne, magazyny i warsztaty. W 1947 r. przeniesiono zakład do Grajewa, a dyrekcję do Ełku. Już w 1950 r. rozpoczęto budowę nowej fermentowni w Augustowie – w centrum upraw tytoniu. Fabryka zaczęła funkcjonować w 1951 r. Nowoczesna przetwórnia o najnowszej technologii spowodowała, iż zlikwidowano fermentownię w Grajewie i przeniesiono siedzibę dyrekcji z Ełku do Augustowa. Zorganizowano stacje skupu surowca w rejonach koncentracji upraw w woj. białostockim. Kolejne modernizacje przyniosły znaczący wzrost produkcji i pomyślne dla zakładu efekty ekonomiczne. Nastąpił wzrost płac dla pracowników i zrealizowano inwestycje, 28 Za: M. Chilczuk, Rozwój i rozmieszczenie przemysłu rolno-spożywczego w województwie białostockim, PWN, Warszawa 1962, s. 35. 29 Archiwum Państwowe w Białymstoku, Repertorium S. Jankowskiego – Notariusza w Białymstoku R. 1924 cz. III, sygn. 7, poz. 4602. 30 M. Chilczuk, Rozwój i rozmieszczenie…, op. cit., s. 83. 67 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska takie jak budynki mieszkalne dla pracowników (łącznie 99 mieszkań, z tego 88 w Augustowie) oraz w 1965 r. ośrodek socjalny „Kormoran” – hotel dla pracowników sezonowych i obiekt wczasowy, a także (w 1974 r.) nowoczesna kotłownia31. Fabryka była miejscem zatrudnienia dla wielu augustowskich pracowników i okolicznych rolników. Była to trzecia pod względem wielkości fermentownia tytoniu w Polsce powojennej32. Po transformacji, w listopadzie 1995 r., podpisano umowę prywatyzacyjną, w myśl której 65% akcji fabryki (funkcjonującej wówczas jako Przedsiębiorstwo Wyrobów Tytoniowych w Augustowie S.A.) wykupiła firma British American Tobacco, która rozpoczęła działalność w Polsce od 1991 r. Podjęto nowe inwestycje, kolejne innowacje i rozwinięto program współpracy z plantatorami (m.in. spółka umożliwiła nieoprocentowane kredyty na zakup maszyn i nowoczesnych suszarni). W 1997 r. przedsiębiorstwo przyjęło nazwę British American Tobacco Polska S.A. Od 1998 r. akcje firmy otrzymało 874 obecnych i byłych pracowników oraz 4394 plantatorów. Obecnie pracuje w zakładzie w Augustowie ponad 750 osób. W czerwcu 1999 r. połączyły się dwie firmy: British American Tobacco 1.c oraz Rothams Internatinal B.V. – druga i czwarta co do wielkości firma o tym profilu produkcji na świecie 33. Na internetowej stronie przedsiębiorstwa nie ma już żadnych nawiązań do tradycji produkcji tytoniu na tym terenie. Nie możemy dowiedzieć się niczego o ponad 150-letniej przeszłości upraw i przemysłu tytoniowego na Podlasiu. Natomiast europejskie regulacje rynku tytoniowego obejmują m.in. limitowanie produkcji surowca tytoniowego i rejonizację upraw tytoniu. Tłumacząc się konkurencją światową Unia Europejska uznała, iż „wrażliwy rynek surowca tytoniowego wymaga wsparcia”. Wspólnota określiła zatem tzw. progi gwarantowane dla poszczególnych państw członkowskich i wprowadziła dla ich przestrzegania określone kwoty produkcji 34. 31 Z kroniki Zakładu Uprawy Tytoniu. Por. A. Makowski, Augustów po drugiej wojnie światowej, (w:) Augustów. Monografia historyczna, red. J. Szalaszyński, A. Makowski, Urząd Miejski w Augustowie, Augustów 2007, s. 714; Wł. Kierkło, Rozwój przemysłu i rzemiosła, (w:) Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, red. J. Antoniewicz, Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1967, s. 686-688. 33 http://www.bat.com.pl/group/sites/BAT_84BCND.nsf/vwPagesWebLive/DO8FXHMW?open document &SKN=1, [data wejścia 26.06.2014]. 34 http.//www.rolnik.info.pl/tyton.htm, [data wejścia 09.06.2005]. 32 68 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Ryc. 41. Suszarnie tytoniu w okolicy Augustowa – rozmieszczenie badanych obiektów (mapa poglądowa) Źródło: Opr. Dorota Balińska. Skutki unijnych dyrektyw budzą obawy i protest plantatorów, zwłaszcza od 2013 r. Obawy dotyczą zapowiedzianego przepisu zakazującego produkcji i sprzedaży w Unii papierosów określonych gatunków (typu slim i mentolowych). Są to popularne gatunki (40% sprzedawanych w kraju) z wypełniaczem tytoniem Virginia uprawianym w okręgu augustowskim ze względu na warunki glebowe i klimatyczne. W skali Unii uznano to za problem marginalny (2% sprzedaży). W okręgu augustowskim szacuje się, że ok. 400 plan- 69 Grażyna M. Balińska, Dorota Balińska tatorów z rodzinami uprawiających po ok. 20 ha tytoniu straci pracę. Zainwestowali oni w ostatnich latach w nowoczesny sprzęt suszarniczy (suszarnie kontenerowe). W skali kraju będzie to, wg raportu Centrum im. Adama Smitha, zubożenie ok. 60 tys. osób na terenach wiejskich. Istnieją domniemania, iż propozycje unijne są wynikiem lobbystycznych nacisków 35. Można się zatem spodziewać, że nastąpi znaczące ograniczenie, a nawet upadek upraw tytoniu na Suwalszczyźnie, zaś produkcja wyrobów tytoniowych oparta będzie na surowcach importowanych. Dlatego ochrona znikających z krajobrazu Podlasia charakterystycznych obiektów gospodarczych, jakimi były i są jeszcze suszarnie tytoniu, jest potrzebnym krokiem w kierunku utrwalenia tradycji gospodarczych i kulturowych kraju. Może mogłyby się do tego przyczynić placówki muzealne i skanseny regionu? Można spodziewać się bowiem, że już za kilka lat szczególnie drewniane suszarnie tytoniu znikną całkowicie z krajobrazu Polski, a brak ciągłości tradycji spowoduje całkowite zapomnienie o jednej z dziedzin upraw na Podlasiu. ŹRÓDŁA 1. Archiwum Państwowe w Białymstoku: 1.1. Monopole Rolne, Izba Skarbowa w Białymstoku, sygn. 266, 267, 268. 1.2. Sprawocznyj kalendar 1913 r., sygn. 323. 1.3. Księgi hipoteczne, Sąd Okręgowy w Białymstoku, Wydział Hipoteczny, sygn. 203. 2. Archiwum British American Tobacco Polska S.A., Kronika Mazowieckiej Wytwórni Tytoniu Przemysłowego w Augustowie. 3. Archiwum Państwowe w Suwałkach, zespół 644, sygn. 80, 132, 136, 139. LITERATURA – wybór Baranowski J., Kucharski J. E., Pojezierze Suwalsko-Augustowskie, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1977. Berbeć J., Berbeć S., Uprawa tytoniu, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1975. Chilczuk M., Rozwój i rozmieszczenie przemysłu rolno-spożywczego w województwie białostockim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962. Dragon J., Rudziński S., Uprawa tytoniu, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1966. Gajos Z., Tytoń Puławski i Mocny Skroniowski – uprawa, ochrona, suszenie, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1988. Górski M., Skiendzielewski J., Uprawa machorki, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1951. Jacuński A., Suszarnictwo w Grodzieńskim Okręgu Uprawy Tytoniu (zarys historyczny i stan obecny), „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 7/1939. Lisowski M., W jakich warunkach w 1933 r. suszono zbiory liści tytoniowych ciężkich, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 3/1934. 35 Por. M. Pawlak-Żalikowska, Zamiast tytoniu będzie las, „Gazeta Współczesna” nr 148(17838)/ 2013. 70 LUDOWE BUDOWNICTWO PRZEMYSŁOWE... Makowski A., Augustów po drugiej wojnie światowej, (w:) Augustów. Monografia historyczna, red. J. Szlaszyński, A. Makowski, Wydawca Urząd Miejski w Augustowie, Augustów 2007. Ozarko D., Uprawa tytoniu obecnie a w czasach zaborczych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 6/1939. Pawlak-Żalikowska M., Zamiast tytoniu będzie las, „Gazeta Współczesna” nr 148(17838)/2013. Plantacje machorki, b.a., „Nasz Głos, Czasopismo regionalne ziemi augustowskiej” r. III, nr 8(26)/1934. Rółkowski J., Uprawa tytoniu w parafii Sztabińskiej powiatu Augustowskiego, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 6/1935. Skiendzielewski J., Kopytko S., Suszenie tytoniu, WNT, Warszawa 1984. Skiendzielewski J., Nowy szczegół przy budowie suszarni ogniowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1935. Skiendzielewski J., Krycie dachów w suszarniach ogniowych dla tytoni Papierosowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 4/1935. Skiendzielewski J., Budowa suszarni ogniowych dla tytoni papierosowych, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 5/1937. Skulski J., Tytoń i jego uprawa, Księgarnia J. Czerneckiego, Warszawa–Kraków b.r. Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, red. J. Antoniewicz, Białostockie Towarzystwo Naukowe, Białystok 1967. Uprawa tytoniu, red. J. Obarski, Dyrekcja Polskiego Monopolu Tytoniowego, Warszawa 1946. Wachonin W., Czas przystąpić do budowy suszarni, „Przegląd Uprawy Tytoniu” nr 4/1939. Wójtowicz E., Z historii tytoniu, „Wiadomości Tytoniowe” nr 1/1985. STRONY INTERNETOWE http://www.rolnik.info.pl/tyton.htm [data wejścia 09.06.2005]. http://www.bat.com.pl/group/sites/BAT84BCND.nsf/vwPagesWebLive/DO8FXHTMW?open document&SKN=1 [data wejścia 20.06.2014]. FOLK INDUSTRIAL DRYING OF TOBACCO IN PODLASIE Summary The paper presents examples of folk architecture industry - drying tobacco. The research focuses on the area of Podlasie. In this area, especially around Augustow preserved air-heated dryers (ie. The type of Grodno) - wooden buildings with large cubic capacity. These are few. There are also a small number of kilns - fire, usually made of brick. Drying tobacco are endangered objects, unprotected. This may cause them to disappear from the landscape, especially in the face of EU restrictions on production. The aim of the study is to consolidate the knowledge of passing cultural values, which in the rural countryside of Podlasie are objects associated with the cultivation of tobacco. 71 Adam Edward Szczepanowski* PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO. CZĘŚĆ II - ZIEMIA AUGUSTOWSKO-SUWALSKO-SEJNEŃSKA Abstrakt: Celem opracowania jest przedstawienie różnorodności kulturowej ludności występującej w subregionie północno-wschodniej części Polski czyli Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej. W pierwszej części artykułu przedstawiono historię Ziemi Augustowskiej oraz historię i znaczenie Kanału Augustowskiego. Druga część poświęcona została charakterystyce Suwalszczyzny, która posiada bogatą historię z pięknie położonym Pokamedulskim Zespołem Klasztornym na Wigrach. W trzeciej części przedstawiono Sejneńszczyznę, w której dominuje ludność litewska. Ta bogata różnorodność narodowa i wyznaniowa tworzy na Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej swoistą mozaikę kulturową. Jej zrozumienie ma przybliżyć bogactwo i piękno dziedzictwa kultury tego subregionu, oraz zachęcić turystów do odwiedzenia tego obszaru. Słowa kluczowe: krajobraz kulturowy, zagospodarowanie przestrzenne, Suwalszczyzna 1. Wstęp Niniejszy artykuł jest kontynuacją opracowania zamieszczonego w numerze 2. „Przestrzeń & Regiony”, pt. Podstawy kulturowej różnorodności przestrzennej województwa podlaskiego. Postawiono w nim hipotezę, że bogactwo różnorodności przestrzeni kulturowej regionu zależy od dziedzictwa kultury społeczności zamieszkujących dany region. Podstawowym celem tego opracowania jest przedstawienie różnorodności kulturowej ludności zamieszkujących subregion północno-wschodniej części Polski, czyli Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej. Ziemię Augustowską wymieniono jako pierwszą, gdyż jest to uzasadnione historycznie. W 1815 r., kiedy to Suwalszczyzna stała się częścią Królestwa Polskiego (wraz z okolicami Łomży) istniało województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach1. Ziemia Suwalska, zwana najczęściej Suwalszczyzną, to obecnie największa obszarowo część opisywanego subregionu. Ziemia Sejneńska, zwana też Sejneńszczyzną, to tereny najdalej wysunięte na północny-wschód Polski, które graniczą z Litwą. Obecnie Ziemia Augustowsko-Suwalsko-Sejneńska to trzy powiaty: augustowski, suwalski i sejneński. * 1 Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2, t. 1, Warszawa 1816, s. 115-120. 73 Adam Edward Szczepanowski W pracy zastosowano następujące metody badań: studia źródeł i literatury oraz metodę analityczno-syntetyczną, w celu dokonania analizy opisywanego subregionu województwa podlaskiego, jak również syntezy zagadnień z zakresu walorów i atrakcji turystycznych opisywanej części województwa podlaskiego. Pełniejsza wiedza na temat Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej przybliży z pewnością lepsze rozumienie bogactwa i piękna dziedzictwa kultury tego subregionu zarówno dla mieszkańców, jak też dla turystów, którzy zechcą odwiedzić te tereny. Opracowanie posłuży także wzmacnianiu tożsamości regionalnej i zwiększeniu troski o rozwój kultury tego obszaru. Głębsze zrozumienie tożsamości regionu stanowi punkt odniesienia do kształtowania teraźniejszości i przyszłości mieszkańców. 2. Ziemia Augustowska Tereny Ziemi Augustowskiej były pierwotnie porośnięte zwartą puszczą. Stały się one przedmiotem zasiedlenia już w IV w. p.n.e. Przybyły tu znad Niemna i Mazur niewielkie grupy rodowe Bałtów Zachodnich - protoplastów Prusów i Jaćwingów. Osadnictwo z tego okresu można nazwać wyspowym. Osiedla mieszkalne składały się z 5-8 domów ustawionych na drewnianych rusztowaniach w zarastających zatoczkach jezior. Osiedla obronne były natomiast usytuowane na wysokich wzgórzach, otoczone płotem palisadowym i chronione u podnóża osadami obronnymi lub przynajmniej jedną osadą obronną. W początkach II w. n.e., w okresie wpływów rzymskich (I-IV w. n.e.), nastąpił złoty wiek kultury Prusów i Jaćwingów. Tereny dzisiejszego Augustowa do końca XIII w. były zamieszkiwane przez plemię Jaćwingów, pokonanych ostatecznie w 1283 r. przez Zakon Krzyżacki. Po upadku Jaćwieży ziemie te wyludniły się i nie zasiedlano ich do roku 1422. Pod koniec XIV w. nad rzeką Nettą, istniał niewielki zamek krzyżacki Metenburg, który został doszczętnie zniszczony w 1392 r. przez wielkiego księcia litewskiego Witolda, jednak nie jest pewne, czy był zlokalizowany w obrębie współczesnego miasta2. W czasie wędrówek ludów (V-VI w.) na Suwalszczyznę wkroczyło osadnictwo Bałtów uciekających pod naciskiem Słowian z Polesia i Nadnieprza. Zajęli oni Suwalszczyznę, a także wschodnią Litwę i Łotwę. Tworzyła się wczesnośredniowieczna społeczność jaćwieska. W VI i VII w. na tych terenach zaczynała się upowszechniać technika koła garncarskiego. Zmienił się również rytuał pogrzebowy. Powstawały cmentarze typu „prudziskiego” - tylko ze spalonymi szczątkami, bez ozdób i broni. W średniowieczu (VII-XIII w.) ziemie 2 J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów. Monografia historyczna, Urząd Miejski w Augustowie, Augustów 2007, s. 24. 74 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… jaćwieskie były społecznie i klasowo skrystalizowane. Podzielone na włości (kroniki XIII-wieczne wymieniają 15 włości jaćwieskich), z centrami administracyjno-gospodarczymi mieszczącymi się w 80 obronnych grodach (w tym 40 na ziemiach polskich), dokonały one silnego rozwoju gospodarczego. Liczbę ludności zamieszkującą Jaćwież w tym okresie ocenia się na około 50 tys. Wiara Jaćwingów była typowo politeistyczna. Czczono ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy, zjawiska przyrodnicze: gromy i błyskawice, oraz żywioły: wodę i ogień. Wierzono także w demony i bóstwa opiekuńcze. Przyszłość przepowiadali wróżbici i zaklinacze wężów. Wąż i kozioł były zwierzętami świętymi. Wiara w życie pozagrobowe i reinkarnację, nakazywały wyposażać zmarłych w przedmioty codziennego użytku. Nie budowano świątyń. Gromadzono się przy świętych drzewach i lasach, gdzie płonęły wieczne ogniska strzeżone przez kapłanów. Tam dokonywano obrzędów i składano ofiary, którymi byli również ludzie3. O osadzie nad Nettą (dzisiejszy Augustów) pisano po raz pierwszy w 1496 r., a dotyczyła ona komory pobierającej cło na przeprawie rzecznej. W 1526 r. powstała tu karczma wystawiona przez Jana Radziwiłła na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Litwy i Białorusi do Prus, Warszawy i Krakowa. Do wytyczania osady na północnym brzegu Netty skierowano w 1550 r. starostę knyszyńskiego Piotra Chwalczewskiego oraz architekta i inżyniera Joba Preytfusa. W 1546 r. król Zygmunt August podjął decyzję o założeniu osady nad rzeką Nettą, nazwanej na jego cześć Zygmuntowo, jednak faktyczna lokacja miała miejsce dopiero w 1550 r. W maju 1557 r. osada uzyskała prawa miejskie magdeburskie i otrzymała nazwę Augustów. Wytyczono wówczas drogi i ulice, niemal 600 placów pod zabudowę, a także rynek główny oraz drugi, mniejszy rynek zwany wołowym. Król ustanowił też prawo do dwóch jarmarków w ciągu roku oraz dwóch targów tygodniowo i obdarzył mieszkańców przywilejem wolnego połowu ryb, zaś w 1564 r. przywilejem wyłączności na ważenie piwa, sycenie miodu i palenie wódki. Dobrze uposażone królewskie miasto, leżące przy szlaku handlowym prowadzącym z Litwy i Białorusi do Prus, Wielkopolski, Krakowa i Warszawy, zasiedlone w znacznym stopniu przez rzemieślniczą ludność polską, litewską i ruską, szybko rozwijało się pod względem demograficznym i ekonomicznym. Choć zachowane źródła odnotowują obecność ludności żydowskiej w Augustowie dopiero od lat 60. XVII wieku, przypuszcza się, iż niewielka grupa osadników żydowskich zamieszkała tu już co najmniej w roku 1577, lub wcześniej – w roku 15644. 3 4 www.suwlszczyzna.com.pl, [data wejścia 21.07.2014]. The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Ed. Spector, G. Wigoder vol. 1, New York 2001, p. 63-64. 75 Adam Edward Szczepanowski Do roku 1569 Augustów należał terytorialne do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1570 r. powstało starostwo augustowskie jako separatum ze starostwa knyszyńskiego. Po kilku latach prężnego rozwoju nastąpiła seria działań wojennych, doprowadzająca miasto do ruiny. Podczas potopu szwedzkiego miasto zostało spalone przez Tatarów z wojsk Jana Kazimierza (1656). W czasie trzeciej wojny północnej (1700-1721) w Augustowie stacjonowały w różnym czasie wojska polskie, szwedzkie, rosyjskie, saskie oraz brandenburskie. Wojska, oprócz zniszczeń, przyniosły zarazę (1710), która zdziesiątkowała miejscową ludność. W 1795 r. miasto zajęli Prusacy, a w latach 1807 i 1812 wojska napoleońskie. Wiek XIX przyniósł lekką poprawę rozwoju. Po Kongresie Wiedeńskim w roku 1815 Augustów znalazł się w granicach Królestwa Polskiego (Kongresowego). Został stolicą nowo utworzonego województwa augustowskiego, a od 1837 r. guberni augustowskiej. Urzędy były tymczasowo umieszczone w Suwałkach5. Projekty rozbudowy Augustowa w stylu klasycystycznym zostały opracowane przez Henryka Marconiego. W roku 1825 pod kierunkiem Ignacego Prądzyńskiego rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego. Wybuch powstania listopadowego przerwał rozwój miasta. W okolicach Augustowa toczyły się walki, zaś miasto przechodziło z rąk do rąk. Po powstaniu nie zrealizowano planów jego rozbudowy. Kanał Augustowski ukończono w 1839 r., jednak nie zyskał on planowanego znaczenia gospodarczego. Również w czasie powstania styczniowego w okolicach Augustowa toczyły się walki, podczas których szczególnie zasłynął oddział pod dowództwem Józefa Ramotowskiego ps. Wawer. W roku 1899, w związku z budową koszar carskich, Augustów uzyskał połączenia kolejowe. W wieku XIX w regionie rozwijał się przemyt, spowodowany bliskim położeniem z granicą Prus i Rosji. Od połowy lat 20. XX w. Augustów stał się popularnym letniskiem. Od 1993 r. miasto posiada status uzdrowiska, dzięki bogatym złożom borowiny oraz źródłom wody mineralnej w okolicy6. Jedną z największych atrakcji turystycznych województwa podlaskiego jest Kanał Augustowski. Ten najdłuższy szlak i najcenniejszy zabytek nazywany „inżynieryjnym fenomenem drogi wodnej XIX w.” został zbudowany w latach 1824-1839. Kanał Augustowski jest częścią Szlaku Batorego (z końca XVI w.), który zaczynał się na Wiśle w Warszawie i prowadził przez Jezioro Zegrzyńskie, rzekami Narew i Biebrzą, poprzez Kanał Augustowski, aż do rzeki Niemen. Idea powstania Szlaku Batorego, a tym samym Kanału Augustowskiego, wiązała się z wprowadzeniem przez Prusy w 1823 r. represyjnych ceł na niektóre towary spławiane Wisłą do Gdańska (np. cło na żyto 5 6 J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów…, op. cit., s. 26. T. Darmochwał, Północne Podlasie, wschodnie Mazowsze, Agencja TD, Warszawa 2003, s. 86-92. 76 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… i jęczmień wzrosły 6-krotnie, na owies 13-krotnie). W XIX w. (przed rozwojem kolei) drogi wodne były kluczowe dla rozwoju gospodarek wielu krajów, w tym także Polski. W tym czasie rozwój techniki inżynieryjnej na świecie spowodował budowanie kanałów, czyli sztucznych połączeń wodnych wykorzystujących istniejące naturalne cieki wodne. Wówczas ministrem skarbu w Królestwie Polskim w latach 1815-1830 był Franciszek Ksawery Drucki Lubecki. Postanowił on wybudować kanał żeglowny do Bałtyku z pominięciem Pomorza. Część robót miało być wykonywanych przez Polaków (dorzecza Wisły i Niemna), a część przez Rosjan (dorzecza Niemna i Windawy) tzw. Kanał Widawski7. Budowę Kanału Augustowskiego, zaprojektowanego w roku 1824 przez gen. Ignacego Prądzyńskiego, rozpoczął w 1825 r. Wojskowy Korpus Inżynierów. Pracami kierował początkowo Prądzyński (do 1826), później gen. Jan Chrzciciel de Grandville Malletski, Jan Paweł Lelewel (do 1830). Przy budowie pracowało w okresach najintensywniejszych prac 6-7 tys. osób. Byli to ludzie różnych narodowości oraz okoliczni chłopi, którzy za pracę przy kanale otrzymywali wolność (stąd np. nazwa jednej ze śluz - Swoboda)8. Kanał stanowi kompleks budowli wodnych wykonanych na bardzo wysokim poziomie. Zjawiskiem dość rzadkim w tamtej epoce było bezpośrednie i skuteczne łączenie jezior i rzek, a nie stosowanie kanałów bocznych. Budowniczowie nie mieli zbyt wielu doświadczeń ze stawianiem murowanych śluz komorowych, a przecież wykonali je trwale. Rozmiary urządzeń nie ustępowały wiodącym na świecie drogom wodnym. Wiele elementów urządzeń hydrotechnicznych zachowało się i funkcjonuje do dziś, nie zmieniając zasad swego działania. W międzyczasie urządzenia te nabrały wartości zabytkowej. W zasadzie przez cały czas na kanale na terenie Polski - pomimo zniszczeń wojennych i oddziaływania sił natury - utrzymywana była stała żeglowność. Budziło to powszechny podziw dla budowniczych, którzy w zakresie budownictwa wodnego należeli do dyletantów i dopiero w trakcie budowy kanału nabierali stosownego doświadczenia. Początkowo ruch na kanale był duży, spławiano głównie sól pozyskiwaną w Ciechocinku oraz drewno. Poważny kryzys wystąpił po 1850 r., kiedy ustalono granicę celną pomiędzy Rosją a Królestwem Polskim. Zaprzestano wówczas spławiania soli. Poważną konkurencję stanowiło także otwarcie połączenia kolejowego z Warszawy do Petersburga w 1862 r., a w 1873 r. z Grajewa do Brześcia. W latach międzywojennych Kanał Augustowski stał się niemałą atrakcją turystyczną jako malowniczy krajobrazowo szlak kajakowy, żeglarski i komunikacji statkami pasażerskimi. Druga wojna światowa 7 J. Górewicz, Opowieść o Kanale Augustowskim, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1974, s. 27. 8 J. Szlaszyński, A. Makowski, Augustów…, op. cit., s 27. 77 Adam Edward Szczepanowski pozostawiła po sobie nowe zniszczenia. Od października 1939 r. Kanał Augustowski przestał funkcjonować9. Linia demarkacyjna pomiędzy III Rzeszą a Związkiem Radzieckim przecięła kanał w kilku miejscach. W strefie niemieckiej był wykorzystywany do spławiania drewna do tartaków. Wiele obiektów kanałowych zostało zniszczonych w czasie wojny 10. Kanał Augustowski liczy 101,2 km długości i łączy dorzecza Niemna i Wisły. Zaczyna się od śluzy Dębowo na Biebrzy, a kończy na śluzie Niemnowo na terytorium Białorusi (mapa 1.). Fragment znajdujący się na terenie Polski ma 86 km długości i przebiega skanalizowanymi odcinkami rzek Netta i Czarna Hańcza. Rzeki te zostały połączone sztucznymi przekopami o długości 44,9 km, poprowadzonymi przez jeziora augustowskie. Zbudowano 18 śluz komorowych w celu umożliwienia pokonania 39,2-metrowej różnicy poziomów11. Mapa 1. Kanał Augustowski Źródło: opracowanie własne. Po stronie polskiej znajduje się 14 śluz, a 3 śluzy na terenie Białorusi. Przez śluzę Kurzyniec przebiega granica polsko-białoruska. Śluz 1-komorowych jest 16, jedna jest 2-komorowa (Paniewo) i jedna 4-komorowa w Niemnowie (pierwotnie 3-komorowa, czwartą komorę dobudowano w latach 9 J. Górewicz, Opowieść o Kanale…, op. cit., s. 29. W. Batura, Krajobraz kulturowy Kanału Augustowskiego, „Studia i materiały. Krajobrazy” nr 24(36)/1999. 11 www.suwalszczyzna.pl, [data wejścia 18.06.2014]. 10 78 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… 2004-2006). Zastawki otwierające luki wrót, podobnie jak półtora wieku temu, podnoszone są ręcznymi lewarkami przez śluzowych. Gdy komora napełnia się wodą otwierane są drewniane wrota popychające długie dyszle (fotografia 1.). Starym śluzom dodaje uroku architektura stróżówek i otaczające wiekowe drzewa. Fot. 1. Otwieranie drewnianych wrót na śluzie w Przewięzi Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 2. Śluza Kurzyniec przed remontem Fot. 3. Śluza Kurzyniec po remoncie Foto.: A. E. Szczepanowski. (1999 r.) Foto.: A. E. Szczepanowski. (2008 r.) 79 Adam Edward Szczepanowski Po stronie białoruskiej kanał był niedrożny, a śluzy były zdewastowane. Na śluzie Kurzyniec brak było wrót śluzowych (fotografia 2.). Przez wiele lat trwały starania ze strony polskiej i niektórych przedstawicieli organizacji z Białorusi, aby otworzyć Kanał Augustowski dla turystów (fotografia 3.). Decyzją (ukazem nr 2 z 8 stycznia 2004 r.) Prezydent Białorusi Aleksander Łukaszanka zadecydował o odbudowaniu części szlaku wodnego po stronie białoruskiej. Obecnie na śluzie Kurzyniec funkcjonuje sezonowe, wodne przejście graniczne (fotografia 4.)12. Fot. 4. Śluza Kurzyniec na granicy polsko-białoruskiej Foto.: A. E. Szczepanowski. (1999 r.) Kanał jest unikatowym obiektem nie tylko ze względów czysto zabytkowych, ale również dlatego, że wiąże tereny o urokliwym krajobrazie, głównie ze względu na dorodny drzewostan Puszczy Augustowskiej, a także spełnia znakomicie funkcje rekreacyjno-turystyczne. Wśród znawców, wodniaków i miłośników Suwalszczyzny, Kanał Augustowski ma swą od dawna utrwaloną renomę. Już pierwsi jego „odkrywcy” określali tę drogę wodną mianem „dzieła znamienitego”, przeprowadzonego „przez najrozkoszniejsze i bardzo malownicze okolice (...), z licznymi śluzami gustownie zbudowanymi, które podwyższają piękność jego”13. W ostatnich kilkunastu latach (po wyremontowaniu wszystkich śluz po stronach polskiej i białoruskiej) coraz częściej 12 A. E. Szczepanowski, Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013, s. 321. 13 K. Młodkowski, W. Batura, J. Bełkot, Kanał Augustowski. Arcydzieło rąk ludzkich i natury, Wydawnictwo Młodkowski, Toruń 2005, s. 12. 80 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… organizowane są Kanałem Augustowskim spływy kajakowe z Augustowa aż do rzeki Niemen na Litwie. Kanał Augustowski jest perłą wśród szlaków wodnych Europy. Daje on możliwość podziwiania wspaniałej przyrody, obcowania z nią na wyciągnięcie ręki, daje też możliwość poznania kultury i historii przyległych ziem. Spływy wzdłuż kanału były jedną z ulubionych rozrywek Ojca Świętego Jana Pawła II. Po kanale pływają statki Żeglugi Augustowskiej, które przewożą rocznie ok. 100 tys. pasażerów na kilku trasach. Najbardziej popularny jest Szlak Papieski zwany też Kamiennym Szlakiem Papieskim, którym 9 czerwca 1999 r. w czasie 7 godzin płynął statkiem Serwy papież Jan Paweł II. Początek rejsu rozpoczyna się w porcie w Augustowie, następnie rzeką Nettą, jeziorem Necko, rzeką Klonownicą, jeziorem Białym, śluzą Przewięź, jeziorem Studzienicznym i z powrotem do Augustowa14. Fot. 5. Dworek Prądzyńskiego w Augustowie Foto.: A. E. Szczepanowski. Kanał Augustowski stanowi obecnie wspólne dziedzictwo kulturalno -historyczne Polski i Białorusi. Dziedzictwo to można poznać w Dziale Historii Kanału Augustowskiego Muzeum Ziemi Augustowskiej, które mieści się w zabytkowym domu z XIX w., zwanym Dworkiem Prądzyńskiego w Augustowie (fotografia 5.). Rozporządzeniem Prezydenta RP z 25 kwietnia 2007 r. kanał został uznany za pomnik historii. 14 A. E. Szczepanowski, Walory i atrakcje… Tom II, op. cit., s. 326. 81 Adam Edward Szczepanowski 3. Ziemia Suwalska (Suwalszczyzna) W opracowaniach naukowych, jak też w powszechnym stosowaniu przez mieszkańców okolicy Suwałk, używa się często pojęcia Suwalszczyzna. Dlatego w opracowaniu określenia Ziemia Suwalska i Suwalszczyzna będą używane zamiennie. Suwalszczyzna została ukształtowana historycznie przed rokiem 1914 w granicach Królestwa Polskiego, tworząc gubernię suwalską. Od zachodu ogranicza ją linia wytyczona jeszcze w 1422 r. na mocy pokoju melneńskiego Władysława Jagiełły z Krzyżakami, czyli stara granica pruska (mazurska), która była rubieżą państwową do 1945 r.; od północy i wschodu - dzisiejsza granica państwowa, na południu zaś Biebrza. Jednak historycznie i kulturowo nie jest to obszar jednorodny. Jego południowo-zachodnia część należała w latach 1569-1795 do Podlasia, a tym samym do Korony Polskiej. Resztę zajmowało wielonarodowe Wielkie Księstwo Litewskie, a konkretnie trakt zaniemeński powiatu grodzieńskiego w województwie trockim. Rzeką Nettą, nad którą leży Augustów, przebiegała granica organizmów państwowych, tworzących Rzeczpospolitą Szlachecką. Na tym różnorodnym etnicznie terytorium kresowym jak w tyglu mieszało się osadnictwo polskie (głównie mazowieckie) z litewskim, ruskim (w tym czarno- i białoruskim oraz ukraińskim i rosyjskim), żydowskim, niemieckim, tatarskim, nawet szkockim, a może i potomków autochtonów - Jaćwięgów. Dlatego ciekawe są na tym terenie relikty kulturowe, np. gwarowe i w folklorze 15. Omawiany obszar jest zróżnicowany geograficznie, znajduje się bowiem na styku regionów Pojezierza Litewskiego i Mazurskiego oraz Niziny Północnopodlaskiej. Od 1815 r. Suwalszczyzna stała się częścią Królestwa Polskiego i wraz z okolicami Łomży tworzyła województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach16. Województwo to zostało przemianowane w 1837 r. na gubernię augustowską, którą w 1867 r. podzielono na dwie części: augustowską i suwalską. Nowo utworzona gubernia suwalska, istniejąca do 1915 r., objęła tereny współczesnej Suwalszczyzny polskiej i litewskiej 17. W latach 1799-1818 obszar Suwalszczyzny należał do diecezji wigierskiej, zaś w latach 1818-1925 do diecezji augustowskiej (sejneńskiej) z siedzibą w Sejnach, pokrywającej się z obszarem województwa augustowskiego 18. W pierwszym roku I wojny światowej na Suwalszczyźnie toczyły się ciężkie walki niemiecko-rosyjskie, w tym operacje w ramach II bitwy nad jeziorami mazurskimi. W wyniku odwrotu armii rosyjskiej latem 1915 r. cała Suwalszczyzna znalazła się w rękach Niemców pod zarządem Ober-Ost 15 W. Batura, Szlakami południowej Suwalszczyzny, Wydawnictwo Jaćwież, Suwałki 1999, s. 5-6. Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2, t. 1, Warszawa 1816, s. 115-120. 17 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 219, t. 66, Warszawa 1866, s. 119, 193. 18 J. Majewski, Dzieje parafii Wigry w latach 1800-1946, „Studia Ełckie” nr 1/1999, s. 240-241. 16 82 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… i pozostała pod nim do połowy 1919 r., nie wchodząc w skład Królestwa Polskiego, powołanego przez Niemcy i Austrię w 1916 r. 19. Jeszcze przed wycofaniem się Niemców wybuchł spór polsko-litewski o przynależność Suwalszczyzny, prowadzący do walk (m.in. powstanie sejneńskie). W lipcu 1919 r. Ententa wytyczyła linię demarkacyjną pomiędzy Polską i Litwą, tzw. linię Focha, która po stronie polskiej zostawiała powiat augustowski i suwalski oraz zachodnią część powiatu sejneńskiego 20. Od tego czasu datuje się podział na polską i litewską część Suwalszczyzny, zaś linia ta jest obecnie granicą państwową między Litwą a Polską. Głównym miastem polskiej Suwalszczyzny są Suwałki - jednocześnie największe miasto całej Suwalszczyzny. Suwałki były wsią należącą do dóbr kamedułów wigierskich, zostały miastem dopiero w 1715 r. Najpierw w 1710 r. August II nadaje Suwałkom przywilej na jarmark oraz targ. Znaczącym dla rozwoju Suwałk jest rok 1715, kiedy to Kapituła kamedulskiego konwentu wigierskiego, swoim dokumentem uwalnia mieszkańców Suwałk od pańszczyzny, ustala place na rozbudowę miasta, zarysy ulic i przepisy określające sposób wznoszenia budowli. W 1720 r. August II, potwierdzając lokację klasztorną, nadał Suwałkom prawo do cotygodniowych targów i 4 jarmarków rocznie oraz uwolnił mieszczan na 18 lat od podatków powiatowych. Przywileje miejskie potwierdza August II w 1738 r. W Suwałkach obok Polaków osiedlają się Żydzi. W 1788 r. utworzono parafię suwalską. Do III rozbioru miasto należało do powiatu grodzieńskiego w woj. trockim. Po kasacji klasztoru wigierskiego przez władze pruskie, Suwałki liczące 1265 mieszkańców stały się w 1800 r. jako własność rządowa, siedzibą landrata - starosty i sądu powiatu wigierskiego w departamencie białostockim. W 1807 r. miasto zajmują wojska francuskie pod wodzą marszałka Mortiera. Za czasów Księstwa Warszawskiego siedzibę powiatu wigierskiego przeniesiono do Sejn. Wybudowanie biegnącej przez Suwałki bitej drogi z Warszawy do Petersburga wpłynęło korzystnie na ich dalszy rozwój, usuwając w cień stare królewskie miasta, jak Przerośl i Filipów. Suwałki rozbudowujące się na nowych terenach liczyły w 1825 r. 2116 mieszkańców, a w 1827 r. 317 domów i 3753 mieszkańców. W 1820 r. na miejscu cmentarza dokoła starego kościoła powstał park. Nowy murowany kościół budowano w latach 1825-1845 według projektu Piotra Aignera, a ukończono według projektu Henryka Marconiego. W 1839 r. przeniesiono do Suwałk gimnazjum z Sejn, a w 1856 r. powstał cenny zbiór przyrodniczo-archeologiczny. W 1843 r. wzniesiono gmach ratusza i według projektu A. Corazziego gmach gimnazjum, który został przebudowany następnie przez L. Jabłońskiego. W okresie rozwoju miasta najwięcej, bo ok. 150 domów, 19 T. Radziwonowicz, Suwalszczyzna w okresie I wojny światowej. Okupacja niemiecka 19151918, „Białostocczyzna” nr 2/1995, s. 18-25. 20 T. Mańczuk, Suwalszczyzna w latach 1918-1920, „Białostocczyzna” nr 4/1993, s. 50-58. 83 Adam Edward Szczepanowski wybudował K. Majerski; był on budowniczym ratusza, kaplicy na cmentarzu, gmachu gubernialnego, szpitala św. Piotra i Pawła. Po roku 1863 w Suwałkach z większych gmachów wzniesiono jedynie koszary wojskowe21 (fotografia 6.). Fot. 6. Jeden z budynków koszar przy ul. Wojska Polskiego wzniesiony w 1898 roku Foto.: A. E. Szczepanowski. Położenie Suwałk przy ważnej szosie z Warszawy do Petersburga oraz funkcje administracyjne zdeterminowały rozwój miasta w pierwszej połowie XIX wieku. Jego kręgosłupem stała się ulica Kościuszki (wtedy Prospekt Petersburski), utrzymana w jednolitym charakterze klasycystycznym. Jest to obecnie unikatowy zespół zabytkowy w skali kraju. Do najcenniejszych budynków, pochodzących z tamtych czasów, należą: kościół św. Aleksandra, wzniesiony w 1825 r. według projektu Piotra Chrystiana Aignera, przebudowany w 1846 r. przez Henryka Marconiego; gimnazjum (1845, proj. Antonio Corazzi), zbór ewangelicki św. Trójcy (1840, proj. Wacław Ritschel), dawna poczta (1829), ratusz (powstały w dwóch etapach: 1843, piętro - po 1860, proj. Karol Majerski), odwach (lata 20., proj. prawdopodobnie Antonio Corazzi), dawna cerkiew, obecnie kościół Najświętszego Serca Jezusowego (1840, proj. Henryk Marconi), Dom Gubernatora (1850, proj. Karol Majerski), kamienice Sudnika (1838) i inne. Suwałki stanowiły wtedy skupisko inteligencji. Są miejscem urodzenia znanych osób, takich jak Maria z Wasiłowskich Konopnicka (1842) i Alfred Wierusz-Kowalski - wybitny malarz (1849). Wśród innych obiektów zabytkowych warto zwrócić uwagę na: uregulowany w okresie międzywojennym przez głównego ogrodnika Warszawy - Henryka Danielewicza - Park Konstytucji 3 Maja z Dąbkiem Wolności (1923), zegarem słonecznym z odlewni Karola Brzostowskiego (pierwsza połowa XIX wieku), 21 W. Batura, Szlakami południowej Suwalszczyzny…, op. cit., s. 26. 84 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… statuą Matki Boskiej (Feliks Krasowski, 1862) - pamiątką po manifestacjach przedpowstaniowych; figury św. Benedykta i św. Romualda przed frontonem kościoła św. Aleksandra (fotografia 7.); aptekę Zawadzkich z wystrojem z początku naszego wieku. Ciekawe są także zespoły koszar przy ulicach Wojska Polskiego (zwłaszcza dawna cerkiew garnizonowa z ok. 1900 r., obecnie kościół św. św. Piotra i Pawła), Pułaskiego i Sejneńskiej z lat 90. XIX wieku, a także zabytkowe cmentarze: katolicki (z neogotycką kaplicą, proj. Karola Majerskiego), prawosławny, ewangelicki, żydowski i muzułmański22. Fot. 7. Konkatedra św. Aleksandra w Suwałkach Foto.: A. E. Szczepanowski. W roku 1852 Suwałki liczyły ok. 10 tys. mieszkańców, a w roku 1857 - 152 domy murowane, 797 drewnianych i 11273 mieszkańców. Suwałki należały w tym okresie do największych miast Królestwa Kongresowego, a po 1866 r. stały się miastem gubernialnym, z okazale zabudowanym Traktem Petersburskim, szkołami i silnym garnizonem 23. Suwałki leżały w rejonie działań partyzanckich w 1831 r. i w czasie powstania styczniowego. W 1867 r. były tu czynne fabryczki tytoniu, octu, oleju, kapeluszy słomkowych, tasiemek oraz tałesów żydowskich. Około 1900 r. miasto miało 3 szkoły podstawowe, gimnazja żeńskie i męskie, szpital wojskowy i żydowski, synagogę, przytułek dla starców, ochronkę dla dzieci, sąd okręgowy i sąd pokoju, zarząd akcyzy, pocztę z telegrafem. Mieszkańcy byli zatrudnieni w 3 browarach, kilku tartakach, 2 młynach wodnych, fabryce 22 23 W. Batura, Szlakami południowej Suwalszczyzny…, op. cit., s. 27-28. Por. A. Cz. Dobroński, Województwo Podlaskie, Wydawnictwo TEKST, Białystok 2010, s. 9-10. 85 Adam Edward Szczepanowski zapałek, w 2 wytwórniach kapeluszy i w wielu drobniejszych zakładach przemysłowych i rzemieślniczych. W 1899 r. zbudowano linię kolejową Grodno -Augustów-Suwałki-Orany, a w 1915 r. przybyło połączenie z Oleckiem. Po odzyskaniu niepodległości Suwałki zostały powiatowym miastem wydzielonym. W 1931 r. wybudowano w nim elektrownię miejską. Stacjonował tu duży garnizon wojskowy. Placówką godną odwiedzenia jest z pewnością Muzeum Okręgowe w Suwałkach, które ma swą pięknie wyremontowaną siedzibę w latach 2000-2012 przy ul. T. Kościuszki 81. Jest to budynek eklektycznej Resursy Obywatelskiej z 1912 r. (fotografia 8.), ze stałymi wystawami - geologiczną, archeologiczną, malarstwa pejzażowego XIX i XX w. oraz monograficzną, poświęconą Alfredowi Wieruszowi-Kowalskiemu. Muzeum prezentuje także wyniki swych prac w formie wystaw czasowych, działy etnograficzny i historyczny. Fot. 8. Muzeum Okręgowe w Suwałkach przy ul. Kościuszki Foto.: A. E. Szczepanowski. Przy ul. Kościuszki 31 istnieje też Muzeum im. Marii Konopnickiej (oddział Muzeum Okręgowego w Suwałkach). To w tym domu przyszła na świat 23 maja 1842 r. wybitna poetka i pisarka Maria Stanisława z Wasiłowskich Konopnicka – autorka Roty. Na parterze (w obu skrzydłach budynku) istnieje wystawa biograficzno-literacka Marii Konopnickiej (1842-1910) pt. „Za zamkniętymi drzwiami czasu”. W pierwszej części wystawy przedstawiono najważniejsze wątki biograficzne pisarki, a w drugiej wybrane zagadnienia 86 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… istotne w jej twórczości. W 170. rocznicę narodzin pisarki odsłonięto pomnik i kamienną ławeczkę literacką przed muzeum (fotografia 9.). Fot. 9. Muzeum im. Marii Konopnickiej w Suwałkach Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 10. Galeria Strumiłło w Suwałkach Fot. 11. Autoportret A. Strumiłło w Galerii Foto.: A. E. Szczepanowski. 87 Adam Edward Szczepanowski Oddziałem Muzeum Okręgowego w Suwałkach jest również Centrum Sztuki Współczesnej – Galeria Andrzeja Strumiłły (fotografie 10. i 11.). Uroczyste otwarcie galerii nastąpiło 22 grudnia 2008 r. Oddział mieści się na parterze zabytkowej kamienicy przy ul. Kościuszki 45 w Suwałkach. Galeria jest pierwszym etapem tworzenia Centrum Sztuki Współczesnej, docelowo po remoncie będzie udostępnione piętro budynku na ekspozycje sztuki współczesnej twórców różnych dziedzin z Suwalszczyzny, z kraju i zagranicy. CSW – Galeria Andrzeja Strumiłły prezentuje zbiory autorskie Andrzeja Strumiłły (ponad 200 prac) z zakresu malarstwa, rzeźby, rysunku, gwaszu, fotografii, rzeźby w kamieniu i ilustracji książkowych – wybór z różnych okresów twórczości artysty. Odrębną ekspozycję stanowi Gabinet Azjatycki, w którym prezentowane są ilustracje, drzeworyty, druki, ceramika, przedmioty kultu, jak również przedmioty codziennego użytku pochodzące z Dalekiego i Środkowego Wschodu (Chiny, Mongolia, Tybet, Nepal, Indie, Japonia), które artysta przywiózł z licznych podróży po świecie. Obecnie Andrzej Strumiłło mieszka w Maćkowej Rudzie (na obrzeżu Wigierskiego Parku Narodowego)24. Na terenie Suwalszczyzny znajduje się Pokamedulski Zespół Klasztorny, zwany też wigierskim (fotografia 11.), ulokowany na półwyspie wigierskim. Klasztor jest najcenniejszym zabytkiem architektonicznym, zawsze chętnie odwiedzanym przez turystów. Fot. 11. Pokamedulski Zespół Klasztorny Foto.: A. E. Szczepanowski. 24 A. E. Szczepanowski, Walory i atrakcje… Tom II, op. cit., s. 326. 88 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Klasztor w swoim czasie był najpotężniejszym w Polsce i jednym z najbogatszych w Europie. Podczas I wojny światowej został zrujnowany, po czym prawie odbudowany w okresie międzywojennym. Jednak II wojna światowa ponownie obróciła zabudowania klasztorne w gruzowisko. Po wojnie klasztor znów odbudowano. Obecnie funkcje sakralne pełni jedynie kościół. Pozostała część obiektu znajdowała się w zarządzie Ministerstwa Kultury i Sztuki i stanowiła ekskluzywny hotel o statusie Domu Pracy Twórczej. Obecnie budynki te należą do kościoła katolickiego (fotografia 12.). Fot. 12. Skrzydło Pokamedulskiego Zespołu Klasztornego, w którym mieszkał Papież Jan Paweł II Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 13. Pomnik Papieża Jana Pawła II nad jeziorem Studzieniczne Foto.: A. E. Szczepanowski. 89 Adam Edward Szczepanowski W czasach współczesnych największą sławę przyniosła klasztorowi wizyta Papieża Jana Pawła II, który mieszkał tutaj w 1999 r. w dniach 6-8 czerwca podczas swojej pielgrzymki po Polsce. Od tego czasu przybywają tutaj liczne rzesze turystów, by obejrzeć pokoje, które gościły papieża. Miejsca naznaczone wizytą Papieża są widoczne w całym regionie południowo– wschodnim województwa podlaskiego. Jedną z nich jest pomnik Jana Pawła II nad jeziorem Studzieniczne, do którego przybywają turyści (tym samym statkiem Serwy, którym podróżował Papież (fotografia 13.). O wielokulturowej różnorodności Suwalszczyzny i Ziemi Augustowskiej, związanej również z wyznawaną wiarą (religią) świadczą między innymi moleny starobrządowców (nadal czynne), które znajdują się w Gabowych Grądach (okolice Augustowa) oraz w Wodziłkach (na terenie urokliwego Suwalskiego Parku Krajobrazowego). Fot. 14. Molena staroobrzędowców w Wodziłkach Foto.: A. E. Szczepanowski. Molena w Wodziłkach (fotografia 14.) powstała w 1863 r., a dzwonnicę dobudowano dopiero w 1928 r., przez co cerkiew przybrała sylwetkę świątyni prawosławnej podobnej do tych, jakie budowano w XVII wieku na Litwie. Wyposażenie świątyni jest skromne - kilkanaście ikon, starych ksiąg oraz krzyży. W 1997 r. dokonano całkowitej renowacji moleny. 4. Ziemia Sejneńska Ziemia Sejneńska zwana również Sejneńszczyzną, to tereny Pojezierza Wschodniosuwalskiego, odgrodzone na wschodzie granicą państwową z Litwą, a na północy - linią miejscowości Giełujsze, Zaboryszki i Gremzdel. Na zacho- 90 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… dzie granice Sejneńszczyzny wyznaczają brzegi jeziora Wigry, a na południu lasy Puszczy Augustowskiej, ciągnące się za Gibami i Zelwą. Główną rzeką regionu jest Marycha, wpadająca do Czarnej Hańczy. Ziemia Sejneńska nazywana jest Małą Litwą, ponieważ zamieszkuje ją wielu Litwinów. Największe skupisko osób należących do mniejszości litewskiej znajduje się na terenie powiatu sejneńskiego - 21,20%. Litwini zamieszkują głównie gminę Puńsk – 75,7% mieszkańców (według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 r.). Gminę wiejską Sejny zamieszkuje - 18,52% Litwinów, a gminę miejską Sejny – 7,80%25. Największymi ośrodkami Litwinów są: Puńsk - dawne miasteczko, obecnie wieś gminna, nazywana dumnie stolicą polskich Litwinów, oraz Sejny, w których stanowią oni jedną trzecią mieszkańców. Litwini nie są na tej ziemi przybyszami, lecz jej odwiecznymi mieszkańcami. Tereny północnej Suwalszczyzny, po opuszczeniu ich w XIII w. przez Jaćwingów, porosły dziką puszczą. Kolonizować zaczęto je dopiero dwa wieki później. Wtedy też od wschodu napływali osadnicy litewscy. Jednocześnie od południowego wschodu przybywali Rusini, a od zachodu Polacy z Mazowsza. Walorami Ziemi Sejneńskiej są faliste wysoczyzny poprzetykane wyrzeźbionymi przez lodowiec pasmami wzgórz. Rosną na nich dorodne lasy. Teren przecinają rynny, w których leżą liczne jeziora: wielkie Gaładuś i mniejsze, lecz równie piękne Hołny, Berżnik, Zelwa czy Pomorze. Niezwykle malownicze tereny rozciągają się wokół wsi Giby, Posejnele i Zelwy26. Stolicą Ziemi Sejneńskiej jest miasto Sejny, leżące w środku tego obszaru, nad rzeką Marychą. Dzieje osadnictwa w rejonie Sejn sięgają początków XVI wieku. W 1522 r. król Zygmunt I Stary nadał pół mili kwadratowej nad rzeką Sejną (dziś Marycha) dla hetmana wojsk królewskich kniazia Iwana Michałowicza Wiszniowieckiego, który zbudował tu dwór Sejny (zwany później Wysokimi Sejnami lub Wysokim Dworem). W 1593 r. właścicielem tych ziem został Jerzy Grodziński, leśniczy Przełomki, który w latach 1593-1602 założył miasto Sejny. Kosztem Jerzego Grodzińskiego wzniesiono dla miasta kościół parafialny pod wezwaniem św. Jerzego. W 1602 r. nowymi właścicielami Sejn zostali dominikanie z Wilna, którym to miasto zapisał Grodziński. Zbudowali oni w latach 1610-1619 murowany kościół klasztorny św. Jerzego i św. Jacka w stylu późnorenesansowym, który w 1818 r. został podniesiony do godności katedry diecezji augustowskiej, a w 1973 r. (po koronacji figury Matki Boskiej Sejneńskiej) do godności bazyliki mniejszej (fotografia 15.). Dominikanie zbudowali w Sejnach w końcu XVII w. piękny klasztor (fotografia 16.)27. 25 www.mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl, [data wejścia 22.06.2014]. Pojezierze Suwalskie i Puszcza Augustowska. Praktyczny przewodnik, Pascal, Warszawa 2007, s. 23. 27 www.kronikisejnenskie.wordpress.com, data wejścia [22.06.2014]. 26 91 Adam Edward Szczepanowski Fot. 15. Sejny z Bazyliką Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny Foto.: A. E. Szczepanowski. Fot. 16. Zespół klasztorny podominikański w Sejnach Foto.: A. E. Szczepanowski. Miasteczko dalej rozwijało się, stając się ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym. W czasie potopu szwedzkiego Sejny uległy znacznym zniszczeniom. W drugiej połowie XVII w. dominikanie starali się o odbudowę miasteczka i jego rozwój. Początek XVIII w. nie był dla Sejn najlepszym okresem. Wojna Północna i związane z nią przemarsze wojsk oraz groźne 92 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… epidemie wyrządziły mieszkańcom wiele szkód. Okres rozkwitu miasteczka nastąpił w drugiej połowie XVIII w. W tym czasie wzniesiono wiele nowych, w większości murowanych budynków. Powstały wtedy kaplica św. Agaty, ratusz, drewniana synagoga i sukiennice. W 1760 r. przebudowano kościół, nadając mu obecny wygląd (fotografia 17.). Fot. 17. Wnętrze Bazyliki Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Sejnach Foto.: A. E. Szczepanowski. We wrześniu 1794 r. w czasie Powstania Kościuszkowskiego Sejny zostały zajęte przez wojska pruskie. Władze pruskie przejęły dobra należące do dominikanów i nadały Sejnom status miasta królewskiego. W 1804 r. nastąpiła kasata klasztoru, a Sejny znalazły się pod panowaniem pruskim do 1807 r. W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego było siedzibą powiatu, początkowo wigierskiego, później przemianowanego na sejneński. W latach 1816-1925 miasteczko było siedzibą biskupstwa diecezji sejneńskiej. W latach 1864-1918 Sejny, z powodu braku linii kolejowej, przeżywały okres stagnacji. Nie rozwijał się wówczas przemysł, dlatego pozostały one małym ośrodkiem usługowo-handlowym. Po zakończeniu I wojny światowej miasteczko znalazło się w granicach Polski na polsko-litewskim pograniczu. Mieszka w nim też kilka rodzin Rosjan staroobrzędowców – tzw. starowierców. Biała Synagoga, budynki dawnej jesziwy i dawnego gimnazjum hebrajskiego przypominają o obecności w miasteczku Żydów, społeczności, która w latach 30. XX w. stanowiła prawie jedną czwartą jego mieszkańców. W miasteczku znajdują się następujące zabytki: klasztorny zespół podominikański – późnorenesansowy kościół pod wezwaniem Nawiedzenia NMP z lat 1610-19, przebudowany w 1760 r., synagoga z 1870 r., ratusz, poewangelicki kościół, 93 Adam Edward Szczepanowski obecnie pod wezwaniem MB Częstochowskiej, z poł. XIX w. – ślad obecności luteran w Sejnach, kamieniczki z drugiej połowy XIX w. Zabytkowy charakter ma też układ urbanistyczny miasteczka z XIX w. 28. W 2013 r. w Sejnach mieszkało 5641 osób29. Ważną rolę dla społeczności miasta pełni Ośrodek Kultury, oraz znany w Polsce i zagranicą Ośrodek „Pogranicze - sztuk, kultur, narodów”, który przekazuje historię, kulturę, tradycje i wielonarodowość Sejn. Swoją działalność ośrodek prowadzi w trzech budynkach, którymi są: Dom Pogranicza (na pierwszym planie), Dawna Jesziwa i Biała Synagoga (fotografia 18.). Przy Ośrodku działa m.in. Teatr Sejneński, Kapela Klezmerska, Muzeum Sejneńskie, Galerie Biała Synagoga i Papuciarnia. Fot. 18. Ośrodek „Pogranicze - sztuk, kultur, narodów” w Sejnach Foto.: A. E. Szczepanowski. W Sejnach ma swoją siedzibę Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, są Dom Kultury Litewskiej, Konsulat Litewski oraz szkoła z litewskim językiem nauczania. W niedalekiej wsi Krasnogróda nad jeziorem Hołny znajduje się dworek z końca XVII w., w którym często już jako uczeń i student przebywał Czesław Miłosz, nasz znakomity poeta, noblista. Reminiscencją tęsknoty poety za Krasnogrudą jest wiersz Powrót30: „W starości wybrałem się do miejsc, po których błądziła moja wczesna młodość. Rozpoznałem zapachy, linie polodowcowych pagórków, owalne misy jezior. 28 www.kronikisejnenskie.wordpress.com, [data wejścia 22.08.2012]. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., GUS, Warszawa 2013, s. 128. 30 www.pogranicze.sejny.pl, [data wejścia 23.08.2012]. 29 94 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… Przedzierałem się gąszczem tam, gdzie kiedyś był park, ale nie znalazłem śladów alei. Stanąłem nad wodą i tak jak wtedy lekko łuszczyła się fala, niepojęta identyczność, niepojęte oddzielenie. A jednak nie zaprę się ciebie, nieszczęsny młodziku i powodów twoich cierpień nie nazwę głupimi.” Krasnogruda to jeden z najbardziej urokliwych zakątków tej części Europy, położony przy samej granicy polsko-litewskiej. Z jej wzniesienia rozpościera się widok nie tylko na ekologicznie nieskażony, polodowcowy krajobraz wzgórz, jezior i lasów, ale także na objęte bliskim sąsiedztwem Rosję (Okręg Kaliningradzki), Litwę, Białoruś i Polskę. W dniu 30 czerwca 2011 r. w 100. rocznicę urodzin Czesława Miłosza, wyremontowany dzięki staraniom Ośrodka „Pogranicze - sztuk, kultur, narodów” w Sejnach dwór (fotografia 19.) został przekazany na Międzynarodowe Centrum Dialogu. Fot. 19. Dwór Miłosza w Krasnobrudzie Foto.: A. E. Szczepanowski. Atrakcje Ziemi Sejneńskiejto m.in. oryginalne potrawy kresowe (m.in. kindziuk, kołduny, mrowisko), skansen Zagroda Litewska w Puńsku (fotografia 20.), gdzie od 1992 roku odbywa się Festiwal Teatrów Stodolanych, Osada jaćwiesko-pruska w Oszkiniach, synagoga w Sejnach, kompleks klasztorny podominikański w Sejnach, a także jednodniowe wycieczki na Litwę (zwiedzanie Wilna - Ostra Brama, oraz Trok - zamek na wyspie). Przez Sejneńszczyznę biegnie Transgraniczny Szlak Dominikański. Obejmuje on najcenniejsze obiekty kultury sakralnej z XVI-XVII w., zbudowane przez zakon dominikanów na trasie Choroszcz – Różanystok – Krasnybór – Sejny – Wilno – Liszkowo – do Aglony na Łotwie. 95 Adam Edward Szczepanowski Fot. 20. Izba wiejska w skansenie - Zagroda Litewska w Puńsku Foto.: A. E. Szczepanowski. Bogactwo kulturowe Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńska uzupełnia niezwykłe bogactwo i piękno przyrody. Występują tu jeziora: Hańcza, Szelment, Wigry, Serwy i inne, oraz rzeki: Rospuda, Czarna Hańcza, Marycha, a także kompleksy leśne z królującą Puszczą Augustowską. Walory przyrodnicze tych obiektów udostępniane są turystom w przepięknym Suwalskim Parku Krajobrazowym, zwanym Bieszczadami Północy oraz w Wigierskim Parku Narodowym z przepięknym jeziorem Wigry i Zespołem Pokamedulskim otoczonym tym jeziorem. 5. Podsumowanie W opracowaniu zaprezentowano, tylko najważniejsze wątki historyczne oraz wybrane obiekty Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej, które świadczą o bogactwie różnorodności przestrzeni kulturowej regionu i stanowią o atrakcyjności tego obszaru, szczególnie dla turystów. Przedstawione w dużym skrócie dzieje tych ziem wskazują na wielowiekowe przemiany kulturowe, które są związane z osadnictwem na terenie północno-wschodnim obecnego województwa podlaskiego. Mają one swój początek w plemionach Jaćwingów, zamieszkujących głównie północną część regionu. Dominuje tu wyznanie rzymsko-katolickie, ale zamieszkują również staroobrzędowcy, którzy są odłamem prawosławia. Ziemia Augustowska naznaczona jest bogactwem kulturowym samego króla Zygmunta Augusta, który w XVI w. założył osadę nad rzeką Netta nazwaną Augustowem. O strategicznym znaczeniu tych ziem 96 PODSTAWY KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI PRZESTRZENNEJ… dla Polski świadczy też Kanał Augustowski, który jest bezcennym, unikatowym w skali europejskiej dziełem budownictwa wodnego (kultury technicznej) z pierwszej połowy XIX wieku. Suwalszczyzna, która posiada bogatą historię, to przepiękny przyrodniczo i krajobrazowo subregion między innymi z Pokamedulskim Zespołem Klasztornym na Wigrach. Na Sejneńszczyźnie (głównie okolice Puńska) dominuje ludność litewska, która próbuje żyć w symbiozie z Polakami, między innymi dzięki działalności Ośrodka „Pogranicze - sztuk, kultur, narodów” w Sejnach. Ta bogata różnorodność narodowa i wyznaniowa tworzy na Ziemi Augustowsko-Suwalsko-Sejneńskiej swoistą mozaikę kulturową, która ma między innymi odbicie w architekturze budynków (głównie świątyń). BIBLIOGRAFIA: Batura W., Krajobraz kulturowy Kanału Augustowskiego, „Studia i materiały. Krajobrazy” Warszawa 1999, 24/(36). Batura W., Szlakami południowej Suwalszczyzny, Wydawnictwo Jaćwież, Suwałki 1999. Darmochwał T., Północne Podlasie, wschodnie Mazowsze. Agencja TD, Warszawa 2003. Dobroński A. Cz., Województwo Podlaskie, Wydawnictwo TEKST, Białystok 2010. Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2, t. 1, Warszawa 1816. Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 219, t. 66, Warszawa 1866. Górewicz J., Opowieść o Kanale Augustowskim, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1974. Historia województwa podlaskiego, red. A. Cz. Dobrońskiego, Instytut Wydawniczy Kreator, Białystok 2010. Majewski J., Dzieje parafii Wigry w latach 1800-1946, „Studia Ełckie” nr1/1999. Mańczuk T., Suwalszczyzna w latach 1918-1920, „Białostocczyzna” nr 4/1993. Młodkowski K., Batura W., Bełkot J., Kanał Augustowski. Arcydzieło rąk ludzkich i natury, Wydawnictwo Młodkowski, Toruń 2005. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., GUS, Warszawa 2013. Radziwonowicz T., Suwalszczyzna w okresie I wojny światowej. Okupacja niemiecka 19151918, „Białostocczyzna” nr 2/1995. Suwalskie i Puszcza Augustowska. Praktyczny przewodnik, Pascal, Warszawa 2007. Szczepanowski A. E., Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013. Szlaszyński J., Makowski A., Augustów. Monografia historyczna, Urząd Miejski w Augustowie, Augustów 2007. The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Ed. Spector, G. Wigoder vol 1, New York 2001. Źródła internetowe www.mniejszosci.narodowe.mac.gov.pl www.kronikisejnenskie.wordpress.com www.pogranicze.sejny.pl www.suwlszczyzna.com.p 97 Adam Edward Szczepanowski FUNDAMENTALS OF SPATIAL CULTURAL DIVERSITY VOIVODESHIP PODLASKIE. PART II- EARTH AUGUSTÓW-SUWALKI-SEJNY. Summary The aim of this paper is to present the cultural diversity of the population occurring in the subregion north-eastern part of the Polish or the Earth Augustow-Suwalki-Sejny. In the first part of the article presents the history of the Earth Augustowska and the history and meaning of the Augustow Canal. The second part is devoted to the characteristics of Suwalki, which has a rich history with beautifully situated monastery on Wigry. The third section presents Earth Sejny, which is dominated by the Lithuanian population. This rich diversity of national and religious forms on the Earth specific cultural mosaic. Her understanding is to bring the richness and beauty of the cultural heritage of the subregion, and to encourage tourists to visit the area. 98 Bożena Degórska* Marek Degórski** OCENA WPŁYWU ZMIAN KLIMATU NA GOSPODARKĘ PRZESTRZENNĄ Abstrakt: Obecnie bardzo istotnym czynnikiem, który musi być brany pod uwagę w planowaniu rozwoju przestrzennego, są zmiany klimatyczne, jakie zachodzą w megasystemie środowiska geograficznego, a którego konsekwencje mogą objąć zarówno system przyrodniczy, jak i społeczno-gospodarczy. Celem artykułu jest wskazanie najistotniejszych problemów i wyzwań, jakie stoją w gospodarowaniu przestrzenią w warunkach zmieniających się uwarunkowań klimatycznych. Słowa kluczowe: gospodarka przestrzenna, zmiany klimatu, adaptacja 1. Wstęp Według przyjętej w Polsce definicji gospodarka przestrzenna obejmuje całokształt działań związanych z organizacją użytkowania przestrzeni. Jej celem jest zarówno ochrona określonych wartości przestrzeni, jak i racjonalne kształtowanie przestrzeni przez stymulowanie procesów gospodarczych. Według R. Domańskiego1 pod ogólnym pojęciem gospodarki przestrzennej rozumiana jest przestrzenna organizacja systemu społeczno-gospodarczego i przyrodniczego. Założeniem działań ochronnych jest dążenie do zachowania równowagi pomiędzy elementami naturalnymi środowiska a wytworami działalności ludzkiej oraz kształtowanie ładu przestrzennego i tworzenie warunków dla dobrej jakości życia. Można je osiągnąć poprzez wdrażanie zrównoważonej polityki przestrzennej, której głównym instrumentem jest planowanie przestrzenne. Nie bez znaczenia pozostaje także system zarządzania przestrzenią i jej dysponowaniem. W ostatnich dekadach bardzo istotnym czynnikiem, który musi być brany pod uwagę w planowaniu rozwoju przestrzennego, są zmiany klimatyczne, jakie zachodzą w megasystemie środowiska geograficznego, a którego konsekwencje mogą objąć zarówno system przyrodniczy, jak i społeczno-gospodarczy. Według Czwartego Raportu IPCC2, w ciągu najbliższych dwóch * Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, Warszawa, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. 1 R. Domański, Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 2002. 2 Fourth Assessment Reports of IPCC, Climate Change: The physical science basis; Impacts, adaptation and vulnerability, 2007. ** 99 Bożena Degórska, Marek Degórski dziesięcioleci oczekuje się ocieplenia rzędu 0,2°C na dekadę, tzn. wzrostu, jaki był notowany od roku 1990. Według zapisów Raportu, zakładany wzrost nastąpi niezależnie od tego, który z różnych scenariuszy emisji gazów cieplarnianych zostanie zrealizowany. Oznacza to, że już w roku 2030 średnia roczna temperatura powietrza w Polsce może być wyższa o około 0,4°C, zaś do końca stulecia różnice te mogą sięgać ponad 1 oC. Tak szybki wzrost temperatury w bardzo krótkim czasie wywoła określone skutki w funkcjonowaniu zarówno systemu przyrodniczego, jak i społeczno-gospodarczego, czego następstwem będą także zmiany w gospodarowaniu przestrzenią. Celem niniejszego artykułu jest wskazanie najistotniejszych problemów i wyzwań, jakie stoją w gospodarowaniu przestrzenią w warunkach zmieniających się uwarunkowań klimatycznych. 2. Zmiany klimatu a gospodarka przestrzenna Zależności pomiędzy uwarunkowaniami przyrodniczymi, ekonomicznymi, społecznymi a gospodarowaniem przestrzenią w ujęciu dynamicznym, to znaczy obejmującym zarówno kreowanie stanu aktualnego, jak i określanie kierunków zmian oraz ich konsekwencji dla funkcjonowania systemu środowiska w przyszłości, są przedmiotem badań geografów kompleksowych3. W badaniach tych obecnie zwraca się również uwagę na ewentualny wpływ zmian klimatycznych na funkcjonowanie całego megasystemu środowiska. Do podstawowych zmian funkcjonalnych środowiska przyrodniczego wywołanych zmianami klimatu należeć będą zmiany warunków higrotermicznych, uwidaczniające się dalszym spadkiem średniorocznych zapasów wody oraz zwiększaniem się liczby zjawisk ekstremalnych. Najważniejsze zmiany w systemie społeczno-gospodarczym to zmiany warunków życia i wzrost zagrożenia chorobami układu krążenia oraz alergiami, konieczność dostosowywania upraw rolniczych do uwarunkowań klimatycznych, optymalizacja gospodarowania zasobami wody oraz kreowanie nowych kierunków rozwoju wykorzystujących zmiany klimatyczne, jako czynniki rozwoju turystyki, energetyki wykorzystującej energię słoneczną itd. Zmiany klimatu w kontekście przestrzennym mogą również generować konflikty społeczne, a tym samym mogą stawać się bezpośrednią przyczyną migracji ludzi, poszukujących bardziej przyjaznych warunków do życia zarówno ze strony uwarunkowań środowiska, jak i warunków społeczno-ekonomicznych (wykres 2). 3 M. Degórski, Geografia fizyczna a społeczno-ekonomiczna w badaniach środowiska geograficznego, (w:) Geografia wobec problemów teraźniejszości i przyszłości, red. Z. Chojnicki, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2004, s. 25-54. 100 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… Wykres 1. Wzajemne powiązania pomiędzy elementami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi a zagospodarowaniem przestrzennym Właściwości przyrodnicze Czynniki społeczne Aktualny sposób gospodarowania przestrzenią Czynniki ekonomiczne Kierunki zmian w gospodarce przestrzenia Właściwości przyrodnicze środowiska Przewidywany sposób zagospodarowania przestrzeni Konsekwencje społeczne i ekonomiczne Źródło: opracowanie własne. Czynniki naturalne Czynniki antropogeniczne Wskazywanie miejsc potencjalnych konfliktów społecznych Zmiany w kierunkach penetracji turystycznej Zmiany w przestrzennym rozmieszczeniu ludności Zmiany w kierunkach produkcji rolnej i leśnej Zmiany właściwości elementów środowiska pod wpływem zmian klimatu Zmiany w strukturze użytkowania ziemi aspekt społecznoekonomicznych zmian w skali regionalnej i lokalnej aspekt przestrzennych zmian globalnych aspekt globalnych przyczyn zmian klimatu Wykres 2. Wpływ zmian klimatu na zmiany funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego w kontekście przestrzennym Źródło: opracowanie własne. 101 Bożena Degórska, Marek Degórski Globalne ocieplenie i towarzyszące temu zmiany klimatu stały się faktem, a zatem konieczne jest z jednej strony przeciwdziałanie dalszym zmianom, ale z drugiej konieczne jest również przystosowanie się do nowych uwarunkowań. Przygotowanie polskiej przestrzeni do nowych uwarunkowań klimatycznych i związanych z tym zjawiskami jest obecnie jednym z najważniejszych wyzwań, jakie stawia przed nami zmieniająca się rzeczywistość. Działania te winny nawiązywać do zasady przezorności obowiązującej w UE, która określa jak postępować w warunkach niepewności. Zakłada ona, iż brak całkowitej pewności jest podstawą do podjęcia przygotowań do możliwych sytuacji, których wystąpienie nie jest wprawdzie wysoce prawdopodobne, ale w razie wystąpienia konsekwencje mogą być niezwykle poważne. Dlatego też w opublikowanym w czerwcu 2007 roku tzw. zielonym dokumencie dotyczącym adaptacji zaznaczono, iż przystosowanie do konsekwencji zmian klimatu ma charakter lokalny, niemniej należy poszukiwać uniwersalnych rozwiązań, a najlepsze z nich powinny być promowane przez Komisję Europejską. W 2009 roku Komisja Europejska opublikowała „Białą Księgę” stwarzającą podstawy do przygotowania kompleksowej strategii Unii Europejskiej, dotyczącej adaptacji gospodarki i społeczeństw państw członkowskich do nieuniknionych zmian klimatu. Zgodnie z tym dokumentem wszystkie państwa, w tym także i Polska, miały do końca 2012 roku czas na opracowanie i przesłanie do KE gruntownego, wieloletniego programu działania, jako strategii, która na poziomie planistycznym wskazuje na sektory najbardziej wrażliwe na zmiany klimatu i na główne działania, jakie powinny być podjęte dla osiągnięcia celów adaptacyjnych. Obecnie trwają prace nad wdrożeniem założeń strategii do działań operacyjnych. 3. Uwarunkowania gospodarki przestrzennej w Polsce Według Strategii Adaptacji Polski do Zmian Klimatu4 pomiędzy planowaniem przestrzennym a zmianami klimatycznymi oraz koniecznością adaptacji do zmian klimatu, występuje co najmniej dwojaka interakcja. Istnieje konieczność zmian treści planowania przestrzennego tak, żeby odpowiadała na problemy, które dotychczas nie były, bądź nie musiały być przedmiotem rozstrzygnięć planistycznych, albo miały one marginalne znaczenie w toku procesu planistycznego (np. odporność zabudowy na huraganowe wiatry, nawalne deszcze, nadmierne uwilgotnienie itd.). Ponadto planowanie przestrzenne jest niezwykle istotnym, wręcz bezcennym narzędziem w łagodzeniu skutków zmian klimatu oraz wdrażania mechanizmów adaptacyjnych. To powoduje, że planowanie przestrzenne będące najważniejszym instrumentarium gospodarki przestrzennej, urasta do jednego z najistotniejszych kreatorów przestrzennej orga4 Strategia Adaptacji Polski do Zmian Klimatu, Warszawa 2011. 102 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… nizacji systemów społeczno-gospodarczych i ekologicznych, decydujących o adaptacji polskiej przestrzeni do ewentualnych zmian klimatu, a tym samym uwarunkowań środowiskowych i łagodzenia skutków społeczno-ekonomicznych tych zmian. Analizując uwarunkowania krajowe gospodarki przestrzennej trzeba mieć na względzie zarówno stronę legislacyjną, jak i planistyczną istniejącej sytuacji. Gminy, jako najistotniejsze podmioty planowania przestrzennego w Polsce, w bardzo ograniczonym zakresie wywiązują się z powierzonych im zadań w sferze sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, jako jedynych dokumentów planistycznych o charakterze aktu prawa gminnego. O słabym zaawansowaniu prac planistycznych w gminach świadczą coroczne raporty przygotowywane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 5. Na koniec 2011 roku pokrycie miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego wynosiło zaledwie 27,2% powierzchni kraju, jakkolwiek w stosunku do roku 2004 (17,2%) był to znaczny postęp, przy czym obszary pokryte miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego to głównie tereny silnie zurbanizowane lub przeznaczone pod zabudowę. Najgorsza sytuacja pod względem pokrycia planami miejscowymi panuje w województwach lubuskim, kujawsko-pomorskim, warmińsko-mazurskim i podkarpackim, gdzie w dużej liczbie powiatów pokrycie to nie przekracza 5% (mapa 1). Planowanie miejscowe w Polsce ma zatem charakter wybitnie inwestycyjny, natomiast plany o charakterze ochronnym - w tym chroniące np. tereny zagrożone powodzią przed zabudową i osuwaniem się mas ziemnych, kliny nawietrzające, lub tereny z dużym udziałem zieleni oraz inne cenne tereny przyrodnicze i korytarze ekologiczne - stanowią bardzo rzadki przedmiot planowania miejscowego. Adaptacja użytkowania przestrzeni do następstw zmian klimatu, ukierunkowana na ochronę przed zabudową potencjalnie zagrożonych obszarów lub utrzymanie polderów i kanałów ulgi, będzie zatem trudna do wdrożenia w procesie planowania przestrzennego. Biorąc pod uwagę, że tylko ¼ część kraju posiada obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, stanowiące podstawę prawną dla rozwiązań przestrzennych, to stan ten należy uznać za negatywny. Niestety zaawansowanie prac planistycznych na poziomie obecnie sporządzanych planów miejscowych jest także niewystarczające. Według wspomnianego Raportu o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach6 w końcu 2009 r. w trakcie sporządzania było 8175 planów dla około 5 P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2009 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010. 6 P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac…, op. cit. 103 Bożena Degórska, Marek Degórski 2,4 mln ha powierzchni terenu, co stanowi około 7,6% powierzchni kraju. Podobnie, jak dla planów już sporządzonych, najwyższy odsetek tej powierzchni charakteryzował miasta na prawach powiatu (23,2%), a następnie pozostałe gminy miejskie (17,4%) i gminy wiejskie (13,3%). Tylko 3,9% powierzchni gmin miejsko-wiejskich było objętych pracami planistycznymi. Wskazuje to jednoznacznie na fakt, że dokumentacja planistyczna o charakterze prawa gminnego będzie wzmacniać głównie obszary zurbanizowane (mapa 2). Mapa 1. Pokrycie obowiązującymi planami miejscowymi w powiatach w końcu 2009 roku Źródło: P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2009 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010. Biorąc pod uwagę, że według danych statystycznych stosunkowo duża część planów sporządzana jest dłużej niż 3 lata, to w roku 2015 mamy szansę uzyskać pokrycie planami miejscowymi dla 1/3 powierzchni kraju. W takim tempie uzyskanie pełnego pokrycia dla Polski jest trudne do przewidzenia, zważywszy, że do opracowania pozostanie głównie dokumentacja dla gmin miejsko-wiejskich i wiejskich. 104 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… Mapa 2. Pokrycie projektowanymi planami miejscowymi w powiatach w końcu 2009 roku Źródło: P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2009 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010. Dokumentem planistycznym sporządzanym obowiązkowo dla całego obszaru gminy jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Z punktu widzenia działań adaptacyjnych, z uwagi na ewentualne zmiany klimatu, dokument ten w obecnym wymiarze prawnym nie ma obligatoryjnego znaczenia dla gospodarki przestrzennej gmin w odniesieniu do 3/4 powierzchni kraju, pozbawionej miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Wszelkie ustalenia zawarte w decyzjach administracyjnych (decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu oraz decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego) nie muszą pozostawać w zgodności ze studium, będącym tylko aktem kierownictwa wewnętrznego, co w konsekwencji powodować może brak zgodności z polityką przestrzenną gminy i ewentualnymi ustaleniami zawartymi w studium, także w zakresie adaptacji zagospodarowania przestrzeni do zmian klimatu. Dodać należy, że ustalenia studiów w zakresie adaptacji przestrzeni gmin do zmian klimatu, 105 Bożena Degórska, Marek Degórski poza uwzględnieniem zagrożenia powodziowego i przemieszczania mas ziemnych, stanowią rzadkość. Sporządzany na poziomie wojewódzkim plan zagospodarowania przestrzennego zazwyczaj nie uwzględnia potrzeby adaptacji polityki przestrzennej województwa do zmian klimatu, jakkolwiek odnosi się do wybranych elementów gospodarki przestrzennej wrażliwych na zmiany, jak np. gospodarka wodna lub zagrożenie powodziowe. Problemy adaptacji polskiej przestrzeni do zmian klimatu powinny znaleźć szczególne odniesienie w planach zagospodarowania obszarów metropolitalnych, z uwagi na olbrzymie ryzyko następstw zmian klimatu w odniesieniu do ludzi i ich mienia oraz skali zainwestowania, zwłaszcza, że większość obszarów metropolitalnych zlokalizowana jest w dolinach dużych rzek, w tym dwa nad Bałtykiem, a dodatkowo w strefach ujściowych Wisły i Odry. Mimo potrzeby sporządzenia tych planów nie stworzono jeszcze ram prawnych do ich uchwalenia. Niejasny jest także ich status i zakres merytoryczny. Dokumentem, w którym po raz pierwszy znalazły się zapisy wskazujące na problem zmian klimatu w kontekście gospodarki przestrzennej, jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 7, która tworzy ramy merytoryczne i prawne do kreowania działań na poziomie regionalnym i lokalnym. Jednak czy zostanie to wdrożone przez planistów, zależy od ich podejścia i zrozumienia problemów środowiskowo-społecznych. Od stanu zarządzania przestrzenią w wymiarze planistycznym, nie lepiej wypada ocena systemu prawnego w zakresie planowania przestrzennego. Obecnie w Polsce taki system cechują brak spójności i olbrzymie rozproszenie w zakresie ustaw i rozporządzeń odnoszących się do planowania przestrzennego. Zerwane zostały powiązania funkcjonalne i kompetencyjne pomiędzy poszczególnymi poziomami systemu planowania przestrzennego. W związku z tym sam system w istocie utracił hierarchiczny charakter, a większość instrumentów planistycznych nie tylko utraciła charakter koordynacyjny, ale nawet przestała pełnić funkcję informacyjną w tym zakresie. Obecny stan prawny w zakresie planowania przestrzennego powoduje, że wyzwania dla państwa polskiego w sektorze gospodarki przestrzennej w świetle zmian klimatycznych są kluczowe, gdyż nie sprowadzają się tylko do korekt istniejącego systemu prawnego, ale muszą w istocie najpierw dokonać jego zasadniczej przebudowy, a dopiero potem przejść do takiej jego implementacji i instrumentalizacji, która pozwoli na wypracowanie rozwiązań uwzględniających zmieniające się warunki egzogeniczne będące następstwem zmian klimatu i ich monitorowanie. Nawet wymogi zakresu merytorycznego opracowań ekofizjo7 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011. 106 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… graficznych oraz strategicznych ocen oddziaływania na środowisko nie uwzględniają problematyki zmian klimatu. W ocenie odpowiedzialności za przystosowanie uwarunkowań prawnych i planistycznych do ewentualnych zmian klimatu w naszym kraju istotna jest znacznie głębsza refleksja nad funkcjonowaniem ogółu przepisów i procedur. Przebudowę systemu planowania przestrzennego postrzegać należy nie tylko jako reakcję wymuszoną zmieniającym się klimatem, ale konieczność związaną z modernizacją państwa. Utrzymanie obecnego systemu oznacza zgodę na zwiększanie kosztów funkcjonowania państwa. Są to koszty ponoszone zarówno przez osoby fizyczne i inwestorów, jak też przez administrację państwową i samorządy, a w konsekwencji całe społeczeństwo. 4. Ocena obserwowanego wpływu zmian klimatu na funkcjonowanie megasystemu środowiska geograficznego Zaburzeniom równowagi w systemie środowiska geograficznego, wywołanym ocieplaniem się klimatu, towarzyszyć mogą duże i czasem katastrofalne zmiany, które w sposób bezpośredni lub pośredni uwzględniane są w gospodarowaniu przestrzenią. Dotyczyć one mogą bardzo wielu aspektów naszej przestrzeni, od ekosystemów (zmiany funkcji, zasięgów gatunków, zmniejszanie różnorodności biologicznej, wymieranie gatunków), poprzez gospodarkę rolną i leśną (niszczące susze, pożary, powodzie, zmiana okresu wegetacji, zasięgów upraw i konieczność dostosowywania gospodarki, spadek produkcyjności roślin itd.), funkcjonowanie przemysłu (zmiany technologii i zapotrzebowania na inne produkty), rozwój osadnictwa (zaludnione tereny coraz częściej narażone na powodzie i podtopienia, huragany, erozję wybrzeży, wzrost poziomu morza, spływy błotne i pożary), aż do rozwoju turystyki. Zmiany te niosą za sobą określone konsekwencje ekonomiczne. Według S. Changnona8, w roku 2060, zależnie od scenariusza zmian rocznej sumy opadów i średniej rocznej temperatury powietrza, koszty generowane przez zmiany klimatu dla gospodarki narodowej USA szacowane są na 36 do 49 mld USD, a straty powodowane tylko zjawiskami ekstremalnymi odpowiednio na 19,9 do 26 mld USD. W Polsce nikt jeszcze nie pokusił się o taką analizę ekonomiczną, ale biorąc pod uwagę straty poniesione w ostatnich dwóch dekadach z tytułu zjawisk katastrofalnych wywołanych czynnikami atmosferycznymi można szacować tę wielkość na około 30-50 mld PLN w perspektywie następnych 20-30 lat. 8 S. Changnon, Present and future economic impacts of climate extremes in the United States, “Environmental Hazards” nr 5/2006, s. 47-50. 107 Bożena Degórska, Marek Degórski 4.1. Straty społeczno-gospodarcze i przestrzenne generowane zjawiskami ekstremalnymi jako indykator wpływu zmian klimatu na gospodarkę przestrzenną Zjawiska typu ekstremalnego, czyli występujące z siłą notowaną bardzo rzadko w historii prowadzonych obserwacji hydro-meteorologicznych, występują na obszarze Polski coraz częściej. Najbardziej dotkliwe dla człowieka i gospodarki są straty w zakresach infrastruktury mieszkaniowej, społecznej i technicznej, jak również bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia. O rosnącej z każdym rokiem liczbie zdarzeń negatywnych wywołanych zmianami klimatu świadczy liczba interwencji straży pożarnej wzywanej do usuwania ich skutków. Według danych Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej liczba wezwań do pomocy w usuwaniu skutków nawalnych deszczy, powodzi i silnych wiatrów w latach 2003-2006 uległa podwojeniu, zaś od stycznia do końca września 2007 roku była już wyższa aniżeli w całym roku 2006 (tab. 1.). W kolejnych latach następował konsekwentnie wzrost interwencji, szczególnie w roku 2010, w czasie powodzi w dorzeczu Wisły. Wzrasta również wysokość pomocy udzielanej przez państwo osobom poszkodowanym, jak i wypłacanych odszkodowań przez firmy ubezpieczeniowe. Tabela 1. Liczba interwencji straży pożarnej związanych z usuwaniem szkód spowodowanych zjawiskami atmosferycznymi (wiatr, powodzie, ulewne deszcze, opady śniegu) w latach 2003-2007 Lata 2003 2004 2005 2006 2007* Liczba interwencji 23 228 33 559 37 324 47 659 64 512 * do końca września Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Komendy Głównej Straży Pożarnej. W ostatnich dwóch dekadach, do największych katastrof ekologicznych o olbrzymich kosztach społecznych i gospodarczych spowodowanych zjawiskami ekstremalnymi doszło w Polsce w latach 1997, 2002, 2007 i 2010. Pierwsza z nich związana była z powodzią, której zasięg przestrzenny był największy w XX wieku. Straty materialne przekroczyły wówczas 9,7 mld PLN, przy czym były one zdecydowanie wyższe w zachodniej części kraju. W dorzeczu Odry wyniosły odpowiednio 7,7 mld PLN, zaś w dorzeczu Wisły – 2,0 mld PLN. Zanotowano wówczas olbrzymie straty w substancji mieszkaniowej i infrastrukturze drogowej, które objęły: 50 tys. budynków mieszkalnych i gospodarczych, 5991 km dróg wojewódzkich, 532 km dróg krajowych i szlaków kolejowych, 1700 mostów i przepustów drogowych. Uszkodzeniu uległo również wiele obiektów użyteczności publicznej oraz infrastruktury technicznej: 71 szpitali, 190 placówek zdrowia, 252 obiektów kulturalnych, 300 obiektów 108 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… zabytkowych, 937 szkół i przedszkoli, 33 placówek naukowych, 300 obiektów sportowych, 120 km sieci wodociągowej, 100 ujęć wody pitnej9. Ponadto, zalanych zostało 70 oczyszczalni ścieków i 7 składowisk odpadów komunalnych. Zniszczeniu uległy tysiące hektarów upraw oraz użytków zielonych. Powódź ta przyniosła również ofiary śmiertelne (54 osoby) oraz konieczność ewakuacji ponad 106 tys. osób z zalanych lub zagrożonych terenów. Huragan z roku 2002, o sile przekraczającej miejscami 12-stopniową skalą Beauforta osiągający momentami prędkość 170 km/h, dotknął obszar północno-wschodniej Polski. Największe szkody poczynił w gospodarce leśnej, pustosząc duże obszary leśne. W sumie zniszczeniu uległo 45,4 tys. ha lasów w 16 nadleśnictwach, powodując największą klęskę w powojennej historii polskiego leśnictwa. Szkody w drzewostanie były skoncentrowane w pasie o długości 130 km i szerokości 15 km. Przykładowo, w Nadleśnictwie Giżycko położył drzewostan na powierzchni 187,52 ha, o masie drewna 147,8 tys. m3, a wyliczony wzrost kosztów pozyskania wyniósł blisko 9%. Na obszarze jednego Nadleśnictwo Pisz straty dotyczyły ponad 4 tys. ha powierzchni leśnej, na której położonych zostało ponad 1,4 mln m3 drewna. Nadleśnictwa dotknięte huraganem na likwidację skutków nawałnicy, pozyskanie drewna, czyszczenie powierzchni i remonty dróg przeznaczyły w latach 2002–2004 z własnych środków około 120 mln PLN. Do dzisiaj trwa usuwanie skutków tej katastrofy. Dotychczas odnowiono około 45% zniszczonych powierzchni. Postanowiono również pozostawić około 150 ha w stanie zniszczenia (las ochronny Szast), jako przykład konsekwencji nasilania się zjawisk ekstremalnych na Niżu Polskim. W okresie od lipca 2002 roku do końca czerwca 2003 roku z obszaru dotkniętego klęską pozyskano łącznie 2,3847 mln m 3 grubizny, co w skali kraju stanowi 17,5% grubizny pozyskiwanej przez Lasy Państwowe z posuszu, złomów i wywrotów. Wymagało to olbrzymiej mobilizacji zarówno w kontekście siły roboczej, jak i niezbędnego sprzętu. Według danych Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i Białymstoku do usuwania skutków wichury w lasach zatrudniono odpowiednio 2,3 oraz 3,7 tys. pracowników. Oszacowano, że do całkowitego odnowienia zniszczonych lasów będzie potrzebnych ponad 130 mln szt. sadzonek drzew. Huragan z 2002 roku oprócz olbrzymich szkód w gospodarce leśnej, poczynił także duże zniszczenia infrastruktury społecznej i technicznej, jak i mienia prywatnego. W wyniku tej katastrofy zgłoszono łącznie ponad 500 uszkodzeń budynków (zarówno niewielkich, jak i całkowitych) w gminie Pisz i około 200 w gminie Orzysz. Wiatr i połamane drzewa uszkodziły linie energetyczne 9 M. Degórski, M. Kuchcik, Wpływ zjawisk ekstremalnych na funkcjonowanie megasystemu środowiska geograficznego Niżu Polskiego, (w:) Funkcjonowanie Geoekosystemów Zlewni Rzecznych, 4, red. A. Kostrzewski, J. Szpikowski, Wydawnictwa UAM, Poznań 2007, s. 19-30. 109 Bożena Degórska, Marek Degórski (13 km) i telefoniczne (15 km). Zanotowano liczne zniszczenia samochodów, wywrócenia łodzi i pożary budynków. Połamane drzewa zatarasowały szlaki komunikacyjne. Drogi zablokowane były przez ponad 1 tys. powalonych drzew. Rannych zostało 13 osób. Tylko w powiecie piskim koszty społeczne katastrofy (bez kosztów poniesionych przez wojsko, straż pożarną, policję i strat poniesionych przez Lasy Państwowe i energetykę) zostały oszacowane na około 12,5 mln PLN. Relatywnie duże zniszczenia w północno-wschodniej Polsce przyniósł także huragan w 2007 roku. Podobnie jak w roku 2002 wichura spowodowała zniszczenia na znacznych obszarach Puszczy Piskiej (12 tys. ha, co stanowi 11% jej obszaru), Kurpiowskiej oraz Boreckiej, a także w mniejszym zakresie na terenie Puszczy Rominckiej i Augustowskiej. Najsilniejsza nawałnica objęła obszar wokół Pisza o promieniu około 20 km, przede wszystkim gminy Pisz i Orzysz. Anomalie pogodowe, jakie wystąpiły na Warmii i Mazurach w roku 2007, spowodowały utrudnienia w korzystaniu z zasobów przyrodniczych regionu, niosąc zniszczenia materialne i niestety ofiary śmiertelne wśród osób wypoczywających (śmierć 12 żeglarzy). Bezpośrednią przyczyną tragedii były burze, które 4 lipca przesuwały się z południowej Polski w kierunku północnym. W obszarze prądów zstępujących (linii szkwału) prędkość wiatru osiągała 120 km/h. Przykładowo, w Mikołajkach prędkość wiatru osiągnęła największą wartość w historii pomiarów, która wyniosła 35 m/s czyli 126 km/h, zaś temperatura powietrza po przejściu frontu burzowego spadła z 28°C do 16°C. Następstwem susz o charakterze klęsk żywiołowych są długotrwałe i wielkopowierzchniowe pożary lasów i torfowisk. Jeden z największych pożarów lasu, jakie wystąpiły na obszarze Niżu Polskiego, miał miejsce w 1992 roku na terenie Niziny Śląskiej. Spalił się kompleks leśny o powierzchni ponad 9 tys. ha. Zniszczeniu uległy nie tylko drzewostany, ale i doszczętnie wypalona została warstwa próchniczna gleby. Pożary trwające nawet kilka dni, dotykają często torfowiska. Szczególnie zagrożone pożarami są torfowiska Biebrzańskiego Parku Narodowego. Przykładowo w 2002 roku w wyniku pożaru spłonęło tam łącznie 180 ha torfowisk, trzcinowisk i upraw. 4.2. Ekstremalne warunki termiczne jako indykator wpływu zmian klimatu na jakość życia i funkcjonowanie dużych miast Uzyskiwanie jak najlepszych warunków życia człowieka należy do podstawowych zadań operacyjnych w koncepcji rozwoju zrównoważonego. Człowiek, będący najważniejszym podmiotem systemu środowiska geograficznego, posiada niewątpliwe prawo do życia w optymalnych dla siebie warunkach bytowych, rozumianych jako będące w stanie zrównoważenia współzależnych interakcyjnie uwarunkowań przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. 110 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… Nie zawsze jednak stan prawidłowego, czyli harmonijnego i niezaburzonego przez czynniki zewnętrzne, funkcjonowania megasystemu środowiska geograficznego charakteryzuje się zrównoważonym przepływem materii i energii w poszczególnych jego systemach (przyrodniczym i antropogenicznym), jak i pomiędzy nimi. Równowaga ta może być zaburzona. Jedną z bezpośrednich przyczyn takich zaburzeń w ostatnich dekadach jest wzrost temperatury. Niezależnie od toczących się sporów naukowych dotyczących przyczyn zmian klimatu i predykcji trendów ich przebiegu w kolejnych stuleciach trzeciego milenium, faktem niezaprzeczalnym jest wzrost od roku 1861 przeciętnej globalnej temperatury o 0,6oC, z czego połowa tej wielkości przypadła na ostatnie trzydziestolecie (Third Assessment Report IPCC, 2001)10. W Europie Środkowej, a tym samym w Polsce, poza wzrostem średniorocznych wartości temperatury, od roku 1950 stwierdza się statystycznie istotny trend wzrostu temperatur maksymalnych, jak również liczby dni gorących (Tmax ≥ 25oC), upalnych (Tmax ≥ 30oC) i bardzo upalnych (Tmax ≥ 35oC). Efektem tych zmian jest m.in. potencjalny wzrost śmiertelności wśród ludzi. Przestrzennie zjawisko to występuje z różnym nasileniem. Najgorętszą i tym samym będącą największym obciążeniem dla organizmu ludzi temperaturą cechują się obszary wysoko zurbanizowane, a przede wszystkim Warszawa. Stawia to przed planistami przestrzennymi nowe wyzwania, których celem musi być obniżenie ryzyka termicznego w kontekście zdrowia człowieka na obszarach zurbanizowanych. Adaptacja przestrzeni do warunków dużego wzrostu temperatury to jedno z największych wyzwań współczesnej gospodarki przestrzennej. Działania te muszą być ukierunkowane na poprawę warunków higrotermicznych, zwłaszcza w dużych miastach poprzez zwiększanie powierzchni zielonych stabilizujących warunki higrotermiczne na obszarach zurbanizowanych. Przykładowo, średnio fale upałów w Polsce, zwłaszcza pojawiające się w czerwcu i lipcu, prowadzą do istotnego wzrostu liczby zgonów: o 15-19% z ogółu przyczyn oraz 18-22% z powodu chorób układu krążenia w porównaniu z okresami bez upałów. Przykład dużego wzrostu umieralności w warunkach skrajnego gorąca przyniósł rok 1994. Tego lata na całym obszarze Polski upały trwały z niewielkimi przerwami od 26 czerwca do 7 sierpnia. Maksymalna temperatura powietrza wyniosła 36,4°C w Warszawie. Lipiec 1994 roku był jednym z najgorętszych miesięcy w historii, w wielu miastach zanotowano najwyższe wartości temperatury powietrza, a umieralność wzrosła o 50-230% ponad przewidywaną. Tylko w Warszawie ryzyko względne zgonu było istotne statystycznie i wyniosło 1,33 (95% przedział ufności 1,23-1,44) dla ogółu przyczyn i 1,37 (1,24-1,52) dla chorób układu krążenia. Liczba ofiar tej fali upałów w samej Warszawie, po uwzględnieniu naturalnego zmniejszenia 10 Third Assessment Report, Climate Change, The scientific bases, IPCC 2001. 111 Bożena Degórska, Marek Degórski umieralności występującego po okresie wzrostu w czasie upałów, wyniosła 47. Jeszcze większy wzrost śmiertelności powodowanej warunkami termicznymi odnotowano w roku 200611. Można, zatem oczekiwać wzrostu umieralności związanej z falami upałów w Polsce, jednak skala tego wzrostu nie jest znana. Aby ją poznać należałoby uwzględnić mechanizm adaptacji samego organizmu człowieka do rosnącej temperatury powietrza, w tym - w szczególności trudną do określenia - adaptację osób starszych. Pomimo tych wątpliwości pewne jest, że w Polsce, wskutek coraz częstszych fal upałów, notowany będzie wzrost liczby zgonów spowodowanych zaostrzeniem chorób układu krążenia, częściowo rekompensowany spadkiem umieralności podczas średnio coraz łagodniejszych zim. Właśnie takie lata jak 1994 czy też 2006 dowodzą istotności problemu dla gospodarki przestrzennej. Naturalne złe warunki termiczne na terenie dużych miast pogarsza efekt miejskiej wyspy ciepła, w przypadku Krakowa podnoszący temperaturę w strefie śródmiejskiej od 0,5 do około 1 oC. Podobnie jak w przypadku człowieka, organizm miejski narażony jest także na ekstremalne zjawiska termiczne. Zagrożenia występujące zwłaszcza w dni upalne i gorące związane są z możliwością wystąpienia awarii systemu energetycznego w wyniku nadmiernego obciążenia pracą urządzeń chłodniczych i klimatyzatorów. Natomiast w okresie zimowym zbyt niskie temperatury generują awarie infrastruktury wodociągowo-kanalizacyjnej i złe funkcjonowanie systemu transportu publicznego. Niestety tego typu informacje są bardzo trudno dostępne, a przyczyny klimatyczne często trudno oddzielić od awarii spowodowanych złym stanem technicznym infrastruktury. 4.3. Przemiany środowiska przyrodniczego jako indykator zmian klimatu w aspekcie gospodarki leśnej i ochrony przyrody Nowe uwarunkowania termiczne i wilgotnościowe skutkują zarówno zmianami zasięgów, jak i optimum klimatycznego dla licznych gatunków. W regionach górskich przykładem reakcji na ocieplenie klimatu może być podniesienie wysokości górnego zasięgu licznych gatunków i zbiorowisk. Według K. Rykowskiego12 spośród gatunków drzew dotyczy to przede wszystkim sosny zwyczajnej, świerka pospolitego, dębu szypułkowego, dębu bezszypułkowego, buka zwyczajnego i lipy drobnolistnej. Badania J. Matuszkiewicza13 i J. Solona14 wskazują m.in. na spadek liczby gatunków w zespołach 11 M. Kuchcik, M. Degórski, Heat and cold related mortality in the north-east of Poland as an example of the socio-economic effects of extreme hydrometeorological events in the Polish Lowland, “Geographia Polonica” vol. 82/2009, s. 69-78. 12 K. Rykowski, Climate change forest forestry relationships, CILP, Warszawa 2008. 13 J. M. Matuszkiewicz, Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski, Monografie IGiPZ PAN, Warszawa 2007, 8. 112 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… leśnych, jakkolwiek podobne zmiany dotykają także innych siedlisk, w tym hydrogenicznych, najbardziej wrażliwych na zmiany warunków wodnych i termicznych. Zmiany dotyczą także fauny, w tym obszarów lęgowych oraz zimowisk. Następstwem niekorzystnych warunków higrotermicznych w okresie wegetacyjnym jest mniejszy przyrost radialny drzew, przy czym gatunki liściaste są bardziej odporne na czynniki stresujące (susze). Lata kalendarzowe z niskimi temperaturami w okresie zimowym ograniczają także przyrosty 15. Według L. Ryszkowskiego i in.16 w skrajnych warunkach prognozowanego ocieplenia klimatu i zmniejszenia opadów w sezonie wegetacyjnym, występowanie dużych obszarów leśnych w środkowej Wielkopolsce może być zagrożone. Zmiany obejmą także uprawy rolne. Obserwowaną reakcją na zmieniające się warunki higrotermiczne, a głównie wzrost temperatury przy zmniejszającej się sumie opadów, jest ubywanie powierzchni siedlisk hydrogenicznych, co powoduje zmniejszanie różnorodności krajobrazowej i gatunkowej. Trudno jednak oddzielić wpływ klimatu od skutków celowych działań odwodnieniowych. A. Łachacz17 przewiduje następujące zmiany siedlisk hydrogenicznych, które w dużej mierze generowane będą także zjawiskiem ocieplania klimatu: ­ dalszą eutrofizację siedlisk hydrogenicznych i zanikanie siedlisk oligotroficznych i mezotroficznych, ­ nasilenie procesu murszenia hydrogenicznych utworów glebowych, ­ przekształcanie gleb organicznych w mineralno-organiczne i mineralne, ­ zmiany sukcesyjne oraz zanik wielu gatunków cennych przyrodniczo związanych z siedliskami wodno-błotnymi oraz wkraczanie gatunków obcych. Obecnie w Polsce mokradła zajmują 14% powierzchni kraju, a tzw. żywe torfowiska 4% powierzchni18. Pożary lasów i torfowisk na dużą skalę stanowią skrajny efekt zniszczeń zasobów przyrody w wyniku przedłużania okresu suszy atmosferycznej, 14 J. Solon, Różnorodność gatunkowa i zmienność runa leśnego na SPO II rzędu w latach 19972008, Materiały z seminarium Monitoring lasów w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, IBL 16.11.2010. 15 J. Czerepko, D. Dobrowolska, A. Boczoń, Zagrożenia gatunków zbiorowisk leśnych w kontekście zmian klimatu, Seminarium GDOŚ: Bioróżnorodność a zmiany klimatyczne – zagrożenia, szanse, kierunki działań, Warszawa 25.11.2010. 16 L. Ryszkowski, A. Kędziora, S. Bałazy, Przewidywane zmiany globalne klimatu a lasy i zadrzewienia krajobrazu rolniczego, „Sylwan” nr 2/1995, s. 19-32. 17 A. Łachacz, Wskazania dla obszarów hydrogenicznych – wpływ prognozowanych zmian zasobów wodnych i bilansu wodnego na gatunki i ekosystemy najsilniej zależne od warunków hydrologicznych, Seminarium GDOŚ: Bioróżnorodność a zmiany klimatyczne – zagrożenia, szanse, kierunki działań, Warszawa 25.11.2010. 18 W. Dembek, P. Pawlaczyk, J. Sienkiewicz, P. Dzierża, Obszary wodno-błotne w Polsce, IMUZ, Falenty 2004. 113 Bożena Degórska, Marek Degórski a następnie rozwoju suszy glebowej i hydrologicznej. Zaś pozytywny aspekt zmian klimatu stanowi wydłużenie sezonu wegetacyjnego i wcześniejszy przylot ptaków. 5. Działania adaptacyjne gospodarowania przestrzenią na zmiany klimatu 5.1. Rozwój przestrzenny dużych miast i obszarów metropolitalnych Obecny żywiołowy proces urbanizacji przestrzeni (urban sprawl), polegający głównie na rozlewaniu i rozpraszaniu zabudowy wokół dużych miast, sprzyja tworzeniu chaosu przestrzennego, bardzo nieefektywnej gospodarce gruntami i niezrównoważonemu, nadmiernemu rozwojowi transportu samochodowego generującego powstawanie zjawiska kongestii, co z kolei wpływa na wzrost zanieczyszczeń i powstawanie efektu cieplarnianego. Tereny otaczające Warszawę oraz inne ośrodki o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym, zabudowywane są zwykle bez wizji rozwoju regionu miejskiego. Powstaje przestrzeń amorficzna, w której tereny wolne od zabudowy, z wyjątkiem obszarów chronionych na podstawie przepisów odrębnych, traktowane są zwykle jako potencjalne obszary inwestycyjne, co jest konsekwencją powszechnego braku planów o charakterze porządkowo-ochronnym. Możliwości łagodzenia efektu miejskiej wyspy ciepła i poprawę warunków wilgotnościowych i sanitarnych powietrza ogranicza, bezpowrotna utrata terenów zielonych. W procesie planowania przestrzennego zazwyczaj niedoceniana jest rola terenów zielonych w łagodzeniu skutków zmian klimatu, a zwłaszcza efektu miejskiej wyspy ciepła oraz w zmniejszaniu zagrożenia powodzią i podtopieniami. W procesie inwestycyjnym, zwłaszcza dotyczącym obszarów bez uchwalonych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zwykle lekceważona jest potrzeba ochrony pasm nawietrzających, korytarzy ekologicznych, dolin rzecznych i innych obszarów hydrogenicznych, terenów planowanych polderów lub kanałów ulgi. Obecne kierunki zagospodarowania sprzyjają zmniejszaniu terenów zielonych na rzecz przestrzeni stechnizowanych, co skutkować będzie problemami odprowadzania wód opadowych i wzrostem intensywności miejskiej wyspy ciepła. Rozwój przestrzenny obszarów metropolitalnych Polski, a zwłaszcza Warszawy, pozostaje w dużej sprzeczności z koncepcją rozwoju miast i regionów miejskich Unii Europejskiej, (ESDP European Spatial Development Perspective Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the European Union, Luxemburg, Office for Official Publications of the European Communities, 1999), Strategią na rzecz trwałego, zrównoważonego rozwoju – tzw. Strategią z Göteborga z 2001 roku, Strategią tematyczną dla środowiska miejskiego z 2004 roku oraz z Konwencją Krajobrazową. Pozostaje zatem w sprzeczności z zasadami zrównoważonego rozwoju. 114 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… 5.2. Infrastruktura W zakresie rozwoju infrastruktury transportowej ważne jest ukierunkowanie polityki transportowej na ograniczanie czynników zwiększających emisję zanieczyszczeń, w tym głównie emisję gazów cieplarnianych. Szczególnie istotny będzie rozwój tzw. niskoemisyjnego transportu, w tym zwłaszcza alternatywnych dla transportu samochodowego rozwiązań oraz transportu intermodalnego. W warunkach polskich istotnym problemem będzie ograniczanie zjawiska kongestii, nie tylko w aglomeracjach miejskich, ale także na trasach przelotowych niedostosowanych do tak dużego obciążenia ruchem. Cele te można osiągnąć m.in. poprzez rozwój systemu autostrad, tras szybkiego ruchu i systemu obwodnic. Nadal w zbyt małym stopniu wykorzystywany jest transport kolejowy, który także wymaga modernizacji i rozwoju infrastruktury kolejowej, zwłaszcza w zakresie kolei dużych prędkości, który powinien stanowić alternatywę dla samochodów i samolotów. W dużych miastach polityka rozwoju transportu powinna zostać ukierunkowana na transport publiczny, a zwłaszcza metro i koleje regionalne - w przypadku największych aglomeracji, oraz inne środki komunikacji publicznej, w tym m.in. szybki tramwaj. Również inne działania mogą przyczynić się do ograniczania emisji zanieczyszczeń generowanych przez transport samochodowy, w tym: odpowiednie planowanie ulic i obwodnic, procesy zarządzania ruchem, strefy bez samochodu, ograniczenia prędkości, polityka parkingowa, opłaty za wjazd do stref śródmiejskich, standardy techniczne pojazdów. 5.3. Gospodarka gruntami W procesie gospodarki gruntami w Polsce obecne zmiany klimatu, poza obszarami narażonymi na niebezpieczeństwo powodzi i osuwisk, nie mają jeszcze istotnego znaczenia strategicznego. Obecnie uwidaczniają się głównie w skali lokalnej. Przykładem mogą być obszary położone w obrębie dużych miast zagrożone podtopieniami lub powodzią, które przez właścicieli traktowane są jako potencjalne działki budowlane, niezależnie od przeznaczenia w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Próby reparcelacji i pozostawienia części gruntów jako tereny zielone lub rolne, wyłączone spod zabudowy, zazwyczaj skutkują brakiem uzgodnień. Podobnie miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego o podobnych ustaleniach, skazane są zwykle na nieuchwalenie lub dokonane pod presją mieszkańców zmiany funkcji obszarów. Właściciele nieruchomości gruntowych na obszarach zagrożonych powodzią, a zatem bardzo atrakcyjnych krajobrazowo, lub podtopieniami, zazwyczaj o małej świadomości skutków zagrożenia, zwykle nie dopuszczają nadrzędności interesu publicznego nad prywatnym, nawet kiedy chodzi o bezpieczeństwo ludzi i mienia. Niestety polityka przestrzenna gmin wyrażona w studiach, oprócz strefy częstych zalewów, rzadko chroni 115 Bożena Degórska, Marek Degórski takie obszary przed zabudową. Trudna jest także ochrona terenów przyrodniczo cennych, zwłaszcza na obszarach poddanych silnym procesom urbanizacyjnym, nawet w przypadku ustanowienia niektórych form ochrony lub relatywnie wysokiej ceny gruntu. Adaptacja gospodarki gruntami do przewidywanych zmian klimatu wymaga wyłączania coraz większych powierzchni spod zabudowy w związku z zagrożeniem powodzią i podtopieniami oraz osuwiskami, a także zachowania w obszarach miejskich co najmniej 1/3 terenów zieleni (łącznie z wodami) i podobnej powierzchni terenów zalesionych w skali kraju, w celu łagodzenia skutków zmian klimatu i antropogenicznych czynników generujących te zmiany, w tym m.in. łagodzenia skutków miejskiej wyspy ciepła, zanieczyszczeń, erozji wodnej i wietrznej. Ponadto zwiększające się sumy jednostkowych opadów wymagają zwiększenia i konsekwentnego egzekwowania zachowania odpowiedniego wskaźnika terenów biologicznie czynnych. Wykres 3. Przeznaczenie terenów w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin w Polsce, wg stanu w 2009 roku 11% 1% 13% 3% Zabudowa wielorodzinna 3% 3% 18% 2% Zabudowa jednorodzinna Tereny usługowe Tereny prodykcyjne Tereny komunikacyjne Infrastruktura techniczna Tereny rolnicze Tereny zieleni i wód Pozostałe 46% Źródło: opracowanie na podstawie tabeli zbiorczej z pracy P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2009 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010. Analiza przeznaczenia terenów w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, zagregowana dla obszaru Polski wskazuje, że gminy przeznaczyły znacznie więcej terenów na cele mieszkaniowe, aniżeli prognozowany popyt, z dopuszczeniem dalszego niekontrolowanego rozle- 116 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… wania i rozpraszania zabudowy, przy jednoczesnym dużym zmniejszaniu gruntów leśnych. Proces zabudowywania terenów zielonych będzie nadal postępował, o czym świadczy polityka przestrzenna gmin wyrażona w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Tereny zieleni i wód stanowiące obecnie 33% powierzchni kraju, według ustaleń studiów sporządzonych dla 57% gmin wynosić mają tylko 18% (według badań Śleszyńskiego i innych, 2010)19. Jednak powstaje pytanie czy dobór gmin jest reprezentatywny dla polskiej przestrzeni. Uwzględniając ubytek trwałych użytków zielonych na obszarach hydrogenicznych, rysuje się bardzo niekorzystny kierunek zmian w gospodarce gruntami, inny aniżeli potrzeby wynikające z adaptacji przestrzeni do zmian klimatu. Konkurencja o przestrzeń ulegnie zwiększeniu wraz z podnoszeniem się poziomu mórz. Wzrost zagrożenia powodziowego, zwłaszcza w dużych miastach położnych w strefie ujściowej dużych rzek do morza oraz w ich dolinach, powodować będzie także ubytek bezpiecznych i atrakcyjnych terenów inwestycyjnych, a zwłaszcza mieszkaniowych na takich obszarach. Może to być jeden z nowych czynników migracyjnych ludności. Jakkolwiek w skali Europy znajdują się znacznie większe silnie zurbanizowane obszary zagrożone zatopieniem, co może skutkować migracjami i alokacją kapitału. 5.4. Gospodarka wodna i ochrona przeciwpowodziowa Jednym z bardzo istotnych obszarów gospodarki przestrzennej w kontekście jej adaptacji do zmian klimatu i prawidłowego funkcjonowania środowiska oraz zapewnienia rozwoju społeczno-gospodarczego jest gospodarka wodna. W warunkach zmian klimatu będzie ona jeszcze silniej decydować o potencjalnej pojemności demograficznej danego regionu i możliwościach rozwoju gospodarczego. W tym zakresie system planowania przestrzennego powinien uwzględniać możliwości zaopatrzenia ludzi w wodę na poziomie standardów, zapewniających normalne funkcjonowanie współczesnego człowieka oraz rozwój gospodarczy. Problem dostępu społeczeństwa do zasobów wody w warunkach zmian klimatu może okazać się jednym z czynników ograniczających rozwój przestrzenny niektórych regionów kraju. Już obecnie zasoby wodne Polski dostępne w czasie jednego roku dla jednego mieszkańca Polski stanowią tylko około 1/3 średnich zasobów dostępnych dla mieszkańca Unii Europejskiej. W warunkach wzrostu temperatury i zwiększania się ewapotranspiracji oraz stałemu rozwojowi cywilizacyjnemu, proporcja ta może ulec jeszcze bardziej pogorszeniu dla krajowego konsumenta wody. 19 P. Śleszyński, T. Komornicki, A. Deręgowska, B. Zielińska, Analiza stanu i uwarunkowań prac…, op. cit. 117 Bożena Degórska, Marek Degórski Dla prawidłowego funkcjonowania systemu środowiskowo-społecznogospodarczego niezbędna jest ochrona dostępnych zasobów wody zarówno dla gospodarki, jak i ludności, a w szczególności ochrony rezerwuarów wód podziemnych. Prawidłowe gospodarowanie przestrzenią powinno opierać się na jasno określonym sposobie zabudowy oraz zasadach zagospodarowania terenów w zasięgu zbiorników wód podziemnych, zwłaszcza czwartorzędowych o charakterze infiltracyjnym oraz stref zasilania zbiorników wód podziemnych. Implementacja Dyrektywy powodziowej do Prawa wodnego skutkuje koniecznością wykonania planu zarządzania ryzykiem powodziowym - do 22 grudnia 2015 roku. Ochrona przeciwpowodziowa powinna opierać się głównie na bardzo dobrym rozpoznaniu zagrożeń i ryzyka powodziowego w odniesieniu do różnych scenariuszy, kłaść nacisk na działania prewencyjne, ochronne jak np. retencja wód, kontrolowane zalewy, systemy monitorowania, prognozowania i ostrzegania, oraz koordynację działań w skali dorzecza, w tym także w wymiarze transgranicznym. 5.5. Energetyka Bezpośredni wpływ ocieplenia klimatu na energetykę, generować będzie zwiększony pobór energii elektrycznej w okresie letnim przez urządzenia klimatyzacyjne i chłodnicze. Kryzysowe sytuacje mogą występować głównie w dni gorące i upalne, zwłaszcza w dużych miastach i na obszarach silnie zurbanizowanych. Tego typu awarie są w ostatnich latach coraz częściej obserwowane na całym świecie. Ponadto proces planowania przestrzennego uwzględniać musi zabezpieczenie terenów dla lokalizacji infrastruktury związanej z pozyskiwaniem i przesyłaniem energii odnawialnej. Odrębnym zagadnieniem są potrzeby w zakresie mitygacji negatywnych oddziaływań, zwłaszcza konwencjonalnej energetyki na klimat. 5.6. Turystyka W zakresie rozwoju turystyki zmiany klimatu generować będą zarówno skutki negatywne, jak i pozytywne dla rozwoju tego sektora gospodarki, jakkolwiek powstające szanse dotyczyć będą głównie horyzontu długookresowego. Najbardziej odczuwalne skutki zmian klimatu dotkną rozwój turystyki w okresie zimowym. Straty kurortów narciarskich wiązać się będą przede wszystkim ze zmianami zasięgu i skróceniem czasu zalegania pokrywy śnieżnej, zwłaszcza na stokach południowych, co w konsekwencji skutkować będzie skracaniem sezonu zimowego. Weryfikacji ulec musi planowanie lokalizacji infrastruktury związanej głównie z rozwojem narciarstwa. Z drugiej strony można przewidywać wydłużenie sezonu dla turystyki niezwiązanej z warunkami śnieżnymi i niską temperaturą. Wobec bardziej dynamicznych zmian 118 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… pogody, procesy adaptacyjne muszą uwzględniać zapobieganie wzrastającemu zagrożeniu bezpieczeństwa turystów i infrastruktury budującej zaplecze turystyczne. Na obszarach pojeziernych funkcjonowanie turystyki mogą zakłócić różnego rodzaju zjawiska ekstremalne. Anomalie termiczne zbiorników wodnych związane ze wzrostem temperatury generować mogą m.in. nadmierny rozwój fitoplanktonu. Z drugiej strony w horyzoncie długookresowym ocieplenie klimatu, przy odpowiednim zagospodarowaniu turystycznym, może przyczynić się do wydłużenia okresu turystycznego. W pasie wybrzeży Bałtyku ryzyko dla turystyki wiązać się będzie głównie z podniesieniem poziomu morza, niszczącymi wybrzeże sztormami i wzmożoną abrazją. Może to skutkować destrukcją pasa nadmorskiego, w tym niszczeniem obecnego pasa plaż, częściowym zanikaniem obecnych mierzei i półwyspów z ich zainwestowaniem turystycznym oraz przekształceniem unikatowego krajobrazu wybrzeża. Rozwój zainwestowania turystycznego uwzględniać musi projekcje podniesienia się poziomu morza i bazy erozyjnej rzek oraz podniesienie poziomu wód gruntowych. Zagrożenie powodzią i podtopieniami obejmie zatem także większe obszary o istniejących lub planowanych funkcjach turystycznych. Oprócz ograniczeń, pozytywnym aspektem dla rozwoju turystyki, wyłączając narciarstwo, może być wydłużenie sezonu turystycznego. 5.7. Leśnictwo i rolnictwo Negatywne skutki w gospodarce leśnej generowane zmianami klimatu wiązać się będą głównie z wzrostem intensywności i częstotliwości występowania huraganów. Oprócz huraganów także inne zjawiska generowane zmianami klimatu niosą wiele negatywnych skutków dla rolnictwa, jak i hodowli i ochrony lasu. Należą do nich zmiany warunków higrotermiczych, jak i wzrost intensywności oraz częstości występowania nawalnych lub długotrwałych opadów deszczu i gradobić. Ważną przyczyną zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu ekosystemów leśnych i rolniczych są nasilające się na Niżu Polskim okresy suszy, które w minionych dekadach należały do rzadkości, a czas ich trwania był ograniczony do kilkunastu dni w okresie wiosenno-letnim20. Niewłaściwe stosunki higrotermiczne, których konsekwencją jest brak dostatecznej wilgotności gleb dla prawidłowego rozwoju roślinności, są charakterystyczne dla coraz dłuższych okresów czasu w ciągu roku. Uciążliwe susze powodują określone konsekwencje ekologiczne i ekonomiczne. Skrajnym ich efektem są nasilające się w ostatnich dwóch dekadach pożary, szczególnie na 20 M. Degórski, Warunki siedliskowe kateny ekosystemów leśnych na Wysoczyźnie Rawskiej, ze szczególnym uwzględnieniem dynamiki wodno-troficznych właściwości gleb, Dokum. Geogr. 5-6, IGiPZ PAN, Warszawa 1990. 119 Bożena Degórska, Marek Degórski terenach o funkcjach rolniczych i leśnych, po których regeneracja ekosystemów potrwa dziesiątki lat. Zaburzenia warunków termicznych to również wzrost gradacji szkodników. Z uwagi na szkody wzrastają również trudność hodowli i ochrony lasu oraz pozyskania surowca, a także produkcji rolnej, tym samym koszt funkcjonowania całego sektora leśnego i rolnego. 6. Podsumowanie Nasilające się zjawiska świadczące o przeobrażaniu się klimatu, jak powodzie, susze, czy też huragany, będą wymuszały poszukiwanie rozwiązań optymalizujących zagospodarowanie przestrzenne. Chociaż w ostatnich dziesięcioleciach nie stwierdzono statystycznie istotnego wzrostu ogólnej liczba powodzi, jak i huraganów, to nasila się ich intensywność, świadcząca o następujących w końcu XX wieku i na początku XXI zmianach klimatycznych różniących się od zmian zachodzących w poprzednich stuleciach, zarówno tempem, jak i skutkami. Zjawiska te osiągają, dotychczas nienotowane, wielkości i siłę. W przypadku huraganów liczba tych najgwałtowniejszych, zaliczanych do czwartej i piątej kategorii uległa prawie podwojeniu w ciągu ostatnich 35 lat. Zjawiskami o charakterze ponadprzeciętnym objęte zostały obszary, gdzie ich występowanie było bardzo sporadyczne. Zjawiska te prowadzą do nowego nasilania się dotychczasowych konfliktów przestrzennych, a zarazem wymuszają rewizję poglądów na temat zasobów przestrzennych i gospodarowania przestrzenią. Perspektywicznie w miejscach, gdzie już obecnie występują konflikty pomiędzy różnymi sposobami wykorzystania przestrzeni, ulegną one nasileniu, a dodatkowo pojawią się zupełnie nowe miejsca konfliktów. Straty ekonomiczne powodowane nasilaniem się zjawisk generowanych zmianami klimatu wskazują na konieczność działań adaptacyjnych związanych z gospodarowaniem przestrzenią, tak żeby negatywny efekt był jak najmniejszy, a aspekty pozytywne były wykorzystane dla dalszego rozwoju. Wymaga to przygotowania polskiej przestrzeni do skutków zmian klimatu, które powinno obejmować następujące działania adaptacyjne: ­ dostosowanie zagospodarowania przestrzennego na terenach szczególnie narażonych na klęski żywiołowe, a zwłaszcza powodzie, susze, ruchy masowe, a głównie osuwisk oraz fale upałów, poprzez opracowywanie dokumentacji planistycznej uwzględniającej rozwiązania adaptacyjne (dostosowanie funkcji terenu do skali zagrożenia, wprowadzenie zakazu, ograniczeń lub dostosowania zabudowy w zależności od skali zagrożenia, wprowadzenie nowych ustaleń i wskaźników, działania ochronne), ­ planowanie struktury przestrzennej ułatwiającej tworzenie systemu osłonowego złożonego z prognozy, prewencji, wczesnego ostrzegania i wychodzenia z kryzysu, 120 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… ­ ­ ­ ­ ­ ­ przygotowanie strategii zarządzania ryzykiem występowania klęsk żywiołowych na poziomie krajowym, regionalnym oraz lokalnym, zawierającej kierunki działań oparte o metody strukturalne (techniczne) i niestrukturalne (głównie społeczne) uwzględniające uwarunkowania przestrzenne, w przypadku powodzi nawiązujących do Dyrektywy Powodziowej UE, nakładającej na kraje członkowskie wykonanie do 22 grudnia 2015 roku planu zarządzania ryzykiem powodziowym, w obliczu potencjalnie zmniejszających się zasobów wodnych ważne jest traktowanie wody jako jednego z najważniejszych czynników stymulujących rozwój gospodarczy i zagospodarowanie przestrzenne kraju, jak również opracowanie planów zagospodarowania umożliwiających jak najszybsze wdrażanie zasad oszczędnej gospodarki wodnej, mającej na celu proste rozwiązania ukierunkowane na zmniejszanie zużycia wody, racjonalną meliorację, zwiększanie małej retencji i powierzchni polderów, wskazanie w planach zagospodarowania przestrzennego terenów rolniczych szczególnie narażonych na przesuszenia gleby o produkcji roślinnej, wymagających ustaleń w zakresie rotacji upraw, czasu siewu i zbioru, użycia odmian roślin odpornych na suszę (głównie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu), a także stosowania zabiegów ograniczających erozję i spływ powierzchniowy (na obszarach pojeziernych, wyżynnych i górskich), wskazanie w opracowaniach planistycznych obszarów wymagających szczególnych działań w zakresie dostosowania budownictwa do gwałtownych wiatrów, przede wszystkim w pasie ich najczęstszego występowania (Podkarpacie, Podlasie, Mazury oraz Sudety, Nizina Śląska, Wielkopolska), jak również dostosowania budownictwa w dużych ośrodkach miejskich odpornego na fale upałów, rewizję obszarów rozwoju turystyki, szczególnie w zakresie lokalizacji wyciągów narciarskich w niższych partiach gór (z uwagi na warunki śniegowe) oraz wzrostu atrakcyjności wybrzeża Bałtyku dla rozwoju rekreacji plażowej (przy zachowaniu standardów sanitarnych), promowanie rozwiązań (w tym przestrzennych) przyczyniających się do redukcji zapotrzebowania na energię, wprowadzanie technologii wysoce efektywnych energetycznie i niskoemisyjnych, znacząco zmniejszających emisję gazów szklarniowych oraz służących rozwojowi energetyki opartej o źródła surowców odnawialnych. Ponadto, zmiany klimatyczne będą wymuszały większe nakłady na sanację i ochronę środowiska przyrodniczego. W dobie zmian środowiska wywołanych zmianami klimatu bardzo istotne, z punktu widzenia ochrony struktur 121 Bożena Degórska, Marek Degórski przyrodniczych, jest zachowanie spójności i drożności sieci ekologicznej kraju, która poza funkcjami przyrodniczymi pełni również funkcje społeczne, gdyż poprawia warunki życia mieszkańców, szczególnie dużych miast. Na specjalną uwagę w sieci ekologicznej zasługują korytarze ekologiczne, których zadaniem jest połączenie obszarów o największej wartości biotycznej, tzw. biocentrów. Istnieje jednak poważny problem planistyczny związany z wyznaczaniem korytarzy ekologicznych, ponieważ jak dotychczas nie zdefiniowano zasad delimitacji tej strukturalnej jednostki przestrzennej, jak również nie mają one żadnego umocowania prawnego. W warunkach oczekiwanych zmian klimatu, które będą prowadziły do zmian w obszarach oraz zasięgach występowania poszczególnych gatunków, zachowanie drożności korytarzy ekologicznych postrzegane jest jako jeden z instrumentów pozwalających łagodzić presję na gatunki poprzez utrzymanie drogi ich migracji oraz dyspersji na nowo zasiedlanych terenach. W celu zachowania drożności całej sieci ekologicznej system planowania przestrzennego powinien pozwalać na wyłączanie pewnych terenów spod zabudowy, zwłaszcza zabudowy osadniczej w tym o charakterze rozproszonym. Powinien także pozwolić na określanie zasad realizacji infrastruktury w sposób zapewniający utrzymanie łączności ekologicznej i ochrony centrów różnorodności biologicznej, jako terenów ostoi dla gatunków poddanych wzmożonej presji w wyniku zmian klimatycznych. W wyniku następstw zmian klimatycznych może dochodzić do nasilenia się konfliktów transgranicznych o zasoby wodne. Niezbędne mogą okazać się przerzuty wody w znacznej skali. Konsekwencje przestrzenne tych zmian nie są jednoznaczne. Pojawią się obszary szczególnych zagrożeń, co negatywnie będzie oddziaływać na ich rozwój gospodarczy. Bariery rozwojowe mogą dotykać gałęzi (regionów przez nie zdominowanych) o wysokiej emisji CO2. Zarazem wzrośnie zapotrzebowanie na produkty przyjazne dla środowiska, tzw. zielone technologie. Korzyści odniosą obszary predestynowane do produkcji energii ze źródeł odnawialnych o niskiej emisji gazów cieplarnianych. Obserwując konsekwencje zmian klimatu, jakie zachodzą w środowisku należy zakładać, iż doprowadzą one do narastania problemów związanych z gospodarowaniem przestrzenią, w tym konkurencji o wykorzystanie przestrzeni. Większość następstw dotyczy wszystkich regionów Polski, część z nich odnosi się jednak głównie do wybranych regionów geograficznych, lub obszarów funkcjonalno-przestrzennych. W zależności od uwarunkowań geograficznych mogą one występować z różnym nasileniem. Polityka adaptacyjna do zmian klimatu wymaga zatem uwzględnienia aspektu regionalnego, ze szczególnym odniesieniem do najbardziej istotnych dla zagospodarowania przestrzennego obszarów, takich jak: ­ pasmo wybrzeża, ­ strefa pojezierzy, 122 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… ­ ­ ­ ­ ­ strefa nizin środkowopolskich, strefa wyżyn, obszary górskie i podgórskie, doliny rzeczne, obszary metropolitalne. Spośród wymienionych terenów za obszary problemowe można uznać obszary górskie, pasmo wybrzeża oraz doliny rzeczne, a także obszary metropolitalne. Szczególnie wrażliwe na powstawanie konfliktów przestrzennych z uwagi na obecne zmiany klimatu są obszary górskie, charakteryzujące się dużą dynamiką zjawisk i siłą oddziaływania. Wrażliwość środowiska terenów górskich na czynniki klimatyczne sprawia, że to właśnie one wymagają bardzo wnikliwych i rzeczowych procedur planistycznych. Podsumowując wstępną analizę uwarunkowań gospodarki przestrzennej w kontekście zmian klimatu należy stwierdzić, że system planowania przestrzennego w Polsce wymaga gruntownej przebudowy, ponieważ w obecnym kształcie nie pozwala ani rozwiązać problemów związanych z adaptacją przestrzeni do zmian klimatycznych, ani też problemów związanych z zarządzaniem przestrzenią. Chcąc zrealizować założenia wytycznych Komisji Europejskiej w zakresie adaptacji przestrzeni każdego państwa do zmian klimatu, w Polsce należy: ­ określić zakres obligatoryjności planowania przestrzennego, ­ określić zależności pomiędzy różnymi poziomami planowania, ­ określić podział kompetencji w polityce przestrzennej pomiędzy podmiotami publicznymi państwa, ­ zdefiniować hierarchię planów zagospodarowania przestrzennego, ­ wzmocnić rolę studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Usprawnienie systemu planowania przestrzennego stanowi zatem podstawowy wymóg w procesie adaptacyjnym polskiej przestrzeni do zmian klimatu. System ten powinien być spójny i powszechny. Planowanie przestrzenne powinno obejmować również tereny morskie i integrować planowanie na obszarach morskich z zagospodarowaniem terenów lądowych w pasie wybrzeża. Aby osiągnąć zrównoważony rozwój przestrzenny i tą drogą wpływać na zmniejszanie lub eliminowanie negatywnych skutków gospodarki przestrzennej na zmiany klimatu oraz ograniczać negatywne skutki zmian klimatu na gospodarkę przestrzenną, należy podjąć szereg działań prewencyjnych, mitygacyjnych oraz adaptacyjnych do zmian klimatu. Główne strategiczne obszary pozytywnych i efektywnych działań to: zrównoważony rozwój przestrzenny dużych miast i obszarów metropolitalnych, niskoemisyjna gospodarka 123 Bożena Degórska, Marek Degórski miejska, niskoemisyjne budownictwo, niskoemisyjny transport, niskoemisyjna energetyka, racjonalna gospodarka wodna, sprawny system ochrony i ostrzegania przed zagrożeniami, racjonalna gospodarka zasobami środowiska, zrównoważona turystyka, zintegrowane rolnictwo, zrównoważona gospodarka leśna. BIBLIOGRAFIA: Changnon S., Present and future economic impacts of climate extremes in the United States, “Environmental Hazards” nr 5/2006. Czerepko J., Dobrowolska D., Boczoń A., Zagrożenia gatunków zbiorowisk leśnych w kontekście zmian klimatu, Seminarium GDOŚ: Bioróżnorodność a zmiany klimatyczne – zagrożenia, szanse, kierunki działań, Warszawa 25.11.2010. Degórska B., Key problems in the relation between the environment and spatial development in Poland, (in:) European Spatial Research and Policy, ed. T. Marszał, Vol. 14, No 2/2007. Degórski M., Warunki siedliskowe kateny ekosystemów leśnych na Wysoczyźnie Rawskiej, ze szczególnym uwzględnieniem dynamiki wodno-troficznych właściwości gleb, Dokum. Geogr. 5-6, IGiPZ PAN, Warszawa 1990. Degórski M., Kuchcik M., Wpływ zjawisk ekstremalnych na funkcjonowanie megasystemu środowiska geograficznego Niżu Polskiego, (w:) Funkcjonowanie Geoekosystemów Zlewni Rzecznych, 4, red. A. Kostrzewski, J. Szpikowski, Wydawnictwa UAM, Poznań 2007. Dembek W., Pawlaczyk P., Sienkiewicz J., Dzierża P., Obszary wodno-błotne w Polsce, IMUZ, Falenty 2004. Domański R., Gospodarka przestrzenna, PWN, Warszawa 2002. Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 roku w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim. Fourth Assessment Reports of IPCC, Climate Change: The physical science basis; Impacts, adaptation and vulnerability, IPCC 2007. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011. Kuchcik M., Degórski M., Heat and cold related mortality in the north-east of Poland as an example of the socio-economic effects of extreme hydrometeorological events in the Polish Lowland, “Geographia Polonica” vol. 82/2009. Łachacz A., Wskazania dla obszarów hydrogenicznych – wpływ prognozowanych zmian zasobów wodnych i bilansu wodnego na gatunki i ekosystemy najsilniej zależne od warunków hydrologicznych, Seminarium GDOŚ: Bioróżnorodność a zmiany klimatyczne – zagrożenia, szanse, kierunki działań, Warszawa 25.11.2010. Matuszkiewicz J. M., Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski, Monografie IGiPZ PAN, Warszawa 2007. Rykowski K., Climate change forest forestry relationships, CILP, Warszawa 2008. Ryszkowski L., Kędziora A., Bałazy S., Przewidywane zmiany globalne klimatu a lasy i zadrzewienia krajobrazu rolniczego, „Sylwan” nr 2/1995. Solon J., Różnorodność gatunkowa i zmienność runa leśnego na SPO II rzędu w latach 1997-2008, Materiały z seminarium Monitoring lasów w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, IBL 16.11.2010. Strategia Adaptacji Polski do Zmian Klimatu, Warszawa 2011. Śleszyński P., Komornicki T., Deręgowska A., Zielińska B., Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach na koniec 2009 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010. Third Assessment Report, Climate Change, The scientific bases, IPCC 2001. 124 OCENA ZMIAN WPŁYWU KLIMATU… ESTIMATION OF INFLUENCE OF CLIMATE CHANGE INTO THE SPATIAL MANAGEMENT Summary Following the Polish definition of space economy its scope embraces every action referring to space organization. The objectives of space economy are protection of certain spatial values and rational spatial order policy which is based on stimulation of economic processes. Following R. Domański (2002) the general term space economy means the spatial organization of the socialeconomic and environmental system. The very aim of protective actions is a desire to keep the balance between the natural elements of the environment and the results of the human activity, as well as to organize the spatial order and to create the proper conditions for good quality of human life. These objectives can be achieved by the employment of the sustainable spatial policy, which central role evolves around spatial planning. Recently, a new factor has taken a crucial role in the process of spatial development planning, namely climate changes that take part in the system of geographic environment, and which results can have an impact on environmental and spatial-economic system. According to the Fourth IPCC Report next two decades will bring the climate warming of approximately 0.2°C per each decade, which equals the warming that took place since 1990. Following the Report this assumed warming will take place regardless of the realization of whichever scenarios referring to the greenhouse gases emission. It means that by the year 2030 the average air temperature in Poland can be higher by around 0.4°C, and by the end of this century even by more than 1°C. Such a quick raise of the temperature in such a short period of time will have a certain influence on environmental and social-economic systems, which will result in specific changes in spatial planning. Nowadays one of the biggest challenges that Poland has to meet is an adaptation to new climate conditions and resulting phenomena. Unfortunately, not only space economy but also spatial planning do not portend well for this very adaptation. Especially, when we take into account that only ¼ of the whole country has the current and binding local plan, which constitutes a legal basis for the spatial actions. Moreover, functional connections between the separate levels of the spatial planning system have been broken. Evaluation of the legal aspects of the spatial planning received similar assessment as the one regarding sole planning actions. Current legal system in Poland can be characterized by the lack of cohesion and significant dispersion of the acts and ordinances pertaining to spatial planning. Observation of the climate changes, which influence the environment, make us assume that the number of the problems connected with the space economy will raise, including the competition for the land use. Majority of the climate changes results refers to all regions of Poland but the part concerns only specific geographical regions or functional-spatial areas. Depending on the geographical determinants these results can have different intensity. Climate change adaptation policy requires taking into consideration the regional aspect with the special stress put on the key areas for the spatial planning, namely: Baltic seaside strip, lake districts, lowlands of central Poland, uplands, mountain and foothill areas, river valleys and metropolitan areas. Among the above enumerated areas the following can be considered as problematic ones: mountain areas, Baltic seaside, river valleys, existing and prospective metropolitan areas. From the point of view of the spatial development we can identify several significant aspects of the space economy that influence the climate changes or stay influenced by its results. They include spatial development of big cities and metropolitan areas, housing, social and technical infrastructure, energetics, water and land economy, protection against risks, tourism, forestry and agriculture. In order to mitigate or eliminate the negative effects of the space economy on climate changes, or to mitigate the negative effects of the climate changes on the space economy, certain preventive and adaptation actions need to be taken. Key strategic areas of the positive and effective actions are as follows: sustainable spatial development of big cities and metropolitan areas, low-emission urban economy, low-emission construction, low-emission transportation, low- 125 Bożena Degórska, Marek Degórski emission energetic, rational water economy, effective system of protection against and alerting to risks, rational economy of the environmental resources, sustainable tourism, integrated agriculture and sustainable forest economy. 126 Emilia Jankowska* WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ NA INTEGRACJĘ TERYTORIALNĄ W UNII EUROPEJSKIEJ Abstrakt: Współpraca transnarodowa jest elementem Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Ma ona na celu integrację terytorialną poprzez wspieranie dostępności, zrównoważony rozwój obszarów miejskich, innowacyjność i ochronę środowiska naturalnego. Współpraca ta jest kluczowym elementem integracji ze względu na specyfikę działania o różnym zakresie terytorialnym, ponad granicami, obejmując duże regiony paneuropejskie. Słowa kluczowe: współpraca transgraniczna, integracja terytorialna, Unia Europejska 1. Wstęp Współpraca transnarodowa jako element Europejskiej Współpracy Terytorialnej Unii Europejskiej jest formą zarządzania w regionach w zakresie przestrzennym, środowiskowym, społecznym i ekonomicznym. Jako trzeci cel polityki spójności Europejska Współpraca Terytorialna jest jednym z głównych narzędzi integracji terytorialnej oraz tworzenia wspólnej przestrzeni europejskiej. Współpraca transnarodowa jest zatem narzędziem pogłębiania integracji terytorialnej w dużych regionach paneuropejskich. Regiony pozbywają się barier (granic), nawiązując współpracę, która oprócz wymiernych rezultatów programowych skutkuje także w kontakty biznesowe oraz tworzenie dobrych praktyk. Kraje Unii Europejskiej cechuje wyraźne zróżnicowanie struktury przestrzennej zarówno w ujęciu kontynentalnym, jak i w cechach wewnętrznych regionów w poszczególnych krajach. Współpraca transnarodowa wpływa na zmniejszenie tych różnic, a w związku z tym także na poprawę spójności terytorialnej. Celem publikacji jest wskazanie wpływu współpracy transnarodowej na integrację terytorialną regionów Unii Europejskiej. 2. Pojęcie integracji terytorialnej Termin „integracja” oznacza „proces usunięcia barier dyskryminujących, aż do momentu braku ograniczeń”1. To słowo wywodzi się z języka łacińskiego, w którym to „integratio” oznacza uzupełnienie i tworzenie całości z odrębnych * 1 Uniwersytet w Białymstoku. M. Olszewski, Wybrane zagadnienia integracji europejskiej, Politechnika Radomska, Radom 2011, s. 10. 127 Emilia Jankowska części2. Zatem integracja może oznaczać tworzenie silnej całości poprzez zacieśnianie więzi ekonomicznych między państwami integrującymi się. Termin może być używany w zestawieniu ze słowami, takimi jak międzynarodowa, gospodarcza, kulturowa, społeczna, regionalna czy terytorialna. Znaczy to, że integracja może odbywać się w wielu wymiarach. Integracja oznacza także proces bliskiej współpracy gospodarczej, kulturowej i politycznej, na bazie której realizowany jest jej główny cel, czyli przyspieszenie tempa rozwoju gospodarczego państw integrujących się, z zaznaczeniem braku gwarancji równomiernego rozłożenia korzyści. Integracja nie może odbywać się w efektywny sposób bez ujednolicenia decyzji całego systemu gospodarczego krajów, których dotyczy oraz świadomej polityki gospodarczej3. Konieczne jest także stworzenie ponadnarodowych struktur, w ramach których odbywa się współpraca oraz wspólne planowanie procesów integracji poprzez te struktury. Integracja powinna być rozpatrywana w ujęciu dynamicznym, jako proces złożony. Rezultatem tego procesu, o największym stopniu zaawansowania w procesach integracyjnych, jest w Europie Unia Europejska. Integracja terytorialna jest natomiast terminem niejednoznacznie zdefiniowanym. Można ją rozumieć z jednej strony bardzo konkretnie, jako usuwanie utrudnień związanych z dostępnością wewnętrzną i zewnętrzną obszarów, lub traktować ogólniej jako trzeci wymiar spójności, który uzupełnia i wzmacnia spójność społeczną i ekonomiczną4. W literaturze stosowana jest naprzemiennie ze spójnością terytorialną lub, szczególnie w starszych opracowaniach, z integracją regionalną. Konieczne jest rozgraniczenie dwóch ostatnich pojęć. Zatem, „integracja terytorialna może być rozumiana jako proces przekształcania obszarów funkcjonalnych, tak by ewaluowały w spójne jednostki geograficzne. Osiągnięcie takiego zadania pociąga za sobą konieczność przezwyciężenia przeszkód w postaci barier administracyjnych, które utrudniają harmonijny rozwój”5. Celem takiej integracji jest usprawnianie funkcjonowania wspólnego obszaru interwencji w różnych dziedzinach, np. mobilności, transportu publicznego i wody, ochrony zasobów naturalnych, handlu, badań i rozwój, opieki zdrowotnej i usług. Z kolei integracja regionalna skupia się 2 S. Latoszek, Integracja Europejska. Mechanizmy i wyzwania, Książka i Wiedza, Warszawa 2007, s. 19. 3 S. Miklaszewski, Teoria i praktyka regionalnej integracji gospodarczej a kryzys lat 2007-2009 w państwach członkowskich Unii Europejskiej, (w:) Globalizacja i integracja regionalna a wzrost gospodarczy, red. S. Bukowski, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2010, s. 14. 4 P. Doucet, Territorial Integration – Food for Thought, (w:) European Territories: from cooperation to integration, red. G. Grzelak, Z. Zwalińska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, s. 29. 5 K. Böhme, P. Doucet, T. Komornicki, J. Zaucha, D. Świątek, How to Strengthen the Territorial Dimension of ‘Europe 2020’ and the EU Cohesion Policy, 2011, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/challenges2020/2011_territori al_dimension_eu2020.pdf [data wejścia 01.11.2014], s. 29. 128 WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ... na politycznym i gospodarczym wymiarze procesu integracji, co może w konsekwencji doprowadzić do prawdziwej unifikacji obszaru integracji, p. poprzez ustanowienie federacji6. W poniższych rozważaniach przyjęto ostatnią z wymienionych definicji integracji terytorialnej. Jest ona zatem rozumiana jako wszelkie działanie prowadzące do usprawniania współpracy w różnych dziedzinach. 3. Charakterystyka współpracy transnarodowej Wraz z okresem finansowania 2007-2013 nastąpiły spore zmiany w ujęciu polityki spójności. Wśród trzech celów polityki na kolejne lata pojawiła się Europejska Współpraca Terytorialna (EWT). Nie jest ona zagadnieniem nowym, gdyż do tej pory istniała pod postacią Inicjatyw Wspólnotowych. Jednak w kończącym się okresie programowania 2007-2013 zyskała na znaczeniu jako trzeci cel polityki spójności oraz znana jest pod pojęciem INTERREG IV. Elementem składowym EWT jest współpraca transnarodowa. Została wyodrębniona w latach 2000-2006 pośród współpracy transgranicznej i międzyregionalnej. Współpraca transnarodowa prowadzona jest na dużych obszarach, które ze sobą sąsiadują. W jej działanie zaangażowane są lokalne, regionalne oraz narodowe władze. Formy współpracy transnarodowej różnią się w zależności od obszaru. Są nastawione na zintegrowane planowanie przestrzenne poprzez wspieranie dostępności, zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich, innowacyjność i ochronę środowiska7. Wśród zadań współpracy transnarodowej można wyróżnić wsparcie innowacyjności poprzez międzynarodowy transfer wiedzy, wdrażanie strategii innowacyjności, pobudzanie współpracy instytucji naukowo-badawczych, sektora produkcyjnego z uczelniami wyższymi, a także poprzez opracowanie transnarodowych strategii zarządzania zmianami demograficznymi oraz poprawę dostępności MŚP do technologii informacyjnych. Poprawę dostępności do obszaru programowego oraz wewnątrz obszaru programowego w ramach współpracy transnarodowej osiąga się poprzez wsparcie działań w zakresie zapewnienia transportu multimodalnego, zwiększenie dostępu do informacji, zwiększenie bezpieczeństwa w transporcie. Kolejnym zadaniem jest zwiększenie konkurencyjności miast i regionów poprzez umożliwienie trwałej współpracy obszarów metropolitarnych, zmniejszenie negatywnych skutków zmian demograficznych, a także wykorzystanie dziedzictwa kulturowego. 6 7 K. Böhme, P. Doucet, T. Komornicki, J. Zaucha, D. Świątek, How to Strengthen..., op. cit., s. 30. A. Engl, Territorial Cooperation in Europe: Coordinated Strategy or lost in confusion? Innovation for Good Local and Regional Governance - A European Challenge, Enshede 2009, http://www.europeanchallenge.eu/media/papers/ws4_paper1_engl_territorial_cooperation.pdf [data wejścia 09.03.2013], s. 9. 129 Emilia Jankowska Tabela 1. Programy współpracy transnarodowej 2007-2013 Nazwa programu Regiony UE (+ regiony towarzyszące) Peryferie Północne Irlandia, Finladnia, Szwecja, Wielka Brytania (+ Genlandia, Islandia, Norwegia, Wyspy Owcze) Dania, Estonia, Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska, Finadlnia, Szwecja (+ Białoruś, Norwegia, Rosja) Belgia, Niemcy, Irlandia, Francja, Luksemburg, Holandia, Wielka Brytania (+Szwajcaria) Belgia, Dania, Niemcy, Holandia, Szwecja, Wielka Brytania (+ Norwegia) Irlandia, Hiszpania, Francja, Portugalia, Wielka Brytania Niemcy, Francja, Włochy Austria, Słowenia (+Liechtenstein, Szwajcaria) Czechy, Niemcy, Włochy, Węgry, Austia, Polska, Słowenia, Słowacja Hiszpania, Francja, Portugalia, Wielka Brytania Morze Bałtyckie Europa Północno-Zachodnia Morze Północne Obszar Atlantycki Przestrzeń Alepjska Europa Centralna Europa Południowo-Zachodnia Budżet całkowity (w mln) Pomoc Wspólnoty ERDF (w mln) € 59 € 35 € 293 € 231 € 696 € 355 € 274 € 134 € 159 € 104 € 130 € 98 €298 €246 € 132 € 99 Morze Śródziemne Cypr, Francja, Wielka Brytania, Grecja, Włochy, Malta, Portugalia, Słowenia, Hiszpania (+Chowacja, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Albania) € 256 €193 Europa Południowo-Wschodnia Austria, Bułgaria, Rumunia, Chorwacja, Grecja, Węgry, Słowacja, Słowenia, Włochy, (+ Albania, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Mołdawia, Serbia, Czarnogóra, Ukraina)) € 245 € 206 Obszar Karaibów Gwadelupa, Sint Maarten, St Barthelemy, Martynika and Gujana Francuska - Holandia, Francja € 64 € 48 Azory-Madera-Wyspy Kanarysjkie Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie - Portugalia, Hiszpania, Reunion (+ Komory, Madagaskar, Mauritius, Seszele) - Francja € 65 € 55 € 47 € 35 Obszar Oceanu Indyjskiego Źródło: Programy operacyjne współpracy transnarodowej 2007-2014, http://ec.europa.eu/regional_policy/atlas2007/transnational/index_en.htm [data wejścia 01.09.2014]. Ostatnie zadanie to rozsądne zarządzanie środowiskiem naturalnym poprzez zmniejszenie występowania ryzyka katastrof i ich skutków oraz wspólne przedsięwzięcia w celu zarządzania obszarami chronionymi 8. Podsumowując, Programy Operacyjne Współpracy Transnarodowej opierają się 8 M. Lechwar, Instytucjonalne podstawy europejskiej współpracy transgranicznej, (w:) Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja regionów transgranicznych, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 31. 130 WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ... na współpracy państw. Cele programów mają, w związku z tym, charakter ponadnarodowy. Współpraca transnarodowa ma na celu organizowanie działań sprzyjających zintegrowanemu rozwojowi terytorialnemu powiązanemu z priorytetami polityki spójności.9 Komisja Europejska przyjmuje wykaz obszarów mających wchodzić w skład poszczególnych programów współpracy transnarodowej. Delimitacja obszarów następuje przy szczególnym uwzględnieniu ciągłości współpracy na podstawie wcześniejszych programów. W latach 2007-2013 działa 13 programów współpracy transnarodowej (tabela 1.). Wśród priorytetów programów współpracy transnarodowej wyróżnia się: wspieranie innowacji, poprawę dostępności wewnętrznej i zewnętrznej, zrównoważony rozwój obszarów miejskich, ochronę środowiska naturalnego, promowanie przedsiębiorczości, konkurencyjność i przedsiębiorczość oraz rozwój terytorialny. Poszczególne priorytety składają się na ukierunkowanie współpracy transnarodowej na integrację terytorialną Unii Europejskiej. Na EWT składają się jeszcze dwa inne rodzaje współpracy terytorialnej: współpraca transgraniczna i współpraca międzyregionalna. Współpraca transgraniczna jest najstarszym wariantem współpracy regionów sięgającym lat 50. W odróżnieniu od omawianej szerzej współpracy transnarodowej, we współpracy transgranicznej regiony są stosunkowo małe, ale również muszą ze sobą sąsiadować. We współpracy biorą udział zazwyczaj dwa regiony, a dotyczy ona najczęściej rozwoju społeczności lokalnych, ochrony środowiska oraz infrastruktury przygranicznej. Trzecim rodzajem współpracy w ramach EWT jest współpraca międzyregionalna. W odróżnieniu od dwóch pozostałych, jest współpracą pomiędzy regionami rozproszonymi przestrzennie, których granice najczęściej nie muszą się stykać. Wyodrębnia się trzy priorytety współpracy międzyregionalnej: innowacyjność i gospodarka oparta na wiedzy, środowisko naturalne oraz zapobieganie ryzyku i techniczne wsparcie dla programu. 4. Programy współpracy transnarodowej 2007-2013 W latach 2007-2013 współpraca na poziomie transnarodowym odbywała się w ramach 13 programów operacyjnych: 10 w obrębie Europy kontynentalnej i 3 obejmujące wyspy europejskie oraz terytoria zależne. Ich łączny budżet wynosił 1,8 mld euro wkładu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR, tabela 1.). Najwyższe dofinansowanie, 696 mln euro, zostało przeznaczone na priorytety programu Europa Północno-Zachodnia obejmującego swoim zasięgiem wysoko rozwinięte kraje Unii Europejskiej. Jeden z największych terytorialnie programów to Morze Bałtyckie. W programie 9 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie przepisów szczegółowych dotyczących wsparcia z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach celu „Europejska Współpraca Terytorialna”, 2011/0273 (COD), s. 10. 131 Emilia Jankowska tym biorą udział także państwa spoza Unii, czyli Rosja i Białoruś, których kwota wsparcia pochodzi z oddzielnego źródła – Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa, oraz Norwegia. Głównym celem programu jest wzmocnienie rozwoju w stronę zrównoważonego, konkurencyjnego i terytorialnie zintegrowanego regionu Morza Bałtyckiego poprzez łączenie potencjałów ponad granicami. Mapa 1. Europejska współpraca transnarodowa 2007-2013 Źródło: The territorial state and perspectives of the European Union. A background document for Territorial Agenda, http://www.eu-territorial-agenda.eu/Reference%20Documents/ updated%20Territorial%20State%20and%20Perspective%20of%20the%20EU_May_2011_FINAL .pdf [data wejścia 30.08.2014]. 132 WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ... Kolejny program, Obszar Oceanu Indyjskiego, jest najniżej finansowanym działaniem. Wynika to z faktu, iż obejmuje on stosunkowo niewielki obszar - jedną wyspę francuską. Udział pozostałych państw biorących udział w programie, które nie są członkami Unii Europejskiej, finansowany jest z innych źródeł niż EFRR. Należy zwrócić uwagę na niską kwotę wsparcia przeznaczoną na program operacyjny Peryferie Północne, 59 mln euro. Obejmuje on duże obszary Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Niska kwota może wynikać z wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego państw, w związku z czym mniejszych potrzeb rozwojowych, lub/i jak wyżej, z udziału państw trzecich, spoza Unii, które wnoszą wkład własny lub których udział finansowany jest z innych instrumentów unijnych niż EWT. Również fakt, iż zakresy terytorialne poszczególnych programów współpracy transnarodowej pokrywają się (mapa 1.), utrudnia odczytywanie rezultatów programów oraz wskaźników regionalnych i przypisanie ich właściwym czynnikom. Programy można też podzielić ze względu na ilość regionów biorących w nich udział. Programy współpracy transnarodowej Europa Północno-Wschodnia, Morze Północne, Europa Centralna oraz Europa Południowo-Wschodnia zaliczają się do grupy największej liczby regionów uczestniczących we współpracy. Liderem w tej grupie jest program Europa Północno-Zachodnia, który obejmuje 84 regiony (wykres 1.). W drugiej grupie znajdują się programy Obszar Atlantycki, Morze Bałtyckie i Morze Śródziemne, które angażują od 48 do 59 regionów. Ostatnią grupę o udziale najmniejszej liczby regionów stanowią programy Przestrzeń Alpejska, Peryferie Północne, Europa Południowo-Wschodnia. Wykres 1. Regiony i programy współpracy transnarodowej 2007-2013 Źródło: ESPON ATLAS (draft) 2013, www. espon.eu [data wejścia 20.11.2014]. 133 Emilia Jankowska W ramach wymienionych programów w okresie finansowania 2007-2013 realizowanych jest kilkadziesiąt projektów o różnorodnej tematyce. Mimo iż okres programowania 2007-2013 zakończył się, programy współpracy będą finalizowane do końca 2015 r. Dlatego nie jest możliwe całkowite podsumowanie okresu finansowania w związku z oczekiwaniem na części raportów projektowych. Kolejnym utrudnieniem jest brak ujednolicenia dokumentacji programowej, co wiąże się z brakiem porównywalnych wskaźników, różnymi terminami przeprowadzania ewaluacji, trudnościami w porównywaniu dokumentów. 5. Wpływ współpracy transnarodowej na integrację terytorialną I. Macmaster wymienia kilka istotnych aspektów współpracy transnarodowej, które mają istotny wpływ na integrację terytorialną Unii Europejskiej10. Wśród nich znajduje się symbolika polityczna, innowacje, nauka i wymiana doświadczeń oraz kontakty transgraniczne. Symbolizm rozumiany jest poprzez wszechobecność programów unijnych w Europie, w szczególności programów współpracy terytorialnej. Działają one ponad granicami wpływając na integrację terytorialną i angażując partnerów z różnych regionów europejskich, a ich cele są zgodne z celami polityki spójności. Programy współpracy zwiększają obecność i widoczność Unii w Europie. Kolejnym aspektem są innowacje, które pojawiają się niemal we wszystkich priorytetach programów współpracy. Innowacyjność jest jednym z głównych czynników rozwoju, zatem ważne jest, iż również założenia współpracy transnarodowej go uwzględniają. Kolejny aspekt - nauka i wymiana doświadczeń - jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych efektów współpracy transnarodowej. Jak wskazywał wykres 1. każdy z programów współpracy transgranicznej obejmował przestrzennie często kilkadziesiąt regionów. W ramach każdego z nich przyjęto do realizacji kilkadziesiąt projektów o różnej tematyce, uwzględniających priorytety programów. Natomiast, ostatnim punktem są kontakty międzyludzkie. Częstotliwość współpracy oraz fakt, iż EWT jest kontynuowana w poszczególnych okresach programowania wpływa na tworzenie kontaktów umożliwiających długotrwałą współpracę na poziome lokalnym, regionalnym, narodowym, oraz wymianę doświadczeń poprzez udział w projektach mających na celu podniesienie jakości życia oraz integrację terytorialną. W ramach każdego z programów uruchomiono po kilkadziesiąt projektów o dowolnej tematyce, ale zawierającej wykaz priorytetów danego programu. Wybrany, pod kątem dostępności raportu końcowego, program Peryferie 10 I. Macmaster, European Territorial Cooperation. Overview and evaluation, (w:) European Territories: from cooperation to integration, red. G. Grzelak, K. Zwalińska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, s. 63. 134 WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ... Północne jest jednym z działających na mniejszą skalę, biorąc pod uwagę wielkość finansowania oraz liczbę projektów. Według wstępnego raportu końcowego programu efekty osiągnięte można podzielić na namacalne i nienamacalne. Wśród pierwszych wymienione zostały: poprawa dostępu do usług opieki zdrowotnej w odległych obszarach wiejskich, oszczędności w transporcie publicznym poprzez dzielenie pojazdu pomiędzy różne rodziny, redukcja wpływu na środowisko hodowli łososia zastępując konwencjonalne zabiegi inwazji wszy morskich, wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych poprzez instalację systemów grzewczych na biomasę, tworzenie nowych miejsc pracy w obszarze tradycyjnych rzemiosł, łącząc rzemiosło z warsztatów turystycznych i toczenia się „Economuseums”. Wśród nienamacalnych efektów znajdują się: zmiana w praktykach instytucjonalnych ze względu na wymianę dobrych praktyk między regionami w odniesieniu do zarządzania drogami, zmiany postaw i zachowań w stosunku do starzenia, wpływ na tworzenie polityki w odniesieniu do zrównoważonej akwakultury, budowanie potencjału poprzez partnerskie uczenie się, realizacja synergii w odniesieniu do usług ogólnonarodowych11. Wśród rezultatów programów według wersji wstępnej raportu przeważają czynniki środowiskowe, ale pojawiają się także elementy przedsiębiorczości, społeczne oraz innowacyjne. Wyżej wymienione efekty współpracy wpływają na integrację terytorialną obszarów, na których były realizowane, nie tylko poprzez nawiązywanie kontaktów podczas warsztatów, ale także poprzez wyrównywanie poziomu rozwoju oraz podnoszenie jakości życia mieszkańców regionów. Integracja terytorialna regionów Unii Europejskiej poprzez współpracę terytorialną może przyczynić się do zwiększenia spójności obszaru oraz do jego konkurencyjności. „Dzięki temu można lepiej wykorzystać takie cechy jak cenne dziedzictwo przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe, sieci miast i rynki pracy podzielone granicami”12. Szczególną uwagę należy zwrócić na obszary peryferyjne także pod względem geograficznym, dla których współpraca transnarodowa, która często obejmuje obszary przygraniczne, jest jedyną szansą integracji terytorialnej. Istotnym aspektem współpracy transnarodowej jest wspólne planowanie przestrzeni. Ze względu na duży zasięg programu możliwe jest odgórne i spójne zagospodarowanie przestrzenne, co pomoże uniknąć błędów oraz zaowocuje harmonijną przestrzenią. 11 Main Achievements Report 2007-2014, Northern Periphery, http://www.northernperiphery.eu/files/archive/Downloads/About_NPP/Annual_Reports/Main_ achievements_of_the_NPP-Jun14.pdf [data wejścia 10.11.2014]. 12 Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2020, https://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/Docume nts/Agenda_Terytorialna_UE_2020_041013.pdf [data wejścia 15.11.2014]. 135 Emilia Jankowska Wraz z nawiązaniem nowych kontaktów i uruchomieniem współpracy wykracza ona poza priorytety projektów oraz jest źródłem nieocenionych wartości i efektów. Oprócz działań polegających na współpracy, kolejny już okres programowania i prowadzenia projektów współpracy transnarodowej, wpływa na wzmacnianie mechanizmów współpracy oraz wymiaru terytorialnego wszystkich etapów działań, a zatem podniesienia efektywności współpracy 13. Współpraca transnarodowa przynosi wymierne efekty integracji terytorialnej. Biorąc pod uwagę stosunkowo niewielki nakład finansowy, w porównaniu z innymi celami polityki spójności, programy współpracy terytorialnej cieszą się zainteresowaniem oraz wraz z kolejnym okresem programowania następuje ich kontynuacja. 6. Podsumowanie Przedstawione przykłady popierają tezę o przyczynianiu się współpracy transnarodowej do integracji terytorialnej. Współpraca transnarodowa poprzez realizację programów przyczynia się do wypracowania potencjału regionu, co z kolei powoduje podnoszenie jego konkurencyjności. Jest mechanizmem usuwania lub zmniejszania barier terytorialnych w postaci gór, wysp, peryferyjności obszarów, granic czy niskiej gęstości zaludnienia. Kolejnym równie ważnym czynnikiem jest umożliwianie przez współpracę terytorialną zrównoważone i skoordynowane planowanie przestrzenne. Wspólne planowanie przestrzeni i promocja takiego działania wpływa korzystnie na wygląd oraz jakość otoczenia. Nadal istnieje potrzeba udoskonalenia ram współpracy transnarodowej i ciągłego dopasowywania jej priorytetów do teraźniejszości. Współpraca transnarodowa powinna obejmować problemy współczesnej Europy i jej sąsiadów, takie jak niski poziom zatrudnienia, szeroko rozumiana peryferyjność, starzejące się społeczeństwo oraz konflikty zbrojne. BIBLIOGRAFIA: Böhme K., Doucet P., Komornicki T., Zaucha J., Świątek D., How to Strengthen the Territorial Dimension of ‘Europe 2020’ and the EU Cohesion Policy, 2011, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/challenges2020/2011_te rritorial_dimension_eu2020.pdf [data wejścia 01.11.2014]. Doucet P., Territorial Integration – Food for Thought, (w:) European Territories: from cooperation to integration, red. G. Grzela, K. Zawalińska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013. Engl A., Territorial Cooperation in Europe: Coordinated Strategy or lost in confusion? Innovation for Good Local and Regional Governance - A European Challenge, Enshede 2009, 13 Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2020, https://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/Docume nts/Agenda_Terytorialna_UE_2020_041013.pdf [data wejścia 15.11.2014]. 136 WPŁYW WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ... http://www.europeanchallenge.eu/media/papers/ws4_paper1_engl_territorial_cooperati on.pdf [data wejścia 09.03.2013]. Latoszek S., Integracja Europejska. Mechanizmy i wyzwania, Książka i Wiedza, Warszawa 2007. Lechwar M., Instytucjonalne podstawy europejskiej współpracy transgranicznej, (w:) Spójność społeczno-ekonomiczna a modernizacja regionów transgranicznych, red. M. G. Woźniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008. Macmaster I., European Territorial Cooperation. Overview and evaluation, (w:) European Territories: from cooperation to integration, red. G. Grzelak, K. Zawalińska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013. Miklaszewski S., Teoria i praktyka regionalnej integracji gospodarczej a kryzys lat 2007-2009 w państwach członkowskich Unii Europejskiej, (w:) Globalizacja i integracja regionalna a wzrost gospodarczy, red. S. Bukowski, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2010. Olszewski M., Wybrane zagadnienia integracji europejskiej, Politechnika Radomska, Radom 2011. Inne Agenda Terytorialna Unii Europejskiej 2020, https://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_przestrzenna/KPZK/Aktualnosci/ Documents/Agenda_Terytorialna_UE_2020_041013.pdf [data wejścia 15.11.2014. Main Achievements Report 2007-2014, Northern Periphery, http://www.northernperiphery.eu/files/archive/Downloads/About_NPP/Annual_Report s/Main_achievements_of_the_NPP-Jun14.pdf [data wejścia 10.11.2014]. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie przepisów szczegółowych dotyczących wsparcia z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach celu „Europejska Współpraca Terytorialna”, 2011/0273 (COD). THE IMPACT OF TRANSNATIONAL COOPERATION ON TERRITORIAL INTEGRATION IN THE EUROPEAN UNION Summary Transnational cooperation is a part of the European Territorial Cooperation. It aims to territorial integration by promoting the accessibility, sustainable urban development, innovation and environmental protection. This cooperation is a key element of integration due to its specificity of action of different territorial scope, across borders, including a large pan-European regions. 137 RECENZJE Witold Czarnecki* RECENZJA KSIĄŻKI PT. „ARCHITEKTURA KRAJOBRAZU MIASTA” W Wilnie, w 2014 roku został wydany III tom książki Architektura krajobrazu miasta (Miesto kraštovaizdžio architektura). Autor tego dzieła - Konstantinas Jakovlevas-Mateckis, profesor, doktor habilitowany, inżynier architekt, profesor Wydziału Architektury w Wilnie, Honorowy Profesor Litwy, jest znanym i cenionym dydaktykiem, opublikował wiele książek i artykułów. Jest wybitnym naukowcem i badaczem, specjalizującym się w projektowaniu zieleni. Wykładał na Wydziale Architektury w Rzymie (Uniwersytet La Sapienza), a także w Berlinie jako visiting profesor. W latach 90. ubiegłego wieku wykładał na Wydziale Architektury Politechniki Białostockiej. Dojeżdżał z Wilna, gdzie był pracownikiem Wy działu Architektury Uniwersytetu Technicznego, a także dziekanem. Profesor ma znaczny dorobek dydaktyczny i naukowy. W latach 2001-2009 wykładał także na Wydziale Gospodarki Przestrzennej w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Uczestniczył w licznych konferencjach naukowych w Polsce, a w Białymstoku na Politechnice i WSFiZ. Opublikował wiele pozycji nau* Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku. 139 Witold Czarnecki kowych, jest projektantem licznych obiektów architektonicznych i urbanistycznych. Profesor K. Jakovlevas-Mateckis w tomie I wspomnianego wyżej dzieła przedstawia podstawy teorii komponowania krajobrazu miasta, prezentuje przykłady zabytkowych rozwiązań architektury i otoczenia. W II tomie (2011) pt. Zieleń i jej zasady komponowania (Źeldiniai ir ju komponavimas), Autor omawia ogólne dane o drzewach, krzewach i roślinach pnących, przedstawia asortymenty roślin dla miejskich nasadzeń i wyjaśnia podstawy ich kompozycji. Dużo uwagi poświęca elementom krajobrazu, takim jak gazony, kwietniki i rozaria oraz analizuje metody ich kompozycji. Zamieszcza komunikatywnie zilustrowane katalogi asortymentów drzew, krzewów, pnączy, traw i kwiatów, zalecanych dla miejskich obszarów zieleni. Omawia zalecane, wypróbowane przez Autora kompozycje zieleni, będące rezultatem wieloletnich badań. W III tomie zatytułowanym Miesto kraštovaiždzio architekturos objektu formavimo princip oi (Zasady formowania obiektów architektury w krajobrazie miasta), Autor przekazuje czytelnikom pięknie wydaną i świetnie zilustrowaną 140 RECENZJA KSIĄŻKI… książkę. Omawia problematykę zabudowy, otoczenia obiektów, małej architektury, rekreacji. Bardzo cennym jest fakt, że monografia przedstawia rezultaty wieloletnich badań Autora. 141 Witold Czarnecki Kończąc pragnę stwierdzić, że monografia jest oryginalnym, na wysokim poziomie naukowym opracowaniem. Jestem pewien, że gdyby ją przetłumaczono na język polski i wydano, zostałaby przez naszych specjalistów ds. zieleni (a jest to już spora gałąź naszej gospodarki) bardzo dobrze przyjęta. Można przypuszczać, że wydanie to otrzyma nagrodę państwową Litwy, czego Autorowi życzę. prof. dr hab. arch. inż. Witold Czarnecki 142
