Strategiczne dokumenty miedzynarodowe, a zwłaszcza obejmujace
advertisement
Witold Lenart, Uniwersytet Warszawski Zakres możliwej współpracy Białorusi, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy i w dziedzinie gospodarki przestrzennej, zrównoważonego rozwoju oraz promocji regionalnej z uwzględnieniem założeń Zielonych Płuc Europy. Wprowadzenie Poniższe rozwiązania są propozycją objęcia w jednym zapisie możliwości współpracy państw i regionów objętych programem Zielonych Płuc Europy (ZPE) w zakresie gospodarki przestrzennej i polityki regionalnej. Charakter i cele ZPE jednoznacznie lokują te możliwości w kręgu zasad zrównoważonego rozwoju i a także tradycyjnej ochrony środowiska i przyrody. Mamy zatem do czynienia z wyodrębnieniem grup zadaniowych z jednej strony interesujących wszystkich partnerów, z drugiej zmierzających do rozwoju regionów i społeczeństw je zamieszkujących, z trzeciej, zadań uwarunkowanych ekologicznie i ograniczonych standardami środowiskowymi. Diagnoza prospektywna Obszar ZPE zdecydowanie wyróźnia się pod każdym względem na mapie współczesnej Europy. Do ponad przeciętnych i unikalnych w krajobrazie kontynentu strefy umiarkowanej cech dochodzą swoiste uwarunkowania kulturowe i polityczne nadające ZPE cech atrakcyjnego pogranicza, z licznymi wątkami dawnej i dzisiejszej historii. Znając generalne założenia co do przeznaczenia tego terenu wyrażone w deklaracjach ZPE i ZPP można konstruować plan zadaniowy dla koniecznej w tym regionie współpracy. Samo hasło ochrony wartości przestrzeni nawet z wdrożeniem nowszych systemów tej ochrony nie może być jedynym celem operacyjnym. Natomiast walory, o których wyżej wspomniano, nadają pomysłom cechę racjonalności i wykonalności. Poniżej zestawiono w schemacie SWOT cechy terenu, które powinny być wykorzystane przy zestawianiu grup zadaniowych. Wykorzystanie i wzmocnienie lewej strony schematu SWOT powinno odbywać się przy świadomości oczywistych negatywnych cech terenu dotyczących kwestii ekonomicznospołecznych. Są to miedzy innymi: zmienność koniunktury gospodarczej w krajach ZPE; brak zainteresowania regionem przez inwestorów krajowych i zagranicznych; przedłużająca się dekoniunktura w rolnictwie oraz brak skutecznej realizacji polityki strukturalnej państw wobec rolnictwa i obszarów wiejskich; 2 postępujące rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństwa, a zwłaszcza utrwalanie się w regionie obszarów bezrobocia, ubóstwa i zacofania cywilizacyjnego; trwające wciąż uprzedzenia o charakterze geopoplitycznym, częściowo także o podłożu narodowym i etnicznym; niewystarczająca promocja walorów turystycznych. W związku z powyższym poniżej przedstawiono ekologiczno-społeczna analizę SWOT ZPE. Należy ją traktować jako dyskusyjny zaczyn. Silne strony Znaczny udział terenów wartościowych przyrodniczo we wszystkich pięciu krajach, w tym formalnie chronionych (zwłaszcza w Polsce) Wysoka różnorodność biologiczna i geograficzna (krajobrazowa), zarówno taksonalna jak i populacyjna, duża liczba i powierzchnia stref ekotonalnych o bardzo różnym charakterze: jeden z niewielu takich obszarów w Europie Istniejące i potencjalne obszary przyrody o wartościach międzynarodowych (NATURA 2000, M&B, Ramsar itd.) Dobra jakość powietrza oraz wód podziemnych, liczne naturalne i mało zmienione ekosystemy, w tym także nieleśne, zwłaszcza hydrogeniczne Zwartość hydrologiczna: praktycznie zlewisko Morza Bałtyckiego Zachowane tradycje nie inwazyjnej kooperacji z przyrodą, czyli zrównoważonego korzystania z jej zasobów Mała gęstość zaludnienia, adekwatna do zasobów i wartości środowiska, pozwalająca na racjonalne gospodarowanie przestrzenią Rosnące zainteresowanie ośrodków naukowych i akademickich oraz NGOs problematyką ekologiczną pogranicza Wzrastająca aktywność regionalnych ośrodków naukowych w dziedzinie ochrony środowiska, zrównoważonego rozwoju i turystyki (Kaliningrad, Wilno, Białystok, Olsztyn, Lublin, Rzeszów, Pułtusk, Grodno, Mińsk, Lwów, Równo) Słabe strony Sztuczne granice administracyjne utrudniające logiczne działania na rzecz ochrony przyrody, środowiska i wspierania zasad zrównoważonego rozwoju Rozproszone osadnictwo wiejskie, niskie standardy nowego budownictwa na wsi i w małych miastach Słabo ukształtowana sieć powiązań ekologicznych obszarów chronionych Niski poziom rzeczywistej ochrony cennych obszarów przed ingerencją cywilizacyjną, słabe mechanizmy równoważenia strat w przyrodzie Stosunkowo niska świadomość ekologiczna, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej oraz użytkowników zasobów środowiska Niedostateczne rozpoznanie przyrodnicze, zwłaszcza terenów przygranicznych Szczególnie zacofana gospodarka odpadami oraz wodno-ściekowa, liczne ogniska zagrożeń nadzwyczajnych, także związanych z przeszłością militarną Brak transgranicznych procedur uzgadniania i oceny przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko Bezład przestrzenny, zwłaszcza w 3 Transgraniczne projekty otwarcia nowych regionów turystycznych na obszarach o szczególnych walorach przyrodniczych (Mierzeja Wiślana, Kanał Augustowski, Roztocze) Rosnący popyt na turystykę „kresową” w Polsce oraz wyjazdy do Polski z Litwy, Białorusi i Ukrainy (turystyczne) Szanse Mobilizująca do współdziałania mozaika etniczna z dążeniami do zacieśniania kontaktów pomiędzy Polakami, Litwinami, Rosjanami, Białorusinami i Ukraińcami; polskie tradycje w Wilnie, Grodnie i Lwowie, Litewskie na Suwalszczyźnie, Białoruskie w Białymstoku, Ukraińskie w Przemyślu Ochrona przyrody – wywołujący najmniej problemów temat współpracy Rosnąca świadomość instytucji rządowych, samorządowych oraz mieszkańców potrzeby wzmocnienia działań na rzecz oddalenia zagrożeń globalnych, zwłaszcza dotyczących zmian klimatu i stosunków wodnych Możliwość szybkiego wdrożenia technologii przyjaznych środowisku, zwłaszcza w dziedzinie odnawialnych źródeł energii, sanitacji gospodarowania wodą, budownictwa Dobre możliwości rozwoju SMP przy zachowaniu standardów ekologicznych Rozwój zielonych zawodów na wsi, w tym agro i ekoturystyki oraz innej turystyki kwalifikowanej Rozwój certyfikowanych ekologicznie przedsięwzięć, w tym usług oraz produktów i obiektów (także SZŚ: EMAS, ISO, LCA i inne) Atrakcyjny teren do rozwoju zdalnych metod waloryzacji środowiska i optymalizacji przeznaczenia terenu Nowe możliwości kontaktów międzynarodowych w ramach dzisiejszej Europy, współpraca bałtycka Aktywność instytucji zajmujących się edukacją ekologiczną skierowaną na region ZPE otoczeniu większych miast, poważne problemy infrastrukturalno-sozotechniczne w miastach Zagrożenia Szybki niekontrolowany rozwój, bez ustanowionych standardów ekologicznych Duże koszty fundamentalnych działań na rzecz ochrony przyrody, zwłaszcza ochrony fauny in situ Za małe środki samorządów na wspieranie inwestycji ekologicznych Dalszy brak racjonalnych rozwiązań legislacyjnych związanych z gospodarką odpadami komunalnymi Utrzymywanie się niskich dochodów indywidualnych sprzyjające niezorganizowanej eksploatacji przyrody (kłusownictwo, dewastacja przestrzeni) Groźba pojawienia się zagrożeń nadzwyczajnych związanych z lokalizacją obiektów z dużym ryzykiem dla środowiska Możliwe trudności z zaadaptowaniem się do warunków cieplejszego i suchszego klimatu, zwłaszcza na terenach typowo rolniczych wymagających stabilnych zasobów naturalnych oraz na wybrzeżu Bałtyku 4 Lista przedstawionych w dalszej części zadań koresponduje z powyższą analizą. Ocena powiązań programowych, podstawy strategiczne Analiza dokumentów strategicznych zawierających problematykę ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju mających odniesienie do ZPE wskazuje miejsce programu w systemie strategii pro środowiskowych. Strategie te przedstawiać należy w układzie historyczno–supletycznym. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym grupują się obecnie w dwóch zasadniczych nurtach: oddalania zagrożeń globalnych, w tym tych związanych z wyczerpywaniem się zasobów planety oraz związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem ekologicznym oraz świadomością ekologiczną jednostki działającej w określonej społeczności. Oznacza to konieczność odpowiedzi na pytanie czy proponowane rozwiązanie strategiczne, a takim jest obszar funkcjonalny ZPE, przyczynia się do efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych oraz do zmiany wzorców konsumpcji i produkcji oraz do zarządzania popytem na te zasoby i czy wdrożenie go oddala zagrożenie globalne środowiska i ludzkiego zdrowia. Tylko pozornie można stwierdzić tu zgodność aksjologiczną. Żadna inicjatywa, nawet najsilniej związana genetycznie i intencyjnie z wizja zrównoważonego rozwoju nie zwalniana jest a priori z oceny skutków środowiskowych, a więc musi być przyrównywana do ustalonych prośrodowiskowych wzorców strategicznych o różnym zasięgu przestrzennym, czasowym i branżowym. Strategiczne koncepcje i dokumenty międzynarodowe, a zwłaszcza obejmujące kraje sąsiedzkie, mają oczywiste, liczne odniesienia do ochrony środowiska, życia i zdrowia ludzkiego a także do realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. Prawie zawsze sporządzane są w celu ułatwienia przeprowadzenia czynności materialnych, to znaczy wspólnych lub wspólnie akceptowanych inwestycji i innych przedsięwzięć mogących znacząco zmieniać środowisko a nawet poważnie mu zagrażać. Także niektóre skutki pośrednie, przeniesione i wtórne, mogą okazać się istotne środowiskowo. Dlatego ważne jest skonfrontowanie zasadniczych tez, także tych prośrodowiskowych, dokumentów budujących koncepcję ZPE z najważniejszymi strategiami wyznaczającymi kierunek pożądanych zmian w relacjach człowiek – środowisko. Z konieczności skrócona prezentacja została zgrupowana w trzech częściach. Kolejno omówiono: relację z dokumentami światowymi i międzynarodowymi, związki ze strategiami krajowymi i odniesienia do polskich dokumentów regionalnych. 5 Światowe programy ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju zwykle zaczyna się od apelu U’Thanta (1969), Deklaracji Sztokholmskiej (1972) oraz wczesnych programów ochrony środowiska ONZ (UNEP) a zwłaszcza strategii ochrony przyrody (1980), Światowej karty przyrody (1982) i Raportu „Nasza wspólna przyszłość” (1987). Wszystkie myśli i zalecenia zawarte w tych dokumentach wzmocnione wydarzeniami z 1990 roku (przełomowy międzynarodowy dzień ochrony środowiska w Moskwie, spotkanie ministrów z Europy w Bergen) znalazły się w dokumentach Konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój”, która znana jako Szczyt Ziemi odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku. Nadal, jako aktualne, są sformułowane tam zasady koniecznych praw i obowiązków, warunkujące osiągnięcie nowego ładu na Ziemi oraz lepszej jakości życia. Z pośród 27 zasad istotne znaczenie dla tworzenia programów prośrodowiskowej współpracy międzynarodowej ma, co najmniej, sześć. W zasadach 5, 7, 9 i 12 zwraca się uwagę na potrzebę stałej współpracy wszystkich państw i ludzi na rzecz zrównoważonego rozwoju w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności ekosystemu Ziemi. Konkretne znaczenie mają zasady 18 i 19 mówiące o potrzebie informowania sąsiadów o jakichkolwiek katastrofach lub niebezpieczeństwach. Sąsiedzi powinni zapewniać odpowiednią informację na temat zagrożeń środowiskowych mogących mieć niekorzystne skutki. Tematyka ta rozwinięta jest w globalnym programie Agendy 21 w rozdziale o współpracy międzynarodowej, przekazywaniu technologii, prawie międzynarodowym i obiegu informacji. Zasadniczy cel Programu ZPE – zrównoważony rozwój obszarów przygranicznych pięciu państw jest także zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju i nowoczesnej ochrony środowiska, gdzie awans ekonomiczny ludzi uważa się za niezbędny warunek wzrostu świadomości ekologicznej, co oznacza szansę na społeczną akceptację koniecznych ograniczeń w użytkowaniu zasobów środowiska. Dokumenty z Rio powszechnie wprowadziły klasyczne dziś zasady odpowiedzialności za straty środowiskowe oraz podstawowe kryteria zrównoważonego rozwoju, a także do dziś skutecznie wdrażane instrumenty zarządzania ochroną środowiska. Najważniejszym z takich narzędzi, które będą wykorzystywane w programie ZPE są oceny środowiskowe, zarówno dla pojedynczych przedsięwzięć jak i wykonywane w stosunku do dokumentów strategicznych. W Rio narodziły się dwie najważniejsze konwencje dotyczące ochrony środowiska, niezwykle ważne dla współpracy transgranicznej. Mowa o Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Ramowej Konwencji w sprawach zmian klimatu. Trzeba tu zwrócić uwagę, że od Szczytu w Rio poszukuje się dodatkowych rozwiązań prawno-politycznych mogących zastąpić nie zawsze podpisywane i ratyfikowane konwencje i traktaty. Poważną rolę ma regionalizacja – przy trudnościach znalezienia rozwiązań globalnych można zawierać 6 porozumienia regionalne. Dobrym przykładem jest Konwencja Helsińska dotycząca Morza Bałtyckiego. Wręcz wzorcowym przykładem może okazać się Program ZPE, zwłaszcza, że tak dobrze wpisuje się w inne proekologiczne inicjatywy regionalne, jak np. „zielonego obrzeża Bałtyku”. Te, w pewnym sensie, zastępcze inicjatywy programowe związane są z małą skutecznością działań ONZ i słabą realizacją Agendy 21. W kolejnych latach przyjęto następne poważne dokumenty ekorozwojowe. I tak w 2000 roku w Nowym Jorku Milenijny Raport dotyczący Celów Rozwoju (MDGR – deklaracja milenijna). Ostatni, ósmy z nich, wiąże się z potrzebą ustanawiania i realizowania krajowych strategii zrównoważonego rozwoju do roku 2005. W rezultacie w Polsce powstał dokument „Polska 2025. Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju”. Jest on jednak powszechnie krytykowany za brak misji i rozdrobnienie problemów. Nie zawiera bezpośrednich zapisów w sprawie ZPE. W 2001 roku ukazała się Deklaracja Amsterdamska o zmianach globalnych dotycząca koniecznych reakcji na nie. Najważniejszym sformułowaniem tej deklaracji jest postulat rozumienia zmian nie jako prostego paradygmatu przyczynowo – skutkowego, ale jako procesu z charakterystycznymi progami. Uznano, że Ziemia jako system wyszła daleko poza zasięg naturalnej zmienności występującej przez ostatnie setki tysięcy lat. Zatem potrzebne są etyczne i polityczne ramy globalnego zarządzania i strategii zagospodarowania Ziemi jako systemu. Deklaracja Amsterdamska jest najpoważniejszym ostrzeżeniem tego typu przed ostatnim Raportem Klimatycznym (2007). W praktyce oznacza, że wszelkie programy, plany i polityki muszą odnosić się do niezamierzonych i postępujących zmian w środowisku globalnym i lokalnym. Jednym z ważnych nurtów wywołanych takim stawianiem sprawy zagrożeń globalnych jest organizowanie dużych regionalnych przestrzeni broniących się przed głębokimi przemianami środowiska. Taką inicjatywą są ZPE. Te i inne wyzwania legły u podstaw organizacji Szczytu Ziemi w Johanesburgu w 2002 roku. Szczyt miał doprowadzić do ważnych zobowiązań w sferze socjalno-społecznej ochrony zasobów naturalnych i ochrony zdrowia. Niestety nie udało się w większości tych propozycji uzgodnić. Dla Programu ZPE warte odnotowania są zasady odpowiedzialności przedsiębiorców i biznesu za stan środowiska, które powinny być wprowadzone do praktyki współpracy. Jako najnowszy dokument o charakterze światowym, porządkującym relacje cywilizacji ze środowiskiem jest tzw. Karta Ziemi, lub inaczej umowa najmu z Ziemią przygotowana w Brnie w 2004 roku. Jest to Deklaracja w przeważającej części o charakterze filozoficznym, ale dobrze określa ograniczoność naszych dzisiejszych działań oraz potrzebę odnowy naturalnego porządku świata jako warunku długotrwałej egzystencji człowieka i jego 7 kultury. Hasła tej Deklaracji bardzo dobrze pasują do celów Programu ZPE, gdzie eksponuje się wartości humanistyczne oraz zrównoważony rozwój ekonomiczny. Pozostając przy tematyce konwencji należy skierować uwagę na Konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach środowiska Aarhus (1998). Polska ratyfikowała około 20 konwencji tyczących się ochrony środowiska, niektóre z nich są uszczegółowione w prawodawstwie unijnym, a więc ściśle implementowane do prawa polskiego. Podstawowymi dokumentami strategicznymi tyczącymi się ochrony środowiska Unii Europejskiej są wspólnotowe programy ochrony środowiska, które zaczęto formułować od 1973 roku. Obecny, szósty program działań Wspólnoty w dziedzinie ochrony środowiska na lata 2001-2010 ma hasło „Środowisko 2010: nasza przyszłość, nasz wybór”. Wyznacza on cztery priorytety wymienione poniżej. Powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu i przeciwdziałanie ich następstwom. Przyroda i różnorodność biologiczna; ochrona rzadkich zasobów biotycznych i krajobrazowych. Środowisko i zdrowie, bezpieczeństwo ekologiczne obywateli. Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych i nowa, skuteczna gospodarka odpadami. Priorytety te w pełni dotyczą obszaru ZPE. Oznacza to potrzebę wzmocnienia międzynarodowych ram instytucjonalnych, tworzenie regionalnych struktur, lepszą koordynację pomiędzy państwami członkowskimi a także w ramach innych struktur europejskich. Oznacza związek z zaprezentowaną na posiedzeniu Rady Europy w Goeteborgu w 2001 roku strategią zrównoważonego rozwoju UE „Zrównoważona Europa dla lepszego świata”. Ma ona trzyczęściową strukturę wykonawczą, gdzie w pierwszym etapie zakłada się zestawienie przekrojowych, międzyresortowych propozycji i rekomendacji prowadzących do poprawy skuteczności polityki i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Chodzi o to by polityki sektorowe wzmacniały się nawzajem, a nie rozchodziły, a polityka regionalna była prekursorem i najlepszym przykładem takiej integracji. W drugiej fazie przewiduje się ustanowienie konkretnych instrumentów a w trzecim implementację i ewaluację. Jednym z celów operacyjnych tworzenia ZPE jest taka integracja międzysektorowa. Istotne znaczenie dla zapisów programowych ZPE mają także dokumenty strategiczne przygotowywane w ramach działań UE. Jest ich kilkanaście. Wspominamy tylko dwóch. Na konferencji w Lucernie (1993) ministrów ochrony środowiska przyjęto Program działań na 8 rzecz ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Może to być wzór do działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w Programie ZPE. Program z Lucerny zawiera zasady liczenia strat w środowisku i ustanawiania priorytetów, wskazuje niezbędne reformy w polityce ochrony środowiska w tym tworzenie lepszych instytucji, zajmuje się finansowaniem ochrony środowiska wymieniając obiekty priorytetowego finansowania. Przede wszystkim jednak zajęto się najszerzej, jak do tej pory, problemami transgranicznymi i regionalnymi. Program rozwija zarządzanie obszarami podmokłymi oraz ochroną różnorodności biologicznej na obszarach przygranicznych. Ważne dla ZPE są także zapisy o emisjach transgranicznych, promieniowaniu jonizującym, handlu odpadami, ochronie wybrzeży. Bezpośredni, bardzo aktualny związek z Programem ZPE mają ustalenia dotyczące europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Szczególny charakter tych obszarów, częściowo ustanowionych już w Polsce wynika z zapisów Dyrektywy Rady Nr 79/409 EWG z 1979 roku (Dyrektywa Ptasia), Dyrektywy Rady Nr 92/43 EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa) oraz decyzji Komisji Nr 97/266 EWG z 1996 roku w sprawie zakresu informacji o obszarach systemu Natura 2000. W rezultacie tych uregulowań, spójna sieć obszarów chronionych powstaje na całym obszarze wspólnoty europejskiej od 2004 roku. W skład tej sieci wchodzą obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Ptasią oraz specjalne Obszary Ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Obszary takie zostały w Polsce wyznaczone i zatwierdzone (OSO), zgłoszone (SOO) oraz negocjowane na wniosek organizacji pozarządowych (OSO i SOO). Tworzą one system obejmujący kilkanaście procent powierzchni kraju, w tym wszystkie parki narodowe, część parków krajobrazowych i rezerwatów oraz dość znaczną powierzchnię dotychczas praktycznie nie chronioną. Problem ustanowienia i utrzymania tych obszarów jest jednym z fundamentalnych kwestii dzisiejszej ochrony przyrody w Polsce. Na wschodnich rubieżach naszego kraju znajduje się kilkanaście obszarów Natura 2000, których zgodne ze standardami europejskimi utrzymanie wprost wymaga współpracy z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą. Specyficzny cel ochrony w przypadku obszarów Natura 2000 powinien być przedmiotem rozważań i uzgodnień podczas prac programowych ZPE. Już tu zatem wskazujemy na konkretną grupę zadaniową, wcale nie tylko o charakterze planistycznym. W latach osiemdziesiątych w Polsce pojawiły się pierwsze mniej lub bardziej oficjalne dokumenty strategiczne dotyczące ochrony środowiska. Ta historyczna już dziś spuścizna warta jest przypomnienia. Narastająca krytyka społeczna dotycząca stanu środowiska spowodowała opracowanie bodajże pierwszego w krajach Środkowej i Wschodniej Europy 9 programu ochrony środowiska przyrodniczego (1985 – 1988). Znaczna część tego dokumentu, znanego jako Narodowy Program Ochrony Środowiska jest aktualna do dziś, m. in. zawiera bardzo rozsądne zapisy dotyczące zaprzestania osuszających prac melioracyjnych, doprowadzenie do sytuacji umożliwiającej właściwe funkcjonowanie ekosystemów oraz usunięcie fizykochemicznych zagrożeń ludności. Program wielokrotnie koncentruje się na wschodnich rubieżach kraju, wspierając ideę Zielonych Płuc Polski. Program nie wszedł w fazę realizacyjną ze zrozumiałych względów politycznych. W znacznym stopniu idee tego Programu wzbogacone myślami działaczy ekologicznych tamtych czasów legły u podstaw Ustaleń Okrągłego Stołu (1989) podzespołu do spraw ekologii. Wśród 28 postulatów znalazł się także obszerny zapis dotyczący współpracy przygranicznej z propozycjami tworzenia funkcjonalnych obszarów bilateralnych i szerszych na styku cennych przyrodniczo obszarów leżących w Polsce i bezpośrednio za jej granicami. Można uznać, że postulaty te zrealizowano tylko częściowo. Za ważne dla Programu ZPE uznać należy także zadeklarowane wtedy przyjęcie zasad ekorozwoju w Polsce, przyjęcie nowego modelu gospodarki leśnej, przeprowadzenie powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (kompletnie zaniechanej) oraz utworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych (w pełnym tego słowa znaczeniu system ten dopiero obecnie jest dopięty). Prace te umożliwiły formalne sformułowanie celu jakim jest utworzenie ZPE. Najlepszym w ocenie bardzo znacznej liczby ekspertów okazał się dokument - Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęty przez Sejm w maju 1991 roku. Była ona formą przełożenia zapisów Okrągłego Stołu z uwzględnieniem celów operacyjnych. Na podstawie tego dokumentu Sejm przyjął w maju 1991 roku uchwałę w sprawie polityki ekologicznej. Zawiera ona do dziś aktualne zasady wzmocnienia roli ochrony środowiska i działań ekorozwojowych w celu poprawy jakości życia Polaków oraz zachowania zasobów przyrody, w szczególności dokument ten wskazuje pilne potrzeby unowocześnienia pakietu legislacji środowiskowej, prowadzenia wyceny strat środowiskowych, co powinno prowadzić do stymulowania proekologicznych zachowań podmiotów gospodarczych, ustalenia zasad kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego, rozwój systemu edukacji ekologicznej itd. Te i inne zapisy PEP I pozwoliły na sformułowanie w następnych latach szczegółowych i nowoczesnych dokumentów strategicznych. Część z nich bezpośrednio odnosi się do obszarów zainteresowania idei ZPE, a wszystkie analizują potrzeby, które powinny być tam uwzględnione. Komitet Prognoz przy Prezydium PAN opracował w 1994 roku Raport w sprawie opracowania długofalowej strategii rozwoju Polski na piętnaście lat. Jest to bardzo 10 optymistyczna prognoza rozwoju, w której wschodnie obszary stanowią „zielone zaplecze” i powinny być wykorzystane w celach turystycznych i rekreacyjnych. Silniejszym formalnie, bo przyjętym przez Rząd RP i Sejm rozwinięciem tego dokumentu była Strategia dla Polski z tego samego roku oraz Uchwała Senatu w sprawie polityki ekologicznej Państwa. Ustalenia zapisów zawartych w tych obszernych dokumentach potwierdzały deklarację podążania drogą zrównoważonego rozwoju jako drogą jedyną i realizowaną z pełnym świadomym i aktywnym udziałem całego społeczeństwa ponad interesami poszczególnych podmiotów w imię dobra przyszłych pokoleń. Należy w tym miejscu zauważyć, że tak jednoznaczne i prawie wszędzie powtarzane odwoływanie się do idei zrównoważonego rozwoju nie znalazło w Polsce uszczegółowienia w postaci koniecznych, surowych i niewygodnych pakietów ograniczeń, narzędzi ekonomicznych i fiskalnych. Sama definicja zrównoważonego rozwoju wciąż pozostaje nie uzgodniona a nawet rozumiana rozbieżnie. Jest to jedna z ważnych przyczyn trudności w uzgodnieniu priorytetów dla ZPE i jednocześnie zasadnicze zagrożenie dla środowiska w sytuacji gdyby zasady ZPE odbiegały od przyjmowanych w krajach regionu. Mowa oczywiście o niekorzystnych ekologicznie różnicach. Kolejnym poważnym dokumentem strategicznym była II Polityka Ekologiczna Państwa o podobnych wartościach, co Pierwsza, w której pojawiły się uporządkowane i wyposażone w narzędzia wykonawcze wszystkie zasady polityki ekologicznej zaczerpnięte zarówno ze Szczytu Ziemi jak i dokumentów unijnych. Dokument ten powstał w 2000 roku, program wykonawczy do II PEP na lata 2002 – 2010 przyjęto w 2002 roku zaś mutacje pod nazwą Polityka ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010 w 2003 roku. Są to podstawowe opracowania strategiczne bezpośrednio związane z ochroną środowiska i rozwojem zrównoważonym. Ich bogate zapisy zawierają wcześniej przyjęte deklaracje i uchwały, w tym tak ważną dla Programu ZPE deklarację Sejmu w sprawie obszaru Zielone Płuca Polski. Odnotować trzeba trafne i długo oczekiwane zapisy Krajowej Strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), gdzie istotną rolę przypisano ochronie pradolin i innych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych będących największym bogactwem obszaru ZPE. Dokumenty strategiczne dotyczące rozwoju społeczno-gospodarczego kraju w różny sposób uwzględniają aspekty środowiskowe. I tak Narodowy Plan Rozwoju 2004 – 2006 przyjęty przez Radę Ministrów w 2003 roku miał zawierać VI część dotyczącą ochrony środowiska. Niestety, okazała się niezgodna ze standardami UE i została wycofana. Ważną dla celów ZPE jest oś V, czyli Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ERDF). 11 Znajdują się tam zapisy o roli przygranicznych regionów w rozwoju gospodarczym Kraju, a zwłaszcza te mające przeciwdziałać marginalizacji tych terenów. Podstawowymi dokumentami regionalnymi tyczącymi się ochrony środowiska są wojewódzkie programy ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami oraz plany przestrzennego zagospodarowania województw. Są to dokumenty unacześniane co cztery lata, wciąż jeszcze mało spójne z PEP II oraz z Koncepcją Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Strategia i Program Zielonych Płuc Polski są bardzo dobrym wzorcem dla działań programowych ZPE. Obszar ZPP obejmuje znaczną część ZPE, charakter krajobrazu jest zbliżony. Ostatni ze wspomnianych dokumentów właśnie jest przygotowywany, zatem istnieje także zgodność chronologiczna. Oryginalne zapisy przeformułowano tak, by mogły być odnoszone do obszaru ZPE. Dotyczą najpierw Strategii, potem Programu. W Strategii sformułowano następujące cele rozwoju i priorytety: podstawowe cele rozwoju, czyli: tworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód i zasobów naturalnych (ekorozwój); tworzenie możliwości awansu cywilizacyjnego społeczności lokalnych; aktywizacja gospodarcza zharmonizowana z wymaganiami środowiska przyrodniczego (trwały, zrównoważony rozwój); priorytetowe działania stymulujące rozwój obszaru , czyli: podniesienie poziomu cywilizacyjnego poprzez rozwój edukacji; wprowadzanie nowych technologii; zwiększanie i usprawnianie dostępności komunikacyjnej. główne siły motoryczne rozwoju obszaru, czyli: wzrost oddziaływania odpowiednio wzmocnionych aglomeracji, które swym wpływem powinny przyczynić się do konsolidacji obszaru; rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej o najwyższym standardzie; rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego kluczowy element rolnictwa zintegrowanego opartego na wielofunkcyjnym modelu rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniający rozwój agroturystyki; pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę oraz energię, przy równoczesnych zabezpieczeniach systemów unieszkodliwiania ścieków i odpadów. 12 Ponadto jako szczególny priorytet Strategia przyjmuje pełne wykorzystanie w rozwoju współpracy międzynarodowej, w szczególności dotyczącej porozumień i programów w zakresie ochrony środowiska i funkcjonowania gospodarki. Wytyczone kierunki i cele, zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, pozwalają uznać ten obszar jako potencjalną składową Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 oraz ECONET EUROPA, a także jako fragment Zielonych Płuc Europy i Zielonego Pierścienia Bałtyku, co daje mocne podstawy efektywnej współpracy transgranicznej. Uszczegółowienie oraz rozwinięcie celów i priorytetów rozwoju nastąpi w ramach opracowania dziesięciu sektorowych programów strategicznych dotyczących: ochrony środowiska przyrodniczego; ochrony i racjonalnego wykorzystania zasobów wodnych; usprawnienia gospodarki odpadami; poprawy warunków życia; zagospodarowania walorów turystycznych; rozwoju gospodarczego wogóle; rozwoju sieci trangranicznych; rozbudowy sieci zasilania energetycznego; racjonalizacji gospodarki wodno-ściekowej; promocji i marketingu. Tu mamy więc pierwsze, szersze wyszczególnienie działań do wykonania w ramach współpracy ZPE. Grupy zadaniowe z powyższym związane, koncentrują się na sprawach wynikających bezpośrednio z misji Porozumienia ZPP, której celem jest przede wszystkim promocja tego obszaru i wspieranie działań na rzecz jego zrównoważonego rozwoju. Większość działań rekomendowanych jest głównie administracji rządowej i innym organom centralnym. Dla układu samorządowego program pełni przede wszystkim funkcję inspirującą i koordynacyjną, a także jest ważnym instrumentem organizującym wspieranie rozwoju Zielonych Płuc Polski. Cel generalny (wizja) Ramowego programu brzmi następująco: Zielone Płuca Polski są unikalną, wzorcową strefą bezpieczeństwa ekologicznego ochrony dziedzictwa kulturowego, obszarem współdziałania tworzących ją regionów oraz przyjaznej współpracy międzynarodowej w skali europejskiej. Można to powtórzyć w odniesieniu do ZPE. Wyróżniono cele strategiczne (I-VII) i cele operacyjne: 13 I. Wzrost konkurencyjności obszaru w Polsce oraz przestrzeni Europejskiej poprzez: tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności obszaru o szczególnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych i kulturowych, sprzyjających rozwojowi rolnictwa ekologicznego, przedsięwzięć o wysokich technologiach oraz turystyki i wypoczynku; umożliwienie wykorzystywania obszaru jako unikalnej, wzorcowej strefy bezpieczeństwa ekologicznego w skali krajowej i międzynarodowej; rozwijanie przyjaznej i efektywnej współpracy międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem współdziałania transgranicznego. II. Ożywienie i proekologiczne ukierunkowanie społeczno - gospodarczego rozwoju obszaru poprzez: pobudzanie i wspieranie działań ukierunkowanych na tworzenie szans rozwoju gospodarczego oraz możliwości awansu cywilizacyjnego mieszkańców bez szkód dla środowiska; uwzględnienie zasady zrównoważonego rozwoju w projektach dokumentów strategicznych o zasięgu lokalnym. III. Wzmocnienie walorów środowiska naturalnego i kulturowego poprzez: stymulowanie i koordynowanie działań zmierzających do tworzenia nowych obszarów chronionych; intensyfikację zalesień; edukację na rzecz ochrony różnorodności kultur oraz ich dziedzictwa. IV. Zapewnienie spójności w różnorodności oraz tożsamości i pozytywnego wizerunku obszaru poprzez: rozwijanie współpracy samorządów regionalnych i lokalnych, administracji rządowej, towarzystw kulturalnych i naukowych oraz regionalnych i lokalnych środków masowej komunikacji; podejmowanie działań sprzyjających identyfikacji mieszkańców tego obszaru z ideą ZPP. V. Doskonalenie i promocja “produktu regionalnego” ZPP poprzez: inspirowanie i koordynowanie działań z zakresu marketingu terytorialnego sprzyjających rozwojowi obszaru ZPP; wprowadzanie regionalnych standardów ekologicznych i przestrzennych. VI. Uwzględnienie obszaru w polityce przestrzennej i regionalnej państwa poprzez: 14 działania na rzecz wspólnej rządowej i samorządowej polityki regionalnej obszaru, na którym istnieją szczególnie korzystne warunki do modelowej realizacji zasad rozwoju zrównoważonego; działania na rzecz wyodrębniania regionalnej specyfiki zarządzania zasobami środowiska. VII. Podnoszenie poziomu wiedzy o rozwoju zrównoważonym poprzez: popularyzowanie wiedzy o idei ZPP/ZPE na wszystkich poziomach edukacji i wychowania w zakresie ekologii, ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego; organizowanie działalności badawczo-rozwojowej. W sensie merytorycznym problematyka ekologiczna, ekorozwojowa i pro zdrowotna ważna dla celów Programu ZPE obejmuje bardzo szeroką gamę zagadnień. Najwięcej z nich zapisały kolejne mutacje PEP. Przytaczamy najważniejsze. Polityka ekologiczna powinna dokonywać się poprzez zmiany modelu produkcji i konsumpcji tzn. zmniejszanie materiałochłonności, energochłonności, wodochłonności i stosowanie dobrych praktyk oraz przyjaznych środowisku technik. Obszar ZPE ma znacznie lepsze możliwości w tym zakresie niż reszta Środkowej Europy. Aspekty ekologiczne powinny być obligatoryjnie włączane do polityk sektorowych a także programów rozwoju regionalnego i lokalnego. Ten ważny postulat wciąż jest niedostatecznie wypełniany, w szczególności w polskiej części obszaru ZPE jest traktowany typowo deklaratywnie. Rynek powinien być aktywizowany do działań na rzecz środowiska. M.in. mowa tu o tworzeniu „zielonych konsumentów, zawodów”, likwidacja partnerstwo subsydiów z szkodliwych biznesem, dla kształtowanie środowiska, postaw zarządzanie środowiskowe, odpowiedzialność za skutki środowiskowe realizowanych przedsięwzięć. Można sobie wyobrazić na obszarze ZPE, szeroką gamę możliwości włączenia instytucji finansowych do wspierania na zasadach rynkowych przedsięwzięć w ochronie środowiska i na rzecz rozwoju zrównoważonego. Potrzebne są nowe mechanizmy ekonomiczne i systemy finansowania. Proekologiczne obszary funkcjonalne na wschodnich rubieżach Polski powinny z nich szczególnie skorzystać. Przewiduje się bowiem, regionalizację opłat za korzystanie ze środowiska. W zakresie wzmocnienia instytucjonalnego szczególnie ważne powinno być utworzenie proekologicznych administracji zlewniowych oraz wzmocnienie a może nawet zreformowanie służb inspekcji środowiska. Bardzo ważne jest tu przekazanie tym 15 wzmocnionym komórkom zadań związanych z realizacją międzynarodowych konwencji ekologicznych. Służby tego rodzaju praktycznie (w terenie) nie funkcjonują – trudno sobie wyobrazić nadzór nad realizacją Programu ZPE(ZPP) zawierającego znaczące aspekty pro środowiskowe bez możliwości egzekwowania wyników. Kwestie związane z komunikacją społeczną. W Polsce formalnie system ten już działa, ale daleki jest od doskonałości. Przy niskiej świadomości ekologicznej rolników, przeważających na obszarze ZPE punkt ten jest szczególnie istotny. Chodzi tu nie tylko o sprawne udostępnianie informacji o środowisku przez urzędy administracji publicznej, ale o powołanie i zapewnienie funkcjonowania stałych ciał konsultacyjnych zajmujących się problematyką ekologiczną. Problematyka ładu przestrzennego i racjonalnego użytkowania terenu – to jedno z najważniejszych zadań w znacznym stopniu warunkujące sukces idei ZPE. Konieczna jest zmiana przepisów w tym względzie gdyż są one w Polsce szczególnie nieudane. W tym samym czasie występuje potrzeba weryfikacji starych planów przestrzennego zagospodarowania, w tym także wojewódzkich i poddania ich procedurze oceniania środowiskowego. Wreszcie arsenał narzędzi quasi planistycznych, wiązanych z ochroną środowiska powinien być rozszerzony zgodnie z inicjatywami UE. Proces OOS powinien być traktowany jako fundament decyzyjny, rozwijane powinny być dobrowolne systemy zarządzania pro środowiskowego. Techniki i technologie innowacyjne uwzględniające korzyści środowiskowe. Oczekuje się tu szerokiej inicjatywy regionalnej związanej ze specyfiką zasobów środowiska, tradycji i preferencji społecznych. W dziedzinie współpracy międzynarodowej priorytetowo należy traktować współpracę dwustronną w dziedzinie ochrony środowiska z tymi państwami, które są lub mogą w najbliższym czasie stać się naszymi strategicznymi partnerami. W dziedzinie ochrony dziedzictwa przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody polskie dokumenty strategiczne podnoszą kwestię wzrostu lesistości (do 30%), ochronę terenów wodno-błotnych, utworzenie sieci obszarów Natura 2000 oraz poprawę stanu czystości wód powierzchniowych. W dziedzinie zrównoważonego wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii ważne są działania na rzecz kontroli wodochłonności, energochłonności i materiałochłonności, tworzenie nowej struktury organizacyjnej z bazą danych o pro środowiskowych technologiach (wykorzystując kryteria BAT). Odrębnym zagadnieniem jest wykorzystanie odnawialnych źródeł energii. 16 Polska Polityka Ekologiczna zdecydowanie wspiera zasady bezpieczeństwa ekologicznego i sprawiedliwości ekologicznej. Poza kwestiami jakości wód, w tym pitnych, powietrza i standardów usuwania odpadów, rosnące znaczenie mają nowoczesne systemy ochrony przed hałasem, promieniowaniem elektromagnetycznym, obecnością szkodliwych chemikaliów w środowisku oraz unikanie poważnych awarii przemysłowych. Jednym z priorytetowych zadań dla współpracy w ramach ZPE w tej grupie jest przeciwdziałanie globalnemu ociepleniu oraz łagodne dostosowywanie się do jego nieuchronnych następstw. Tak wiec założenia ZPE wspierają działania przyczyniające się do zastępowania wykorzystania zasobów nieodnawialnych zasobami odnawialnymi, albowiem promują ekstensywny, ale nowoczesny, sposób wykorzystania tych zasobów oraz dbanie o ich odnawialność jako gwarancję dobrobytu. Jednocześnie wskazuje się na potrzebę wprowadzania rozwiązań ekoinnowacyjnych. Dobrym przykładem jest np. rozwijanie energetyki ze źródeł odnawialnych oraz indywidualnych systemów sanitacji wód. Podkreślić należy zgodność z zapisami dokumentów strategicznych odnoszących się do ochrony konserwatorskiej oraz gatunkowej. Należy stwierdzić, że idea i litera dokumentów ZPE nie narusza uzgodnień dotyczących sieci obszarów NATURA 2000 w Polsce, więcej umożliwia korektury zasięgu tych obszarów i umożliwia zapewnienie im korzystnych buforów (otulin) ze strony wschodniej. Problemy pojawiają się w zakresie promowania określonych działów gospodarki (w tym także turystyki i specjalistycznego rolnictwa) oraz w dziedzinie nadzoru i kontroli. Tak więc liczyć można, że wdrożenie zasad ZPE wzmocni: racjonalne wykorzystanie zasobów, zwłaszcza przestrzeni i zasobów biosfery; korzystną zmianę trendów konsumpcyjnych; wprowadzanie technologii i technik przyjaznych środowisku; poprawę ładu przestrzennego; podnoszenie świadomości i wiedzy ekologicznej. Zasady ZPE w większości aspektów odnoszą się do podstawowych haseł zrównoważonego rozwoju. Większość zapisów ZR jest z nimi zgodna. Dokumentuje to poniższa tabela. Wyszczególnione zasady są nieznaczną modyfikacją preambuły do dokumentów końcowych konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Zasada zrównoważonego rozwoju Relacja do zasad ZPE 1. Wszyscy ludzie mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą. Jednakowe traktowanie zarówno mieszkańców regionu, jak i przybyszy 17 2. Państwa zobowiązują się że ich działalność nie spowoduje zniszczeń środowiska naturalnego innych państw, w tym ościennych. Jedna z podstaw ZPE. 3. Prawo i działalność gospodarcza powinny być tak prowadzone by zapewnić potrzeby rozwojowe i zasoby środowiska dla przyszłych pokoleń. Fundament ZR i ZPE. 4. Ochrona środowiska musi być traktowana łącznie z innymi Wdrażanie idei ZPE powinno wskazać procesami rozwojowymi. potrzebę takiego działania. Dziś jest to zasada zwykle nie przestrzegana. 5. Likwidacja ubóstwa jest integralnym zadaniem Ubóstwo jest problemem na obszarze zrównoważonego rozwoju, służy ochronie środowiska w ZPE. Należy dostrzec związki każdym aspekcie. pomiędzy nim i ZR. 6. Pierwszeństwa we wsparciu międzynarodowym należy Oczekiwany efekt tworzenia ZPE. udzielać państwom rozwijającym się, które wykazują różnego rodzaju opóźnienia we wdrażaniu zasad zrównoważonego rozwoju. 7. Należy eliminować modele produkcji i konsumpcji zakłócające zasady ZR. Druga faza działań ZPE. 8. Rozwój nauki i techniki powinien wspomagać wdrażanie zrównoważonego rozwoju. Rola nauki i techniki została wyeksponowana, także w sensie proekologicznym. 9. Dostęp do informacji o stanie środowiska i działaniach na rzecz jego poprawy a także udział społeczeństwa w rozwiązywaniu kwestii środowiskowych jest fundamentem wdrażania ZR. Nastąpi wyraźny wzrost form i intensywności komunikacji społecznej. 10. Państwa powinny wzbogacać swe prawne podstawy ochrony środowiska korzystając z dorobku międzynarodowego ale zachowując odrębność wynikającą z różnic. Zasada ta szczególnie dotyczy ZPE. 11. Relacje międzynarodowe służące ochronie środowiska powinny odbywać się dzięki dwu i wielostronnym porozumieniom, dotyczy to np. kwestii wymiany handlowej, ale tez odpowiedzialności za szkody środowiskowe, wspólnego zapobiegania zagrożeniom regionalnym i globalnym, sprzeciwianiu się i zapobieganiu transferowi substancji i technologii powodujących poważne zagrożenie środowiska. Aspekty te powinny znaleźć się w szczegółowych zapisach o współpracy a także stanowić materialny, trwały rezultat współpracy w ramach ZPE 12. Należy dążyć do internalizacji kosztów środowiskowych oraz używania instrumentów ekonomicznych zgodnie z W praktyce wycen strat środowiskowych te instrumenty są 18 zasadą „zanieczyszczający płaci”. jeszcze bardzo rzadko stosowane we wszystkich krajach regionu. 13. Wewnętrznym instrumentem kontroli środowiskowej powinien być system ocen oddziaływania na środowisko, dla konkretnych inwestycji, planów, programów i strategii. Polska stanowczo to sugeruje. 14. Należy budować system natychmiastowego powiadamiania o nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, także w stosunkach międzynarodowych. Postulat do pilnego wdrażania. 15. Ochrona środowiska powinna eksponować rolę kobiet i młodzieży. Obszar ZPE wyraźnie predestynuje te grupy społeczeństwa. 16. Należy dostrzegać znaczenie tradycji i kultury we wdrażaniu ZR. Jedno z fundamentalnych, na razie ogólnych założeń ZPE. 17. Rozwój zrównoważony jest w antagonistycznej sprzeczności z militaryzacją oraz prowadzeniem wojen. Pokój, rozwój i ochrona środowiska są współzależne i niepodzielne. Bez uwag. 18. Rozwiązywanie wszelkich sporów środowiskowych powinno odbywać się na drodze pokojowej, z zachowaniem zasad demokratycznego dialogu i poszanowaniem tych i innych deklaracji zrównoważonego rozwoju. Zacieśnienie kontaktów może „otworzyć” listę takich konfliktów. Muszą być rozwiązywane w zapisany obok sposób. 19. Nie ma uniwersalnej filozofii ochrony środowiska i Porozumienie ZPE nie powinno być przyrody, wszelkie nadbudowy światopoglądowe zmierzające okazją do sporów ideologicznych do celów ZR traktowane są równorzędnie. dotyczących kwestii ekologicznych. 20. Społeczeństwa lokalne mają prawo do ustanawiania zasad Jedna z zasad tego rodzaju porozumień wynikających z uwarunkowań historycznych i własnych funkcjonalno-regionalnych. zdrowych ambicji. 21. Zasoby środowiska świata, zarówno odnawialne jak i nieodnawialne, powinny być traktowane jako dobro ogólnoludzkie i wykorzystywane zgodnie z zasadami ZR. Teza do działań edukacyjnych. Grupy zadaniowe zgodne z założeniami ZPE Podstawowym problemem w przypadkach uzgadniania rzeczowej strony porozumień regionalnych o charakterze funkcjonalnym, a zwłaszcza o charakterze z założenia ograniczającym swobodę gospodarowania jest uzgodnienie wspólnych interesów w tym względzie, gdyż w warunkach ograniczoności zdecydowanie ostrzej pojawia się problem międzynarodowej, a nawet regionalnej konkurencji. W przypadku ZPE jest to wyraźnie 19 widoczne, więcej występuje także problem niskiej inicjalnej pojemności inwestycyjnej terenu oraz cała mozaika trudności wynikających z braków komunikacji społecznej, niedrożności politycznej itd. ZPE mają także swoisty problem dotykania bliskich interesów mocarstwa. Na tle analizy regionu delimitowanego administracyjnie zidentyfikowano kilka potencjalnych zagregowanych kierunków rozwojowych. Zostały one zapisane jako priorytety, z podzieleniem wewnętrznym na grupy zadaniowe. Pierwszym priorytetem jest wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Należy to rozumieć jako wzrost konkurencyjności w stosunku do obszarów metropolitalnych czterech państw, z oczywistym rozumieniem Rosji jako „balkonu” kaliningradzkiego. Problem relatywnego zacofania gospodarczo-społecznego terenów przygranicznych nie jest obcy ani Polsce, ani Białorusi, ani Ukrainie. W pewnym sensie dotyczy także części Litwy oraz całego Obwodu Kaliningradzkiego. Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się coraz ostrzejszych kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne skutki środowiskowe. Pod względem zadaniowym priorytet ten ma być osiągany dzięki poprawie warunków rozwojowych dla turystyki, w tym kwalifikowanej, poprawie dostępności terenu oraz poprawie możliwości rozwoju przedsiębiorczości w ogóle. Bardzo istotnym z ekologicznego punktu widzenia jest priorytet drugi dotyczący jakości życia. Mowa tu wprost o poprawie stanu środowiska, przede wszystkim w rozumieniu emisyjnym oraz o poprawie bezpieczeństwa cywilnego i bezpieczeństwa granic. Ważnym aspektem jest wzmocnienie ochrony przeciwpowodziowej. Trzecim priorytetem jest współpraca społeczności lokalnych, w tym rozwój kontaktów i inicjatyw lokalnych. Tu lista możliwości jest najdłuższa, a ograniczenia powinny być budowane dzięki wysokim standardom ekologicznym. Należy zaznaczyć, że drugi priorytet zdecydowanie wspiera bezpośrednio realizację zasad zrównoważonego rozwoju a trzeci generalnie, choć pośrednio także, choć oczywiście w pełni jego następstwa dla środowiska ocenić będzie można po rozwinięciu grup zadaniowych w konkretne zadania. Priorytety i grupy zadaniowe są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną specyfiką, nawet odrębnością oraz z tradycją, kulturą oraz historią. W mniejszym stopniu dostrzec można szanse na gospodarcza integrację terenu z wykorzystaniem obecnego stanu, nie zawsze zgodnego z koncepcjami planów oraz ambicjami 20 mieszkających tu ludzi wyrażanymi przez samorządy. W sensie sektorowym można stwierdzić, że fundamentami aktywności gospodarczej powinny być: zrównoważony rozwój gospodarki wiejskiej (rolnictwa) z wprowadzaniem nowych aktywności gospodarczo społecznych; ochrona zasobów środowiska (zwłaszcza wód, powietrza i bogactw biosfery w celu przekazania ich przyszłym pokoleniom, ale też z założeniem wykorzystania ich dla potrzeb dzisiejszego społeczeństwa; innowacyjność w zakresie infrastruktury; rozwój usług niematerialnych szybszy niż na terenach zewnętrznych; zrównoważony rozwój gospodarki morskiej. Wszystko to, nawet bez uruchamiania systemów kontrolnych, nie powinno spowodować znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu w rozumieniu uszczuplania zasobów i walorów środowiska abiotycznego i biotycznego a także krajobrazu kulturowego. W tym ostatnim zakresie spodziewać się należy zmian pozytywnych dzięki wzmocnieniu działań na rzecz poprawy ładu przestrzennego, co jest na obszarze ZPE szczególnie ważne. Stosunkowo większe zagrożenia pojawić się mogą w rezultacie realizacji zadań inwestycyjnych oraz przyspieszonego rozwoju niektórych branż oraz w niektórych regionach. Należy stwierdzić, ze struktura przyrodnicza terenu sprzyja oszczędzającej środowisko działalności w zakresie organizacji systemów infrastrukturalnych, zarówno krajowych i międzynarodowych, jak i lokalnych. W szczególności rozwijanie kierunków równoleżnikowych w stosunku do tej struktury jest korzystniejsze dla środowiska niż kierunków południkowych. Sprzyjającą okolicznością jest także występowanie dużych obszarów o charakterze buforowym dających możliwość prowadzenia manewrów lokalizacyjnych. Program zakłada także pewną koncentracje realizacji materialnych w sąsiedztwie granic – można tam wskazać miejsca i rejony, gdzie takie przedsięwzięcia nie będą miały znaczących negatywnych skutków środowiskowych. Poniżej zestawiono spodziewane korzyści i zagrożenia środowiskowe związane z zapisanymi priorytetami. Zapisy te mogą zostać zaopatrzone w indeksy kwantyfikacyjne po ustaleniu, choćby zgrubnym, poziomu finansowania tych priorytetów. Tablica ta powinna być także wykorzystana do zestawienia ważnych działań mitygacyjnych. 21 Priorytety ZPE Wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych 1. Rozwój przedsiębiorczości Korzyści dla Zagrożenia środowiska, ładu środowiska przestrzennego i zdrowia dla Uwagi uwarunkowania i Nowe lokalizacje na terenach cennych przyrodniczo Poważniejsze inwestycje skoncentrowane tylko w pasie przygranicznym 2. Rozwój turystyki Rozwój turystyki łagodnej dla środowiska, agroturystyki, ekoturystyki, turystyki kwalifikowanej związanej z kulturą , dziedzictwem narodowym, wymianą transgraniczną Rozbudowa ośrodków pobytowych na terenach cennych przyrodniczo Teoretyczna pojemność turystyczna terenu jest wykorzystana w kilkunastu procentach, nie ma zagrożenia nadmiernym rozwojem penetracji turystycznej Poprawa jakości takiego dostępu jest korzystna ekologicznie, zwłaszcza poprawa zaopatrzenia w wodę, rozwój energetyki odnawialnej Nowe trasy dojazdowe do nowych przejść granicznych zazwyczaj wywołują konflikty środowiskowe, Najpoważniejszy problem z przekraczaniem cennych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych (konflikty z obszarami NATURA 2000 – vide Rospuda) Rozległe korzyści Problemy z lokalizacją obiektów gospodarki odpadowej i wodnościekowej Potrzeba kompleksowego programu ochrony środowiska i wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju, konieczne wprowadzenie ich do dokumentów strategicznych sektorowych oraz 3. Wzrost dostępności obszaru rozumiany szeroko, chodzi także o dostęp do mediów technicznych Poprawa jakości życia 1. Ochrona środowiska w ogóle Wprowadzenie nowych technologii, w tym ekoinnowacji, rekultywacja terenów, rewitalizacja, poprawa ładu przestrzennego 22 planów przestrzennego zagospodarowania 2. Bezpieczeństwo granic Ograniczenie możliwości przenikania substancji i urządzeń szkodliwych dla środowiska i ludzi 3. Inicjatywy integracyjne, Wymiana doświadczeń Brak zagrożeń w zakresie ochrony środowiska, wspólne standardy, monitoring, porozumienia w sprawie obiektów chronionych, edukacja ekologiczna Współpraca regionalna i lokalna, naukowa, techniczna kulturalna edukacyjna, pomoc organizacyjna i techniczna Praktycznie tylko korzyści w dziedzinie ochrony środowiska, poprawa świadomości ekologicznej i ładu przestrzennego Należy także wydzielić obszary Brak zagrożeń Brak zagrożeń transgraniczne o Transfer informacji w warunkach ZPE powinien przynieść prawie wyłącznie korzyści środowiskowe Potrzebny program współpracy w dziedzinie ochrony środowiska wyróżniających się walorach przyrodniczych i poważnych możliwościach rozwoju poprzez turystykę, zwiększenie wymiany kulturalnej, prowadzenie wspólnych przedsięwzięć proekologicznych, usprawnienia dostępu i poprawę infrastruktury komunalnej. Obszary te to: 1. Zalewy i Mierzeje Bałtyckie ( Wiślany i Kuroński, Sambia) – PL, RUS, LT 2. Hydrowęzeł Kanału Augustowskiego – PL, LT, BY, RUS 3. Puszcza Białowieska – PL, BY 4. Pobuże Podlaskie – PL, BY 5. Polesie Włodawskie – PL, BY, UA 6. Obniżenie Dubienki – PL, UA 7. Roztocze – PL, UA Dla każdego z nich można zapisać cele szczegółowe rozpoczynając od organizacji systemu ochrony przyrody i krajobrazu oraz liczne, konkretne zadania materialne, także o charakterze wspólnych inwestycji i porozumień podwyższających standardy ekologiczne, a wiec także standardy życia mieszkańców. Obszary te zajmują około 1/4 terenu ZPE, co świadczy o ich decydującym znaczeniu dla zachowania trwałości całego obszaru funkcjonalnego. 23 W obecnej sytuacji gospodarczo-politycznej największe szanse szybkiej i korzystnej, a przy tym zgodnej z zasadami rozwoju zrównoważonego realizacji ma turystyczne udrożnienie Kanału Augustowskiego i stworzenie szlaku wodnego od Narwi do Niemna. Należy niezwłocznie wykorzystać fakt sprawnego przeprowadzenia najważniejszych prac po stronie białoruskiej. Z drugiej strony można wskazać węzły koncentracji przedsiębiorczości, także produkcyjnej, związane z najważniejszymi szlakami przekraczającymi granice (korytarz elbląskokaliningradzki, główne przejście na Litwę w Budzisku, brama brzeska oraz korytarz chełmsko-rawski). Wreszcie można przedstawić grupy zadaniowe według kryteriów kreacji. Mowa o przedsięwzięciach retardacyjnych oraz progresywnych. Te pierwsze powinny przynieść szybkie efekty ekonomiczne bez szkód dla środowiska. Mowa np. o zwiększeniu liczby przejść granicznych, w tym turystycznych i wodnych (tez morskich), liberalizacji przepisów o wymianie turystycznej oraz działalności gospodarczej prowadzonej przez cudzoziemców.
