Badanie_wad_postawy_ciala

Badanie wad postawy ciała u dzieci metodą Kasperczyka
W badaniu wzięło udział 60 uczniów ze Szkoły Podstawowej w Strzelcach.
Były to dzieci w wieku od 7 lat do 11lat .
Przed przystąpieniem do badań przeprowadzono krótką rozmowę na temat
zakresu badań i postawy ciała. Następnie dokonano oceny postawy ciała metodą
punktową według Kasperczyka. Przeprowadzono również testy funkcjonalne
elastyczności mięśni.
Oceniając elementy postawy zwracano uwagę na występujące wady, ich
lokalizację oraz charakter i wielkość. Podczas badania obserwowano wybrane
elementy budowy ciała. Były to:
1.w płaszczyźnie strzałkowej – głowa, barki, łopatki, klatka piersiowa, brzuch
i plecy.
2.w płaszczyźnie czołowej (w ustawieniu przodem)- barki, klatka piersiowa,
kolana.
3. w płaszczyźnie czołowej ( w ustawieniu tyłem)- barki, łopatki, kręgosłup.
Schemat badania postawy ciała wg Kasperczyka
Skala punktów przedstawia się następująco:
0 pkt. –prawidłowy układ ocenionego elementu,
1pkt. –niewielkie odchylenie od stanu prawidłowego
2 lub 3 pkt. –znaczne odchylenie od stanu prawidłowego
I. USTAWIENIE GŁOWY
0pkt – ustawienie prawidłowe: nos nie jest wysunięty poza górną część
rękojeści mostka
1pkt – wysunięta do przodu : twarz nie jest wysunięta poza pion
przechodząc przez rękojeść mostka
2pkt – silnie wysunięta do przodu
II. USTAWIENIE BARKÓW
0pkt – stan prawidłowy barki ustawione symetrycznie w płaszczyźnie
czołowej, a w płaszczyźnie strzałkowej ich szczyt znajduje się na tylnej
części szyi
1pkt – asymetryczne lub lekko wysunięte do przodu
2pkt – silnie asymetrycznie wysunięte do przodu, szczyt barków znajduje
się przed konturem szyi
III. USTAWIENIE ŁOPATEK
0pkt – łopatki tworzą jednolitą płaszczyznę pleców
1pkt.łopatki odstają od płaszczyzny pleców na więcej niż jeden palec
2pkt. – łopatki odstają od płaszczyzny palców na więcej niż dwa palce
IV. USTAWIENIE I KSZTAŁT KLATKI PIERSIOWEJ
0pkt. – klatka piersiowa dobrze wysklepiona: najdalej wysunięto ku
przodowi częścią ciała jest przednia ściana klatki piersiowej
A)klatka piersiowa szewska:
1pkt – spłaszczona
2pkt – płaska ze śladami krzywizny
3pkt – szewsko- lejkowata
B)klatka piersiowa kurza:
1pkt – niewielkie zmiany
2pkt – kurza ze śladami krzywizny
3 – kurza z dużymi zmianami w postaci różańca pokrzywiczego lub
bruzdy Harrisona
V. USTAWIENIE BRZUCHA
0pkt – brzuch płaski
1pkt – brzuch uwypuklony, nie wysunięty poza linię klatki piersiowej
2pkt – brzuch uwypuklony, wysunięty poza linię klatki piersiowej
VI. UKSZTAŁTOWANIE KIFOZY PIERSIOWEJ
0pkt – łagodnie zarysowany kształt kifozy piersiowej
A)kifoza piersiowa zwiększona
1pkt – kifoza piersiowa powiększona
2pkt – kifoza piersiowa silnie powiększona
3pkt – utrwalona hiperkifoza
B)kifoza piersiowa zmniejszona
1pkt – kifoza piersiowa spłaszczona
2pkt – kręgosłup prosty, plecy płaskie
VII. UKSZTAŁTOWANIE LORDOZY LĘDŹWIOWEJ
0pkt – łagodnie zarysowany kształt lordozy lędźwiowej
1pkt – lordoza lędzwiowa nieznacznie pogłębiona
2pkt – lordoza lędzwiowa silnie pogłębiona
3pkt – utrwalona kiper lordoza
VIII. BOCZNE SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA
(SKOLIOZY)
0pkt – kręgosłup prosty
1pkt – skolioza niewielkiego stopnia
2pkt – skolioza znacznego stopnia z rotacją
3pkt – skrzywienie dużego stopnia z garbem żebrowym
IX. USTAWIENIE KOLAN
0pkt – kończyny proste, kolana i pięty przylegają do siebie
A)kolana szpotawe
1pkt – kolana nie przylegają do siebie(odstęp wynosi ponad 1 cm)
2pkt – silnie szpotawe kolana nie przylegają do siebie
(odstęp ponad 3 cm)
B)kolana koślawe
1pkt – przyśrodkowe kostki oddalone od siebie o ponad 1 cm
2pkt – kolana silnie koślawe, odstęp między kolanami przyśrodkowymi
wynosi ponad 3 cm
X.WYSKLEPIENIE STOPY
0pkt – stopa dobrze wysklepiona
1pkt – stopa spłaszczona
2pkt – stopa płaska
3pkt – stopa płaska koślawa
Wykonano również testy długości mięśni.
I. PIERSIOWY WIĘKSZY(m. pectoralis major)
Pw: Leżenie tyłem na brzegu kozetki.
Wykonanie: Kończyna testowana odwiedzona do kąta 90 i zgięta w
stawie łokciowym i maksymalnie zrotowana na zewnątrz. Badając
mięsień, jedną ręką stabilizuje się okolicę mostkową klatki piersiowej, a
drugą ( chwyt poniżej stawu łokciowego) wykonuje się powolne
odwiedzenie horyzontalne.
INTERPRETACJA: Za normę uznaje się jak ramię opada poniżej
płaszczyzny stołu rehabilitacyjnego.
II. NAJSZERSZY GRZBIETU(m. latissimus dorsi)
Pw: Leżenie tyłem, z kończynami dolnymi zgiętymi w stawach
kolanowych i biodrowych.
Wykonanie: Ramię po stronie testowanej uniesione powyżej barku i
maksymalnie zrotowane na zewnątrz. Badając mięsień, jedną ręką
stabilizuje się boczną stronę klatki piersiowej po stronie badanej, a drugą
ręką (chwyt ramienia osoby badanej powyżej stawu łokciowego) powoli
wykonuje się maksymalne zgięcie stawu ramiennego.
Interpretacja: Zwiększenie lordozy lędźwiowej w trakcie ruchu jest
równoznaczne z występowaniem skrócenia mięśnia najszerszego
grzbietu.
III. BIODROWO-LĘDZWIOWY(m. iliopsoas)
Pw: Leżenie tyłem na brzegu kozetki.
Wykonanie: Badany przyciąga rękami do klatki piersiowej kończynę
nie testowaną, zgiętą w stawie kolanowym. Noga testowana swobodnie
zwisa poza stołem rehabilitacyjnym.
Interpretacja: Jeśli udo kończyny testowanej znajduje się w
przedłużeniu tułowia lub trochę poniżej, a podudzie nie prostuje się w
kolanie, uznaje się to za normę. Jeśli natomiast kończyna nie testowana
unosi się powyżej poziomu tułowia, to świadczy to o przykurczu mięśnia
biodrowo-lędźwiowego.
IV. GRUSZKOWATY(m. piriformis)
Pw: Leżenie przodem, kończyna dolna zgięta pod kątem 90 w stawach
kolanowych.
Wykonanie: Wykonuje się swobodny ruch kierując pięty na zewnątrz (
rotacja wewnętrzna w stawie biodrowym ).
Interpretacja: Terapeuta będący za pacjentem w trakcie testu ocenia,
po której stronie podudzie znajduje się wyżej, co wiąże się z przykurczem
mięśnia gruszkowatego (norma rotacji 45stopni ).
V. PROSTY UDA (m. rectus femoris)
Pw: Leżenie przodem, kończyna dolna nie testowana znajduje się poza
kozetką zgięta w stawie biodrowym i kolanowym, oparta o podłoże.
Wykonanie: Osoba badająca stoi po stronie kończyny dolnej
testowanej i wykonuje zgięcie stawu kolanowego w kończynie
testowanej.
Interpretacja: Dotknięcie pięta pośladka, uważa się za normę.
VI. KULSZOWO-GOLENIOWE: dwugłowy uda,
półbłoniasty, półścięgnisty (mm. Biceps femoris,
semimembranosus, et semitendinosus)
Pw: Leżenie tyłem.
Wykonanie: Badający unosi wyprostowaną kończynę badaną w górę ze
stopą zgiętą grzbietowo.
Interpretacja: Jeśli można wykonać ruch kończyną do kąta 90 to
można uznać to za normę. Jeżeli natomiast ból po stronie uda narasta
stopniowo, występuje tzw. ”miękki stop” i nie można wykonać ruchu do
kąta 90 stwierdza się przykurcz tej grupy mięśniowej.
VII. CZWOROBOCZNY LĘDŹWI (quadratus lumborum)
Pw: W staniu (najlepiej przy ścianie, co pozwala wyeliminować
współruchy – zginanie lub prostowanie tułowia).
Wykonanie: Pacjent wykonuje skłon boczny tułowia i przesuwa dłoń
po bocznej stronie uda w kierunku kolana z kończyną górną
wyprostowaną w stawie łokciowym. Ruch odbywa się w płaszczyźnie
czołowej (np stojąc przy ścianie).
Interpretacja: Za normę uznaje się dotknięcie palcami szpary stawu
kolanowego.
Wyniki badań
Dzieci w wieku 8 -12lat znajdują się w fazie wzrostu i różnie
kształtuje się ich postawa ciała. Poniższe tabele przedstawiają wyniki z
przeprowadzonych badań .
Tabela1. Ustawienie głowy (0 – ustawienie prawidłowe, 1 – głowa
wysunięta do przodu, 2 – głowa silnie wysunięta do przodu).
Ustawienie głowy n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
l.b.
55
5
0
%
92
8
0
U większości badanych nie stwierdzono nieprawidłowości w ustawieniu
głowy. Zaledwie u 8% zauważono głowę lekko wysuniętą do przodu.
Tabela2.Ustawienie barków( 0 – stan prawidłowy,1 –barki asymetryczne
lub lekko wysunięte do przodu, 2 – barki silnie asymetrycznie wysunięte
do przodu).
Ustawienie barków n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
l.b.
37
23
0
%
62
38
0
W tabeli 2 przedstawiono wyniki badania ustawienia barków. U 62% stan był
prawidłowy, natomiast pozostałe osoby (38% ) miały lekko asymetryczne barki.
Tabela3. Ustawienie łopatek ( 0 – ustawienie prawidłowe, 1 - odstające na jeden
palec od płaszczyzny pleców, 2 – odstające na dwa palce od płaszczyzny
pleców).
Ustawienie łopatek n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
l.b.
22
33
5
%
37
55
8
Według powyższych danych u ponad połowy badanych dzieci (55%)
stwierdzono odchylenie niewielkiego stopnia , a u 5 osób odnotowano znacznie
odstające łopatki (na dwa palce) co stanowi 8% badanych.
Prawidłowe wysklepienie klatki piersiowej stwierdzono u 82% badanych.
Klatkę szewską zaobserwowano u 7 osób co stanowi 12% badanych. U jednej
osoby wystąpiły klatka kurza mocno zniekształcona ( tabela4.)
Tabela 4.Ustawienie i kształt klatki piersiowej (0 – dobrze wysklepiona, S –
szewska: S1 – spłaszczona, S2 – płaska ze śladami krzywicy, S2 – szewskolejkowata, K – kurza: K1 – niewielkie zmiany, K2 – ze śladami krzywicy, K3 –
duże zniekształcenia).
Ustawienie i kształt klatki piersiowej n = 60
Ocena odchylenia
(0)
S(1)
S(2)
S(3)
K(1)
K(2)
K(3)
l.b.
49
7
0
0
3
0
1
%
82
12
0
0
5
0
1
Tabela5.Ustawienie brzucha (0 – płaski, 1 – uwypuklony, nie wysunięty poza
linie kl. Piersiowej,2 – uwypuklony, wysunięty poza linie kl. Piersiowej, 3 –
obwisły).
Ustawienie brzucha n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
3
l.b.
27
27
6
0
%
45
45
10
0
Ustawienie brzucha u badanych dzieci było w normie. Zarówno brzuch płaski
jak i uwypuklony jak i uwypuklony nie wysunięty był u 45%. Tylko 10%
badanych miało brzuch uwypuklony wysunięty poza linię klatki piersiowej.
U 53% badanych stwierdzono kifozę lekko zarysowaną. Natomiast 20%
badanych miała kifozę powiększoną.
27% badanych dzieci miało kifozę
zmniejszoną- spłaszczoną. Nie stwierdzono utrwalonej hiperkifozy i pleców
płaskich (Tabela6).
Tabela6.Ukształtowanie kifozy piersiowej (0 – łagodnie zarysowana, K.zw –
kifoza piersiowa zwiększona:K.zw.1 – kifoza powiększona,K. zw.2 – kifoza
silnie powiększona, K. zw.3 – utrwalona hiperkifoza, K. zm. – kifoza piersiowa
zmniejszona, K. mz.1 – spłaszczona, K. zm.2 – plecy płaskie).
Ukształtowanie kifozy piersiowej n = 60
Ocena odchylenia
Łagodnie zarysowana( 0 )
K .zw, ( 1 )
K .zw. ( 2 )
K. zw. ( 3 )
K. zm. ( 1 )
K. zm ( 2 )
l.b.
32
12
0
0
6
0
%
53
20
0
0
27
0
Tabela7.Ukształtowanie lordozy lędźwiowej (0 – łagodnie zarysowana, 1 –
nieznacznie pogłębiona, 2- silnie pogłębiona, 3 – utrwalona hiperlordoza ).
Ukształtowanie lordozy lędźwiowej n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
3
l.b.
51
9
0
0
%
85
15
0
0
Tabela 7 przedstawia wyniki badania ukształtowanej lordozy lędźwiowej.
Większość badanych miała prawidłowo ukształtowaną lordozę lędźwiową
(85%), a u 15% była nieznacznie powiększoną.
Tabela8.Skrzywienie boczne kręgosłupa (0 – kręgosłup prosty, 1 – skolioza
niewielkiego stopnia, 2- 3 skolioza znacznego stopnia, 4- 5 skrzywienie dużego
stopnia z garbem żebrowym).
Skrzywienie boczne kręgosłupa n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2-3
4-5
l.b.
44
14
2
0
%
73
23
4
0
Podczas badania w płaszczyźnie czołowej nie stwierdzono odchyleń u
większości badanych tj. u 73% . U 23% odnotowano skrzywienie boczne
niewielkiego stopnia, natomiast u 4% odnotowano skoliozę znacznego stopnia.
Tabela 9. Ustawienie kolan (0 – kolana proste, przylegające do siebie: K.sz.kolana szpotawe;K.sz.1 – na odległość 1 cm, K.sz.2 – kolana silnie szpotawe,
K.k.- kolana koślawe; K.k.1 – kostki przyśrodkowe oddalone od siebie na ponad
1 cm, K.k.2 – kolana silnie koślawe).
Ustawienie kolan n = 60
Ocena odchylenia
Kolana proste( 0 )
K.sz. ( 1 )
K.sz. ( 2 )
K.k ( 3 )
K.k ( 1 )
l.b.
37
9
0
9
5
%
62
15
0
15
8
Prawidłowo ustawione kolana stwierdzono u 62% badanych uczniów.
Szpotawość zauważono u 15% natomiast koślawość różnego stopnia
zaobserwowano u 23% badanych.
Tabela10. Wysklepienie stopy (0 – dobrze wysklepiona, 1 – spłaszczona, 2 –
płaska,3 – płasko- koślawa).
Ustawienie stopy n = 60
Ocena odchylenia
0
1
2
3
l.b.
49
6
1
4
%
82
10
1
7
U 82% badanych stwierdzono prawidłowo wysklepione stopy. Stopy
spłaszczone miało 6 osób co stanowi 10% badanych. Stopa płasko-koślawa
wystąpiła w 4 przypadkach, natomiast stopę płaską znacznego stopnia
odnotowano w 1 przypadku.
Wnioski
1.U 63% uczniów stwierdzono odstające łopatki i asymetryczne ustawienie
barków. Wynikać to może prawdopodobnie ze zbyt słabo rozwiniętych mięśni
klatki piersiowej oraz prowadzonego przez większość uczniów siedzącego trybu
życia (np. przed komputerem, telewizorem).
2.U 45% dzieci stwierdzono złe ustawienie brzucha,
uwypuklenie nie
przekraczające linii klatki piersiowej a u 10% tę linię przekracza, co może
wynikać z jeszcze słabych mięśni brzucha w tym wieku lub otyłości.
3.U 23% dzieci stwierdzono koślawość kolan ,może ona być związana z
występującą u dzieci otyłością.
DYSKUSJA
Okres szkolny charakteryzuje się z biologicznego punktu widzenia
względną harmonią rozwojową. Źródłem niekorzystnych zmian w postawie
upatrywanie się w nowych dla dziecka obowiązkach szkolnych. Dzieci długo
siedzą w ławce szkolnej, noszą dodatkowe ciężary, są stremowane.
Trudno mówić w tym wieku o określonym typie postawy u dzieci. Mając na
uwadze szereg czynników, które temu nie zawsze sprzyjają.
Podobne spostrzeżenia przedstawił Ryszard Przewęda w książce pt „Rozwój
somatyczny i motoryczny”:
„O kształtowaniu się przedniotylnego wygięcia kręgosłupa, a z tym także
typu postawy ciała dziecka, można mówić dopiero w wieku ok. 7 lat, właściwy
jednak dla jednostki sposób „trzymania się” ustala się ostatecznie później, w
okresie młodzieńczym. Zanim jednak do tego dojdzie charakteryzuje się na tyle
słabym umięśnieniem, że ułożenie poszczególnych elementów postawy ciała
względem siebie jest inne, „gorsze” niż u dorosłych( tego określenia „gorsze”
nie można brać dosłownie). Widać to po odstających łopatkach, po wysuniętych
do przodu barkach, okrągłych plecach czy uwypuklonym brzuchu. W tym wieku
międzyosobnicze zróżnicowanie w postawie ciała jest znaczne i nierzadko
pojawiają się odrębności niespotykane u innych, jak np. powiększenie kifozy,
zwiększenie asymetrii barków.”[1]
Spostrzeżenia te potwierdzają wyniki powyższych badań własnych.
Stwierdzono, że 45% badanych dzieci ma nieprawidłowo ustawiony brzuch, u
10% brzuch przekracza linię kl. piersiowej. Może to wynikać z osłabienia
mięsni brzucha albo z otyłości..Ponadto u 63% dzieci stwierdzono odstające
łopatki. Może to wynikać z osłabionego mięśnia zębatego przedniego jak i złej
stabilizacji łopatki. Ponadto znaczna kifoza przyczynia się również do
odstających łopatek. Są różne teorie przyczyn odstających łopatek.
Ponadto u 23% badanych dzieci stwierdzono kolana koślawe. Dziecko (7-10
lat)wymaga szczególnej troski i stworzenia optymalnych warunków dla
rozwoju. Przejście od swobodnego, indywidualnie przez dziecko regulowanego
zapotrzebowania na ruch i odpoczynek, do narzucanego, kilkugodzinnego
przebywania w szkole w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych ławkach,
stwarza zagrożenie dla rozwoju prawidłowej postawy ciała. Wszelkiego rodzaju
niedopatrzenia i zaniedbania w stwarzaniu odpowiednich warunków rozwoju
mogą spowodować utrwalenie się złych nawyków, które doprowadzą do
zaburzeń w budowie i postawie ciała. Dlatego też w tym okresie ważne jest
zapewnienie dziecku właściwych warunków życia i wypoczynku.[2]
Poprzez prowadzenie własnych obserwacji i badań stwierdzono, że znaczna
część dzieci posiada wady postawy ciała . Najczęstszymi wadami, z którymi
zetknięto się podczas badań to : asymetria barków, odstające łopatki, wady
klatki piersiowej oraz wady kolan. W życiu codziennym zwracamy uwagę na
to, jak kształtuje się organizm dziecka, ale reagujemy dopiero wtedy , gdy wady
są już mocno widoczne. Jednak wszystkim wadom można przeciwdziałać,
możemy z nimi walczyć – trzeba wiedzieć tylko jak to zrobić.
Zaobserwowane wady postawy ciała u dzieci w wieku szkolnym wskazują na
konieczność profilaktyki prawidłowej postawy ciała Zapewnienie dzieciom
właściwych warunków dla prawidłowego rozwoju. Ponieważ nie wszystkie
dzieci uczestniczą w zajęciach gimnastyki korekcyjnej, nauczyciel wychowania
fizycznego powinien zwracać uwagę na postawę ciała swoich uczniów oraz
posiadać odpowiednie kwalifikacje do prowadzenia ćwiczeń korekcyjnych i
wykorzystywać je na zajęciach wychowania fizycznego. Nauczyciel powinien
również znać przeciwwskazania do ćwiczeń, aby nie doprowadzić do
pogłębienia istniejących wad .[3,4]
Ważnym elementem profilaktyki powinna być obserwacja dziecka przez
osoby spędzające z nim najwięcej czasu (rodzice, nauczyciele) i
szybkie
skonsultowanie zaobserwowanych nieprawidłowości z lekarzem specjalistą .[5]
Aby praktycznie stosować profilaktykę wad postawy należy:
1. Aktywnie zaangażować rodziców w procesie rehabilitacji- udzielić
instruktażu rodzicom dzieci z wadami postawy do prowadzenia lub
nadzorowania ćwiczeń domowych ich dzieci.
2. Aktywne zaangażowanie dzieci w procesie rehabilitacji- zachęcenie dzieci do
współpracy na zajęciach;- w ramach korektywy tłumaczyć dzieciom jakie są
przyczyny wad i jakie mogą być skutki zaniedbania.
3. Współpracować z pielęgniarką szkolną (jeżeli jest zatrudniona przez szkołę ).
Atrakcyjność zajęć korekcyjnych wyzwala pozytywne emocje u dzieci i
korzystnie wpływa na chęć uczestniczenia w kolejnych zajęciach. Ukazywanie
wymiernych postępów dzieci – każdy postęp, nawet ten najmniejszy cieszy i
zachęca do dalszych działań.
4. Współpraca dzieci z wychowawcą.
Zadaniem profilaktyki jest przede wszystkim:
- umożliwienie uczestniczenia w zajęciach gimnastyki korekcyjnej wszystkim
dzieciom zakwalifikowanym na takie zajęcia,
- zaoferowanie uczniom ciekawych i prawidłowo przeprowadzonych zajęć
gimnastyki korekcyjnej oraz odpowiedniego miejsca do ćwiczeń i sprzętu,
- zapewnienie uczniom optymalnych warunków do nauki i wypoczynku na
terenie szkoły(w miarę możliwości finansowych szkoły),
- utrzymywanie stałego kontaktu z rodzicami,
- pedagogizacja rodziców w celu eliminowania wszelkich czynników mogących
spowodować lub utrwalić wady postawy,
- zapewnienie dzieciom możliwości aktywnego wypoczynku w czasie wolnym
od nauki na obiektach sportowych.
W
życiu
codziennym
należy
przestrzegać
pewnych
zasad
zminimalizować ryzyko wystąpienia wad. W skład tych zasad wchodzi:
- odpowiednia ilość snu 10- 11 godzin na dobrze dobranym łóżku,
by
- rozruch poranny, ćwiczenia: luźne ruchy ramion, nóg , tułowia,
- dojście do szkoły- tornister spakowany tak, aby jego zawartość była rozłożona
równomiernie,
- praca w szkole,
- zajęcia pozalekcyjne- należy dbać o rozwój ruchowy dziecka szczególnie o
przebywanie na świeżym powietrzu,
- zapewnienie odpowiedniej odzieży i obuwia [6].
Środowiskiem ucznia jest szkoła i jako całość ma wpływ rozwój zdrowia i
młodzieży. Dodatkowo dobra współpraca nauczyciela z rodzicami jest podstawą
wszelkiego oddziaływania zapobiegawczego, wyrównującego kompensującego
braki w rozwoju fizycznym i intelektualnym dziecka.
Obserwując uważnie dzieci zauważamy, że sprawność organizmu, jego
zdolność do pracy jest w poważnej mierze zależna od prawidłowej postawy
ciała.
W odniesieniu do aktualnych potrzeb wynikających z postępu cywilizacji i
coraz częstszego, biernego spędzania czasu zarówno rodzice jak i nauczyciele
powinni zadbać o prozdrowotne wychowanie swoich podopiecznych.
Literatura
1. Przewęda R.” Rozwój somatyczny i motoryczny”, Warszawa1981
2. Kapaniarz I. A. „Przyczyny powstawania i korekta wad postawy”, Lider
3. Grabara M. „Nauczyciel wychowania fizycznego wobec problemu wad
postawy 2003r. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne nr 11.
4. Grabara M. „Wady postawy ciała u dzieci w wieku szkolnym. Wychowanie
Fizyczne i Zdrowotne 2004r.
5. Sionko E. „Wykrywanie wad postawy – co powinno niepokoić i zwracać
uwagę. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2006
6. Kutzner – Kozińska M. „ Dbaj o prawidłową postawę ciała, Warszawa 1986r.