Katarzyna POWĄZKA

Katarzyna POWĄZKA
2 PP 2007/2008
Procesy Osadnicze – seminarium
Prowadzący: dr Magdalena Mlek
TEMAT REFERATU:
Miasta przedlokacyjne.
Rzadko możliwe było, aby jakaś jednostka osadnicza umieszczona była w
miejscu, które zapewniałoby optymalne warunki rozwoju. Nieograniczony zasięg swobody w
zakresie wyboru miejsca pod osadę mieli jedynie twórcy miast „ab novo”, czyli zakładanych
od nowa. Działo się tak jednak niewątpliwie rzadko.
Lokalizacja i warunki naturalne należą do czynników determinujących formę
miasta. One sprawiają, że każda osada, miasto ma swój odrębny i niepowtarzalny zarówno
kształt jak i charakter. O położeniu miast powstałych w wyniku własnego systematycznego
rozwoju decydowały czynniki pośrednie związane z lokalizacją. Wpływ na to ma centralne i
istotne położenie ze względów politycznych lub kościelnych.
W Europie Środkowej najwięcej miast powstało w wyniku koncentracji
osadnictwa przy grodzie lub zamku o dużym znaczeniu militarno-rezydencjonalnym i
polityczno-administracyjnym.
MIASTA POWSTAŁE PRZY GRODACH
Pod budowę miasta Würzburg wybrano wzgórze Marienburg na lewym brzegu
rzeki Men. Ośrodek ten prezentuje inny niż postantyczny model usytuowania grodu nad
rzeką. Wczesnośredniowieczny Würzburg kształtujący się od VI do VII wieku tworzony był
przez kilka elementów rozłożonych po obu brzegach Menu.
Gród Würzburga usytuowany był w trudno dostępnej wschodniej części wzgórza
Marienburg. Wzgórze w tym miejscu wyniesione było na sto metrów ponad dno doliny rzeki.
Wydawałoby się , że osada posiadająca takie usytuowanie jest w stanie rozwijać się dzięki
wysokiemu współczynnikowi obronności. Nie to jednak wpłynęło tak znacząco na rozwój
miasta. Położenie na wysokim wzgórzu było niekorzystne dla rozwoju osadnictwa. Dlatego
punkt ciężkości miasta przeniósł się na drugi brzeg rzeki tworzący łagodną terasę. Wpływ na
to miał także łatwy w tym miejscu dostęp do rzeki, przez co szybko rozwijał się transport i
handel. Czynnikiem wzmagającym rozwój osady był ruch pielgrzymi związany z kultem
biskupa Kiliana, który był würzburskim męczennikiem. Jako organizatora handlu, jak również
odbiorcę towarów luksusowych uznaje się przede wszystkim biskupstwo.
Podobne usytuowanie do Würzburga miał leżący dalej w dół Menu mniejszy
Karlburg. W tym przypadku środek ciężkości miasta także przeniesiony został na przeciwny
brzeg rzeki. Wynikało to z rosnącego znaczenia gospodarczego obu miast, a w szczególności
Würzburga. Wzdłuż brzegu Menu kształtował się znaczący szlak handlowy.
Przykładem osady o dużym znaczeniu militarno-rezydencjonalnym i politycznoadministracyjnym jest Magdeburg. Wyznacza on wschodni zasięg ośrodków powstałych w
trakcie inkorporacji Saksonii i Turyngii do Monarchii Karolińskiej. Magdeburg zbudowany
został na zachodnim brzegu Łaby. Dolina rzeki w owym miejscu jest szeroka na dwanaście
kilometrów.
Magdeburg wymieniony został w 805 roku w Kapitularz z Diedenhofen jako
jeden z ośrodków celnych na pograniczu karolińsko-słowiańskim. Istnienie w osadzie targu
potwierdza informacja o kontroli handlu ze Słowianami. Magdeburg był zakończeniem
ważnego w średniowieczu szlaku handlowego zwanego Hellweg. Szlak ten powstał w drugiej
połowie VIII wieku i łączył Nadrenię z wcielonymi do państwa karolińskiego terenami
saskimi. Przebieg szlaku wyznaczały karolińskie zamki w: Duisburgu, Essen, Dortmundzie,
Sjest, Paderborn i Magdeburgu.
Kulminacje terenu nad wielkimi rzekami wykorzystane zostały do budowy
grodów w Pradze i Krakowie. Ośrodki te zostały wkrótce wyniesione do roli stołecznych
ośrodków władzy państwowej.
W Pradze powstały dwa grody leżące po przeciwnych brzegach Wełtawy, która
w tym miejscu płynie zakolem w poszerzonej dolinie zwanej Kotliną Praską. Wyżej
wymienione dwa grody to Praski Hrad położony na jednym cyplu i przesunięty w planie
nieco na południe Wyszechrad. W Pradze krzyżowały się drogi z Rusi i Moraw do
południowych Niemiec oraz rzeką Łabą i Wełtawą do Dunaju co było czynnikiem
wzmacniającym rozwój miasta. Rozwijające się przy Praskim Hradzie i Wyszechradzie
osadnictwo miejskie zajęło teren po obu brzegach rzeki. Zabudowane były terasy i krawędzie
doliny. Wolna od osadnictwa pozostała w średniowieczu jedynie holoceńska terasa zalewowa.
Teren otoczony zakolem Wełtawy tworzył rozległą dolinę bezpieczną przed wodami
powodziowymi.
Średniowieczny kompleks miejski Krakowa ulokowany został na pograniczu
Wyżyny Małopolskiej i doliny Wisły. O lokalizacji miasta w tym miejscu zadecydowało
położenie na wzgórzu i zarazem dobry dostęp do rzeki. Czterohektarowa powierzchnia
płaskiego szczytu Wawelu wyniesionego do dwudziestu pięciu metrów ponad otoczenie
zajęta została przez gród skupiając w ten sposób centralną władzę świecką i biskupstwo.
Kraków stał się obok Pragi i Wrocławia jednym z centrów handlu między Rusią
a Europą Środkową i Zachodnią dzięki zbiegowi dwóch dróg handlowych z zachodu. Droga z
południowych Niemiec przez Razybonę, Pragę i Ołomuniec oraz trasa z Nadrenii przez Lipsk
i Wrocław zbiegała się właśnie w Krakowie
MIASTA ROZWINIĘTE Z OŚRODKÓW ŻYCIA RELIGIJNEGO
Średniowieczne miasta biskupie kształtowały się w skutek zmiany funkcji
ośrodków już istniejących związanych z władzą świecką. Często powstające dzięki władzy
świeckiej osady były z czasem tak dostosowywane przez biskupstwo, że zdobywali oni z
czasem dominację nad powstającym miastem. Przykładem takich miast może być
wspomniany już wcześniej Würzburg czy Magdeburg. Znacznie rzadziej wczesne miasta
powstawały przy założeniach osadniczych, dla których cele religijne były podstawą
lokalizacji.
Pierwszym elementem struktury wczesnomiejskiej zespołu osadniczego
Höxter-Corvey stało się założone w 822 roku największe i najstarsze we wczesnym
średniowiecznej Saksonii opactwo benedyktynów. Lokalizacja opactwa właśnie w tym
miejscu powodowana była kilkoma czynnikami. Cele misyjne łączyły się w przypadku tego
miasta z gospodarczymi. W miejscu owym krzyżował się szlak handlowy Hellweg z drogą z
Frankfurtu na północ do Bremy. W 833 roku miasto otrzymało przywilej targowy, celny i
bicia monet.
Kolejnym przykładem osady biskupiej jest miasto leżące w Dolnej Saksonii
Hildesheim, położone w dolinie rzeki Innerste (dorzecze Wezery). W pierwszej połowie
XI wieku założono tu biskupstwo misyjne, co stymulowało rozwój ośrodka
wczesnomiejsiego.
Hildesheim powstało bez jakiegokolwiek schematu czy wzoru. Jest to rodzaj
miasta powstałego drogą scalenia złożonych w rozproszeniu kościołów, klasztorów i
związanych z nimi osiedlami. Miasto było już 815 roku siedzibą biskupa. Pierwsze osiedle
zwane Alte Markt powstało między kościołem św. Michała z klasztorem Benedyktynów a
katedrą. Było to w miejscu szlaku biegnącego ze wschodu na zachód. W części
północno-wschodniej powstało w XII wieku Stare Miasto z wyraźnym już prostokątnym
rynkiem. Przy tym osiedlu znajdowały się dwa kościoły – św. Jakuba i św. Andrzeja. Później
w pierwszej połowie XIII wieku również z inicjatywy biskupa powstało Nowe Miasto z
kościołem parafialnym i ratuszem.
W XIII wieku poszczególne luźno rozmieszczone jednostki zostały zespolone w
całość poprzez otoczenie wszystkiego wspólnym murem obronnym. Dalsza zabudowa
wolnych terenów znajdujących się wewnątrz murów stworzyła całość, w której historycznie
narastające ośrodki-osiedla są w planie miasta czytelne.
Stworzenie tak wielu ośrodków religijnych wymagało kompleksowej obsługi,
dlatego potrzebny był dialog pomiędzy klerem a społeczeństwem świeckim, co wpłynęło na
rozwój handlu i rzemieślnictwa tworząc w ten sposób silne gospodarczo miasta.
LITERATURA


PIEKALSKI J., Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topografii wczesnych miast. Wrocław 1999
WRÓBEL T., Zarys historii budowy miast. Wrocław 1965.