2 kwietnia 2016, Międzynarodowe Centrum
advertisement
2 kwietnia 2016, Międzynarodowe Centrum Kongresowe w Katowicach Konferencja Języki i Emocje Stosowana Analiza Zachowań w terapii Mutyzmu Selektywnego Wystąpienie: mgr Alicja Pilch, pedagog, oligofrenopedagog, dyplomowany Analityk Zachowania o uprawnieniach do terapii i edukacji dzieci i młodzieży z całościowymi i parcjalnymi zaburzeniami rozwoju. 1.Stosowana Analiza Zachowań jako jeden z paradygmatów oddziaływań terapeutycznych. Stosowana Analiza Zachowań (Terapia Behawioralna) stanowi ogół metod terapeutycznych wykorzystujących podstawowe procesy uczenia się, a odbywa się poprzez warunkowanie klasyczne,warunkowanie sprawcze, uczenie się przez obserwację (modelowanie) prowadzących do zmiany zachowań klientów. Celami terapii behawioralnej są: rozwijanie zachowań pożądanych (np. komunikacja werbalna), redukowanie zachowań niepożądanych (np. brak komunikacji werbalnej) oraz -co niezwykle istotne- generalizacja i utrwalanie efektów terapii (posługiwanie się mową w każdym miejscu i w stosunku do każdej osoby, czyli dążenie do pełnej genaralizacji). Terapia behawioralna przebiega zgodnie z zasadami małych kroków i stopniowania trudności : przykład: Cel :samodzielny zakup lizaka w sklepie. krok 1: zakup lizaka z terapeutą-mówienie w obecności osoby drugiej ( poproszenie o lizaka bez kontaktu wzrokowego, mówienie w obecności osoby nowej, samodzielne zapłacenie za lizaka) krok 2: zakup lizaka z terapeutą- mówienie w obecności osoby drugiej, nawiązanie kontaktu wzrokowego,samodzielne zapłacenie za lizaka) krok 3: zakup lizaka z terapeutą- mówienie do osoby nowej, asysta terapeuty na terenie sklepu, podpowiedz werbalna w sytuacji niepowodzenia - SD: powiedz tak samo- poproszę lizaka..., samodzielne zapłacenie za lizaka krok 4: samodzielne poproszenie i zapłacenie za lizaka, terapeuta oczekuje w wejściu do sklepu krok 5: samodzielne zakupy, terapeuta czeka przed sklepem krok 6: samodzielne zakupy inny przedmiot w tym samym sklepie krok7: samodzielne zakupy w innym sklepie 2. Czym jest "zachowanie" wg Stosowanej Analizy Zachowań oraz jego konotacje do występowania mutyzmu selektywnego Zachowaniem jest wszystko co "robi" organizm żywy. Behawioryści stosują tak zwany test nieboszczyka. "If a dead man can do it, it ain't behavior. And if a dead man can't do it, then it is behavior" (R.W. Malott, M.E. Malott, E.A. Trojan, E.A. Suarez, 2003) czyli jeśli nieboszczyk może wykonać jakąś czynność, to nie jest ona zachowaniem. zachowanie jawne- które może zostać zaobserwowane przez inne osoby, a nie tylko przez angażującą się w nie jednostkę np. mówienie jest zachowaniem jawnym natomiast myślenie nie. Zachowanie pojmowane jest jako synonim "reakcji" na bodziec. a w nim: zachowanie werbalne- zachowanie wzmacniane wg Skinnera przez pośrednictwo drugiej osoby, co oznacza, że do wykonania zachowań werbalnych konieczna jest zatem interakcja między mówcą a słuchaczem. Mówca zdobywa wzmocnienia (lub ich nie zdobywa) i wpływa na środowisko (lub nie wpływa na nie) poprzez reakcje słuchacza (lub ich brak). Skinner uważał, że zachowania werbalne,charakterystyczne tylko dla ludzi, nie są genetycznie zaprogramowane, a efektywna komunikacja wymaga czegoś więcej niż tylko biologicznej predyspozycji anatomicznego wyposażenia, ponieważ repertuar werbalny powstaje w społeczności werbalnej- aby zachowania werbalne były emitowane, potrzebne są inne osoby (pośrednim dowodem na słuszność tego stanowiska są przypadki dzieci wychowywanych bez kontaktów ze społecznością ludzi i nie rozwijających komunikacji werbalnej np. Kaspar Hauser). zachowanie ukryte (prywatne)- do tej kategorii zalicza się myśli i emocje (jednakże, nie wszyscy Analitycy Zachowania dopuszczają zachowania prywatne jako przedmiot swych badań np. Howard Rachlin żąda aby analiza zachowania pozostawała wyłącznie na poziomie zachowań zewnętrznych, jawnych, dostępnych publicznej obserwacji- w tym ujęciu także myśli, emocje, intencje i inne doznania wewnętrzne analizowane są wyłącznie jako zewnętrzne wzorce zachowania rozciągnięte w czasie lub jako elementy takich wzorców. Inny podział zachowań to : zachowania reaktywne- reakcje warunkowe (wyuczone w toku warunkowania klasycznego) zachowania sprawcze- swobodnie wykonywane przez jednostkę, które oddziałują na środowisko w ten sposób, że wywołują w nim określoną zmianę( inaczej zwaną konsekwencją). 3.Manifestacja zachowań prywatnych a diagnoza mutyzmu selektywnego. W czasie reakcji, intensywność emocji wywołana przez bodziec determinuje naturę i intensywność reakcji behawioralnej. Jednostki posiadające wyższy poziom reaktywności emocjonalnej mogą być skłonne do lęku i agresji, co obrazuje się w konsekwencjach manifestacji np. zachowania fizycznego obserwowalnego dla innych osób ze środowiska jednostki. Badanie własne( Sonia Szramek - Karcz, Alicja Pilch, NNBproject.eu): 12 zdjęć ukazujących pośród grupy dzieci jedno zdiagnozowanym Mutyzmem Selektywnym, 28 studentów założenie:projekcja zachowań prywatnych ma wpływ na rozpoznanie manifestacji symptomów Mutyzmu Selektywnego, przebieg: prezentacja zdjęć, uzupełnienie ankiety, opis symptomów zachowania świadczących o predysponowaniu do wyboru osoby z MS wynik: prawidłowo rozpoznana na zdjęciu osoba ze zdiagnozowanym mutyzmem Selektywnym na 272 razy na 336 możliwości, co stanowi 91.4 % trafności rozpoznania manifestacji symptomów. Najczęściej opisywane zachowanie osoby cierpiącej na Mutyzm Selektywny to: dziecko ze brak kontaktu wzrokowego,brak uśmiechu,manipulacja palców u rąk lub zaciskanie dłoni w pięść, postawa ciała odsunięta od innych osób znajdujących się na zdjęciu, "sztywna" postawa ciała. 4 .Proces uczenia się poprzez warunkowanie a występowanie MS u jednostki. Terapie behawioralne opierają się na założeniu, że wszelkie niepożądane zachowania, np. nieśmiałość, mutyzm, fobie, nerwice, zostały wyuczone i że w związku z tym mogą zostać oduczone. . Według terapeutów behawioralnych zatem, mechanizm odruchów warunkowych powoduje wyuczenie się zachowań dezadaptacyjnych przez skojarzenie bodźca bezwarunkowego szkodliwego (np. przykrych objawów wegetatywnych, będących wyrazem pobudzenia emocjonalnego – duszności, potliwość, kołatanie serca oraz emocji negatywnych – złość, lęk) z bodźcem obojętnym (np. samochodem, windą, samolotem, obecnością innych ludzi) (...) Uczenie się oparte na mechanizmie warunkowania sprawczego powstaje w efekcie przypadkowego lub celowego wzmacniania określonego zachowania.” (Grzesiuk, 2002). 5. Stosowana Analiza Zachowań w terapii MS Terapeuci behawioralni koncentrują się na zachowaniach problemowych, zdecydowanie w mniejszym stopniu niż na wewnętrznych myślach, motywach czy emocjach. Starają się zrozumieć, w jaki sposób patologiczne nawyki mogły zostać wyuczone i jak mogą zostać wyeliminowane oraz zastąpione bardziej skutecznymi wzorcami. Do najbardziej popularnych metod terapii behawioralnej w leczeniu Mutyzmu Selektywnego zalicza się: 1. Warunkowanie klasyczne Wykorzystując zasadę warunkowania klasycznego opracowana została przez behawiorystów teoria hamowania wzajemnego, która traktowana jest jako teoretyczne wyjaśnienie efektów psychoterapeutycznych. Ponieważ zaburzenie zachowania powstają w sytuacjach wywołujących lęk, „(...) terapia uzależniona jest od hamowania wzajemnego neurotycznych reakcji lękowych. Chodzi o stłumienie czy zahamowanie reakcji lękowych wskutek jednoczesnego wywoływania innych reakcji, które pod względem fizjologicznym mają charakter antagonistyczny wobec lęku i nie dają się z nim połączyć. Jeżeli reakcja nie dająca się połączyć z lękiem zaczyna występować jednocześnie z bodźcem, który dotychczas wywoływał lęk, związek warunkowy między tym bodźcem a lękiem zostaje osłabiony.”(S.Kratochvil,1984 ) czyli.np. wprowadzenie dziecka do pustego pomieszczenia przedszkolnego i zaaranżowanie bardzo interesujących relaksujących zajęć typu malowanie,gry,zabawy przy muzyce- miejsce zaczyna kojarzone być z odczuciem przyjemności, a nie lęku jak do tej pory. 2. Warunkowanie sprawcze W rzeczywistości większość problemów występujących u dzieci i dorosłych pojawia się wskutek stosowania konkretnych wzmocnień – nagród lub kar. Unikamy zachowań, za które jesteśmy ganieni, natomiast częściej powtarzamy reakcje, które spotykają się z aprobatą, pochwałą, wzmocnieniem pozytywnym. Zmiana niekonstruktywnych zachowań wymaga technik warunkowania sprawczego. W skrócie, terapie przebiegają według schematu: za zły nawyk – kara, za dobre zachowanie – nagroda. 2.1. Program zarządzania wzmocnieniami Program zarządzania wzmocnieniami znajduje zastosowanie szczególnie w wychowaniu i kształtowaniu pozytywnych postaw u dzieci oraz wygaszania u nich niepożądanych reakcji, np. mutyzmu Rodzice mogą nauczyć się wygaszać selektywne nie mówienie, wycofując po prostu swoją uwagę na wystąpienie zachowania niepożądanego w momentach gdy dziecko milknie (nie nagabywać :"no powiedz, powiedz..") a modelować zachowanie prawidłowe :"dzień dobry" i gdy dziecko powtórzy za rodzicem, wzmocnić reakcje pożądaną natychmiast po jej wystąpieniu. Wraz z upływem czasu zmieniający się system wzmocnień zadziała, wygaszając stare, niepożądane zachowania i podtrzymując nowe, konstruktywne. Takie podejście jest przykładem programu zarządzania wzmocnieniami – zmiany zachowania poprzez modyfikację jego konsekwencji. 2.2. Ekonomia żetonowa Szczególna forma terapii, zwana ekonomią żetonową, stanowi behawioralną wersję terapii grupowej. Nazwa metody pochodzi od plastikowych żetonów przyznawanych przez terapeutów lub nauczycieli jako natychmiastowe wzmocnienie pożądanych zachowań. W klasie można zarobić żeton (nagrodę) za np. uczestniczenie w dyskusji klasowej lub przeczytanie zadanej pracy domowej. Zdobywcy żetonów mogą potem wymieniać je na nagrody biologiczne , przywileje. Czasami w miejsce żetonów używa się „punktów”, słoneczek przyklejanych do zeszytu albo pieniędzy do zabawy. Ważne jest to, że jednostka otrzymuje coś jako wzmocnienie bezpośrednio po wykonaniu pożądanej reakcji. 2.3. Modelowanie uczestniczące Modelowanie uczestniczące inaczej nazywa się terapią opartą na uczeniu się przez obserwację i naśladowanie. Technika społecznego uczenia się polega na tym, że terapeuta demonstruje pożądane zachowania i zachęca klienta do naśladowania. Terapeuta behawioralny demonstruje komunikat np."poproszę lizaka". Następnie klient naśladuje modelowane zachowanie, ale nigdy nie jest zmuszany do danego działania. Procedura bazuje na założeniach systematycznej desensytyzacji, z ważnym dodatkiem uczenia się poprzez obserwację. W rzeczywistości modelowanie uczestniczące łączy w sobie zarówno warunkowanie klasyczne, jak i instrumentalne. Techniki behawioralne są bardzo skuteczne ich skuteczność wg badań wynosi 50-70 % a w niektórych przypadkach np. mutyzmu "prostego" bez dodatkowych towarzyszących zaburzeń nawet 84%. Obecnie wiąże się je coraz częściej z podejściem poznawczym, dlatego mówi się raczej nie o czystej psychoterapii behawioralnej, co o nurcie behawioralno-poznawczym, odwołującym się także do redefiniowania irracjonalnych schematów poznawczych i przekonań na własny temat.( Grzesiuk,1998) 6.Etapy procesu terapeutycznego wg zasad Stosowanej Analizy Zachowań: ustanowienie współpracy z terapeutą a w tym :( budowanie interakcji, modelowanie komunikacji pozawerbalnej na potrzeby obniżenia lęku np w przedszkolu i zakomunikowania najpotrzebniejszych potrzeb- na samym początku terapii i szybko działamy nad uzyskaniem komunikatów werbalnych modelowanie komunikacji werbalnej (onomatopeje->głoski-> słowa-> zwroty i wyrażenia->zdania), odpowiedzi na pytania typu zamkniętego, odpowiedzi za pytania typu otwartego z użyciem jednego określania(opis jednej cechy) wielu określeń (kilku cech), opisy osób, rzeczy, czynności,zjawisk;samodzielne zadawanie pytań do prezentowanego tematu, tworzenie historyjek z podpowiedzią wizualną i bez. mówienie do terapeuty w obecności osób do których dziecko odzywało się wcześniej mówienie do osób nieznanych dziecku mówienie do osób znanych dziecku, do których dziecko się nie odzywało mówienie do 1-3 osobowej grupki dzieci na terenie domu,przedszkola mówienie do osób dorosłych na terenie pustego przedszkola rozmowa z osobami, z którymi dziecko rozmawiało wcześniej przez telefon uczestniczenie w zajęciach grupowych w przedszkolu z dziećmi , które zna oraz w zajęciach grupowych z dziećmi, które nie zna ( trening interpersonalny dla dzieci, arteterapia, sand play, zabawy typu "mały przyrodnik") zakupy w sklepie 7.Badania własne-analiza przypadku : chłopiec obecnie lat 7 , w chwili podjęcia terapii lat 4, odzywał się do rodziców, babci i dziadka, mama zauważyła zawężanie grona osób do których się odzywa (przestał odzywać się do cioci, a w późniejszym czasie także i do dziadka) zastosowana procedura: wzmacnianie, wygaszanie ucieczkowe, modelowanie chłopiec uczęszczał na zajęcia terapeutyczne 72 godziny (09.201203.2014) w których nastąpiło kształtowanie umiejętności werbalnych w stosunku do osoby prowadzącej, osób nowych (dorosłych) z którymi uprzednio rozmawiał przez telefon, osób nowych (z grupy rówieśniczej),kształtowanie umiejętności społecznych (zajęcia grupowe), przeprowadzono zajęcia w zakresie wykorzystania umiejętności społecznych poza obszarem terapii (samodzielne zakupy). ze względu na dużą odległość dzielącą terapeutę od miejsca zamieszkania chłopca nie przeprowadzono w sposób osobisty sliding in na terenie szkoły- nauczyciel został poinstruowany i zastosował się do zaleceń specjalisty. W procesie wprowadzania osoby nauczyciela w komunikacje werbalną uczestniczyła mama, która uczestniczyła w sposób czynny w procesie terapeutycznym i został poinstruowana, jak organizować zadania terapeutyczne poza miejscem terapii oraz jak prawidłowo wzmacniać efekty wypracowanych zachowań pożądanych w środowisku domowym. w chwili obecnej chłopiec nadal odzywa się do wszystkich :-) Dziękuje za uwagę!
