74. rocznica powstania w Getcie Warszawskim

74. rocznica powstania w Getcie Warszawskim
Autor: ppłk Ryszard Najczuk
12 października 1940 roku niemieckie władze okupacyjne wydały zarządzenie
o utworzeniu getta w Warszawie. Pod względem obszaru (ok. 307 ha) i liczby mieszkańców
(500 tys.) było ono największe w całym Generalnym Gubernatorstwie. Dla utrzymania ładu
i porządku została utworzona Żydowska Służba Porządkowa.
W marcu 1942 r. Niemcy, na terenie okupowanych ziem polskich, rozpoczęli akcję tzw.
ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, tzn. likwidacji Żydów zamkniętych w gettach
(tzw. akcja „Reinhard”). W dniach 22.07-13.09.1942 r. podjęto próbę likwidacji getta
warszawskiego. Część ludności żydowskiej zamordowano na miejscu, część zaś wywieziono
do obozów zagłady w Treblince, na Majdanku i do innych miejsc kaźni. Należy nadmienić, że
ludniość żydowska nie pozostawała obojętna wobec niemieckiego terroru. Od 1940 r. w getcie
warszawskim działał Żydowski Związek Wojskowy (ŻZW), którego głównym celem było
podjęcie walki przeciwko masowym wysiedleniom. Na jego czele stanął Paweł Frenkel.
W końcu 1942 roku w getcie powstała żydowska podziemna organizacja zbrojna –
Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), której komendantem został Mordechaj Anielewicz.
Po raz pierwszy zbrojny opór Żydzi stawili w czasie akcji wysiedleńczej, która miała
miejsce 18-21 stycznia 1943 roku. Próby samoobrony Żydów zostały podjęte na ul.
Zamenhofa, Miłej, Muranowskiej, Franciszkańskiej oraz na terenie „szopów” w rejonie:
Leszno, Nowolipie, Smocza. Wobec oporu Żydów Niemcy przerwali akcję wysiedlania.
Styczniowe, zbrojne wystąpienie samoobrony żydowskiej przed kolejną akcją
wysiedleńczą przyspieszyło decyzję Niemców o ostatecznej likwidacji i zniszczeniu getta
w Warszawie. Usankcjonował to rozkaz H. Himmlera z dnia 16 lutego 1943 roku. Na
dowódcę akcji likwidacyjnej wyznaczono gen. SS Jürgena Stroopa.
W przededniu powstania, żydowskie siły powstańcze składały się z około 1000 słabo
uzbrojonych bojowników. Siły niemieckie użyte do likwidacji getta wynosiły ponad 2 tys.
żołnierzy różnych formacji (grenadierzy, kawaleria SS, saperzy, policja, żandarmeria)
i narodowości (Niemcy, Ukraińcy, Łotysze). Koncentracja wojsk niemieckich w okolicach
getta nastąpiła w dniu 18 kwietnia 1943 roku. W nocy z 18 na 19 kwietnia oddziały
niemieckie zajęły pozycje wzdłuż murów getta1. W oddziałach powstańczych ogłoszono stan
pogotowia bojowego. Powstanie wybuchło w momencie, gdy w wyludnionym już getcie
znajdowało się ok. 50-70 tysięcy ludzi.
Od wczesnych godzin rannych 19 kwietnia 1943 r. na teren getta zaczęły wkraczać
kilkuosobowe grupy Niemców, które łącząc się następnie w większe pododdziały. Następnie
wkroczyły zmotoryzowane pododdziały i poprzez systematyczne przeszukiwanie dzielnicy,
wyłapywali resztki kryjącej się ludności, przystąpiły do akcji ostatecznej jego likwidacji.
Przez pierwsze trzy dni powstania powstańcy skutecznie utrzymywali wyznaczone rejony
obrony. Później Niemcom udało się opanować najważniejsze ogniska oporu i zmusić
„W nocy z 18 na 19 kwietnia 1943 r. (w wigilię żydowskiego święta Paschy, które jest dla Żydów świętem
wolności) getto otoczyły dodatkowe oddziały niemieckie (Waffen SS, jednostka pancerna SS, pododdział
saperów, grupa miotaczy ognia, pododdział karabinów plotn, pododdział ciężkiej samobieżnej artylerii. policja
ukraińska, policja z Trawnik, łącznie 1293 ludzi, w tym 31 oficerów), których zadaniem była ostateczna jego
likwidacja”.
Boje polskie 1939-1945. Przewodnik encyklopedyczny pod red. naukową Krzysztofa Komorowskiego.
Warszawa 2009, dz. cyt. s. 315.
1
2
powstańców do wycofania się. Od 24 kwietnia działania Niemców polegały już na likwidacji
schronów i bunkrów, w których ukryli się obrońcy getta. Do najbardziej zaciekłych walk w
obronie bunkrów należały walki na ulicy Miłej, na Nowolipkach, na Nowolipiu, na Lesznie i
Franciszkańskiej.
Na początku maja utrzymywały się jeszcze bunkry przy ulicy Miłej, Nalewki
i Franciszkańskiej. Sztab ŻOB mieścił się w bunkrze przy ulicy Miłej, w którym przebywało
około 400 osób.
8 maja Niemcy zlokalizowali główny bunkier ŻOB. W walkach o jego zdobycie zginęło
wielu powstańców żydowskich, a wśród nich Mordechaj Anielewicz. Likwidacja bunkra
dowództwa ŻOB przyspieszyła koniec walk powstańczych w getcie2.
Cały teren dzielnicy żydowskiej metodycznie spalono i zrównano z ziemią, a po
zakończeniu akcji likwidacji getta, symbolicznie wysadzono Wielką Synagogę.
Trudne do ustalenia są straty powstańców żydowskich w getcie warszawskim. Strona
niemiecka podaje liczbę 5565 poległych w walce oraz ogólną 56 000 wywiezionych z getta do
obozu zagłady w Treblince. Brak w tej kwestii dokładnych danych strony żydowskiej.
Podobnie trudno ustalić liczbę ofiar po stronie niemieckiej. W źródłach żydowskich mówi się
często o setkach zabitych Niemców. Dokumenty niemieckie wskazują, że w walce zginęło
kilkunastu żołnierzy niemieckich, a kilkudziesięciu zostało rannych. Polska prasa podziemna
oceniła straty niemieckie na ponad 100 zabitych i kilkuset rannych.
Ocaleli bojownicy żydowscy w większości zdołali się przedostać do polskich oddziałów
leśnych Armii Krajowej.
Należy nadmienić, że dla obrońców getta dużą pomoc nieśli Polacy i polskie podziemie
niepodległościowe. Działalność ta skupiała się w Radzie Pomocy Żydom „Żegocie”
i kierownictwach organizacji podziemnych Warszawy. Polegała ona nie tylko na dostarczaniu
do getta broni i amunicji, ale także na pomocy w wydostaniu się Żydów z getta. Pomoc taka
niejednokrotnie przybierała formy walki zbrojnej.
W podsumowaniu żydowskiego zrywu powstańczego, czytamy:
„Powstańczy zryw w getcie warszawskim nie miał na celu oswobodzenia dzielnicy. Żydzi
zdawali sobie sprawę, że nie mają żadnych szans przeciw regularnej armii okupanta.
Bojownicy toczyli walkę o godność i honor oraz o wolność w wyborze rodzaju śmierci – nie w
obozie zagłady, lecz z bronią w ręku. Była to walka prowadzona niemal w całkowitej izolacji,
bez zaplecza materiałowego i możliwości ratowania i ewakuowania rannych. Stanowiła
pierwszy w Polsce zorganizowany na tak szeroką skalę zryw na obszarze miejskim, gdzie
poszczególne budynki zamieniano na punkty oporu. Powstańcy dostosowywali taktykę do
zmieniającej się sytuacji na polu walki. Zamiast ciągłej linii obrony zamienili getto w
dziesiątki drobnych ognisk walk, których bazę stanowiło co najmniej 631 bunkrów. Powstanie
w warszawskiej dzielnicy żydowskiej zmobilizowało ludność żydowską w innych gettach do
podjęcia walki, tak było na przykład w gettach białostockim i będzińskim”3.
Dla upamiętnienia żydowskiego czynu powstańczego, w 1948 r. przy ul. Zamenhofa
w Warszawie odsłonięto Pomnik Bohaterów Getta.
„8 maja padł po ciężkiej walce bunkier dowództwa powstania przy ul. Miłej 18, w którym popełnili
samobójstwo Mordechaj Anielewicz i część kierownictwa ŻOB [...]. Po tej tragedii rozpoczęła się ostatnia faza
powstania. Grupy powstańcze pozbawione, pozbawione stałych baz wypadowych, przenosiły się z miejsca na
miejsce. Terenem ich walk były gruzy zniszczonej przez Niemców dzielnicy. Walki o takim charakterze trwały
do 16 maja”.
Tamże, dz. cyt. s. 317.
2
3
Bibliografia:
1. Dzieje oręża polskiego, pod red. prof. Wiesława Jana Wysockiego. Warszawa 2000.
2. Boje polskie 1939-1945. Przewodnik encyklopedyczny pod red. naukową Krzysztofa
Komorowskiego. Warszawa 2009.
3. Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918-1989. Warszawa 2014.
3
Tamże, dz. cyt. s. 318.