REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW (RZS)

www.poruszycswiat.pl
REUMATOIDALNE
ZAPALENIE STAWÓW
(RZS)
P o r adn ik dla chor y ch
i ic h b lis kich
Dostępny również w wersji
elektronicznej na
www.poruszycswiat.pl
RZS
02
CO TO JEST RZS ?
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą zapalną chorobą stawów występującą u ok 0,5-1% ludzi. Można
przyjąć, że w Polsce ok 200 tys. osób choruje na RZS.
Początek choroby przypada zazwyczaj na okres pomiędzy 40 a 55 rokiem życia, znacznie częściej występuje u kobiet.
W przebiegu choroby występują bóle i obrzęki wielu stawów.
PRZYCZYNY RZS
Przyczyny RZS nie są do końca poznane. Wiadomo, że zasadnicze znaczenie ma układ immunologiczny. Składa się on
z różnych komórek, m.in. leukocytów, limfocytów, komórek plazmatycznych. U osoby zdrowej komórki te na różnej drodze
niszczą obce białka (np. bakterii, wirusów), m.in. poprzez wytwarzanie przeciwciał. U osoby chorej na RZS organizm reaguje
nieprawidłowo, komórki produkują przeciwciała przeciw własnym tkankom – jednym z takich przeciwciał jest czynnik reumatoidalny, którego obecność można stwierdzić we krwi większości chorych na RZS. Mimo że nadal nie wiadomo, jaki czynnik
zapoczątkowuje zapalenie, to w ciągu ostatnich lat dokonał się wielki postęp w rozumieniu przyczyn RZS. Poznano rolę
różnych komórek (np. limfocytów B) i wytwarzanych przez nie białek – tzw. cytokin. Niektóre cytokiny mają duże znaczenie
w RZS – jeśli podwyższa się ich poziom, zapalenie jest aktywne, atakowana jest błona maziowa, chrząstka – tworzą się nadżerki w kości, a staw jest niszczony. Do najlepiej poznanych cytokin zalicza się TNF-α (czynnik martwicy nowotworów – ang.
Tumor necrosis factor).
Wiadomo, że czynniki genetyczne odgrywają rolę w predyspozycji do RZS.
Mimo że w niektórych rodzinach kilka osób choruje na RZS, choroby nie dziedziczy się w sposób prosty. Kobiety chorują na
RZS trzy razy częściej niż mężczyźni, ale nie jest wyjaśnione, czy i w jaki sposób hormony płciowe wpływają na chorobę.
Być może również jakiś czynnik infekcyjny odgrywa rolę w zapoczątkowaniu procesu autoimmunologicznego, ale dotychczas
nie znaleziono na to dowodów. Nie można powiedzieć, że chorobę wywołuje jakaś infekcja albo że RZS można się zarazić.
W języku naukowym określa się RZS jako chorobę autoimmunologiczną, w której dochodzi do zaburzeń w całej sieci komórek
i cytokin.
OBJAWY RZS
Objawy choroby dotyczą układu ruchu, ale w jej przebiegu mogą wystąpić również zmiany w innych narządach.
Objawy w układzie ruchu
Objawem zapalenia stawów jest ból i obrzęk.
Ból ma zwykle największe nasilenie w godzinach rannych, nieraz występuje w nocy. Towarzyszy mu uczucie sztywności
porannej stawów, które trwa kilka minut, ale w aktywnej chorobie, nawet kilka godzin. Ból i sztywność ustępują zwykle po zażyciu leków przeciwzapalnych, zmniejszają się także po ćwiczeniach.
Obrzęk jest związany z nadmiernym wytwarzaniem płynu w stawie, jest to tzw. wysięk zapalny. Nie każde zgrubienie stawu
jest wynikiem wysięku. Najczęstszą przyczyną zgrubień stawów ręki jest choroba zwyrodnieniowa, która dotyczy kilkudziesięciu procent starszych ludzi. Aby sprawdzić, czy staw jest obrzęknięty, lekarz obmacuje staw, chcąc wyczuć w nim wysięk.
Skóra nad stawem nie jest zwykle zaczerwieniona, ale może być nieco cieplejsza.
W przebiegu RZS mogą występować bóle i obrzęki większości stawów, ale najczęściej zajęte są stawy rąk i stóp. Stawy
międzypaliczkowe dalsze nie są objęte przez proces chorobowy. Liczba bolesnych i obrzękniętych stawów jest miernikiem
nasilenia stanu zapalnego.
03
04
Objawy pozastawowe RZS
Chorując na RZS, można mieć uczucie ogólnego zmęczenia i osłabienia, obniżony nastrój, w czasie zaostrzeń bywa podwyższona nieco temperatura ciała.
Inne objawy pozastawowe występują tylko u niektórych chorych z bardzo aktywną postacią choroby.
Zespół suchości – w oczach i jamie ustnej występuje uczucie suchości. Jeśli masz takie objawy, należy powiedzieć o tym
lekarzowi, który zdecyduje, czy należy przeprowadzić dodatkowe badania w kierunku tzw. zespołu Sjogrena.
Nad stawami, najczęściej w okolicach łokci, mogą pojawić się guzki podskórne, tzw. guzki reumatoidalne. Ponieważ RZS jest
chorobą autoimmunologiczną, może dotyczyć innych narządów. Dlatego, jeśli wystąpią u ciebie jakiekolwiek problemy ze
zdrowiem, powinieneś poinformować lekarza, że chorujesz na RZS.
Jeśli występują u Ciebie bóle stawów, szczególnie stawów rąk, oraz zauważyłeś obrzęk choćby jednego stawu, zgłoś się jak
najszybciej do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego). Im wcześniej będzie ustalone rozpoznanie i podjęte leczenie, tym
większa szansa na opanowanie choroby.
KTO I JAK ROZPOZNAJE RZS ?
Podejrzenie choroby może postawić lekarz rodzinny. Rozpoznanie powinien potwierdzić specjalista reumatolog (przy wizycie
w ramach ubezpieczenia NFZ wymagane jest skierowanie) na podstawie:
1. Wywiadu/rozmowy z pacjentem co do odczuwanych dolegliwości, objawów.
2. Badania stawów.
Badanie stawów polega na:
– obejrzeniu stawów,
– naciskaniu ich w celu sprawdzenia, czy pod wpływem ucisku występuje ból (w języku medycznym to tkliwość stawów),
– naciskaniu i obmacywaniu stawów w celu sprawdzenia, czy jest w nich wysięk, tzn. czy są obrzęknięte. W języku medycznym obrzęk stawu to nie tylko pogrubiony staw, co można stwierdzić oglądaniem, ale obecność wysięku w stawie, czyli
wyczuwalnej ilości płynu.
Najważniejszym warunkiem koniecznym, aby ustalić rozpoznanie, jest wysięk zapalny co najmniej w jednym stawie.
Jeśli boli cię więcej niż jeden staw, reumatolog powinien zbadać (tzn. nacisnąć) wszystkie stawy. Od liczby zajętych (bolesnych na ucisk lub obrzękniętych) stawów zależy prawdopodobieństwo wczesnego ustalenia rozpoznania. Dlatego reumatolog powinien zanotować, które stawy są tkliwe przy ucisku i jaka jest ich liczba.
3. Badań laboratoryjnych – najczęściej badania krwi na obecność czynnika reumatoidalnego (RF) lub przeciwciał przeciwcytrulinowych (anty-CCP). Czynnik reumatoidalny występuje u ok. 80% chorych na RZS. Znaczenie diagnostyczne posiadają
również inne parametry, np. OB (odczyn Biernackiego) i stężenie białka ostrej fazy (CRP – białko C-reaktywne).
4. Badań obrazowych:
W razie wątpliwości lekarza co do obecności wysięku w stawie można wykonać badanie ultrasonograficzne. W wielu krajach
badanie takie wykonuje reumatolog w swoim gabinecie.
05
Zdjęcia rentgenowskie należą do najczęstszych badań potrzebnych do postawienia rozpoznania, ale także monitorowania
przebiegu choroby. U chorych na RZS, lub przy podejrzeniu tej choroby wykonuje się zdjęcia rentgenowskie stawów rąk
i stóp. W przebiegu RZS na zdjęciach można stwierdzić zwężenie szpar stawowych, geody i nadżerki. Zmiany w kościach widoczne na zdjęciach rentgenowskich pojawiają się zwykle po pewnym czasie trwania choroby i są nieodwracalne. Obecność
nadżerki – tzn. ubytku na brzegu kości potwierdza rozpoznanie RZS. Jeśli nadżerkę kości stwierdza się od samego początku
objawów, może to świadczyć, że zapalenie będzie przebiegać z szybkim niszczeniem stawów.
06
Zdjęcie rentgenowskie powinien ocenić doświadczony radiolog, bo od tej oceny zależy rozpoznanie i dalsze postępowanie.
Badanie ultrasonograficzne (USG) wykonuje się w razie wątpliwości, czy w stawie toczy się proces zapalny oraz w celu
oceny tkanek miękkich. Skóra w miejscu badanym jest smarowana specjalnym żelem i przy pomocy głowicy lekarz, przesuwając nią po skórze, obserwuje na monitorze pośredni obraz stawu – na podstawie odbitych fal ultradźwiękowych ocenia, czy
w stawie jest płyn, czy jest przerośnięta błona maziowa, czy więzadła są prawidłowe. Struktur tych nie da się uwidocznić na
zdjęciu rentgenowskim. Prawidłowa ocena stawów w obrazie USG wymaga dużego doświadczenia lekarza.
Badanie rezonansu magnetycznego (MRI) we wczesnej chorobie może mieć przewagę nad zdjęciami rentgenowskimi, gdyż
uwidacznia nie tylko kości ale także tkanki miękkie. Badanie to ma zastosowanie tylko w wyjątkowych przypadkach, m.in. ze
względu na duży koszt.
Uwaga: W RZS nie ma jednoznacznego markera biologicznego. W 2010 roku zostały opracowane nowe międzynarodowe
kryteria i wytyczne, które pozwalają lekarzowi na wczesne ustalenie rozpoznania i włączenie leczenia. Zwiększa to szansę
chorego na osiągnięcie remisji.
CZY MOŻNA ZAPOBIEGAĆ CHOROBIE ?
Niestety nie. Nie znamy pierwotnych przyczyn choroby (patogenezy), nie możemy więc określić czynników, które mogłyby
jej zapobiec.
JAK PRZEBIEGA RZS ?
W RZS dominują bóle i obrzęki stawów. Jeśli choroba przebiega ciężko lub jest nieprawidłowo leczona, po kilku latach może
dochodzić do deformacji i ograniczenia ruchomości stawów. Przy prawidłowej terapii występują okresy remisji (brak objawów
choroby lub objawy minimalne). Remisję łatwiej osiągnąć, jeśli choroba jest wcześnie rozpoznana i leczona.
ROKOWANIE
Nawet najnowsze badania naukowe nie są w tej kwestii jednoznaczne. Przebieg choroby różni się znacznie u poszczególnych
osób. Niektórzy chorują ciężko, mają zmiany w wielu stawach i słabo reagują na leczenie. Inni mają łagodniejsze objawy i po
zastosowaniu nowoczesnego leczenia prawie nie odczuwają dolegliwości. Uważa się, że pierwszy okres trwania choroby jest
szczególnie ważny dla dalszego rokowania.
Czy RZS jest chorobą śmiertelną?
Nie, aczkolwiek w grupie chorych zauważa się nieco podwyższoną śmiertelność wskutek powikłań, np. sercowych.
LECZENIE
Szybkie rozpoczęcie leczenia jest wskazane nawet wtedy, gdy nierozpoznana lub źle leczona choroba trwa od wielu lat. Całkowite wyleczenie choroby i cofnięcie destrukcji w stawach w świetle obecnej wiedzy medycznej nie jest możliwe. W leczeniu
RZS w ciągu ostatnich kilku lat dokonał się wielki postęp. Dzięki stosowaniu nowoczesnych terapii możemy w znaczący
sposób nie tylko zmniejszać objawy RZS, ale także hamować niszczenie stawów. U wielu chorych (niestety nie u wszystkich)
udaje się osiągnąć kliniczną remisję choroby, tzn. brak bólów i obrzęków stawów.
W procesie leczenia stosuje się metody farmakologiczne i niefarmakologiczne.
07
08
Leczenie farmakologiczne (tzn. z zastosowaniem leków)
W leczeniu RZS mają zastosowanie leki z kilku grup: niesteroidowe leki przeciwzapalne, kortykosteroidy, leki przeciwbólowe,
leki modyfikujące przebieg choroby i leki biologiczne.
Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)
Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazują działanie na objawy – zmniejszają ból, uczucie sztywności stawów, działają przeciwgorączkowo. Obecnie istnieje na rynku wiele preparatów, niektóre są dostępne bez recept. Należy pamiętać, że mimo iż
są one powszechnie stosowane, mogą mieć także działania uboczne. Do najczęstszych z nich należy działanie na przewód
pokarmowy, szczególnie żołądek. NLPZ mogą wpływać na tworzenie się wrzodów żołądka. Przy przewlekłym zażywaniu NLPZ
najczęściej stosuje się jednocześnie leki, które zapobiegają takim powikłaniom.
Leki przeciwbólowe
Środki przeciwbólowe, takie jak paracetamol (bez recepty) i opioidy (wyłącznie na receptę), mogą być stosowane do uśmierzania bólu wtedy, kiedy leki przeciwzapalne nie przynoszą wystarczającej ulgi, powodują istotne efekty uboczne, nie mogą
być używane z innych powodów medycznych.
Kortykosteroidy (potocznie sterydy)
W ostrej fazie zapalenia u niektórych chorych na RZS podaje się kortykosteroidy w małych dawkach, aby szybko wyciszyć
proces zapalny. Najczęściej stosuje się preparaty w tabletkach (glikokortykosteroidy) wydawane wyłącznie z przepisu lekarza. Jeśli objawy ustąpią, należy podjąć próbę odstawienia leku. W razie wysięku w stawie (np. kolano) lekarz może zalecić
kortykosteroidy dostawowo.
Leki modyfikujące przebieg choroby
Leki modyfikujące przebieg choroby (LMPCh) były dawniej nazywane lekami podstawowymi. Ich zadaniem jest hamowanie postępu choroby i spowalnianie niszczenia stawów. Wszystkie preparaty są wydawane na receptę. Wybór leku modyfikującego zależy od wielu czynników, które lekarz ocenia, dobierając leczenie dla pacjenta. Do najczęściej stosowanych leków
modyfikujących zaliczamy: metotreksat, leflunomid, sulfasalazynę. Skuteczność leku modyfikującego można ocenić dopiero
po dłuższym (ok. 2-3 miesiące) stosowaniu – nie ma on bezpośredniego wpływu na ból w dniu przyjęcia. Przy przyjmowaniu
LMPCh należy ściśle stosować się do zaleceń lekarza oraz wykonywać badania kontrolne. Jest to konieczne w celu sprawdzenia skuteczności leczenia oraz czy nie ma działań ubocznych.
Leki biologiczne
Jeżeli wymienione wyżej metody leczenia nie są wystarczająco skuteczne (tzn. mimo leczenia utrzymuje się duża liczba bolesnych i obrzękniętych stawów, podwyższone OB i/lub CRP), zgodnie z międzynarodowymi wytycznymi u chorego na RZS
należy rozważyć zastosowanie tzw. leków biologicznych. Są to leki wyprodukowane na drodze inżynierii genetycznej – najczęściej monoklonalne przeciwciała skierowane przeciwko białkom (tzw. cytokinom) lub przeciw komórkom odpowiedzialnym
za odpowiedź immunologiczną.
W wyniku międzynarodowych badań klinicznych i ponad dziesięcioletnich obserwacji wykazano wysoką skuteczność leków biologicznych w leczeniu RZS. Leki te, regulując układ immunologiczny, nie tylko zmniejszają zapalenie, ale również
hamują niszczenie stawów i tworzenie się nadżerek na powierzchniach kości. Mimo dość wysokich bezpośrednich kosztów,
leczenie biologiczne zmniejsza dolegliwości i objawy, poprawia jakość życia chorych na RZS, przedłuża ich aktywność zawodową i społeczną.
Leki biologiczne podawane są w formie zastrzyków podskórnych lub wlewów dożylnych. Aby zwiększyć ich skuteczność,
stosuje się je łącznie z lekami tradycyjnymi, modyfikującymi przebieg choroby.
09
10
Wskazania do leczenia biologicznego ustala specjalista reumatolog w oparciu o badanie chorego i badania laboratoryjne. Bierze on pod uwagę zalecenia międzynarodowe, musi jednak uwzględnić także możliwości refundacji za leczenie. W czasie takiej terapii trzeba ściśle stosować się do zaleceń: zgłaszać się na wizyty kontrolne w określonym terminie, wykonywać badania kontrolne. W razie gorączki lub infekcji należy skontaktować się z lekarzem.
Czy każdy chory na RZS może otrzymać leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego?
W obowiązującym w Polsce systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) leczenie biologiczne można uzyskać
w ramach tzw. programów terapeutycznych. Jest to tzw. świadczenie gwarantowane, co oznacza, że każdy pacjent spełniający kryteria kwalifikacji do danego leczenia ma prawo do otrzymania go bezpłatnie. O kwalifikacji do leczenia biologicznego
decyduje stan chorego, a lekarz tylko potwierdza spełnienie określonych kryteriów.
W ciągu ostatnich kilku lat można zauważyć pozytywną zmianę nastawienia instytucji rządowych i ubezpieczeniowych do
leczenia chorób przewlekłych (w tym RZS). Otóż często bardzo drogie w fazie bezpośredniego stosowania leczenie modyfikujące biologiczną odpowiedź organizmu, w długofalowym aspekcie okazuje się tańsze z punktu widzenia wydatków budżetowych państwa i ubezpieczycieli.
Po prostu osoby nowocześnie leczone pozostają znacznie dłużej aktywne zawodowo, rodzinnie i społecznie, a to generuje
oszczędności większe od kosztów wcześniejszej terapii.
Leczenie niefarmakologiczne (bez udziału leków)
Leczenie niefarmakologiczne opiera się na: edukacji chorego, rehabilitacji i leczeniu operacyjnym.
Edukacja chorego polega na przekazaniu mu w sposób dostępny na czym polega choroba i jak sobie z nią radzić. Zostało
naukowo udowodnione, że chorzy, którzy wiedzą o swojej chorobie, potrafią ją lepiej kontrolować, mają mniej dolegliwości
oraz są bardziej sprawni.
Mamy nadzieję, że ta publikacja spełni taką rolę.
Rehabilitacja
Rehabilitacja jest ważnym składnikiem terapii, który uzupełnia i poprawia efekty kuracji farmakologicznej. Przed rozpoczęciem ćwiczeń należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym i rehabilitantem, którzy ustalą właściwy zakres ćwiczeń.
Jest to szczególnie ważne, ponieważ niewłaściwy ich dobór może prowadzić do pogorszenia stanu. Rehabilitacja ruchowa ma
na celu poprawę siły mięśniowej, zapobieganie przykurczom stawów i zachowanie ogólnej sprawności. Regularne ćwiczenia
poprawiają ruchomość stawów i pozwalają na utrzymanie sprawności. Codzienna gimnastyka wymaga samodyscypliny
i samozaparcia.
Niektóre metody fizykoterapii (np. laseroterapia, jonoforeza, krioterapia) mogą wpływać na zmniejszenie bólu i zapalenia.
Wszelkie zabiegi fizjoterapeutyczne muszą być wykonywane na zlecenie lekarza i przez odpowiednio wykształconych
i uprawnionych specjalistów.
W polskim systemie powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego obie wymienione wyżej formy rehabilitacji są bezpłatne.
Leczenie chirurgiczne
Wskazania do leczenia chirurgicznego ustala ortopeda w porozumieniu z reumatologiem. U chorych z nawracającymi wysiękami, np. w stawach kolanowych, może być wskazany zabieg operacyjny polegający na usunięciu przerośniętej błony
maziowej (tzw. synowektomia), nazywany przez chorych „czyszczeniem stawu”. Po operacji najczęściej wysięki ustępują,
a ból się zmniejsza.
U niektórych osób w wyniku choroby dochodzi do znacznego zniszczenia stawu, bóle utrudniają chodzenie i sprawność.
W takich przypadkach pomocne może być leczenie operacyjne. Jeśli zniszczenie stawu jest znaczne, ortopeda rozważy wskazanie do tzw. endoprotezoplastyki, czyli wszczepienia sztucznego stawu (endoprotezy) w miejsce zniszczonego.
11
12
DIETA
W RZS, inaczej niż np. w cukrzycy, dieta nie ma bezpośredniego wpływu na przebieg i wyniki leczenia, choć zaleca się takie
kształtowanie posiłków, które będzie sprzyjać uniknięciu nadwagi, a tym samym zapobiegać nadmiernemu obciążeniu stawów. Tak więc warto zadbać o:
• ograniczenie spożycia tłuszczów,
• ograniczenie spożycia cukru i soli,
• zwiększenie ilości spożywanych warzyw i owoców,
• ograniczenie spożycia alkoholu,
• przyjmowanie witamin i mikroelementów, ze szczególnym uwzględnieniem wapnia.
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
Dużą rolę w poprawie opieki zdrowotnej odgrywają organizacje pozarządowe, w tym stowarzyszenia osób dotkniętych chorobami przewlekłymi. Ich aktywność nie ogranicza się do forum krajowego, lecz jest także wyraźnie zaznaczona w instytucjach europejskich, zwykle bardzo wyczulonych na problemy osób niepełnosprawnych czy chorych przewlekle. Organy Unii
Europejskiej mogą w wielu przypadkach skłonić rządy państw członkowskich do określonych działań. Nie lekceważmy więc
uczestnictwa i aktywnego działania w organizacjach grupujących osoby dotknięte chorobami przewlekłymi. Jesteś chory?
A może mógłbyś pomóc innym takim jak ty?
Przydatne adresy
Augustów: Augustowskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, ul. Złota 9, 16-300 Augustów,
tel. 87 643 50 91 lub 604 512 912, e-mail: [email protected],
http://www.nareumatyzm.org
Białystok: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne „Reuma-Podlasie”,
ul. M. Curie-Skłodowskiej 24a, 15-276 Białystok, tel. 85 746 82 40, 605 580 790,
e-mail: [email protected], http://reuma-podlasie.mixxt.pl
Bydgoszcz: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Bydgoszczy,
ul. Konarskiego 1/3, 85-020 Bydgoszcz, tel. 52 349 79 13 w. 255
Częstochowa: Częstochowskie Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków,
ul. Gruszowa 45, 42-215 Częstochowa, kom. 693 233 624, e-mail: [email protected],
http://reumaczest.pl/
Dąbrowa Górnicza: Stowarzyszenie Reumatyków i Ich Sympatyków „SOMA”,
ul. Okrzei 8, 41-300 Dąbrowa Górnicza, tel. 32 764 03 79
Elbląg: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Elblągu,
ul. Leśmiana 5/18, 82-300 Elbląg, tel. 55 232 13 07
Kielce: Stowarzyszenie Reumatyków i Sympatyków „Arnika”,
ul. Kościuszki 25 pok.5, 25-310 Kielce, kom. 607 031 869
Kraków: Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm, Al. Focha 33, 30-119 Kraków,
tel. 12 422 37 36, 427 30 59, http://schrkrakow.pl
Leszno: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne,
ul. Grota-Roweckiego 64, 64-100 Leszno, tel. 65 520 76 72
Lublin: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Lublinie,
ul. Jaczewskiego 8, 20-954 Lublin, tel. 81 72 44 135
Łódź: Stowarzyszenie Chorych na Choroby Reumatyczne i Osteoporozę „Reuma-San”,
ul. Kopernika 62, 90-553 Łódź, tel. 42 689 53 12
13
Olsztyn: Stowarzyszenie Chorych „REUMA”, ul. Orłowicza 27, 10-684 Olsztyn,
kom. 663 181 382, e-mail: [email protected]
14
Opole: Opolskie Stowarzyszenie Chorych na Reumatyzm „Milenium”,
ul. Górna 30a, 45-403 Opole, tel. 77 458 12 26, fax: 77 458 12 26,
e-mail: [email protected], www.milenium.free.ngo.pl
Sopot: Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej „ENDOPROTEZA” w Sopocie,
Wojewódzki Zespół Reumatologiczny im. dr Jadwigi Titz - Kosko, ul. Grunwaldzka 1/3,
81-967 Sopot, tel. 58 345 71 11, www.endoproteza.republika.pl/pol.html
Szczecin: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło „Odra-Bałtyk” w Szczecinie,
ul. Arakońska 17-18, 71-470 Szczecin, tel. 91 488 96 51
Śrem: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Śremie,
ul. Mickiewicza 95, 63-100 Śrem, tel. 61 263 62 73
Warszawa: Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków, ul. Spartańska 1, 02-637 Warszawa,
(koniecznie z dopiskiem REF – Ogólnopolska Federacja Stowarzyszeń Reumatyków),
email: [email protected], http://ref.mixxt.pl/
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Młodych z Zapalnymi Chorobami Tkanki Łącznej
„3majmy się razem”, ul. E.J. Osmańczyka 16b/14, 01-494 Warszawa,
kom. 502 387 971, e-mail: [email protected], www.3majmysierazem.pl
Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków, Siedziba główna: ul. Spartańska 1,
02-637 Warszawa, tel. 22 844 42 41 w. 465 (tylko w godzinach dyżuru), kom. 664 630 125,
e-mail: [email protected], http://reuma.idn.org.pl
Wrocław: Stowarzyszenie Chorych na ZSSK i Osób ich Wspierających,
ul.Kasprzaka 23/2, 51-676 Wrocław, kom. 516 613 751, 604 275 617, http://zzsk.mixxt.pl/
Zbąszyń: Stowarzyszenie Reumatyków i ich Sympatyków Koło w Zbąszyniu (WAMO),
ul. Graczyńskich 5, 64-360 Zbąszyń, kom. 696 992 655, www.reuma.idn.org.pl
Placówki medyczne stosujące leczenie biologiczne
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku
Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii
15-276 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 24a
tel. (85) 746 84 82
Szpital Specjalistyczny Podkarpacki Ośrodek Onkologiczny im. Ks. Bronisława Markiewicza
Brzozów, ul. Bielawskiego 18
tel. (13) 430 95 00
Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr. Jana Biziela – Kliniczny Oddział Reumatologii
i Układowych Chorób Tkanki Łącznej
85-168 Bydgoszcz, ul. Ujejskiego 75
tel. (52) 365 57 9910
Wojskowy Szpital Kliniczny – Kliniczny Oddział Reumatologiczny
85-681 Bydgoszcz, ul. Powstańców Warszawy 5
tel. (52) 378 70 12
Szpital Specjalistyczny nr 1 – Oddział Reumatologii
41-902 Bytom, ul. Żeromskiego 7
tel. (32) 396 32 00
SPZOZ Zespół Szpitali Miejskich w Chorzowie – Oddział Reumatologii
41-500 Chorzów, ul. Strzelców Bytomskich 11
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. NMP – Oddział Reumatologii
42-218 Częstochowa, ul. PCK 7, Pawilon III
tel. (34) 367 34 92
Wojewódzki Szpital Zespolony – Oddział Reumatologiczny
82-300 Elbląg, ul. Królewiecka 146
tel. (55) 239 58 69
15
Wojewódzki Ośrodek Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii
42-230 Goczałkowice Zdrój, ul. Uzdrowiskowa 54
tel. (32) 210 70 51
Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki w Gorzowie Wielkopolskim – Zespół Szpitalny
66-400 Gorzów Wielkopolski, ul.Walczaka 42
tel. (95) 733 16 00
Szpital Zespolony im. L. Perzyny – Oddział Reumatologiczny
62-800 Kalisz, ul. Poznańska 79
tel. (62) 765 12 51
Dolnośląskie Centrum Rehabilitacji – Oddział Reumatologiczny
58-400 Kamienna Góra, ul. Korczaka 1
tel. (75) 746 25 70
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 7 Śląskiego Uniwersytetu Medycznego
Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii
40-635 Katowice, ul. Ziołowa 45/47
tel. (32) 359 82 90, (32) 202 40 25
Szpital Miejski Murcki w Katowicach
40-749 Katowice, ul. Sokołowskiego 2
tel. (32) 255 61 30
Szpital Specjalistyczny św. Łukasza – Oddział Reumatologii
26-200 Końskie, ul. Gimnazjalna 41B
tel. (41) 390 22 26
Szpital Wojewódzki w Koszalinie im. Mikołaja Kopernika
75-581 Koszalin, ul. T. Chałubińskiego 7
tel. (94) 348 81 51
Szpital im. T. Dunina – Oddział Reumatologiczny
61-100 Kościan, ul. Szpitalna 21
tel. (65) 512 08 55
16
Szpital Specjalistyczny, Oddział Reumatologiczny
83-400 Kościerzyna, ul. Piechowskiego 36
tel. (58) 686 06 63
Krakowski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii
30-119 Kraków, ul. Focha 33
tel. (12) 295 81 00
Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla – Oddział Reumatologii
31-121 Kraków, ul. Skarbowa 1
tel. (12) 633 00 09
Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego – Oddział Reumatologii
31-531 Kraków, ul. Śniadeckich 10
tel. (12) 424 88 78
SPZOZ – Oddział Reumatologii
22-300 Krasnystaw, ul. Głowackiego 3
tel. (82) 576 52 31
SPZOZ w Krośnie – Oddział Reumatologii
38-400 Krosno, ul. Korczyńska 57
tel. (13) 436 41 10
Szpital Pulmonologiczno-Reumatologiczny – Oddział Reumatologii i Rehabilitacji
46-082 Kup, ul. Miarki 6
tel. (77) 469 54 55
Szpital Rejonowy w Leżajsku
37-300 Leżajsk, ul. Leśna 22
tel. (17) 242 71 13
Dziecięcy Szpital Kliniczny nr 1, Klinika Chorób Płuc i Reumatologii
20-093 Lublin, ul. Chodzki 2
tel. (81) 718 54 77
17
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Klinika Reumatologii i Chorób Tkanki Łącznej
20-090 Lublin, ul. Jaczewskiego 8
tel. (81) 724 47 90
SPZOZ Szpital Miejski, Oddział Reumatologii
21-400 Łuków, ul. Rogalińskiego 3
tel. (25) 798 20 01
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika – Oddział Reumatologiczny
93-513 Łódź, ul. Pabianicka 62
tel. (42) 689 52 29/53 12
NZOZ Medica, Oddział Reumatologiczny
77-200 Miastko, ul. Wybickiego 30
tel. (59) 857 09 55
SPZOZ Szpital Wielospecjalistyczny – Oddział Reumatologiczny
67-100 Nowa Sól, ul. Chałubińskiego 7
tel. (68) 388 22 58
Miejski Szpital Zespolony – Oddział Reumatologiczny
10-229 Olsztyn, al. Wojska Polskiego 30
tel. (89) 532 61 68/51
SPZOZ Szpital Specjalistyczny – Oddział Reumatologiczny
64-920 Piła, ul. Rydygiera 1
tel. (67) 210 63 44
Samodzielny Szpital Wojewódzki im. M. Kopernika w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział Reumatologiczny
97-300 Piotrków Trybunalski, ul. Rakowska 15
tel. (44) 648 04 35
Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu
Klinika Fizjoterapii, Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Rehabilitacyjny
61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147
tel. (61) 831 02 44
18
Szpital Kliniczny nr 4 Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych, Oddział Rehabilitacyjny
61-545 Poznań, ul. 28 czerwca 1956 135/147
tel. (61) 831 03 17
Szpital im. J. Strusia – I Oddział Reumatologii i Osteoporozy
61-285 Poznań, ul. Szwajcarska 3
tel. (61) 858 57 85
Szpital Wojewódzki w Przemyślu – Oddział Reumatologii
37-700 Przemyśl, ul. Monte Cassino 18
tel. (16) 677 51 45
SPZOZ – Oddział Reumatologii
24-100 Puławy, ul. Bema 1
tel. (81) 886 42 91
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny – Oddział Reumatologiczny
26-617 Radom, ul. Aleksandrowicza 5
tel. (48) 361 34 00/05
SPZOZ Szpital Powiatowy – Oddział Reumatologiczny
97-500 Radomsko, ul. Wyszyńskiego 14
tel. (44) 685 47 00
Szpital Wojewódzki nr 2 – Oddział Reumatologii
35-301 Rzeszów, ul. Lwowska 60
tel. (17) 866 40 00
SPZOZ Szpital Powiatowy – Oddział Reumatologiczny
27-600 Sandomierz, ul. Schinzla 13
tel. (15) 833 05 00
SPZOZ im. Kard. S. Wyszyńskiego – Oddział Reumatologii
98-200 Sieradz, ul. Armii Krajowej 7
tel. (43) 827 83 33
19
Wojewódzki Zespół Reumatologiczny – Oddział Reumatologii
81-759 Sopot, ul. Grunwaldzka 1/3
tel. (58) 551 12 06
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 – Oddział Reumatologii
41-200 Sosnowiec, pl. Medyków 1
tel. (32) 368 26 95
Szpital Rejonowy – Oddział Reumatologii
34-200 Sucha Beskidzka, ul. Szpitalna 22
tel. (33) 872 31 00
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 Pomorskiej Akademii Medycznej
Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych
71-252 Szczecin, ul. Unii Lubelskiej 1
tel. (91) 425 33 37
Oddział Reumatologii i Rehabilitacji
Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony w Szczecinie
71-455 Szczecin, ul. Arkońska 4
tel. (91) 813 90 00
SPZOZ POR – Oddział Reumatologiczny
63-100 Śrem, ul. Mickiewicza 95
tel. (61) 283 62 73
Wojewódzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu
39-400 Tarnobrzeg, ul. Szpitalna 1
tel. (15) 812 30 01
Szpital Miejski – Oddział Reumatologii
22-600 Tomaszów Lubelski, Al. Grunwaldzkie 1
tel. (84) 664 44 11
Wojewódzki Szpital Zespolony – Oddział Chorób Wewnętrznych
87-100 Toruń, ul. św. Józefa 53/59
tel. (56) 610 12 66
20
Śląski Szpital Reumatologiczno-Rehabilitacyjny – Oddział Reumatologii
43-450 Ustroń, ul. Szpitalna 11
tel. (33) 854 26 40
Instytut Reumatologii – Klinika Reumatologii
02-637 Warszawa, ul. Spartańska 1
tel. (22) 844 57 26
Wojskowy Instytut Medyczny – Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii
04-349 Warszawa, ul. Szaserów 128
tel. (22) 810 48 04
Szpital MSWiA – Klinika Chorób Wewnętrznych i Reumatologii
02-507 Warszawa, ul. Wołoska 137
tel. (22) 508 16 44
Szpital Powiatowy im. Jana Pawła II – Oddział Reumatologiczny
29-100 Włoszczowa, ul. Żeromskiego 28
tel. (41) 394 20 60
Akademicki Szpital Kliniczny – Klinika Reumatologii i Chorób Wewnętrznych
50-556 Wrocław, ul. Borowska 213
tel. (71) 734 33 404
Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką
50-981 Wrocław, ul. Weigla 5
tel. (71) 766 02 40
SPZOZ Okręgowy Szpital Specjalistyczny im. Marciniaka – Oddział Reumatologii
53-137 Wrocław, al. Wiśniowa 36
tel. (71) 360 20 09
Szpital Rejonowy – Oddział Reumatologii
58-130 Żarów, ul. Wojska Polskiego 7
tel. (74) 858 05 51
21
Powiatowy Zakład Opieki Zdrowotnej w Starachowicach
27-200 Starachowice, ul. Radomska 70
tel. (41) 274 61 58
Szpital Wojewódzki im dr Ludwika Rydygiera w Suwałkach Oddział Reumatologiczny
ul. Szpitalna 60
Centrum Opieki Medycznej Szpital
37-500 Jarosław, ul. 3-Maja 70
tel. (16) 621 54 21
NZOZ Poradnia leczenia osteoporozy i chorób narządu ruchu
37-450 Stalowa Wola, ul. Wojska Polskiego 5
tel. (15) 843 14 18
SPZOZ - Oddział Reumatologii
21-300 Radzyn Podlaski, ul. Wisznicka 111
Regionalne Centrum Zdrowia – Oddział Rematologiczny dla przewlekle chorych
59-300 Lubin, ul Bema 5
tel. (76) 846 14 00
GOPLANA Centrum Rehabilitacji i Reumatologii, Oddział Reumatologii
58-950 Świeradów Zdrój, ul. Piłsudskiego 33
tel. (75)782 06 94
Wojewódzki Szpital Zespolony w Płocku, Oddział Reumatologiczny
09-402 Płock, ul. Medyczna 19
tel. 24 36 46 322
22
Notatki
23
www.poruszycswiat.pl
Wiedza w jednym miejscu
Dostępny również w wersji elektronicznej na
www.poruszycswiat.pl
AbbVie Polska Sp. z o.o.
ul. Postępu 21B, 02-676 Warszawa, tel.: (22) 319 12 00, fax: (22) 319 12 01
2012-10-EDU-2624