Jezus jako Mesjasz, Prorok i Sługa Jahwe w inauguracyjnym

1
Jezus jako Mesjasz, Prorok i Zbawiciel w inauguracyjnym wystąpieniu w Nazarecie (Łk
4, 16-30)
Łukasz w swojej Ewangelii i Dziejach Apostolskich odzwierciedla rozwój
chrześcijaństwa poprzez Samarię w kierunku Syrii hellenistycznej, aż do Grecji i Rzymu.
Jezus rozpoczyna działalność od krainy pogan, zmierza w kierunku Jerozolimy, umiera,
zmartwychwstaje, wstępuje do nieba i zsyła Ducha Świętego, który daje moc apostołom
wychodzącym z Jerozolimy, aby nieść światu dobrą nowinę o zbawieniu. Na sposób
prezentacji postaci Jezusa i Jego misji wywarły wpływ oczekiwania mesjańskie w Izraelu,
nadzieje Samarytan, koncentrujące się wokół mającego przyjść wielkiego proroka oraz ideał
władcy jako zbawiciela obecny zarówno w środowisku judaistycznym jak i hellenistycznym.
Łukasz z tradycji wydobył wystąpienie Jezusa w Nazarecie1 i nadał mu charakter
programowy (4,16-30).2 Zadajmy kilka pytań związanych z Jezusowym wystąpieniem w
Nazarecie?
1. Dlaczego w Nazarecie?
Intrygujący jest fakt, że Łukasz przedstawia nam początek działalności Jezusa w
Nazarecie, chociaż informuje nas, że Jezus już wystąpił w Kafarnaum (Łk 4,23). 3 Ekspozycja
miejscowości Nazaret w Ewangelii Łukasza jest wyjątkowa. Anioł przybywa do miasta w
Galilei, zwanego Nazaret (1,26), by zwiastować Maryi, że będzie Matką Syna Bożego. Józef
udaje się na spis ludności z miasta Nazaret (2,4). Po ofiarowaniu w świątyni, „gdy wypełnili
wszystko według Prawa Pańskiego, wrócili do Galilei, do swego miasta – Nazaret” (2,39). Po
obrzędzie bar micwa Jezus powraca do Nazaretu (2,51). Uczniowie wędrujący do Emaus
nazywają go Nazarejczykiem (24,19).
Galilea wraz z Nazaretem była kojarzona z krainą pogan (Mt 4,15), dlatego w
perspektywie teologicznej, Jezus wyruszając z Galilei bierze grzechy na siebie, niesie je na
krzyż w Jerozolimie i zbawia wszystkich ludzi. Zatem wystąpienie w Nazarecie posiada
Marek analogiczny tekst posiada w 6,1-6, a Mateusz w 13,53-58. Łukasz przenosząc wydarzenie z Nazaretu na
początek wystąpienia nadaje mu charakter programowy dla dwudzieła Łk-Dz. Por. H. Marshal, The Gospel of
Luke. A Commentary on the Greek Text, New International Greek Testament Commentary, Grand Rapids,
Michigan 1989, 177n.
2
U. Busse, Das Nazareth-Manifest Jesu: eine Einführung in das lukanische Jesubild nach Lk 4,16-30, Stuttgart
1978; J. N. Aletti, Jésus a Nazareth (Lc 4,16-30) prophétie écriture et typologie, w: A’ cause de L’Évangile,
Lectio Divina 123 (1985), 431-451.
3
Szerzej na temat aluzji do wcześniejszego nauczania w Kafarnaum pisze: W. Rakocy, Święty Łukasz wobec
niewiary Izraela – krytyka i nadzieja, Warszawa 2006, 28n.
1
2
przede wszystkim wymiar uniwersalny, a więc obejmuje wszystkie narody oraz wszystkie
stany społeczne.
2. Dlaczego w synagodze?
Wystąpienie Jezusa zaczyna się od synagogi w dniu szabatu (4,16). Zarówno miejsce
akcji jak i czas akcji uświadamiają nam, że Ewangelia jest kontynuacją czasu Starego
Testamentu. Wystąpienie Jezusa będzie później powielane przez apostołów, którzy nauczanie
będą często rozpoczynali od synagogi. Postępował w ten sposób przede wszystkim Paweł,
którego sposób ewangelizacji Łukasz dobrze znał.
3. Dlaczego w dzień szabatu?
Najprostsza odpowiedź na to pytanie może brzmieć, ponieważ w tym dniu Żydzi
gromadzili się na modlitwie w synagogach. Może jednak ten szabat był wyjątkowym
szabatem? Dostrzegamy, że wystąpienie Jezusa nawiązuje do idei Roku Jubileuszowego. 4
Kiedy rozpoczynał się Rok Jubileuszowy? W Księdze Kapłańskiej czytamy: „Dziesiątego
dnia, siódmego miesiąca zatrąbisz w róg w całej ziemi. Będziecie święcić pięćdziesiąty rok
[...] będzie on dla was Rokiem Jubileuszowym” (Kpł 25,9-11). Zatem Jezus z dużym
prawdopodobieństwem proklamował Rok Jubileuszowy w święto Jom Kippur. O tym dniu
czytamy: „Dziesiątego dnia siódmego miesiąca będziecie pościć. Nie będziecie wykonywać
żadnej pracy, ani tubylec, ani przybysz, który osiedlił się wśród was. Bo tego dnia będzie za
was dokonywane przebłaganie, aby oczyścić was od wszystkich grzechów. Przed Panem
będziecie oczyszczeni. Będzie to dla was święty szabat odpoczynku. Będziecie w tym dniu
pościć. Jest to ustawa wieczysta” (Kpł 16,29-31; por. 25,8-12). Ten dzień jest wyjątkowy, nie
jest to szabat tygodniowy – jest to szabat dla całego roku.5 W tej atmosferze Jezus ogłasza
czas wyzwolenia z grzechów, który zostanie uwieńczony ofiarą na krzyżu i słowami
skierowanymi do pokutującego łotra: „Dziś ze mną będziesz w raju” (Łk 23,43).6 To „dziś”
Por. F. Gryglewicz, Ewangelia św. Łukasza, (PŚNT, III/3), Poznań-Warszawa 1974,131.
Por. S. P. De Vries, Obrzędy i symbole Żydów, Kraków 1999, 118; C. F. Evans, Saint Luke,TPI New Testament
Commentaries, London / Philadelphia 1990, 270.
6
Wątek okazywanego miłosierdzia przechodzi przez całą Ewangelię Łukasza. W Magnificat słyszymy, że Bóg
jest miłosierny (1,50.54), potwierdza to hymn Benedictus (1,72). Następnie mamy słowa zachęty : „Bądźcie
miłosierni, bo i Ojciec wasz Niebieski jest miłosierny” (6,63). O miłosierdziu mówi: przypowieść o zagubionej
owcy (15,1-7); przypowieść o zagubionej drachmie (15,8-10); przypowieść o Ojcu miłosiernym (15,11-32);
scena nawrócenia jawnogrzesznicy (7,36-50); opowieść o miłosiernym Samarytaninie (10,30-37). Szerzej na
temat miłosierdzia pisze: K. Romaniuk, Biblijny traktat o miłosierdziu, Ząbki 2004.
4
5
3
zbawienia stało się możliwe dla wszystkich czyniących pokutę, dzięki przebłaganiu za
grzechy jakie zostało dokonane w krwi Jezusa. W tym duchu interpretuje wystąpienie Jezusa
w Nazarecie Orygenes: „Dlatego też i my, jeśli zgrzeszyliśmy, powinniśmy mówić: Grzech mój
wyznałem Tobie [...]. Wyznam nieprawość moją wobec Pana (Ps 32,5). Jeśli bowiem tak
postąpimy i wyznamy grzechy nasze nie tylko Bogu, ale i tym, którzy mogą leczyć nasze rany i
grzechy, to grzechy nasze zostaną zniszczone przez Tego, który [...]”.7 Wspólnota z Qumran
czas zbawienia umiejscawia pomiędzy pierwszym tygodniem ostatniego jubileuszu, a
ostatnim dniem tego roku (11QMelch 7-8).8
4. Dlaczego odwołanie do proroka Izajasza?
Cytat zaprezentowany przez Łukasza składa się z fragmentu proroka Iz 61,1-2 z
uzupełnieniem z Iz 58,6: „Duch Pański spoczywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał
Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę, więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie;
abym uciśnionych odsyłał wolnymi, abym obwoływał rok łaski od Pana”(4,18-19).
Prawdopodobnie Jezus cytował szerszy fragment proroka Izajasza9, a połączenie w formie
cytatu może już pochodzić z Jezusowej interpretacji tekstu, którą przejęła tradycja.10 Jezus
poprzez ten cytat proklamuje swoją misję mesjańską, która nawiązuje do powołania
prorockiego.11 Treść wybranych fragmentów Izajasza sugeruje odniesienie do idei Roku
Jubileuszowego (Kpł 25). W tym duchu został fragment Iz 61 zinterpretowany przez
wspólnotę znad Morza Martwego (11QMelch 4-6).12 W fragmencie „Mesjańskiej
Apokalipsy” (4Q521), czytamy: „Pan bowiem nawiedzi pobożnych, a sprawiedliwych zawoła
po imieniu. Nad ubogimi uniesie się jego duch, wiarę przemieni w swoją siłę. Uczci
pobożnych na tronie swego królestwa. Rozwiąże związanych, otworzy oczy niewidomym,
podniesie pochylonych. [...] Uzdrowi bowiem konających, wskrzesi zmarłych, ubogim ogłosi
dobrą nowinę, nędzarzy nasyci, wypędzonych sprowadzi, głodnych uczyni bogatymi”.13 W
ideę jubileuszową wpisany jest program zbawienia ludzi potrzebujących. Zbawicielem jest
Por. C. Corsato, Biblia w interpretacji Ojców Kościoła, Karków 2007, 34n.
Por. P. Muchowski, Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran - Wadi Murabba‘at – Masada, Kraków 1996,
402.
9
W synagodze czytano Prawo (seder), które było prawdopodobnie podzielone na cykl trzyletni oraz proroków
(haftarah). Por. C. F. Evans, Saint Luke, dz. cyt., 268. Szerzej na temat sposoby cytowania: K. Stendahl, The
School of St. Matthew and its Use of the Old Testament, Lund 1968, 95n.
10
K. Mielcarek twierdzi: „Treści lekcji czytanej przez Jezusa nie można jednak uznać za historyczną, zwłaszcza
jeżeli chodzi o formę”. Tenże, Problematyka literacko-historyczna Łk 4,16-30, RTK XXXV (1998), z. 1, 98.
11
Por. F. Duci, Gesù detto il Cristo, Bologna 1982, 104n.
12
Por. C. S. Keener, Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000, 133.
13
Por. P. Muchowski, Rękopisy znad Morza Martwego., dz. cyt., 402; P. J. Tomson, The Core of Jesus’ Evangel:
euvaggeli,sasqai ptwcoi/j (Isa 61), w: The Scriptures in the Gospels, red. C. M. Tuckett, Leuven
1997, 652.
7
8
4
Bóg, który „daje prawo uciśnionym”, „chleb głodnym”, „uwalnia jeńców”, „przywraca wzrok
niewidomym”, „podnosi pochylonych”, „miłuje sprawiedliwych”, „strzeże przechodniów”,
„chroni sierotę i wdowę” (Ps 146,7-9). W czasie oblężenia Jerozolimy wolę Bożą uwolnienia
niewolników, przypomina prorok Jeremiasz (34,8.15.17). Funkcję zbawczą Jezus eksponuje
również poprzez tytuł, lekarza (ivatro,j) (4,23). W czasie postoju Izraelitów na pustyni, w
Mara słyszymy słowa Boga: „Ja, Pan chcę być twoim lekarzem” (Wj 15,26). Deuteronomista
przytacza słowa Boże: „Ja zabijam i ja ożywiam. Ja ranię i ja uzdrawiam” (Pwt 32,38).
Cierpiącemu Hiobowi, przyjaciel Elifaz wyjaśnia: „On [Bóg] zrani, On także uleczy, skaleczy
- i ręką swą uzdrowi” (Hi 5,18). W tym duchu woła prorok Ozeasz: „On nas zranił i On też
uleczy, On to nas pobił, On ranę zawiąże” (Oz 6,1).14 Psalmista mówi o Bogu: „On leczy
złamanych na duchu i przewiązuje ich rany” (Ps 147,3). Autor Księgi Mądrości interpretując
czas doświadczenia Izraela na pustyni, mówi: „Nie zioła ich uzdrowiły ani nie okłady, lecz
słowo Twe, Panie, co wszystko uzdrawia” (Mdr 16,12). Zatem rozpoczęcie realizacji
proroctwa Izajasza oznacza proklamację czasów mesjańskich, które są epoką zbawienia (por
Iz 49,8). Potwierdza to tekst odpowiadający na poselstwo Jana Chrzciciela: „Idzie i donieście
Janowi to, coście widzieli i słyszeli: niewidomi wzrok odzyskują, chromi chodzą, trędowaci
doznają oczyszczenia i głusi słyszą; umarli zmartwychwstają, ubogim głosi się Ewangelię”
(7,22). Jezusowa odpowiedź uczniom Janowym jest rozwinięciem proklamacji mesjańskiej o
wątki nieobecne w tekście Izajaszowym. Należy go zatem traktować jako uzupełnienie
programu mesjańskiego z Nazaretu. W tym duchu przeredagowuje Łukasz przypowieść o
uczcie, gdzie wśród wprowadzonych na ucztę znajdują się: ubodzy, ułomni, niewidomi,
chromi (14,21). Analogiczny katalog zostaje wcześniej zaprezentowany przy wykazie gości,
których powinniśmy uwzględnić na uczcie (Łk 14,13). Ci, którzy byli odrzuceni przez
przepisy rytualnej czystości zostają zbawieni w rzeczywistości nowego królestwa. W wersji
Mateusza tej przypowieści (22,1-14), akcent przesunięty jest na złych i dobrych, którzy
wchodzą na ucztę. Jezus zostaje ukazany przez Łukasza, jako Mesjasz, który jest zbawicielem
i wypełnia funkcję prorocką.
5. Dlaczego odwołanie do Eliasza?
Postać Eliasza była ciągle żywa w tradycji judaizmu, uważano, że nie umarł, tylko został
zabrany do nieba (2Krl 2,11). Wierzono, że Eliasz powróci przed nastaniem Dnia Pańskiego,
Por. M. Münnich, Obraz Jahwe jako władcy choroby w Biblii Hebrajskiej na tle bóstw bliskowschodnich,
Lublin 2004, 109.
14
5
zwracając serca ojców ku synom (Ml 4,5-6; por. Syr 48,10). Przyglądając się działalności
Eliasza możemy zauważyć ciekawą sytuację. W jego epoce kult Baala, związany ideowo i
zwyczajowo z uprawą roli, urodzajem i płodnością cieszy się coraz większą popularnością.
Izabel, żona Achaba (873-853), zapewnia temu kultowi uprzywilejowaną pozycję w Izraelu.
Król buduje w Samarii świątynię Baalowi (1Krl 16,32n), królowa morduje proroków Jahwe
(1Krl 18,4.13). Eliasz nie waha się wystąpić stanowczo przeciwko kultowi Baaala (1Krl
18,20-40). Walczy również z postawami synkretyzmu religijnego próbującego łączyć wiarę w
Jahwe z obcymi kultami.15 W wyniku prześladowań będzie musiał opuścić Izrael i udać się na
pustynię (1Krl 19,4), na teren Zajordania (1Krl 17,3-5), następnie do Sarepty Sydońskiej oraz
na Synaj (1Krl 19,8).16 Oto Eliasz, który jest gorliwym wyznawcą Boga, jest odrzucony we
własnej ojczyźnie i musi działać w krainie pogańskiej. Przebywając u wdowy w Sarepcie
Sydońskiej otrzymał obietnicę od Boga, że: „dzban mąki nie wyczerpie się i baryłka oliwy nie
opróżni się aż do dnia, w którym Pan spuści deszcz na ziemię” (1Krl 17,14). Kiedy syn
wdowy jest umierający, dzięki modlitwie Eliasza, Bóg przywraca mu życie (1Krl 17,17-24).
Prorok Eliasz mógł się stać postacią, do której często odwoływał się ruch zelotów
popularny na terenie Galilei (Ant. XVIII,274; 284).17 Zeloci potrzebowali uzasadnienia
biblijnego dla swojej radykalnej postawy wobec struktur władzy i obcych kultów. W swoim
zatem odwołaniu do proroka Eliasza mogli eksponować jego radykalizm wobec ówczesnych
zagrożeń wiary Izraela, Jezus natomiast odwołał się do idei uniwersalizmu w wystąpieniu
Eliasza. Stąd program ogłoszony w Nazarecie (4,20-22) został zaakceptowany do momentu,
który dotyczył zbawienia Izraela, kiedy Jezus zaczął odwoływać się do uniwersalnego
posłannictwa proroków Eliasza i Elizeusza, wówczas: „Porwali Go z miejsca, wyrzucili Go z
miasta i wyprowadzili aż na stok góry, na której ich miasto było zbudowane, aby Go strącić”
(4,29). Odrzucenie Jezusa za głoszenie idei zbawienia wszystkich ludzi będzie się powtarzało
w życiu Kościoła, który napotka na analogiczny opór Synagogi.
6. Dlaczego odwołanie do Elizeusza?
Elizeusz był uważany za kontynuatora walki o czystość wiary Izraela. Eliasz zarzucając
płaszcz na Elizeusza, w czasie gdy orał pole, zaprosił go do pełnienia posłannictwa
prorockiego (1Krl 19,19-21). W chwili cudownego odejścia do nieba Eliasza, spadł jego
płaszcz na Elizeusza, co było kolejnym znakiem, że teraz jemu przypada obowiązek
Por. T. Hergesel, Eliasz i Elizeusz - „Mężowie Boży” w służbie jahwizmu, STV 20(1982), f. 2, 25.
Por. T. Hanelet, Antologia postaci biblijnych. Stary Testament, Poznań 2008, 218.
17
Por. C. F. Evans, Saint Luke, NTC, London, Philadelphia 1990. 264.
15
16
6
kontynuowania dzieła nauczyciela. Odznaczał się również surowością, o czym świadczy
przeklęcie dzieci żartujących z jego łysiny, które następnie zostały rozszarpane przez dwa
głodne niedźwiedzie (2Krl 2,23-25). Znak ten może symbolizować przeklęcie mieszkańców
Betel, którzy czcili obce bóstwa.18 Elizeusz w jakimś stopniu był odpowiedzialny za dojście
do władzy krwawego króla Jehu (841-815) (2Krl 9,1-10). Następnie stajemy się świadkami
przemocy posuniętej do ostatnich granic. Aby objąć tron w Samarii, Jehu morduje Jorama,
syna Achaba (2Krl 9,24), króla Samarii. Każe też zabić króla Jerozolimy Ochozjasza i
królową Izabel, małżonkę Achaba, a później wymordować rodzinę Ochozjasza. Oznajmiwszy
prorokom i kapłanom Baala, że złoży ofiarę ich bogu, zamknął się z nimi w ich świątyni
(2Krl 10,18-27) i kazał ich pozabijać. Jehu otrzymał poparcie stronnictwa Rekabitów (2Krl
10,15-17), które wspierało go w okrucieństwach wobec sympatyków obcych kultów. Od tej
pory wielu walczących o czystość kultu Jahwe będzie się odwoływało do ich gorliwości (Jr
35).19 Na ten jednostronny obraz Elizeusza mogli się powoływać zeloci, którzy również
wzywali do walki zbrojnej przeciwko wszystkim kolaborującymi z okupantem rzymskim.
Jezus odwołuje się do epizodu oczyszczenia chorego na trąd, dowódcy wojsk
syryjskich, generała Naamana. Ryt oczyszczenia w Jordanie doprowadził tego człowieka do
nawrócenia na judaizm i praktykowania kultu Pana w Damaszku, na ziemi przywiezionej
wozami z Izraela. Był to znak pierwszego uniwersalizmu, zgodnie z którym poganie
wchodzą, chociaż niebezpośrednio, do narodu wybranego przez Boga. Jezus zatem pragnie
pokazać uniwersalizm swojej misji zbawienia ludzi.20
7. Dlaczego strącenie z góry?
Jezusa wyprowadzono poza miasto, na stok góry (o;roj), by go strącić. W tych dwóch
wątkach możemy się dopatrywać odniesienia do liturgicznej czynności wypędzenia kozła
ofiarnego21 poza miasto wraz z grzechami i czynności strącenia ze skały. Mielibyśmy tutaj
nawiązanie do święta Jom Kippur, w czasie którego sprawowano ryt mający na celu
Znak ten należy odczytywać w mentalności ówczesnej epoki, gdzie walczące strony często powoływały się na
swoich bogów (1Sm 17,43). Por. F. E. Wilms, I miracoli nell’ Antico Testamento, Studi biblici 12, Bologna
1985, 290.
19
P. Beauchamp, Pięćdziesiąt portretów biblijnych, Kraków 2001, 174.
20
Por. J. N. Aletti, Jésus a Nazareth (Lc 4,16-30) prophétie écriture et typologie, dz. cyt., 446; G. Ravasi,
Twarze Biblii, Kraków 2009, 229.
21
Z dwóch identycznych kozłów drogą losowania wybierano jednego na ofiarę Bogu, a drugiego wysyłano do
Azazela na pustynię, spychając go z wysokiej skały. Por. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend
żydowskich, Warszawa 2000, 36. Kozioł ofiarny występował jako zastępca człowieka, który za grzechy
powinien ponieść śmierć. Por. K. Kościelniak, Zło osobowe w Biblii. Egzegetyczne, historyczne, religioznawcze i
kulturowe aspekty demonologii biblijnej, Kraków 2002, 62.
18
7
przebłaganie Boga za grzechy Izraela (Kpł 16). Z góry strącano kozła ofiarnego, jego śmierć
stawała się znakiem unicestwienia grzechów. Lud wyprowadzając Jezusa poza miasto na
górę, nieświadomie objawia funkcję zbawczą Jezusa, wyzwolenia ludzi z grzechów. Istnieje
paralela między ludźmi wyprowadzającymi Jezusa z synagogi (4,28), a tłumem, który
uczestniczy w pojmaniu Jezusa (22,47), następnie w czasie drogi prowadzącej na krzyż
(23,27) oraz w domaganiu się z „wielkim wrzaskiem” (fwnai/j mega,laij) ofiary
Jezusa (23,23). Kulminacyjnym punktem staje się wyczekiwanie ludu (kai. ei`sth,kei
o` lao.j qewrw/n) na złożenie ofiary przebłagalnej (23,35). Efektem złożenia ofiary
jest uznanie przez tłum własnej grzeszności (23,48). Najwyraźniej Łukasz przeredagowuje
zastaną tradycję, by uwypuklić ideę ofiary za grzechy w śmierci Jezusa na krzyżu. Zatem
wydarzenie wyprowadzenia Jezusa na wzgórze w pobliżu Nazaretu byłoby zapowiedzią
ofiary Jezusa na krzyżu. Reminiscencją rytu ofiarnego z Jom Kippur mógł być również
motyw drwin z Jezusa zachowany u synoptyków (Łk 23, 35-37; Mt 27, 39-44; Mk 15,29-32).
Idee teologiczne związane ze świętem Jom Kippur wykorzystuje również autor Listu do
Hebrajczyków, wyjaśniając że: „Chrystus, zjawiwszy się jako arcykapłan dóbr przyszłych,
przez wyższy i doskonalszy, i nie ręką – to jest nie na tym świecie – uczyniony przybytek, ani
nie przez krew kozłów i cielców, lecz przez własną krew wszedł raz na zawsze do Miejsca
Świętego, zdobywszy wieczne odkupienie” (Hbr 9,11-12).22 Paweł prezentując naukę o
usprawiedliwieniu, również sięga do motywu z rytu przebłagania za grzechy w czasie święta
Jom Kippur. W Liście do Rzymian, czytamy: „Teraz jawną stała się sprawiedliwość Boża
niezależna od Prawa, poświadczona przez Prawo i Proroków. Jest to sprawiedliwość Boża
przez wiarę w Jezusa Chrystusa dla wszystkich, którzy wierzą. Bo nie ma tu różnicy: wszyscy
bowiem zgrzeszyli i pozbawieni są chwały Bożej, a dostępują usprawiedliwienia darmo, z
Jego łaski, przez odkupienie, które jest w Chrystusie Jezusie. Jego to ustanowił Bóg
narzędziem przebłagania(i`lasth,rion) przez wiarę mocą Jego krwi” (Rz 3,21-25)”.
Zastosowane przez Pawła pojęcie i`lasth,rion jest znane z LXX i jest tłumaczeniem
hebrajskiego pojęcia
tr<Poßk;,
określającego wierzchnią część Arki Przymierza,
która była przechowywana w Miejscu Najświętszym, do którego arcykapłan wchodził tylko w
czasie święta Jom Kippur, by błagać o wybaczenie grzechów własnych i ludu żałującego za
swoje przewinienia (Wj 25,17-22; 31,7; 35,12; 38,5-8; Kpł 16,2. 13-15; Lb 7,89).23
Najwyraźniej pierwotny Kościół bardzo szybko zastępował liturgię święta Jom Kippur,
22
23
Por. A. Paciorek, List do Hebrajczyków, (PŚSiNT), Lublin 1998, 100.
Por. K. Romaniuk, List do Rzymian, (PŚNT,VI/1), Poznań- Warszawa 1978, 118.
8
teologią darowania grzechów w ofierze na krzyżu Jezusa. Łukasz wyraził to orędzie w
teologii narracyjnej, komponując w ten sposób swój utwór, by ryt starotestamentalnej ofiary
za grzechy wypełnić w ofierze Jezusa Chrystusa.
8. Realizacja programu z Nazaretu
Łukasz wykorzystał schemat i w dużej mierze treść Ewangelii Marka24, ale wprowadził
również w trzech dużych blokach materiał własny: 1,5-2,52; 6,20-8,3; 9,51-18,14.25 W tych
fragmentach możemy odnaleźć idee obecne w tekście programowym. Narodziny Jezusa mają
charakter uniwersalny i dotyczą wszystkich ludzi, stąd prezentacja czasu narodzin w oparciu o
wydarzenia w imperium rzymskim (2,1-2). Rodowód Jezusa zaczyna się od Adama, co
podkreśla uniwersalizm Jezusowego posłannictwa (3,38). Mateusz rodowód Jezusa
wyprowadził od Abrahama, co posłannictwo Jezusa zamykało w ramach Izraela (Mt 1,1).26
Do nowonarodzonego Jezusa przybywają pasterze reprezentujący warstwy uboższe
społeczeństwa, co realizuje Izajaszowe proroctwo o głoszeniu dobrej nowiny ubogim. W
Ewangelii Mateusza Mędrcy ze Wschodu przynoszą iście królewskie dary (Mt 2,11). Łukasz
uwypukla w nauczaniu Jezusa niebezpieczeństwo bogacenia się. Ufność nie należy pokładać
w bogactwach (Łk 12,13-21), lecz w Bogu, który zaspokoi nasze potrzeby (Łk 12,22-32).
Wyznawcy Jezusa są wezwani do wyrzeczenia się wszystkiego: „Tak więc nikt z was, jeśli nie
wyrzeka się wszystkiego, co posiada, nie może być moim uczniem” (Łk 14,33). Wszyscy trzej
synoptycy zachowali odpowiedź Jezusa daną bogatemu młodzieńcowi. Ewangeliści, Mateusz
i Marek, piszą: „Sprzedaj, co posiadasz, i daj ubogim” (Mt 19,21; Mk 10,21). Łukasz
natomiast podkreśla mocniej wymagania Pana i dlatego pisze: „Sprzedaj wszystko” (Łk
18,22).27 Mateusz mówi: „błogosławieni ubodzy w duchu” (Mt 5,3), a Łukasz mówi po
prostu „błogosławieni ubodzy” (Łk 6,20), pomijając słowo „w duchu” (tw/| pneu,mati).
Wprowadza do orędzia ewangelijnego przypowieść o bogaczu i Łazarzu, gdzie zbawienia
dostępuje ubogi Łazarz. Realizację idei ubóstwa przedstawia w Dziejach Apostolskich,
mówiąc, że pierwsi chrześcijanie „wszystko mieli wspólne” (Dz 2,44). Trochę wcześniej
wyjaśnia: „Żaden nie nazywał swoim tego, co posiadał, ale wszystko mieli wspólne” (Dz
4,32). Próba potajemnego zachowania części majątku przez Ananiasza, wstępującego do
Łukasz pomija z Mk fragment 6,45-8,26.
Por. H. Langkammer, Ewangelia według św. Łukasza, (PŚSiNT), Lublin 2005, 8
26
Por. R. E. Brown, The Birth of the Messiah. A Commentary the Infancy Narratives in Matthew and Luke, New
York 1979, 90n.
27
Por. M. Bednarz, Ewangelie synoptyczne, Tarnów 2008,232.
24
25
9
wspólnoty, kończy się jego śmiercią (Dz 5,1-6).28 Apostołów przedstawia jako ludzi
„nieuczonych i prostych” (Dz 4,13), a więc sytuuje ich w niższych warstwach społecznych.
Ewangelista Łukasz przytacza cztery cuda Jezusa, których opisów nie ma w innych
Ewangeliach: wskrzeszenie młodzieńca z Nain (7,11-17); uzdrowienie kobiety pochylonej
(13,10-17); uzdrowienie człowieka chorego na wodną puchlinę (14,1-6) oraz oczyszczenie
dziesięciu trędowatych (17,11-19).29
Wskrzeszenie zmarłego młodzieńca z Nain jest spełnieniem oczekiwania zawartego w
odpowiedzi udzielonej uczniom Janowym. W ten sposób Jezus prezentuje swoją moc boską i
zapowiada własne zmartwychwstanie (24,7). W tym tekście zgromadzony tłum obdarza
Jezusa tytułem: „Wielki prorok”, co sugeruje Jego mesjańskie posłannictwo. Mesjasz-prorok,
stanie się ofiarnikiem, ponieważ „rzecz to niemożliwa, żeby prorok zginął poza Jerozolimą”
(Łk 13,33).30 Uczniowie wędrujący do Emaus nawiązują do tego tytułu i wyjaśniają
„Nieznajomemu”, co się stało z „Jezusem Nazarejczykiem, który był prorokiem potężnym w
czynie i słowie wobec Boga i całego ludu” (24,19).
Cuda uzdrowienia kobiety pochylonej i człowieka chorego na wodną puchlinę
dokonują się w szabat, w ten sposób Jezus przezwycięża dotychczasowe rozumienie prawa
szabatu, które traci swe znaczenie z chwilą proklamacji czasu łaski. Wyjaśnienie zmiany
relacji między Bogiem i człowiekiem wraz z Jezusową proklamacją misji zbawienia ludzi,
znajdziemy w stwierdzeniu: „Aż do Jana sięgało Prawo im Prorocy; odtąd głosi się Dobrą
Nowinę o królestwie Bożym i każdy gwałtem się do niego wdziera”(16,16).31 Warto zauważyć,
że przejście między Prawem a Ewangelią nie dokonuje się w momencie wcielenia, ale w
chwili proklamacji Dobrej Nowiny przez Jezusa, a więc od momentu wystąpienia Jezusa w
Nazarecie.
W uzdrowieniu dziesięciu trędowatych realizuje się zapowiedź skierowana do
uczniów Jana, że trędowaci dostąpią oczyszczenia. O wiele jednak ważniejszy wątek ukryty
jest w fakcie wdzięczności okazanym przez Samarytanina, który upadając na twarz przed
Jezusem wyznał wiarę w Niego (17,16). Jezus skieruje słowa do Samarytanina: „Wstań, idź,
Analogicznie zrzeszenie z Qumran nazywa się „wspólnotą ubogich” (1QS2,24; 3,8; 4,3.25; 9,22; 11,1; 1QH
17,22; CD 6,21; 14,14; 19,9n). Por. K. Mielcarek, Jezus – Ewangelizator ubogich, Lublin 1994, 166; O
wspólnocie majątkowej mówi Reguła Zrzeszenia 1QS 6,18-23, wspomina także Filon (20przed Chr.-50po Chr.,
oraz J. Flawiusz, Wojna żydowska, II,122. Por. J. C. VanderKam, Manuskrypty znad Morza Martwego,
Warszawa 1996, 86n; P. Muchowski, Komentarze do rękopisów znad Morza Martwego, Kraków 2000, 47.
29
Por. T. Hergesel, Jezus Cudotwórca, Katowice 1987, 204.
30
Modelem dla tytułu prorockiego Jezusa, stały się postacie Eliasza i Elizeusza. Por. G. Vermes, Jezus Żyd.
Ewangelia w oczach historyka, Kraków 2003,114.
31
Sformułowanie zdobywania królestwa Bożego gwałtem może posiadać anty-zelocki sens. Por. C. Mearns,
Realized Eschatology in Q? A Consideration of the Sayings in Luke 7.22, 11.20 and 16.16, Scot. Journ. of
Theol., 40(1987), 197.
28
10
twoja wiara cię uzdrowiła” (17,19). Zbawienie zatem stało się udziałem przedstawiciela
największego spośród ówczesnych wrogów Żydów, a więc jest dostępne dla wszystkich.
Podobnie miłosierny Samarytanin realizuje praktycznie Ewangelię Jezusa okazując pomoc
pobitemu człowiekowi przy drodze (10,30-37). Łaska darowania win może być udziałem
nawet największych grzeszników, co widzimy na podstawie przypowieści o miłosiernym
Ojcu (15,11-32). Jest to realizacja proroctwa Izajasza o roku, czyli czasie łaski od Pana,
proklamowanej przez Jezusa w Nazarecie.
Ewangelista Łukasz od 9,51 do 19,28 prezentuje Jezusa w drodze do Jerozolimy,
gdzie dokonają się najważniejsze wydarzenia zbawcze, co zostanie wyrażone w końcowym
credo: „Tak jest napisane: Mesjasz będzie cierpiał i trzeciego dnia zmartwychwstanie; w imię
Jego głoszone będzie nawrócenie i odpuszczenie grzechów wszystkim narodom, począwszy od
Jerozolimy”(24,48). To credo zostanie uzupełnione w Dziejach Apostolskich o stwierdzenie:
„Ten Jezus, wzięty od was do nieba, przyjdzie tak samo, jak widzieliście Go wstępującego do
nieba” (Dz 1,11). Tutaj w Jerozolimie w dniu pięćdziesiątnicy (Dz 2,1-13) Kościół zostaje
zaproszony do kontynuacji misji Jezusa proklamowanej w Nazarecie, czynienia ludzi
wolnymi od grzechu i niesienia darów Ducha Świętego. Łukasz przedstawia w Dziejach
rozszerzanie się Kościoła, aż do Rzymu, co jest realizacją misji przedstawionej przez Jezusa
w Nazarecie. Rzym, to centrum ówczesnego świata pogańskiego, a więc zaniesienie tutaj
orędzia Jezusa, staje się symbolem odwagi ewangelizacyjnej, opartej na mocy Ducha
Świętego.
Wyznawca Chrystusa nie może zatrzymać się w zamkniętym wieczerniku, ale musi
ciągle szukać dróg prowadzących do ludzi oczekujących orędzia zbawienia. Musi być gotowy
wybaczyć winny, by dać świadectwo, że Bóg okazał miłosierdzie światu w Jezusie.