Niewerbalne zachowania nauczyciela i ich oddziaływanie na uczniów

Urszula Michalska
Niewerbalne zachowania nauczyciela i ich oddziaływanie
na uczniów
Ciągła interakcja i komunikacja nauczyciela z uczniami
dotyczy zarówno zachowań werbalnych, jak i niewerbalnych. Ich
wzajemne powiązania są podporządkowane określonym regułom i w
obu przypadkach ich naruszenie może pozbawić je sensu. Werbalne i niewerbalne sygnały
występują zazwyczaj równocześnie. Podczas gdy język naturalny jest złożony z
odosobnionych elementów, np. słów, to zachowania niewerbalne są ciągłe i łączą się z tym,
co wyrażają i czego dotyczą (np. machnięcie ręką może być odpowiednikiem zdania
oznajmującego „Jest mi wszystko jedno”).
Komunikacja niewerbalna to wszystkie formy i drogi, dzięki którym ludzie
porozumiewają się między sobą środkami odmiennymi od słów [2]. Zachowanie niewerbalne
wyraźniej odzwierciedla to, czego człowiek pragnie; bardziej czytelne są też w nim treści
nieświadome, dlatego bywa często prawdziwsze [2]. Niewerbalne zachowanie może być
zgodne z werbalnym, co więcej, może je wzmacniać lub uzupełniać (np. niechęć do danej
osoby wyrażona słownie może być podkreślona odepchnięciem jej). Jednocześnie jednak
zachowaniem niewerbalnym człowiek może wyrażać coś zupełnie innego, niż to, o czym
mówi. Komunikacja taka bywa trudna do rozszyfrowania, ale uzyskane dzięki niej informacje
są szczególnie cenne.
Tak jak trudno jest rozgraniczyć działanie świadome od nieświadomego, tak trudno
postawić granicę pomiędzy tym, co werbalne, a tym, co niewerbalne. Zachowanie werbalne
(mowa) jest połączone zazwyczaj z całą serią zachowań niewerbalnych, które pomagają
w zrozumieniu wypowiedzi, nadając im większej wyrazistości i czytelności [2].
Istnieje kilka form komunikacji niewerbalnej, a także wiele klasyfikacji tego zjawiska.
H. Junova wyróżnia mowę ciała, przestrzeń i czas [5], J. Bonar zaś wymienia za S. Palką:
wygląd zewnętrzny, kinetykę (poruszanie się, mimikę, gestykulację), cechy języka
mówionego (np. operowanie językiem, ekspresja słowna) [1]. Z bogatego repertuaru
oddziaływań pozawerbalnych M. Dymek wylicza: mimikę, gesty i inne ruchy ciała, postawę
ciała, dotyk, zachowanie przestrzenne, wygląd i ubiór oraz wokalizację [3].
Jednak jedną z najbardziej klarownych, a zarazem prostych klasyfikacji zaproponował
Harrison. Dzieli on komunikację na:
1
 proksemiczną, tzn. taką, w której informacje są przekazywane przez odpowiednie
wykorzystanie przestrzeni,
 kinezyjną, operującą głównie ruchem ciała, np. gesty, wymachy rąk, grymasy twarzy i
wiele innych,
 pozajęzykową (paralingwistyczną) obejmującą wiele wskaźników sposobów wypowiedzi,
np. ton, natężenie, śmiech, płacz [7].
Twierdzenie, iż efektywność nauczania w znacznej mierze zależy od nauczycieli
wydaje się być truizmem. W praktyce szkolnej docenia się przygotowanie metodyczne i
merytoryczne kadry nauczycielskiej, nie docenia się natomiast znaczenia, jakie dla
efektywności kształcenia mają niewerbalne zachowania nauczycieli [1].
Zachowania niewerbalne nauczyciela podlegają pewnym ogólnym prawidłowościom.
Przebiegają przede wszystkim zawsze w określonym kontekście wyznaczonym przez warunki
fizyczne, czas oraz typ pełnionych przez uczestników komunikacji ról społecznych. Specyfika
komunikowania się nauczyciela z uczniami polega na tym, iż proces ten cechuje względna
stałość, terenem komunikacji jest na ogół szkoła, wymiana informacji między nauczycielem a
uczniem zachodzi w czasie wyznaczonym przez plan lekcyjny, a uczestników interakcji łączy
formalny typ kontaktów społecznych.
Inną własnością procesu porozumiewania się jest jego dynamika. Nauczyciel
występując jako nadawca komunikatów niewerbalnych, przekazuje przez nie pewne treści czy
wiadomości. Jednocześnie w toku pracy lekcyjnej obserwuje i nadaje znaczenie
niewerbalnym zachowaniom uczniów, będących reakcją na jego własne komunikaty tego
rodzaju [4].
Język ciała prawie zawsze odsłania autentyczne intencje i znaczenie, dlatego funkcja
komunikacji niewerbalnej jest bardzo ważna w procesie edukacji. Język nie jest dostatecznie
dostosowany do wyrażania subtelnych treści o charakterze emocjonalnym, osobistym i ma
mniejszy wpływ na proces dydaktyczno-wychowawczy. Komunikacja werbalna nie powoduje
cielesnych lub psychologicznych reakcji i zmian w relacjach społecznych [2].
Trzeba pamiętać, że blisko 60% wszystkich sytuacji lękowych, w których biorą udział
dzieci i młodzież, ma bezpośredni związek ze szkołą. Uczniowie określają szkołę jako
miejsce rodzące przykrości, negatywne emocje, strach, poczucie zagrożenia i braku
bezpieczeństwa [10]. Wszystko to może być wynikiem błędów popełnianych przez
nauczycieli w swoich zachowaniach.
2
Zachowania niewerbalne stanowią ok. 65% wszystkich zachowań nauczyciela w
klasie [8]. Może on w ten sposób przekazywać informacje o sobie, o swojej osobowości lub o
swoim stosunku do innych osób (np. uczniów). Czy się uśmiecha, marszczy brwi lub
pozostaje nieruchomy, gdy uczeń zabiera głos w klasowej dyskusji? Gdzie wtedy stoi? Czy
gestykuluje? Wszystkie te zachowania stanowią informacje dla uczniów o tym, czy
nauczyciel jest z nimi, i czy tym, co mówią i robią jest zainteresowany lub znudzony, czy jest
zaangażowany, czy bierny.
Nadawanie komunikatów niewerbalnych wiąże się też ze zdolnością do utrzymywania
wobec uczniów odpowiedniego dystansu fizycznego. Zbyt mały dystans miedzy uczestnikami
interakcji, ciasnota, zajmowanie cudzego terytorium wyzwalają napięcie, lęk i nerwowość.
Natomiast nadmiernie duży dystans fizyczny dzielący nauczyciela i uczniów nadaje ich
kontaktom charakter oficjalny, utrudniając wytworzenie się atmosfery bliskości, wzajemnej
sympatii i życzliwości. Jest to interpretowane jako wyraz emocjonalnego chłodu nauczyciela i
niechęci do nawiązywania bliższych kontaktów. Nauczyciel, który preferuje tradycyjny układ
przestrzeni w klasie szkolnej, gdzie jest odgrodzony od uczniów katedrą czy biurkiem, bywa
spostrzegany jako niedostępny, zaś relacje między nim a uczniami mają charakter czysto
formalny. Dystans taki wyzwala szczególnie negatywne emocje u dzieci młodszych. Czują się
one wtedy odrzucone i izolowane.
Można przyjąć ogólnie, że nauczyciel stosując szeroki repertuar ruchów, ekspresji
i gestów pogłębia swoje kontakty z uczniami. Nie chroni go to jednak przed
nieporozumieniami wynikającymi z błędnego stosowania i odbierania komunikatów. W
przypadku komunikacji niewerbalnej użyte gesty powinny więc mieć wyraźny kształt, być
dosadnie zaprezentowane, ostre w swym wyrazie i trudne do pomylenia z innymi [2].
Jedną z głównych funkcji mimiki, jak wcześniej zaznaczono, jest przekazywanie
stanów emocjonalnych i postaw, takich jak sympatia lub wrogość. Niespokojne ruchy ciała,
bawienie się własnymi włosami, zagryzanie warg, dotykanie ramion, brody, czoła, pocieranie
oczu, mogą sygnalizować uczniom, że nauczyciel jest zakłopotany, czuje się niepewnie w
danej sytuacji, przejawia niepokój lub chce coś ukryć. Inne gesty i ruchy ciała mogą być
odczytane jako oznaka akceptacji, zachęty, ale również agresji bądź odrzucenia, co może
prowadzić do trwałych i groźnych zmian w psychice dziecka.
Postawa ciała jest odzwierciedleniem postawy wobec innych. Może ukazywać
napięcia wewnętrzne i stan psychiczny człowieka. Sposób chodzenia, stania, siadania może
odzwierciedlać uprzedzenia bądź grane w danej chwili role nauczyciela, jego wyobrażenia na
swój temat, zaufanie do siebie czy stan emocjonalny. Sztywne, złożone na piersiach ręce
3
osłaniające ramiona sygnalizują postawę obronną lub poczucie zagrożenia. Natomiast pozycja
nazbyt luźna może oznaczać już lekceważenie. Typowa postawa podejrzliwości i skrytości to
założone ręce, odchylony do tyłu korpus, głowa nachylona do przodu [3].
Gestykulacja, poruszanie się oraz wyraz twarzy nauczyciela nadają wartość
emocjonalną wypowiadanym słowom, podkreślają ich sens, dzięki czemu są one łatwiej
zrozumiane i zapamiętywane [4].
Ruchy nauczyciela mogą w istotny sposób wpływać na zachowanie uczniów, np.
przejście z jednej części sali do drugiej w trakcie zlecenia zadania czy pokazu wywołuje
skoncentrowanie ich uwagi na nauczycielu. Natomiast nerwowe chodzenie tam i z powrotem
może irytować i utrudniać porozumiewanie się [9].
Brak kontaktu wzrokowego, surowy wyraz twarzy i monotonny głos są wyrazem
społecznej niechęci do uczniów. Ci zaś, jeśli nauczyciel nie utrzymuje z nimi kontaktu
wzrokowego, nie koncentrują się na wypowiadanych przez niego treściach, unikają
wchodzenia z nim w interakcje, nie zadają pytań, nie podejmują prób wygłaszania
komentarzy [4].
Parajęzyk lub wokalizacja najczęściej związana z mową stanowi jej niewerbalny
przekaz. Ton głosu przenosi stany emocjonalne i postawy wobec innych. Intonacja z kolei
wskazuje np. czy zadane pytanie jest przyjacielskim dopytywaniem się, czy pogróżką.
Zmiany głośności kładą nacisk na poszczególne słowa i zwroty [3].
Warto pamiętać, że właściwości języka, takie jak ekspresyjność wypowiedzi,
modulowanie tempa mówienia, siły i barwy głosu odpowiednio do wygłaszanych słów
podnoszą ich sugestywność  co szczególnie ważne w sytuacjach szkolnych, gdyż zwiększa
zainteresowanie przekazywaną problematyką.
Przedstawione powyżej przykłady niewerbalnych zachowań nauczycieli mają istotny
wpływ na emocjonalny i psychiczny rozwój uczniów oraz na kształtowanie ich postaw
społecznych. Wiara w siebie determinuje ich działania. Uczeń działa w zależności od tego,
jaki pogląd ma na swój temat, nie zaś od tego, jakimi cechami naprawdę dysponuje. Jeżeli
nauczyciel przez swoje zachowanie ukształtuje w nim silne przekonanie, iż nie jest zdolny,
jego motywacja spada. Emocje takie jak gniew, lęk, niepokój pojawiają się błyskawicznie, są
silne, lecz przejściowe. Zachowania nauczycieli, które powodują takie emocje u ucznia w
obecności innych rówieśników, mogą zakłócić jego proces myślenia i wysiłku skierowanego
na znalezienie drogi ku szkolnym osiągnięciom [6].
Dlatego tak ważne jest, aby nauczyciele swoim zachowaniem umieli stworzyć
pozytywny, wspierający ucznia klimat nauczania.
4
Literatura
1. Bonar J.: Niewerbalne oddziaływanie nauczyciela na uczniów. „Życie Szkoły” 1992 nr 9.
Za: S. Palka: Niewerbalne komunikowanie w procesie kształcenia. Prace pedagogiczne
UJ. 1985, z. 2.
2. Dul R. A.: Komunikacja niewerbalna w teorii i badaniach. „Kultura i Społeczeństwo”
1985, nr 4.
3. Dymek M.: Komunikacja niewerbalna też ważna. „Nowa Szkoła” 1996, nr 3.
4. Jakubowska U.: Porozumiewanie się na lekcjach. Umiejętności komunikacyjne
nauczyciela. „Psychologia Wychowawcza” 1994, nr 3.
5. Junova H.: Niewerbalne zachowanie się i jego wykorzystanie w psychoterapii.
„Psychoterapia” 1975, t. XIII.
6. Kangasniemi E.: Pomiar efektywności edukacyjnej oraz doskonalenie pracy szkoły.
„Edukacja” 1996, nr 4.
7. Matusewicz C.: Komunikacja niewerbalna. Przegląd zagadnień. „Przegląd
Psychologiczny” 1979, nr 2.
8. Pease A.: Język ciała. Jak czytać myśli ludzi z ich gestów. Kraków 1995.
9. Perrott E.: Efektywne nauczanie. Warszawa 1995.
10. Zaręba E.: Społeczne ramy edukacji wczesnoszkolnej. W: Teoretyczne odniesienia i
praktyczne rozwiązywania w pedagogice wczesnoszkolnej. Praca zbiorowa pod red.
S. Palki. Katowice 1994.
Urszula Michalska jest nauczycielem języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 20 w Dąbrowie
Górniczej.
5