Dr Janusz Ostrowski - Instytut Socjologii UW

Dr Janusz Ostrowski
Zakład Filozofii Społecznej
Instytut Filozofii UW
Wprowadzenie do filozofii
Konspekt wykładu dla studentów Instytutu Socjologii UW
(rok akademicki 2010/2011, semestr zimowy , piątek, 10-11.30, sala 18)
I. Ogólny cel zajęć
Immanuel Kant, który poddał druzgoczącej krytyce klasyczną i nowożytną
filozofię, twierdził wszakże, że jest ona królową nauk. Obejmuje bowiem „całość
świata” w „najszerszym” znaczeniu tego słowa, a człowiek bez dążenia do wiedzy
o całości niewiele różniłby się od zwierząt, kierujących się instynktem i czysto
biologicznymi potrzebami – co najwyżej sprawnością techniczną w ich
zaspokajaniu. Filozofia zajmuje się „wszystkim” i jeszcze czymś więcej, zarówno
bytem „tego wszystkiego” jak nicością. Z uwagi na tak szeroki zakres swojej
dziedziny przedmiotowej, która zresztą obejmuje także samą refleksję
filozoficzną, filozofia częściej stawia pytania niż daje odpowiedzi, a formułowane
przez nią problemy są na ogół nierozwiązywalne. Ale to właśnie pytania,
które kwestionują potoczne mniemania, i problematyzacja kwestii pozornie
oczywistych okazują się jej największą, „królewską” zasługą. Dzięki niej nauki
szczegółowe zyskują metodyczną samowiedzę, a ich procedury poznawcze
nie ograniczają się jedynie do rzemieślniczej sprawności.
II. Tematyka wykładów
1. Pojęcie filozofii. Społeczno-historyczne i kulturowe źródła myśli greckiej.
Związek między strukturą polis i filozofią (mowa jako narzędzie polityczne
a logika, jawność a idea prawdy, równość a geometryzacja ładu
kosmicznego). Mythos i logos – przejście od myślenia opartego ma micie
(jako odpowiedzi na pytanie o to, kto stworzył ład) do myślenia
filozoficznego (odpowiedzi na pytanie, jak ów ład jest stworzony); pojęcie
arche w sensie władzy i w sensie zasady (podstawy i racji ładu).
2. Dzieje pojęcia filozofii. Geneza nazwy. Zdziwienie jako początek,
a kontemplacja teoretyczna jako cel filozofii (Platon i Arystoteles).
Wątpienie i bezzałożeniowość (sceptycyzm antyczny a sceptycyzm
metodyczny w nowożytnej filozofii podmiotu: Kartezjusz i Husserl).
Krytyka poznania (Kant), krytyka „świadomości fałszywej” (Hegel),
krytyka religii i ideologii (Feuerbach, Marks). Filozofia jako „wiedza
emancypacyjna” (Oświecenie, Marks, Nietzsche, Freud). „Antyfilozofia”
(Kierkegaard, Nietzsche, Wittgenstein) i postmodernizm (Derrida, Rorty).
3. Filozofia a nauka. Klasyczne rozumienie filozofii jako wiedzy uniwersalnej.
Struktura i podział filozofii – od Arystotelesa po schyłek średniowiecza
(logika/epistemologia; filozofia teoretyczna: fizyka, matematyka, filozofia
pierwsza/metafizyka; filozofia praktyczna: etyka, polityka, poetyka).
Stopniowy rozpad tradycyjnego korpusu filozofii i wyodrębnianie się nauk
szczegółowych w kontekście przemiany obrazu świata u progu
nowożytności
(przejście
od
zasady
celowości
i
teleologii
4.
5.
6.
7.
8.
9.
do mechanistycznie pojmowanej zasady przyczynowości jako podstawowej
kategorii poznawczej). Klasyfikacja nauk szczegółowych (nauki formalne
i realne) i pojęcie filozofii nauki.
Racjonalność natury (physis) wobec meta-fizyki. Geneza terminów
„metafizyka” i „ontologia”. Potoczne a filozoficzne użycie słowa „byt”.
Początki metafizyki w myśli Anaksymandra, Parmenidesa i Heraklita
(sprzeczność między ujmowaniem bytu jako tożsamości i jako stawania
się). Mylne interpretacje filozofii przedsokratejskiej jako materializmu –
physis obejmuje całość bytu (ontologiczne źródła pojęcia prawa
naturalnego). Platońska teorii idei a różnica między światem materialnym
i intelligibilnym (warunki sensownego posługiwania się terminami
„materializm” i „idealizm”; pojęcia materii, formy – względnie istoty, eidos
– i hylemorfizmu).
Metafizyka a problem zmiany. Arystotelesowska krytyka teorii idei. Byt
jako substancja i proces (jedność tożsamości i różnicy). Koncepcja
czterech przyczyn a teoria potencji (dynamis) i aktu (energeia). Pojęcia
ruchu i entelechii jako dwa typy procesów celowych (celowość zewnętrzna
i autoteliczność). Próba przywrócenia dynamicznej i teleologicznej
koncepcji bytu przez Hegla z uwagi na niemożność czysto kauzalnego
wyjaśnienia procesów biologicznych. Zasada indywiduacji (różnicowania)
w kontekście sporu o uniwersalia.
Metafizyka i etyka. Transpozycja pojęć ruchu i entelechii w sferę filozofii
praktycznej u Arystotelesa – wytwarzanie (poiesis) i działanie (praxis) jako
fundamentalne pojęcia etyki (odsyłające do innych: np. roztropności,
phronesis, bądź „środka”, „miary”). Przeprowadzona na tej podstawie
krytyka sokratejsko-platońskiego intelektualizmu etycznego (ironia,
elenktyka i maieutyka u Sokratesa) i częściowa rehabilitacja sofistów
(Protagoras i tzw. greckie oświecenie). Przegląd najważniejszych
stanowisk etycznych w kontekście ich związku z ontologią i analizą
znaczeń słowa „dobry” (teorie deontologiczne i teleologiczne; hedonizm
i utylitaryzm; naturalizm, antynaturalizm i emotywizm).
Ontologia czasu i filozofia historii. Cyrkularne (antyczne) i linearne
(charakteryzujące myśl chrześcijańską i nowożytną) koncepcje czasu.
Różnica między pojęciami losu i opatrzności (św. Augustyn). Sekularyzacja
pojęcia opatrzności (eschatologii) w formie oświeceniowej idei postępu.
Wskazanie warunków sensowności pojęć postępu i emancypacji, które jeśli
pozbawione są odniesienia do stałego kryterium, miary (np. gdy predykat
„emancypacyjny” będzie określeniem zastępującym predykat „dobry”),
stają się puste.
Koncepcje czasu a filozofia polityki. Zależności pojęciowe między, z jednej
strony, kolistością czasu, odrzuceniem nieskończoności (jako czegoś
„jeszcze nie skończonego”), nadrzędnością całości w stosunku do części, i,
z drugiej strony, prymatem wspólnoty i obowiązków wobec jednostek i ich
uprawnień, teoriami polityki jako sfery działania opartej na dobru
wspólnym. Koncepcja nieskończonego czasu u Hobbesa i Newtona
a powstanie liberalnych teorii prawa naturalnego (teorii umowy
społecznej).
Filozofia i teologia. Pojęcie Boga u Arystotelesa, św. Augustyna
i św. Tomasza (istota i istnienie są w Bogu tym samym). Pojmowanie Boga
w filozofii podmiotu. Stosunek filozofii do religii naturalnej i objawionej
(retrospektywny przegląd stanowisk). Kosmologiczny i ontologiczny sposób
dowodzenia istnienia Boga. Zakwestionowanie dowodu ontologicznego (św.
2
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Anzelma) przez św. Tomasza i Kanta. Teodycea w ujęciu Leibniza.
Kantowska filozofia religii.
Nowożytna
filozofia
podmiotu.
Epistemologia
jako
metafizyka
(Kartezjańskie ego cogito). Pojęcie doświadczenia i nowe rozumienie
prawa przyrodniczego. Dualizm i monizm psychofizyczny. Wolność
a determinizm. Spór empiryzmu (Locke, Berkeley, Hume) i racjonalizmu
oraz przezwyciężenie tego sporu przez Kanta. Transcendentalizm Kanta
i Fichtego.
Zagadnienie prawdy i wartości. Klasyczna (epistemologiczno-relacyjna)
koncepcja prawdy i jej semantyczne przeformułowanie przez Tarskiego.
Ontologiczna definicja prawdy (św. Augustyn i Heidegger). Inne koncepcje
prawdy (Kant, Habermas/Apel). Spór o relację faktów i wartości. Opisowe
i normatywne pojęcie prawa; pojęcie „ważności” („Geltung”). Niejawne
założenia quasi-logicznego rozdziału faktów od wartości czy też bytu
od powinności; uwikłanie dyskursu czysto „normatywistycznego”
w paradygmat racjonalności zaczerpnięty z nauk matematycznoprzyrodniczych.
Dialektyczna teoria społeczna Hegla i Marksa a filozofia transcendentalna.
Dzieje
pojęcia
dialektyki.
Heglowska
krytyka
transcendentalnej
reinterpretacji teorii umowy społecznej (teorii wciąż aktualnej – np. Höffe)
w kontekście sporu między „liberałami” a „komunitarianami”. Przeniesienie
problematyki kształtowania się „stanu społecznego” w sferę teorii
dziejowej intersubiektywności. Intersubiektywność jako nie tylko
pierwotny warunek konstytucji autonomicznego podmiotu (w ramach
kontraktalnej zasady ekwiwalencji, wzajemności), ale również jako sfera
politycznego działania. Filozofia prawa a teleologiczne struktury
podmiotowości („idea dobra” jako stanowiąca cel sam w sobie
intersubiektywność). Podważenie przez Marksa Heglowskiego rozróżnienia
państwa i społeczeństwa obywatelskiego (teoria alienacji i fetyszyzmu).
Status poznawczy nauk społecznych i humanistycznych – spór
o rozumienie i wyjaśnianie. Ewolucja postheglowskiej filozofii historii
w stronę historyzmu i „świadomości historycznej” (Droysen, Ranke)
oraz historycystycznej filozofii życia (Dilthey), które odrzucając
paradygmat poznawczy nauk matematyczno-przyrodniczych, popadają
jednak w samoznoszący się relatywizm. Ugruntowanie poznawczego
statusu
nauk
społeczno-humanistycznych
przez
fenomenologię
i hermeneutykę (Husserl, Heidegger, Gadamer). Pojęcie rozumienia („koło
hermeneutyczne”) a ontologiczna struktura czasowości i skończoności
człowieka.
Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej a psychoanaliza. Radykalna krytyka
rozumu
(Adorno,
Horkheimer).
Racjonalność
komunikacyjna
i instrumentalna. Spór Habermasa z Gadamerem o rzekomy
„konserwatyzm” hermeneutyki w odniesieniu do relacji: ogólna norma –
szczegółowa aplikacja. Fromm i jego krytyka Freuda za „burżuazyjny”
prymat
superego.
Problematyczność
zastosowań
schematów
psychoanalitycznych w naukach społeczno-humanistycznych. Renesans
Freuda w myśli Lacana.
Strukturalizm i postrukturalizm. Spór o genezę i strukturę, diachronię
i synchronię (Goldmann, Ricoeur, „młody Derrida”). Krytyka filozofii –
dekonstrukcja „wielkich narracji” (Lyotard), ponowne odkrycie Nietzschego
(Deleuze), „różnia” Derridy. Współczesny dyskurs zdetradycjonalizowanej
„późnej nowoczesności”, „modernizacji refleksywnej”, ponowoczesności
3
i „śmierci człowieka”. Foucault jako filozof nauki (pojęcie „cięcia
epistemologicznego”). Postmodernizm a neopragmatyzm (Putnam, Rorty).
III. Wybrane podręczniki





Kazimierz Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii (różne wydania).
Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1-3, (różne wydania).
Arno Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, tłum. J. Zychowicz, WAM,
Kraków 2003.
Nicolai Hartmann, Wprowadzenie do filozofii, tłum. A. J. Noras, Aletheia,
Warszawa 2000.
Ekkehard Martens, Hans Schnädelbach (red.), Filozofia. Podstawowe pytania,
tłum. K. Krzemieniowa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995.
4