Czym jest agresja?

Czym jest agresja?
W języku potocznym, jak i w literaturze specjalistycznej stosuje się różne
określenia do opisu pewnej kategorii problemowych zachowań osób. Określa się je
jako agresja. Termin agresja (łac. agressio- napaść) w psychologii oznacza działanie
skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki
niezadowolenie lub gniew. Celem jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji,
określonym osobom lub grupom społecznym, rzeczom.
Kompleksowość ludzkiego zachowania prowadzi do tego, iż w przypadku agresji,
różne jej formy określa się tym samym mianem. Rozpiętość ich rozciąga się od działań
przeciwko osobom, aż po te skierowane przeciw rzeczom. Agresywne zachowanie jest
w zasadzie symptomem wskazującym na szereg zaburzeń, szczególnie z zakresu relacji
społecznych, może też wiązać się z psychozami, z używaniem środków uzależniających,
albo też wynikać z zaburzeń osobowości. Nie ma natomiast samodzielnie istniejącej
diagnozy: ,,agresywne zachowanie”.
Potocznie znaczenie terminu agresja oznacza wrogie zachowania, mające na celu
wyrządzenie komuś krzywdy, spowodowanie strat czy bólu (Frączek 1986). Ogólnie mówi
się więc o agresji jako o działaniu zmierzającej do wyrządzenia szkody innej osobie.
Podjęte działanie określa się w tym przypadku mianem ,,agresji”, natomiast sam zamiar
,,agresywnością”.
Zachowanie agresywne może być jawne (o fizycznym lub werbalnym charakterze),
może też wystąpić jako zamaskowane. Względy kulturowe decydują o tym, które formy mają
(lub mogą mieć) charakter dopuszczalny w danym społeczeństwie, a które nie.
Badacze zajmujący się problematyką agresji definiują ten termin w różny sposób.
Niektórzy uważają, że o agresji należy mówić tylko wtedy gdy skłonność ta występuje
z intencją wyrządzenia komuś krzywdy. Inni natomiast, rozpatrują agresję jako niezależnie
od tego, czy dana osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie kogoś albo uszkodzenie czegoś,
czy traktuje zachowanie agresywne jako narzędzie do osiągnięcia innych celów. Do tej
pory nie udało się znaleźć jednolitej definicji ludzkiej agresji i ustalić wyczerpującego
opisu fenomenologicznych aspektów przejawów, jak i etiologicznego kompleksu
uwarunkowań. Pośrednio świadczy to o występowaniu jakościowo różnych podtypów.
Ich identyfikacja i opis mają nie tylko teoretyczne znaczenie dla zrozumienia ludzkiej
agresji, ale okazują się również ważne dla wypracowania odpowiednich form
przeciwdziałania.
W pierwszym rzędzie przez agresję określa się zdolność człowieka do aktywnego
kontaktu z drugim człowiekiem w ramach, którego wyrażają się, najróżniejsze formy
samopotwierdzenia się sięgającego aż po bardzo brutalne środki wyrazu.Jako przykład
mogą służyć tu najprostsze formy nawiązywania kontaktów przez małe dzieci , które
choć o charakterze zabawowym prowadzą często do potyczek i konfliktów. Na późniejszym
etapie wyraża się to w potrzebie samourzeczywistnienia własnych potrzeb i zdolności do
nieasertywnego reprezentowania swoich interesów w grupie społecznej. W tym kontekście
mówi się o agresywności konstruktywnej i destruktywnej. Podczas gdy wrodzone
tendencje agresywne, już w wieku poniżej sześciu miesięcy, wskazują na spontaniczną,
niedestruktywną, sensomotoryczną aktywność zmierzającą do poznania otoczenia,
jej destruktywna strona wyraża się w nieprzyjaznym zachowaniu będącym
wynikiem negatywnego doświadczenia i związanej z nim frustracji.
Wprowadza się pojęcia agresywności rozumianej jako cecha osobowości, wyrażająca
stałą gotowość do reagowania agresją w odpowiedzi na sygnały wywoławcze agresji oraz
gotowością do percepcji tych sygnałów. Jednostkę,która często przejawia tego typu tendencje,
należy określić mianem agresywnej. Mamy wówczas do czynienia z pewnymi tendencjami
lub skłonnościami agresywnymi, czy też z agresją traktowaną jako względnie trwała cecha
osobowości. Nasilona agresywność to: ,,stała właściwość człowieka, nabyta utrwalona w
procesie jego rozwoju na podstawie uczenia społecznego, a polegająca na częstych,
nieadekwatnych do bodźca, reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu, występującym w
stosunku do szerokiego zakresu obiektów społecznych. Ponad to występuje często
nieumiejętność kontrolowania reakcji, a także wyraźne odczuwanie i przejawianie postawy
wrogości do otoczenia. (Wójcik 1977 s.10)
Większość psychologów przez agresję rozumie ,,każde zamierzone działanie- w
formie otwartej czy symbolicznej- mające na celu wyrządzenia komuś lub czemuś szkody,
straty lub bólu”. Stąd też, ogólnie mówiąc w ujęciu psychologicznym ,,agresją nazywamy
czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty społecznie cenionych
wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu
człowiekowi”. (Frączek 1979 s.13)
Agresja interpersonalna jest zatem aktem odnoszącym się do zachowań
międzyludzkich intencjonalnie organizowanym w celu wyrządzenia szkody jednostce lub
grupie społecznej. Jest umyślnym działaniem,którego nie da się społecznie usprawiedliwić.
Interpersonalna agresja prowadzi do skrzywdzenia tych osób, na które jest ukierunkowana. W
osądzie społecznym pod uwagę bierze się zarówno motywy jednostki jak okoliczności i
warunki , w których takie zachowanie występuje. (Frączek 1993,s.51)
Wprowadzając systematykę ujęć agresji można mówić o agresji przejawiającej się w
formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, sterowanych nieraz przez złość,
chęć szkodzenia innym, dążenie do sprawienia przykrości i cierpienia.
Wymieniając różne czynniki powodujące agresję można wyróżnić także agresję
zadaniową, związaną z wykonywaniem określonych ról społecznych.
Zagadnienie badań nad agresją i przemocą u dzieci nie ma długiej tradycji w polskiej
pedagogice. Początkowo w latach 70-tych i 80-tych zajmowano się agresją wśród dzieci i
młodzieży jako zagadnieniem ściśle psychologicznym w ramach badań klinicznych (np.
problem osobowościowy związany z mechanizmami zachowania),podczas gdy w naukach
społecznych traktowano je jako wyraz niedostosowania społecznego.
W dziedzinach związanych z pedagogiką traktowano początkowo ten problem jako
zagadnienie dyscyplinarne, związane z łamaniem norm i zasad szkolnych, jak np.: akty
wandalizmu. Pomijano różne aspekty interakcyjne uczeń- uczeń, nauczyciel- uczeń. Dopiero
lata 80-te, a szczególnie 90-te, przyniosły wzrost zainteresowania ze strony różnych dziedzin
nauki, a szczególnie pedagogiki, problemem agresji i przemocy. Szczególnego znaczenia
nabrał problem agresji i przemocy w szkole.
W badaniach prowadzonych w środowisku szkolnym przyjmuje się założenie, że
szkoła jest jednym z najważniejszych dla socjalizacji dziecka (obok rodziny) obszarów
społecznego środowiska, z którym dziecko pozostaje w ścisłym kontakcie i w ramach,
którego działa. Akceptacja lub dezaprobata zawarta w formalnych i nieformalnych normach
funkcjonowania szkoły jako instytucji podlega indywidualnej internalizacji przez
wychowanka, przez co staje się regulatorem jego zachowania jak i postaw wobec innych.
Należą tu również przypadki aktów agresji, które nazwano ,,wrogością interpersonalną”.
Polegają one na przypisywaniu innym negatywnych cech i wartości oraz traktowania innych
jako zagrożenia dla siebie lub własnej grupy, co prowadzi do odczuwania wobec innych
odrazy, irytacji, gniewu, a zarazem do akceptowania stosowania wobec innych ludzi mniej
lub bardziej złożonych form agresji i przemocy.
Ze zjawiskiem przemocy i agresji dzieci spotykają się już od najmłodszych lat. Wpływ
zachowania, wzorców postępowania, atmosfery domu rodzinnego, czy atmosfery szkoły,
przedszkola ma podstawowe znaczenie dla powstawania agresywnych form zachowania się
dziecka.
Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że motywami prowokującymi do konfliktów
i agresji w środowisku dziecięcym są: w pierwszej kolejności: motyw posiadania, motyw
obrony własnych praw lub racji, motyw bezwzględnego respektowania ustalonych reguł, oraz
motyw dominacji. Dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym znamienne są
dążenia rywalizacyjne, współzawodnictwo. Mogą one powodować wiele konfliktów
interpersonalnych, gdyż łączą się z procesami wynikającymi z chęci górowania, dominacji.
Zasadniczym sposobem reagowania dziecka dla osiągnięcia celu lub obrony swoich
racji, jest bezpośrednia agresja fizyczna (uderzanie ręką, wyrywanie czegoś, kopanie,
rzucanie przedmiotami w inną osobę) oraz bezpośrednia agresja werbalna( krzyk, płacz,
wyzwiska, skargi).
Skoro przyjęto, że agresja jest dominująca formą konfliktów miedzy dziećmi
(M. Cywińska), należy rozpatrzyć przyczyny jej występowania. Jednym z powodów
pojawienia się reakcji agresywnych u dzieci może być istnienie w ich otoczeniu modeli
przejawiających to zachowanie. Mogą to być: rodzice, bohater filmowy, rówieśnik
prezentujący agresywne zachowania (agresja naśladowcza).
Zauważono, że zaledwie dziesięciominutowa obserwacja zachowania agresywnego
wystarcza, by zachowanie obserwującego zdarzenie znacznie wzrosło pod względem
agresywności. Tak więc wzorce osobowe są bardzo istotne dla małego dziecka.
Innym powodem zachowań agresywnych bywa deprywacja podstawowych
potrzeb dziecka: potrzeba miłości, czułości, poczucie bezpieczeństwa czy szacunku
(agresja frustracyjna). Im bardziej negatywny stosunek otoczenia do dziecka,
tym bardziej jest ono skłonne do agresji.
Agresja może też być narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu (agresja
instrumentalna) i wynikać z dotychczasowych doświadczeń życiowych, Dziecko
przekonuje się bowiem nieraz, że przejawiając złość i agresję, można wiele zyskać
od otoczenia, zaspokoić swoje potrzeby, albo zwrócić na siebie uwagę.
Istnieje także instynktowna interpretacja agresji. Według niej ,,człowiek rodzi się
z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do
życia(...) Pobudza on do zachowań umożliwiających zaspokajanie potrzeb człowieka , skłania
do obrony przed atakiem, umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu
posiadania (brochulska 1993 s.9).
Nagromadzona agresja- w myśl tej koncepcji- musi znaleźć ujście. Powinna jednak
być rozkładana w sposób jak najbardziej akceptowany społecznie i tak ukierunkowana,
aby nie szkodzić innym ludziom. Ważnym jest również to, że każdy człowiek może
instynktownie regulować swój instynkt agresji. Pomaga mu w tym poczucie
odpowiedzialności, świadomości czynów, właściwe jednostce ludzkiej.
Literatura
Cywińska Wychowanie w Przedszkolu’’ Warszawa 1999,MEN.
Frączek A Z zagadnień psychologii agresji. Warszawa 1986, PIPS
Grochulska J. Agresja u dzieci. Warszawa 1993, WSiP