Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i

advertisement
nr
95
2013
ISBN 978-83-7658-433-1
Tendencje zmian
w światowej, unijnej
i polskiej produkcji
i konsumpcji żywności
do 2030/2050 roku
Mieczysław Gruda
Włodzimierz Rembisz
Tendencje zmian
w światowej, unijnej
i polskiej produkcji
i konsumpcji żywności
do 2030/2050 roku
Tendencje zmian
w światowej, unijnej
i polskiej produkcji
i konsumpcji żywności
do 2030/2050 roku
Autorzy:
dr Mieczysław Gruda
prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz
2013
Prac zrealizowano w ramach tematu: Analiza uwarunkowa i wyzwa rozwoju
sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych,
w zadaniu: Szukanie nowej równowagi produkcyjnej w Polsce na tle tendencji
wiatowych
Celem pracy jest przedstawienie rozwaa teoretycznych zwizanych z równowag
produkcyjn i konsumpcyjn w polskim sektorze rolno-ywnociowym na tle tendencji
unijnych i wiatowych. Zarysowana zostaa identyfikacja róde powstawania nowych
centrów konsumpcji ywnoci. Cz analityczna opracowania powicona jest
tendencjom i projekcjom zmian w wiatowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji
ywnoci do 2030/2050 roku. Sytuacja na wiatowych rynkach ywnociowych ulega
i bdzie ulegaa daleko idcym zmianom, std te nasze zainteresowanie analityczne
skierowane jest do poszukiwania nowych rynków zbytu dla polskich produktów
ywnociowych.
Recenzent
dr Krzysztof Hofman
Korekta
Krystyna Mirkowska
Redakcja techniczna
Leszek lipski
Projekt okadki
AKME Projekty Sp. z o.o.
ISBN 978-83-7658-433-1
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej
– Pastwowy Instytut Badawczy
ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa
tel.: (0 22) 50 54 444
faks: (0 22) 50 54 636
e-mail: [email protected]
http://www.ierigz.waw.pl
SPIS TRE
CI
Wstp
I.
Konkurencyjno w sektorze ywnociowym
7
11
1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci
11
1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego
13
1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci
gospodarki
15
1.4
Konkurencyjno – niebezpieczna obsesja?
18
II.
róda powstawania nowych centrów ywnoci
21
2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowanie tempa
wzrostu gospodarczego
22
2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada
prognostycznych
26
2.3. Podsumowanie
28
III. Narzdzia do prognozowania i modelowania w sektorze
ywnociowym
31
3.1. Narzdzia do modelowania makroekonomicznego
31
3.2. Prognozowanie w sektorze rolno-ywnociowym
32
IV. Rynek ywnociowy w Polsce i UE na tle równowag
produkcyjnych
39
4.1. Krajowa opcja popytowa na ywno
39
4.2. Polski rynek ywnociowy w UE
46
V.
Tendencje zmian w produkcji i konsumpcji ywnoci
do 2030/2050 roku. Przesanki dla polskiego rynku
ywnociowego
55
5.1. Wzrost produkcji musi wynika z wikszej wydajnoci
60
5.2. Implikacje dla Polski
61
VI. Popyt na ywno do 2020 roku raczej nie wzronie
71
6.1. Popyt na produkty rolnicze
71
6.2. Poda produktów rolniczych
72
VII. wiatowe bezpieczestwo ywnoci
75
7.1. Wzrost popytu na ywno a bezpieczestwo ywnociowe
84
7.2. Bezpieczestwo ywnociowe w Polsce w latach dziesitych
86
7.3. Straty ywnoci
87
Podsumowanie
90
Literatura
91
Aneks tabelaryczny
95
WST
P
Równowaga jest jednym z najwaniejszych poj ekonomii. Wszystkie
ukady zoone, takie jak gospodarka narodowa i wyodrbnione jej sektory, d
do równowagi. W kontekcie gospodarczym zwykle mówimy o równowadze
dynamicznej. Jej przeciwiestwem jest równowaga statyczna, która jest stanem
przejciowym i krótkotrwaym. Istot procesów rozwojowych (wzrostowych)
jest równowaga dynamiczna. W tej sytuacji stan równowagi zmienia si w czasie. Kady ukad gospodarczy dy do równowagi, ale de facto na trwae jej nie
osiga. Kade zblienie si do równowagi rodzi nowe wyzwania, a te wymagaj
nowego spojrzenia. Równowaga ma charakter stacjonarny wówczas, gdy struktura ukadu (liczba elementów i rodzaje sprze) s niezmienne w czasie, nie
mog ulega zmianie zasady dziaania ukadu gospodarczego.
Równowaga stanowi gówny nurt ekonomii klasycznej i kierunków z niej wyrastajcych. W swoim rozwoju zatoczya ona wielki krg, od „ceny naturalnej”
A. Smitha poczwszy, poprzez zmienn „czas” oraz koncepcj równowagi krótkookresowej i dugookresowej A. Marshalla, poprzez statyk porównawcz i nowoczesn teori równowagi ekonomicznej K. Wicksella oraz teori równowagi ogólnej, stabilno równowag oraz równowag konkurencji K.J. Arrowa. W bogatej
historii wiatowej myli ekonomicznej takie kwestie, jak ceny i dochodzenie do
równowagi nieprzerwanie stanowi centralny punkt zainteresowa ekonomistów.
Kwestie równowagi mog by rozpatrywane take na poziomie mikroekonomicznym. Idzie tu o ksztatowanie si relacji technicznych, czy technik wytwarzania, w których wyrównuj si wynagrodzenia czynników wytwórczych z ich
produktywnociami kracowymi i przecitnymi. Uksztaltowanie si takich relacji,
w istocie zero profit conditions , jest uwarunkowane równowag w sensie równowagi konkurencyjnej. Gdzie ksztatuj si odpowiednie relacje cen produktów (i ich
struktura wynikajca z równowagi w sensie ogólnym) do cen czynników wytwórczych. Jest to jednak podejcie kompleksowe.
Do analizy w tej pracy bardziej przystaje pojcie równowagi w sensie bilansowym i dynamicznym odnoszone do relacji popytowo podaowych. Mog one
by ujmowane wskanikowo1. Odnoszone do siebie mog by wskaniki wzrostu
popytu zdeterminowanego zmianami okrelonych wielkoci i wspóczynników, do
1
Najbardziej znanym odniesieniem do sektora rolno-spoywczego takiego ujcia jest praca
L. Malassisa, Agriculture and the development proces, The Unesco Press 1975. W Polsce
takie ujcie jest w pracy W. Rembisz, Procesy wzrostowe w gospodarce ywnociowej, Zagadnienia teoretyczno-modelowe, PWN, Warszawa 1990.
7
wskaników wzrostu poday równie ksztatowanej przez odpowiednie wielkoci. Moe to by ujcie bardziej bilansowo-ilociowe, gdzie ceny s stale i peni funkcje jedynie agregujce lub ujcie balansowo-wartociowe. W tym drugim ujciu na wskanik zmian wartoci popytu i poday skadaj si indeksy
wielkoci i cen produktów. Jest tu wiksze nawizanie do istoty kwestii równowagi i regulacyjnych funkcji rynku.
Dla potrzeb bada empirycznych dokonany zosta przegld dostpnych
baz danych krajowych i midzynarodowych. Dotychczas wykorzystywane byy
zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu
ywnoci w ujciu krajowym czy te regionalnym. Przygotowana baza danych
empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana jest na czynnikowe badanie
efektywnoci sektora rolniczego Polski. Przewidywane oczekiwania z tych bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów aplikacyjnych w sensie
okrelonych rekomendacji oraz projekcji co do równowag produkcyjnych i rynkowych w sektorze rolno-spoywczym.
Przeprowadzone zostao wstpne rozpoznanie w zakresie moliwych do
wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii
produkcyjnych, czy ujmujc bardziej w kontekcie funkcji produkcji technik
wytwarzania, na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach.
W dalszej kolejnoci przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen
dokonujcych si zmian odnonie równowag na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010).
Osignicie i utrzymanie równowagi ekonomicznej w kadym ukadzie
gospodarczym jest bardzo trudne, z uwagi na ogromn liczb czynników, które
oddziauj na popyt i poda na kadym z rynków, wytrcajc je stale z uksztatowanego stanu równowagi. Równowag ekonomiczn, w aspekcie bilansowym,
rozpatrywa naley, jako pewn tendencj, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku dziaania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki pastwa. Ma ona odniesienia krótkookresowe, gdzie czynnikami równowacymi s
ceny i wynikajce std wartoci oraz dugookresowe gdzie znaczenie maja wielkoci popytu i poday. Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. W duej mierze wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostat
w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada
pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów produkcyjnych. Przeprowa-
8
dzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod
i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W kolejnym póroczu
przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych
oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010).
Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USD – w Polsce w latach
2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi –
34,7%, pochodzenia misnego – 11,1%, pochodzenia mlecznego – 9,2%, wyrobów cukierniczych – 12,5% i owoców – 4,3%. Poda surowców zboowych
w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci
pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa
UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz
16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach
UE wystpuje wyranie zrónicowana struktura popytu na ywno – od 19,0%
do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku
ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci pochodzenia zwierzcego (miso – Luksemburg 21,1%, mleko – Holandia 17,4%),
za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia – 38,7%, Bugaria 36,6%) .
Wysoko ceny na rynku zostaje ustalona samoczynnie w momencie wymiany informacji midzy producentami i konsumentami. Porównanie popytu
i poday na jednym wykresie daje obraz rynku, na którym spotkali si sprzedajcy i nabywcy. Oczywicie za tym kryj si mechanizmy wyborów konsumentów i producentów, i sam mechanizm regulacyjny rynku w sensie równowagi
ogólnej Walrasa czy zachowania podmiotów w sennie projektowania mechanizmów Hurwicza. Tych kwestii oczywicie w pracy nie ujmujemy.
Punkt równowagi – to taki stan, w którym poda danego dobra równa si
popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowag rynkow,
a cena okrelana jest mianem ceny równowagi. Dla kadej innej ceny rónica
midzy ofert kupna i sprzeday jest wiksza. Samoistne ustalenie si ceny na
rynku przez wyrównanie wielkoci popytu i poday to wanie mechanizm rynkowy, nazywany równowag rynkow. Graficznym obrazem stanu równowagi
rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, czyli punkt przecicia si krzywej
popytu z krzyw poday.
Stan równowagi rynkowej wystpuje w gospodarce bardzo rzadko. Przy
cenach rynkowych wyszych od ceny równowagi pojawia si nadwyka poday
nad popytem, czyli nadwyka rynkowa. Ceny rynkowe nisze od ceny równo9
wagi powoduj powstanie nadwyki popytu nad poda, czyli niedoboru rynkowego. Wystpienie nadwyki rynkowej, bdce rezultatem zwikszenia si
poday lub zmniejszenia popytu pod wpywem innych ni cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze. Polegaj one na obnianiu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosn, a zmniejsza si wielko
poday. Proces ten trwa, dopóki nie nastpi ich zrównanie. W wypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyszaj cen tak dugo, a zmniejszajca si
wielko popytu i rosnca wielko poday doprowadz do ustalenia ceny równowagi. Objania to miedzy innymi model Arrowa-Hurwicza. Analogiczne zasady ksztatowania równowagi rynkowej wystpuj take na innych rynkach.
Na rynku pracy rol ceny peni paca (w sensie rynku czynników – wynagrodzenie czynnika pracy), na rynku finansowym stopa procentowa. Po osigniciu
równowagi nastpuj na rynku zmiany innych ni cena czynników, które prowadz do kolejnych waha wielkoci popytu i poday. Rynek ustala cen równowagi na nowym poziomie.
Analiza prowadzona w pracy otwiera wiele nowych kwestii i wymaga
bdzie dalszego pogbienia zarówno w sensie teoretyczno-metodologicznym
jak i empirycznym. Podnoszone s kwestie konkurencyjnoci, centrów ywnociowych, równowagi podaowo-popytowe oraz projekcje krótko i dugoterminowe itp. Tak jak ukad rozdziaów w sensie determinant i uwarunkowa oraz
machizmów osigania nowych równowag w analizowanym sektorze rolno-spoywczym i jego podsystemu rynku ywnociowego. S one krytycznie
omawiane w kontekcie analizy empirycznej rzeczywistych procesów i wielkoci na rynkach rolno-ywnociowych. Aspekt analizy empirycznej dominuje
w caej pracy. S to nowe ujcia.
10
I. KONKURENCYJNO W SEKTORZE YWNOCIOWYM
Konkurencyjno gospodarki jest dzi czym „naturalnym”, przyjmowanym w sposób oczywisty. Najbardziej znane rankingi konkurencyjnoci przygotowywane przez wiatowe Forum Ekonomiczne i Midzynarodowy Instytut
Rozwoju Zarzdzania z Lozanny ukazuj si ju dekad, spotykajc si z duym
zainteresowaniem. Pokazuj one jednak przede wszystkim mierniki i rangowanie konkurencyjnoci.
Politycy w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej martwi si
o konkurencyjno wasnych gospodarek bd te gospodarki caej UE. Na forum unijnym zostaa podjta inicjatywa, zwana Strategi Lizbosk, dziki której gospodarka unijna miaa sta si najbardziej konkurencyjna do 2010 r. Jednak wszystko wskazuje na to, i nie przyniesie ona spodziewanych rezultatów.
W istocie nie s w peni rozpoznane mechanizmy konkurencyjnoci zarówno
w wymiarze mikroekonomicznym, jak te makroekonomicznym, w tym zwaszcza instytucjonalnym – jako uwarunkowanie.
Có takiego wydarzyo si w ostatnich trzech dziesicioleciach, e pojcie
konkurencyjnoci gospodarki krajowej tradycyjnie kojarzone ze sfer mikroekonomii zdobyo wielk popularno najpierw w polityce, a z czasem te
w nauce (Fagerberg 1996)? Czym jest konkurencyjno gospodarki i czy zainteresowanie konkurencyjnoci, z jakim mamy do czynienia, jest uzasadnione?
W istocie zawsze konkurencyjno bya istot regulacji rynkowej. Czy teraz
wymagane s specjalne rozwizania instytucjonalne w tym regulacje i transfery
by ten proces wspomaga, jakby wpywa na wybory producentów niejako
komplementarnie do ich racjonalnoci, jak to odnosi do konkurencyjnoci sektorowej i midzynarodowej. To ma odniesienia dla polityki rolnej. Te kwestie s
przedmiotem analizy w zakresie konkurencyjnoci2.
1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci
Zainteresowanie konkurencyjnoci w skali makro rozpoczo si na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX w., kiedy to skoczy si
okres powojennej prosperity i gospodarki krajów kapitalistycznych wkroczyy
w faz perturbacji ekonomicznych. Symptomy wzrostu ogranicze strukturalnych zaobserwowano w tych krajach ju w drugiej poowie lat szedziesitych.
2
M.Gruda, W.Rembisz, Proces dochodzenia do równowag i ich stabilno na konkurencyjnym rynku. Zaleno miedzy dynamik cen,, popytem na produkty i ich poda, XLII KZM
Zakopane 2013, s.2.
11
Ale punktami zwrotnymi w gospodarce wiatowej byy niewtpliwie dwa wydarzenia z pierwszej poowy lat siedemdziesitych: kryzys walutowy i ostateczne
zaamanie si systemu z Bretton Woods oraz kryzys paliwowo-energetyczny.
Przyczyniy si one znaczco do pojawienia si od dawna niespotykanych negatywnych zjawisk: inflacji i bezrobocia.
Splot tych wydarze sprawi, i zaczto podnosi potrzeb realizacji polityki przemysowej jako kompleksowego i samodzielnego obszaru dziaa pastwa. Wanie w ramach polityki przemysowej zaczto postulowa dziaania
majce na celu podniesienie konkurencyjnoci wybranych gazi przemysu
i tworzenie konkurencyjnych struktur gospodarczych. Oficjalnie polityka przemysowa jako forma interwencji zostaa uznana w raporcie Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w 1975 r.
Do powstania swoistej mody na uywanie czy wrcz naduywanie pojcia
konkurencyjnoci przyczyniy si analizy róde i skutków midzynarodowej
ekspansji japoskiej gospodarki, zwaszcza dla gospodarki amerykaskiej.
Towarzyszce temu problemy gospodarki amerykaskiej stymuloway badania
nad przyczynami takiego stanu. Doszukiwano si ich przede wszystkim w polityce rzdu Japonii, w tym jego pomocy dla przemysu, co znieksztacao warunki midzynarodowej konkurencji na korzy japoskich towarów. W Stanach
Zjednoczonych powoano nawet Prezydenck Komisj ds. Konkurencyjnoci
Amerykaskiego Przemysu, grupujc przedstawicieli zwizków zawodowych,
nauki, biznesu oraz polityki.
Wydarzeniom tym towarzyszyy zmiany w gospodarce wiatowej, które
tworzyy korzystny klimat do rozwoju bada nad konkurencyjnoci midzynarodow. Byo to obnianie barier w handlu midzynarodowym (w ramach multilateralnych negocjacji oraz porozumie regionalnych i bilateralnych o wolnym
handlu) i przepywie kapitau, dziaalno korporacji transnarodowych oraz rewolucja informacyjna i telekomunikacyjna. Przyczyniy si one do tego, e od
poowy lat osiemdziesitych znacznego przyspieszenia i intensyfikacji nabray
procesy globalizacji, internacjonalizacji gospodarki wiatowej, a wic coraz
bliszego, realnego scalania gospodarek narodowych. Przejawiaj si one gównie w dynamicznym wzrocie przepywów towarów i usug, zagranicznych inwestycji bezporednich, technologii, globalizacji rynków finansowych oraz
zmianach w organizacji midzynarodowej produkcji i funkcjonowaniu midzynarodowego biznesu3.
3
Por. A. Budnikowski, MiĊdzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 18;
B. Liberska, Globalizacja gospodarki wiatowej nowy regionalizm, „Ekonomista” 2001,
nr 6, 731.
12
Zainteresowanie konkurencyjnoci, najpierw w ramach polityki przemysowej, a póniej ju jako osobnego nurtu bada, zrodzio si jak si wydaje z tego, e tradycyjne podejcia do wzrostu i rozwoju, zarówno neoklasyczne, jak
i keynesowskie, okazay si niewystarczajce. W warunkach rosncego bezrobocia, dekoniunktury, inflacji oraz postpujcej liberalizacji gospodarki wiatowej powstaa potrzeba nowej strategii rozwoju. Koncepcja konkurencyjnoci
bya jedn z odpowiedzi na t potrzeb.
1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego
Mona zada pytanie, dlaczego zaczto mówi o konkurencyjnoci gospodarki zamiast zajmowa si analiz czynników wzrostu gospodarczego (modelami wzrostu)?
Teorie wzrostu moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy: tradycyjne
i nowe4. Wikszo tradycyjnych modeli jest rozwiniciem modelu Roberta Solowa z 1956 r. Model ten koncentruje si na czterech zmiennych: produkcie,
czynniku kapitau, czynniku pracy oraz efektywnoci (wydajnoci) czynnika
pracy ( w wersji per capita). W kadym punkcie czasu gospodarka dysponuje
pewnym zasobem czynnika kapitau, siy roboczej (czynnika pracy) oraz wiedzy, i czy je ze sob w celu wytwarzania produktu. Jest to zaoenie definiujce zwizane z istnieniem okrelonej funkcji produkcji. W modelu Solowa przyjto zaoenie, e proces akumulacji kapitau podlega prawu malejcych przychodów. Bez wzgldu na punkt wyjcia gospodarka zmierza w kierunku cieki
zrównowaonego wzrostu, czyli sytuacji, w której kada zmienna modelu ronie
w staym tempie5. Na ciece wzrostu zrównowaonego stopa wzrostu produktu
4
W literaturze stosuje si te inne podziay teorii, czy bardziej precyzyjnie ujmujc modeli
wzrostu gospodarczego, jak np. modele neoklasyczne (w tym model Solowa i jego modyfikacje np. model Mankowa D.Romera, Weila) oraz modele wzrostu endogenicznego (modele
Lucasa, P.M.Romera, Barro), keynsowskie modele wzrostu (Harrorda, Domara, Kaldora)
modele optymalnego sterowania (Ramseya), a take inne nie poddajce si prostej klasyfikacji jak np. model Kaleckiego i inne. Por. T. Tokarski, Matematyczne modele wzrostu gospodarczego, Wyd. UJ, 2009 oraz B. Samojlik, Teorie wzrostu gospodarczego, modele agregatowe w literaturze z zachodniej, SGPiS, Warszawa 1974. W odniesieniu do rolnictwa najbardziej znane sformalizowane modele wzrostu typu neoklasycznego to modele Jorgensona oraz
Besourupa oraz Hayami-Ruttana oraz wczeniejsze np. Feia i Ranisa: por. W. Rembisz, Mikro
i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja
Press&It, Warszwa 2008.
5
W modelu neoklasycznym opartym na funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa zrównowaony wzrost ma swoje gbsze podstawy mikroekonomiczne, co wyraa si w tym, e wynagrodzenia czynników produkcji zmieniaj si tak samo jak ich produkcyjnoci kracowe, czyli inaczej relacje cenowe czynników wytwórczych zmieniaj si odwrotnie do zmian ich pro-
13
na pracownika jest wyznaczana wycznie przez stop postpu technicznego
(wczeniejszy model R. Harroda i E.D. Domara wiza wzrost produkcji przede
wszystkim z tworzeniem kapitau (inwestycjami)). Model ten nie wyjania jednak, jakie siy ekonomiczne i jakie rodzaje polityki ksztatuj to ródo wzrostu.
Prób przezwycienia saboci neoklasycznych teorii wzrostu, które nie
rozwizuj podstawowych problemów wzrostu gospodarczego (tzn. nie tumacz ani dugookresowego wzrostu, ani midzynarodowych rozpitoci w dochodzie), jest teoria wzrostu endogenicznego, zwana te now teori wzrostu.
Dla rozwoju tej teorii silny impuls day prace Paula Romera i Roberta Lucasa
z poowy lat osiemdziesitych. Przedstawiciele tego nurtu odnieli si krytycznie do traktowania postpu technicznego jako egzogenicznego czynnika wzrostu. Istot modeli powstaych w ramach nowej teorii oddaje równanie Y = AK,
gdzie A – wyraenie reprezentujce czynniki wpywajce na postp techniczny,
K – kapita rzeczowy i ludzki. W myl teorii wzrostu endogenicznego aden
z tych czynników nie jest egzogeniczny oba s ksztatowane przez decyzje
i dziaania podmiotów gospodarczych i rzdów. Wzrost gospodarczy nie jest
wic dany z zewntrz6, a w dugookresowym jego procesie wan rol odgrywaj inwestycje w kapita ludzki (rozwój wiedzy i dowiadczenia). Uwzgldnienie
wiedzy w funkcji produkcji pozwala przede wszystkim uchyli zaoenie o malejcych przychodach7.
W nowych modelach znacznie wiksze jest pole do bada nad zwizkiem
midzy polityk ekonomiczn a dugookresowym wzrostem gospodarczym.
Waciwa polityka makroekonomiczna rzdu, suca szybkiemu wzrostowi
skumulowanego kapitau fizycznego, ludzkiego oraz kapitau wiedzy prowadzi
do przyspieszenia tempa wzrostu8.
dukcyjnoci kracowych, co wyznacza równowag producentów i caych sektorów gospodarki jako ich zbiorów. W modelu Domara kwestia zrównowaonego wzrostu jest odnoszona do
relacji oszczdnoci i inwestycji ich wielkoci przyrostowych oraz przyrostu dochodu narodowego przy danym zatrudnieniu. Jeszcze inaczej to si ujmuje w modelu Harrodra-Domara.
6
Precyzyjniej ujmujc czynniki czy róda wzrostu gospodarczego nie s dane z zewntrz,
tymczasem, najpopularniejszy wydaje si model wzrostu Hayami-Ruttana, istot wspóczesnego wzrostu gospodarczego upatruje w indukowanych z zewntrz innowacji prowadzcych do postpu technicznego czyli poprawy efektywnoci gospodarowania w rolnictwie,
por. W. Rbisz, Mikro- i makroekonomiczne…, op.cit.
7
W. Nowak, G
ówne kierunki modeli endogenicznego wzrostu gospodarczego, Ekonomia 11,
Wyd. UW, Wrocaw 2003, s. 23-44.
8
To te w istocie byo ujmowane w neoklasycznych modelach wzrostu opartych na konstrukcji funkcji produkcji albo poprzez uchylanie zaoenia o jednorodnoci stopnia pierwszego
lub w skadniku resztkowym jak u Solowa, gdzie ujawnia si wpyw rozwiza instytucjonalnych szeroko rozumianych jako ródo wzrostu poza ujtymi w funkcji zmianami materialnych czynników wytwórczych.
14
Zasadnicze pytanie dotyczce tych teorii jest jednak nastpujce: czy
przyczyniaj si one w dostatecznym stopniu do wyjanienia przyczyn rozwoju
gospodarczego poszczególnych pastw?
Zdaniem Marka Blauga9 nie. Modele te zajmuj si przede wszystkim wzrostem zrównowaonym. „Tymczasem, mówic bez ogródek: nigdy nie zaobserwowano, aby w jakiejkolwiek gospodarce trwa proces zrównowaonego wzrostu. [...] Jeli nie istnieje jakikolwiek zwizek pomidzy ciek wzrostu zrównowaonego, a historycznym dowiadczeniem rzeczywistego rozwoju gospodarczego, nie jest atwo dostrzec, w jaki sposób teoria wzrostu miaaby uatwi
wyjanienie przyczyn wzrostu niezrównowaonego lub przyczyni si do ustalenia rodków umoliwiajcych zarzdzanie gospodark”.
Teorie wzrostu jak si niekiedy sdzi s niewystarczajcym narzdziem wyjaniajcym przyczyny rozwoju gospodarki otwartej. Taka analiza musiaaby uwzgldni istot zmian systemowych, wpyw globalizacji i integracji
oraz rol korporacji transnarodowych w tworzeniu nowej struktury gospodarki
i nowych mechanizmów jej funkcjonowania. S to nowe kwestie i zjawiska nie
uwzgldniane we wczeniej wyprowadzanych modelach wzrostu. Nastpuj
jednak modyfikacje tych modeli w dostosowywaniu nowych wyzwa, do globalnych uwarunkowa koniunkturalnych, zoonoci zalenoci, niekiedy s nazbyt formalizowane10. W efekcie, gdy nie ujte s te nowe kwestie, teorie wzrostu nie day politykom wystarczajcych wytycznych do podejmowania biecych decyzji11.
1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki
Podstawowym problemem, z jakim stykamy si, gdy zajmujemy si konkurencyjnoci gospodarki krajowej, jest trudno okrelenia, co tak naprawd
ona oznacza, sprawiajc, e nie ma jednoznacznych jej definicji. Jedn
z przyczyn jest fakt, i konkurencyjno gospodarki krajowej jest pojciem zarówno wzgldnym, jak i subiektywnym. W miar upywu czasu róne znaczenie
9
M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 344-345.
T. Tokarski, Matematyczne…, op. cit. oraz np. A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003; modele Godwina, Smithiesa, von Bertaanffy, Zemana.
11
Wynikao to te z niedostatecznej znajomoci tych teorii nie tylko wród polityków, co jest
oczywicie usprawiedliwione i nikt tego nie wymaga, ale przede wszystkim wród ich doradców ekonomicznych, bowiem na salony polityczne wchodzi gównie ekonomia gazetowa
i powierzchniowa a nie solidna ekonomia akademicka z natury trudna i zoona take w kontekcie uywanego jzyka i formalizacji wywodów.
10
15
przywizuje si do poszczególnych czynników konkurencyjnoci w krajach
o rónych poziomach rozwoju.
Pocztkowo zainteresowanie konkurencyjnoci sprowadzao si do wyników handlu zagranicznego. B. Balassa ju w 1964 r. pisa: „moemy powiedzie, e kraj sta si bardziej lub mniej konkurencyjny, jeeli na skutek zmiany
relacji koszt cena (cost-and-price developments) lub innych czynników, jego
zdolno do sprzeday na rynkach zagranicznym i krajowym poprawia si
lub pogorszya”.
Eksperci z komisji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) (1983 r.),
analizujc konkurencyjno przemysu Wspólnoty, stwierdzili: „winnimy przyj za definicj konkurencyjnoci po prostu zdolno do sprostania konkurencji
midzynarodowej, a miar tej konkurencyjnoci, przynajmniej w pierwszej ocenie, powinna by akceptacja naszych wyrobów przemysowych na rynku". W kolejnym za raporcie EWG (1985 r.) stwierdza si, e „przemysowa konkurencyjno krajów zaley od ich zdolnoci do zachowania równowagi na rynku krajowym midzy importem a produkcj krajow, która to równowaga jest w zgodzie
z efektami uzyskanymi w eksporcie”12.
W definicjach tych podkrela si krótkookresowy wymiar konkurencyjnoci, koncentrujc si na zmianach w bilansie wymiany handlowej i analizie
ex post udziaów rynkowych. Brakuje w tych definicjach zwrócenia uwagi na
gbszy wymiar konkurencyjnoci, czyli jako relacji z otoczeniem zewntrznym, efektywne wykorzystanie zasobów czynników produkcji oraz kierunki
zmian strukturalnych w gospodarce13. Te niektóre kwestie s w istocie dobrze
znane w ekonomii gównego nurtu zwaszcza w ujciu neoklasycznym, gdzie
mechanizm konkurencyjnoci zwizany jest zdeniem producentów do równowagi14, w sensie finansowania wynagrodze (cen) czynników przez ich produktywnoci i wystpowanie zysków nadzwyczajnych.
12
W. Biekowski, i in., Czynniki i miary miĊdzynarodowej konkurencyjnoci gospodarek
w kontekcie globalizacji – wstĊpne wyniki bada, SGH, Nr 284, Warszawa 2008, s. 24.
13
Ibidem, s. 24-25
14
W sensie takim, e finansowanie wynagrodze czynników, niekoniecznie przy tym wynagrodzenia, musi by równe cenie czynnika na rynku, musi by nisze ni punkt przecicia
produktywnoci przecitnej i kracowej, i wystpuj zyski nadzwyczajne. Wtedy przychody
jednostkowe (wynikajce z wielkoci sprzeday i cen) s wysze ni koszty jednostkowe
(wynikajce z zastosowania czynnika i jego wynagrodzenia przy danej jego produkcyjnoci).
Wane jest tu, czy tak rozumiana konkurencyjno wynika z wyszej produktywnoci czynnika (w istocie relacji produktu do czynnika), czy z niszego wynagrodzenia czynnika wynika
jego cena na rynku czynników. Najczciej i w relatywnie krótszych okresach wysz konkurencyjno uzyskuje si z tego drugiego róda: vide Chiny, ale te i nasze rolnictwo i sektor
rolno-spoywczy.
16
Autorzy wspomnianej Prezydenckiej Komisji ds. Konkurencyjnoci Amerykaskiego Przemysu w swym raporcie z 1985 r. stwierdzili, e „konkurencyjno jest to stan (kondycja) gospodarki, kiedy dany kraj moe w warunkach wolnego i uczciwego rynku produkowa dobra i usugi, które sprostaj wymogom
rynku midzynarodowego, a jednoczenie zachowa lub podniesie dochody realne
swoich obywateli”15. Definicja Prezydenckiej Komisji zostaa zaakceptowana
przez organizacje midzynarodowe, zwaszcza OECD, EWG i wiatowe Forum
Ekonomiczne (WEF), i przez wiele lat bya przez nie przytaczana. Zainspirowaa
ona badania zmian konkurencyjnoci krajów za pomoc wskaników wzrostu
gospodarczego (prowadzone przez m.in. WEF i International Institute for Management Development (IMD)).
Istotny wpyw na badania nad konkurencyjnoci gospodarki wywary prace M.E. Portera. Wyprowadza on konkurencyjno z procesu konkurencji midzy
podmiotami na rynku krajowym i zagranicznym, i nie wie tej kategorii z wynikami handlu zagranicznego. Wedug niego jedyn znaczc koncepcj konkurencyjnoci na poziomie narodowym jest efektywno produkcji16. Denie do wyjanienia „konkurencyjnoci” na szczeblu ogólnonarodowym jest poszukiwaniem
odpowiedzi na niewaciwe pytanie. Waniejsze jest zrozumienie wyznaczników
efektywnoci i stopy jej wzrostu. Aby tego dokona, naley skupi uwag nie na
gospodarce narodowej jako caoci, ale na konkretnych sektorach gospodarki i ich
segmentach. Konkurencyjno tworzy si na poziomie przedsibiorstwa, jednak
musz istnie jakie gbsze przyczyny sprawiajce, e dany kraj jest sprzyjajc
lokalizacj dla firm konkurujcych w skali midzynarodowej. Porter zwraca uwag, i na powodzenie w konkurencji wpyw maj rónice w narodowych wartociach, kulturze, strukturach gospodarczych, instytucjach i w historii.
W latach dziewidziesitych w ramach prowadzonych analiz pojawia si coraz wicej definicji konkurencyjnoci (ch rozszerzenia obszaru analiz o badanie
wewntrznych czynników rozwojowych prowadzi do kreowania w zachodniej literaturze terminu national competitiveness zamiast international competitiveness).
Du zasug maj w tym organizacje midzynarodowe i instytuty badawcze.
Zmienia si definicja sformuowana przez IMD. Wedug autorów
World Competitiveness Report 1994 „zdolno konkurencyjna kraju jest rezulta15
Ibidem, s. 28. Biekowski, parafrazujc t definicj napisa, i naley uzna sprostowanie
konkurencji w warunkach wolnego i uczciwego handlu kosztem obnienia dochodów obywateli za spadek konkurencyjnoci danej gospodarki.
16
Jak mona domniemywa na efektywno skadaj si produktywnoci zastosowanych
w gospodarce (w przedsibiorstwach produkcyjnych, usugowych i handlowych) czynników
produkcji w sensie koncepcji funkcji produkcji, zatem nie jest to nowa koncepcja jak mona
sdzi.
17
tem przeksztacania zasobów kraju bd ju istniejcych (jak np. zasoby naturalne), bd to wytworzonych (np. infrastruktura, kapita ludzki) dziki procesom
(np. produkcji) w wyniki ekonomiczne, które s nastpnie weryfikowane w konkurencji na rynkach midzynarodowych”. W World Competitiyeness Yearbook
1996 konkurencyjno jest zdefiniowana jako „zdolno kraju do tworzenia
wartoci dodanej i w ten sposób powikszania bogactwa narodowego poprzez
zarzdzanie zasobami i procesami, atrakcyjnoci, agresywnoci, w wymiarze
globalnym i lokalnym, i przez integracj tych zalenoci w modelu spoecznogospodarczym”. Autorzy World Competitiyeness Yearbook 2003 definiuj (tzw.
definicja akademicka) konkurencyjno krajów jako „ten obszar wiedzy ekonomicznej, który analizuje fakty i polityk, ksztatujce zdolno kraju do tworzenia i zachowania otoczenia, sprzyjajcego tworzeniu wikszej wartoci przez
przedsibiorstwa i wikszego dobrobytu mieszkaców”.
OECD definiuje konkurencyjno jako „zdolno przedsibiorstw, przemysów, regionów, pastw lub ponadnarodowych obszarów do generowania
w wyniku wystawienia na midzynarodow konkurencj, relatywnie wysokich
dochodów z czynników produkcji oraz wysokiej stopy zatrudnienia, opartych na
trwaych podstawach”.
Podobn definicj posuguje si Komisja Europejska w jednym z ostatnich
swoich raportów, przyjmujc, e konkurencyjno jest to „zdolno gospodarki
do zapewnienia mieszkacom wysokiego i rosncego standardu ycia oraz wysokiego poziomu zatrudnienia, opartych na trwaych podstawach”.
W tych definicjach konkurencyjno jest rozumiana gbiej pozwala na
uwzgldnienie nie tylko tradycyjnych miar ilociowych, lecz take czynników jakociowych zwizanych ze struktur gospodarki, postpem technicznym czy te
funkcjonowaniem rynków produktów i czynników produkcji.
W ostatnich latach daje si zauway coraz wiksze zainteresowanie
wpywem czynników szerszej natury na konkurencyjno, w tym przede wszystkim otoczenia instytucjonalnego.
1.4. Konkurencyjno niebezpieczna obsesja?
Tytu tej czci nawizuje bezporednio do artykuu P. Krugmana opublikowanego w 1994 r. Pogldy tam wyraone wywoay wiele emocji i trwajc do
dzi dyskusj wród ekonomistów. Wielu autorów piszcych o midzynarodowej
konkurencyjnoci gospodarki odnotowuje, i Krugman sprzeciwi si stosowaniu
pojcia konkurencyjnoci na poziomie makroekonomicznym. Uwaa, e taki pogld jest nieuzasadniony. Inna grupa przyznaje, i ogólnie rzecz biorc, Krugman
18
mia racj, natomiast istoty sprawy stara si doj niewielu. Warto si wic zastanowi, o co Krugmanowi tak naprawd chodzio.
Gówne tezy Krugmana s nastpujce: po pierwsze, pastwa nie rywalizuj
ze sob, tak jak to robi przedsibiorstwa. W przypadku tych drugich wzrost
udziau w rynku jednego przedsibiorstwa odbywa si kosztem drugiego, co
w skrajnym przypadku moe doprowadzi do bankructwa (wycofania si przedsibiorstwa z rynku). Taka sytuacja nie ma miejsca w odniesieniu do gospodarek
krajowych (narodowych), poniewa handel midzynarodowy nie jest gr o sumie
zero. Po drugie, wzrost standardu ycia mieszkaców (wynikajcy ze wzrostu
produktywnoci czynników w tym gównie wydajnoci czynnika pracy) jest przede wszystkim determinowany wewntrznymi czynnikami krajowymi, a nie walk
konkurencyjn na rynkach zagranicznych.
Dowodzc swoich racji, Krugman opar si na klasycznym ricardiaskim
modelu handlu. Wedug tego ekonomisty wikszo mówicych i piszcych
o konkurencyjnoci nie rozumie podstawowej myli wynikajcej z tego modelu.
Mona ich okreli jako merkantylistów. Wydaje im si oczywiste, e kraje konkuruj z innymi w ten sam sposób jak przedsibiorstwa, e korzy jednego kraju
jest strat innego. Merkantylici wierz, e celem handlu jest zwikszanie eksportu, a jeli s „za” wolnym (ifairl) handlem, to tylko dlatego, e w ramach uk
adu
moemy zaakceptowa eksport innych krajów, jeli one zaakceptuj nasz17.
Co innego wynika z modelu D. Ricardo: celem handlu jest import, nie
eksport. Eksport jest cen co musimy wyprodukowa, aby uregulowa nasze
zobowizania z tytuu importu. Innymi sowy eksport jest poredni drog
„produkowania” importu, któr warto pokona, poniewa jest bardziej wydajna
ni produkcja bezporednia. Mona powiedzie, e model ricardiaski implikuje,
i nie ma walki konkurencyjnej midzy pastwami i nie ma miejsca na interwencj rzdu, gdy powoduje ona tylko powstawanie strat w wydajnoci. Podmiotem
(obiektem) bada konkurencyjnoci jest przedsibiorstwo.
Wyania si jednak problem zwizany z wnioskami wynikajcymi z tego
modelu, a sprowadzajcy si do nieaktualnoci jego podstawowych zaoe
w realnym wiecie. Te zaoenia to m.in.: brak w handlu midzynarodowym jakichkolwiek ogranicze, w tym kosztów transportu i kosztów transakcyjnych;
doskonaa konkurencja na wszystkich rynkach; pene wykorzystanie zasobów
(pracy jako jedynego czynnika produkcji) i brak ich mobilnoci w skali midzynarodowej. Krugman dostrzega oczywicie uomnoci tradycyjnej teorii handlu,
które doprowadziy do powstania w drugiej poowie XX w. tzw. nowych teorii
17
Por. P. Krugman, Making sense of Competitiveness debate, Oxford Review of Economic
Policy, 1996, vol. 12, no. 3, s.18.
19
handlu (w tym przede wszystkim strategicznej teorii handlu) dajcych argumenty
za interwencj pastwa, ale uwaa, i te teoretyczne moliwoci interwencji pastwa w praktyce mog przynie wicej zego ni dobrego.
Czy wobec tego Krugman ma racj, czy zainteresowanie konkurencyjnoci gospodarki krajowej nie ma sensu? Prawd jest, i (jak pisze Misala): „zasada kosztów wzgldnych i jej reinterpretacja w postaci zasady obfitoci zasobów,
zwaszcza ujte dynamicznie, zachowuj cigle swoj aktualno w sensie
»normatywnym«, tj. jako sposoby osigania korzyci ze specjalizacji i aktywnego
uczestnictwa w midzynarodowym podziale pracy. Zasady te warto zatem zna,
rozumie i stosowa w praktyce”.
Nie wyjaniaj one jednak caej wspóczesnej wymiany handlowej (np.
przyczyn handlu wewntrzgaziowego). Naley zauway za E.M. Pluciskim,
e „globalizacja procesów gospodarowania oznacza, i procesy racjonalnych wyborów w gospodarce dokonuj si nie tylko przez midzynarodowy handel, ale
równie przez midzynarodowe inwestycje, dyfuzj technologii i kooperacj
produkcji. [...] Globalizacja [...] prowadzi do tego, e przedsibiorstwa mog dokonywa swobodnego wyboru miejsca alokacji czynników wytwórczych, nie bdc zdanym tylko na obszar wasnego kraju”. W konsekwencji istotnym determinantem wzrostu gospodarczego i standardu ycia w dzisiejszej gospodarce staje
si przewaga konkurencyjna (absolutna).
***
Zainteresowanie konkurencyjnoci zrodzio si z braku odpowiednich
podstaw teoretycznych dla decyzji polityków, dotyczcych realizacji skutecznych
dziaa na rzecz rozwoju gospodarczego we wspóczesnych warunkach gospodarki
wiatowej. W nastpstwie globalizacji zmieni si charakter i intensywno procesów konkurencji na rynkach midzynarodowych. Konkuruj przedsibiorstwa, ale
nie mona abstrahowa od faktu, i np. polityka pastwa jako zasady i regulacje
wywiera wpyw m.in. na procesy gospodarcze. Wzrost produktywnoci przedsibiorstw nie jest determinowany w próni (tradycyjna teoria handlu przyja za
aksjomat, i kraje róni si i handluj po to, by wykorzysta te rónice). Stopa
akumulacji kapitau w kraju, umiejtnoci nabywane przez ludzi oraz sposób wykorzystania kapitau rzeczowego i ludzkiego w produkcji towarów i usug wszystko to wpywa na wzrost produktywnoci. Ale te czynniki s determinowane
przez cechy krajowego systemu gospodarczego i w coraz wikszym stopniu przez
jako jego wzajemnych relacji ze wiatem zewntrznym. To stymuluje badania
konkurencyjnoci gospodarek, ale wydaje si, i zainteresowanie zwizane z konkurencyjnoci ma niewspómiernie may wkad w wyjanianie wspóczesnych
procesów gospodarczych (ma mae znaczenie poznawcze).
20
II. RÓDA POWSTAWANIA NOWYCH CENTRÓW
YWNOCI
W roku 2012 dokonano rozpoznania literatury problemu w zakresie poziomu produkcji i konsumpcji na wiecie oraz identyfikacji powstawania nowych centrów konsumpcji ywnoci. wiatowa produkcja rolnicza (2007)
ksztatowaa si na poziomie 2060 mln. ton zbó (o wartoci 2277 mld Int$), za
konsumpcja ywnoci bya na poziomie 2197 mld Int$.
Przeprowadzona zostaa identyfikacja i analiza ekonomiczna nowego centrum konsumpcji ywnoci w wiecie skadajcego si z piciu duych krajów:
Brazylii, Rosji, Indii, Chin i Republiki Poudniowej Afryki. Kraje te cznie
(2009r.) produkuj 36,94% wiatowej produkcji rolniczej, za konsumuj
43,16% wiatowych zasobów ywnoci. Na tym rynku konsumpcyjnym niedobór produktów ywnociowych siga 6,22 p.p. wzgldem krajowej produkcji, co
stanowi okoo 140 mld Int$. Dla krajów dysponujcych nadwykami podaowymi ywnoci interesujcy powinien by rynek chiski, indyjski i rosyjski.
Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy.
Nastpnie przeprowadzono analiz statystyczn rozkadu konsumpcji
ywnoci w wiecie w trzech okresach czasowych 2000-2015-2030 z podziaem
na 5 grup dziennego spoycia ywnoci w [kcal/mieszkaca/dzie], (<2200,
2200-2500, 2500-2700, 2700-3000 i powyej 3000). W 2000 roku okoo 10%
ludnoci na wiecie odywiao si poniej 2200 kcal/dzie, za 42% ludnoci
spoywao powyej 3000 kcal/dzie. W 2030 roku nastpi pewna poprawa
w wiatowym poziomie wyywienia.
W grupie o najniszym odywianiu (<2200 kcal/dzie) znajdzie si okoo
2,5% ludnoci wiata, za spoycie w powyej 3000 kcal/dzie obejmie okoo
53% ludnoci wiata. wiatowe tempo przyrostu ludnoci w latach 2005/2007 2050 ma ksztatowa si na poziomie: wiat – 0,75 % na rok, w krajach rozwijajcych si – 0,88% na rok, w krajach rozwinitych – 0,14% na rok18. Kraje rozwijajce si zamieszkuje 4/5 ludnoci wiata, za tylko 1/5 kraje rozwinite.
Wykonany zosta bilans popytu na ywno wedug gównych grup konsumpcji ywnoci, surowców rolniczych, oceny samowystarczalnoci (SSR %),
tempa (p.a. %) zmian ludnoci, poday i popytu ywnoci dla piciu poziomów
agregacji danych (wiat, kraje rozwijajce si, kraje rozwinite, unia europejska
18
Word Agriculture Towards 2030/2050. An FAO perspective.
21
i Polska). W najbliszym okresie (do 2015 r.) prognozuj si, e na poziomie
wiatowym produkcja rolnicza wzgldem roku 2007 bdzie wzrasta redniorocznie na poziomie 1,2%, popyt na ywno na poziomie 1,3%, a przyrost ludnoci na poziomie 1,3%. Dla Polski te same wskaniki i o tych samych warunkach brzegowych ksztatuj si nastpujco: produkcja rolnicza – 1,6%, popyt
na ywno – 1,2%, przyrost ludnoci – 0,1%. Do estymacji projekcji wykorzystany zosta szereg statystyczny z lat 1991-2007.
Przeprowadzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach, narzdzi
do oceny zmian struktury popytu oraz narzdzi projekcyjnych. W kolejnym póroczu przeprowadzone zostay analizy statystyczne pozwalajce na uaktualnienie wskaników podaowo popytowych a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian w strukturze produktów konsumpcyjnych i na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010).
Przygotowana zostaa baza danych w zakresie poday produktów
rolniczych i konsumpcji ywnoci w oparciu o dane: FADN – Agriculture and
Rural Development; EUROSTAT Database, Farm Structure Survey (FSS),
Agriculture, Environment and Rural Development; FAOSTAT – Food and Agriculture (production, food supply, food security).
2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowane tempo wzrostu
gospodarczego
Negatywny wpyw silnych powiza krajów regionu Europy rodkowoWschodniej (E
W) ze stref euro wpyn na obnienie prognoz w ostatnich
miesicach. Silna korekta prognoz tempa wzrostu PKB dla strefy euro na 2012 r.,
jaka miaa miejsce w II poowie 2011 r. (prognozy konsensualne obniyy
oczekiwan skal wzrostu go-spodarczego z 1,7% w czerwcu do 0,4% w listopadzie 2011 r.), pocigna za sob wyran weryfikacj prognoz dla krajów
E
W. Jeszcze w czerwcu prognozy na 2012 r. dla regionu jako caoci wynosiy
3,6%, a w listopadzie zostay obnione do niespena 2%. W przypadku krajów
E
W redukcja prognoz bya duo wysza ni w krajach wschodzcych w innych
regionach wiata. W analogicznym okresie oczekiwania dotyczce wzrostu gospodarczego na 2012 r. dla krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny) ulegy
tylko niewielkiej korekcie w dó.
22
Tabela 1. Dugookresowe prognozy wzrostu gospodarczego wiata,
wybranych krajów i grup krajów (BRIC)
(rednie roczne tempo wzrostu PKB w %)
19942004PwC
HSBC
EIA/IHS
Wyszczególnienie
-2003
-2011
(2012(2010(2008(MFW) (MFW)
-2050)
-2050)
-2035)
wiat
Kraje rozwinite
- USA
- Japonia
- Niemcy
Kraje rozwijajce si
- Brazylia
- Rosja
- Indie
- Chiny
POLSKA
3,4
2,8
3,3
0,9
1,5
4,4
2,5
0,7
6,0
9,4
4,5
3,9
1,6
1,5
0,6
1,4
6,8
4,2
4,4
8,3
10,8
4,2
3,3
2,1 (G7)
2,4
1,5
1,5
4,5 (E7)
3,8
2,4
5,9
4,4
.
<3
.
1,6
0,7
1,5
.
3,0
3,9
5,5
5,2
2,9
3,4
2,1
2,5
0,5
.
4,6
4,6
2,6
5,5
5,7
.
Modele PwC (zmienne egzogeniczne modelu prognozujcego: si
a robocza, kapita
ludzki,
inwestycje, postĊp techniczny); model HSBC (zmienne egzogeniczne: stabilno monetarna,
kapita
ludzki, PKB per capita).
ród
o: J. Chojna, D
ugookresowe perspektywy rozwoju gospodarki wiata, MRR 2012.
PwC prognozuje zmiany w ukadzie si wiatowych gospodarek do 2032 r.
Udzia gospodarek rozwinitych w wiatowym PKB moe spa do 37%
w 2032 roku – wynika z szacunków firmy doradczej PwC. W 1992 roku kraje
rozwinite wytwarzay okoo 64% wiatowego PKB, podczas gdy obecnie ich
udzia w globalnym PKB ksztatuje si na poziomie 50%.
Oznacza to, e do 2032 roku gospodarki wschodzce i rozwijajce si
mog wytwarza a 63% wiatowego PKB, co bdzie si wizao z ich rosnc
rol i coraz wikszym zapotrzebowaniem na energi i zasoby naturalne.
Obserwowany trend wzrostowy generuj w ogromnej mierze Chiny, Indie
oraz pozostae, szybko rozwijajce si pastwa azjatyckie, których udzia
w wiatowym PKB wzrós z 11% w 1992 r. do 26% w roku 2012, a do roku
2032 moe osign okoo 37%. Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce
spoza Azji równie powinny w cigu nastpnych dwóch dekad rosn zdecydowanie szybciej ni G7.
Obecnie cakowite wiatowe PKB przekracza nieco 80 bln USD czyli realnie dwukrotnie wicej ni dwadziecia lat temu, i okoo poowy wartoci PKB
za kolejne dwadziecia lat. Produkcja gospodarek rozwinitych moe by
w 2032 roku tylko okoo 2,4 razy wysza ni w 1992 r.
23
„Cho najbardziej rozwinite kraje powinny nadal odgrywa wiodc rol w deniu do osignicia zrównowaonego rozwoju, to jednak dugoterminowe rozwizania dla wiatowych problemów, takich jak zmiany klimatyczne
czy zapewnienie biorónorodnoci, przynios jedynie wspólne dziaania gospodarek wschodzcych i rozwijajcych si, w tym krajów BRIC” – podkrela
Irena Pichola, lider zespou ds. zrównowaonego rozwoju i odpowiedzialnego
biznesu PwC (Pricewaterhouse Coopers). – „
wiatowe zagroenia staj si
obecnie coraz czciej przedmiotem obserwacji ze strony midzynarodowych
spóek. Przewiduje si, e tania energia, niedostatki zasobów naturalnych, braki wody i zmiany klimatyczne bd si stawa coraz powaniejszymi problemami dla wielu firm w nadchodzcych latach.”
Jak wynika z badania PwC „
wiat w 2050 roku”, prezesi spóek uznali tani energi, równo i integracj spoeczn, zrównowaon konsumpcj i niedostatki zasobów naturalnych za trzy najwaniejsze problemy zwizane z rozwojem w 2012 roku.
x 87% respondentów twierdzi, e tania energia jest wana dla ich dziaalnoci,
a do 2022 r. ta proporcja wzronie do 89%. Znacznie wzronie te liczba respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 39% w 2012 r. do
60% w 2022 r.
x 83% ankietowanych firm wskazao równo i integracj spoeczn jako wany element swojej dziaalnoci, do 2022 r. ma to ju by 86% z nich. Istotny
wzrost bdziemy obserwowa te w liczbie respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 26% w 2012 r. do 43% w 2022 r.
x 80% firm ocenio, e zrównowaona konsumpcja i niedostatki zasobów naturalnych bd miay istotny wpyw na ich dziaalno, a do 2022 r. ten odsetek
wzronie do 84%.
x Rosn obawy o to, jak rol bd odgryway w dziaalnoci sprawy niedoborów wody (z 65% do 78% w roku 2022) oraz zmian klimatycznych (z 68%
do 78% w roku 2022).
„Zgodnie z globalnymi trendami znaczenie polskiej gospodarki w Europie
bdzie równie roso, dlatego te szczególne znaczenie w najbliszych latach
bd miay wyzwania zwizane z czyst energi. W tej chwili tylko 7% energii
wytwarzanej w naszym kraju pochodzi ze róde odnawialnych, a do roku 2020
powinno to by 15%” – wskazuje Mateusz Walewski – PwC.
„Podczas pierwszej konferencji w Rio w 1992 r. najbardziej rozwinita
cz wiata wytwarzaa 64% wiatowego PKB i oczywistym wydawao si, e
kraje te powinny odgrywa wiodc rol w rozwizywaniu globalnych problemów zwizanych ze zrównowaonym rozwojem. Dominowa wówczas pogld,
e wiatowe problemy wynikaj w duej mierze z rozwoju gospodarek dojrza-
24
ych i w tym kierunku zmierzay inicjatywy podejmowane po konferencji w Rio,
jak np. protokó z Kioto, który koncentrowa si na ograniczeniu emisji dwutlenku wgla przez gospodarki rozwinite” podkrela Irena Pichola. Jednake
po znacznym osabieniu wiatowym kryzysem finansowym, a obecnie kryzysem
w strefie euro, rozwinite gospodarki nie mog dalej same przewodzi postpowi w tym zakresie – zarówno podczas konferencji Rio+20, jak równie
w przyszoci. Chiny, Indie, Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce nieco
spowolniy, ale wydaje si, e jest to jedynie przejciowa cykliczna korekta.
Dugoterminowy model PwC sugeruje, e w cigu nastpnych dwóch dekad prawdopodobnie nadal to one bd dominujcymi graczami w generowaniu
wzrostu gospodarczego.
Tabela 2. Obecne i przewidywane udziay w wiatowym PKB
i tendencje dotyczce wzrostu (wedug Purchasing Power Parities)
% wiatowego PKB
% realnego wzrostu wiatowego
wedug PPP
PKB
Grupy krajów
Narastajco
199220122032
20121992 2012
-2012
-2032
(P)
-2032
(rocznie) (rocznie)
51,3
37,8
27,4
2,0
2*
49%
G7
12,9
12,3
9,9
3,3
2,5*
64%
Inne
kraje rozwinite
64,2
50,1
37,3
2,3
2,1
52%
Kraje rozwinite*
11,3
26,0
37,1
8,0
5,5*
192%
Rozwijajce si
w Azji
24,5
23,9
25,6
3,4
4*
119%
Inne kraje
rozwijajce si
35,8
49,9
62,7
5,3
4.8
157%
Kraje
rozwijajce si*
100
100
100
3,6
3,6
105%
wiat
* Na podstawie rednich stóp wzrostu waonych PKB g
ównych gospodarek wiata w kadej
grupie krajów, zaokrglone do najbliszego pó
punktu procentowego na lata 2012-2032 dla
unikniĊcia nadmiernej dok
adnoci.
ród
o: IMF World Economic Outlook (kwiecie 2012) dla rzeczywistych danych z 1992 r.
i oszacowa na 2012 r.; d
ugoterminowy model gospodarczy PwC dla projekcji udzia
u
w PKB na 2032 r.
25
Tabela 3. Przecitne odchylenia regionalne od krajowej stopy wzrostu
w latach 2000-2010 oraz stosowane wagi
Symbol
województwa
DLN
KJP
LUB
LUS
OD
MA
MAZ
OPO
PDK
PDL
POM
L
WI
WMZ
WLK
ZCH
Wagi
2000
2001
2002
2003
2004
2005
-1,1
3,6
-1,6
-1,0
-0,1
0,7
-0,5
0,8
-3,5
2,1
-2,1
0,4
-0,2
-1,4
2,2
0,7
2
-2,4
0,1
1,6
-1,8
0,3
-3,4
3,7
-3,3
1,0
3,0
-1,4
-0,2
-2,0
-3,1
-0,4
-2,3
2
1,8
0,0
-0,9
-0,8
1,2
2,0
-1,4
-1,2
-0,5
-0,3
1,8
1,2
1,4
0,5
-2,3
-1,4
2
-0,9
-2,3
0,2
-1,5
1,1
0,3
0,8
-1,8
1,1
-1,9
-1,5
0,0
1,3
3,5
1,0
-3,6
3
-0,6
-0,4
-2,0
3,4
-0,4
-0,6
-2,1
8,6
-1,6
-1,9
-0,8
3,4
-1,2
-1,8
2,7
-2,2
3
1,6
-2,4
-1,5
1,0
0,0
0,0
4,1
-3,6
-1,0
-0,7
0,7
-4,1
-3,2
-1,4
-0,5
0,1
3
2010
1,2
2,0
1,2
0,8
1,2
0,0
3,0
-1,2
-0,5
0,3
1,8
-2,1
-2,0
1,6
2,0
1,2
2
rednia
waona
-0,2
-1,1
-1,1
-0,3
0,2
-0,2
1,6
-0,7
-0,9
-0,4
-0,4
-0,5
-0,6
-0,4
0,8
-0,3
x
ród
o: obliczenia w
asne oraz Instytut Bada Strukturalnych.
2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada
prognostycznych
Badania prognostyczne wskazay, e najsilniejszym regionem w 2015 r.
w Polsce zostanie województwo mazowieckie, osignie blisko dwukrotnie
wikszy wskanik ni w caym kraju i trzykrotnie wikszy w porównaniu do
regionów najbiedniejszych, np. podkarpackiego. Na drugim miejscu uplasuje si
natomiast region wielkopolski, w którym w 2015 r. dochód per capita zwikszy
si o 15% PKB w skali caego kraju. Województwo lubelskie osignie najnisze
PKB na mieszkaca o okoo 4% rocznie (warto dla caego kraju w 2005 r.).
Wedug autora tej pracy, obszary przygraniczne maj najwiksz moliwo do
wyrównywania szans rozwojowych w regionach, podregionach oraz podnoszenia stopnia konkurencji. Zatem, jak wskazuj dane statystyczne, regiony przygraniczne zwikszaj wykorzystanie potencjau ekonomicznego tam, gdzie istnieje wikszy przepyw dóbr, osób i kapitau, jednoczenie przyczyniajc si do
wzrostu gospodarczego. Niestety, wspomniane zjawisko ma równie cechy ne-
26
gatywne, gdy powstaje tak zwane „wyjaowienie” potencjau regionalnego,
które niekorzystnie wpywa na dziedzictwo kulturowe.
Kultura odgrywa du rol w tworzeniu wzrostu gospodarczego kraju
i stanowi istotny czynnik ksztatujcy potencja intelektualny regionów.
Najwikszy obszar intensyfikacji dziaa kulturalnych zanotowano w województwach: maopolskim, mazowieckim oraz podkarpackim. Dowiadczenia
wskazuj, e kultura i turystyka przycigaj inwestorów zagranicznych i kreuj
dobry wizerunek regionalny. Wiadomo, e rynek pracy w Niemczech zosta
otwarty w 2011 r., wobec czego nastpuje migracja ludnoci, której celem nadrzdnym jest poprawa sytuacji bytowej.
W 2008 r. do pracy za granic wyjechao najwicej osób z województw:
podkarpackiego – okoo 14,7% i opolskiego – 13,7%, natomiast najmniejszy
odsetek wyjazdów zanotowano w mazowieckim – 3,5%. Warto zaznaczy, e na
wyjazd decyduje si obecnie najwicej ludzi posiadajcych wysze wyksztacenie, odwrotnie ni w ostatnich latach. W perspektywie dugookresowej moe to
prowadzi do wyludnienia regionów oraz opónie rozwojowych. Polska charakteryzuje si jednym z najniszych wskaników aktywnoci zawodowej wród
krajów Unii Europejskiej. Zasoby siy roboczej cechuje niska mobilno oraz
saba struktura popytu i poday na prac wedug kwalifikacji. Warto zatem podkreli, e decydujcym czynnikiem atrakcyjnoci regionu, jak te wysokim
stopniem konkurencji jest dobrze wyksztacona modzie, która potrafi pokona
trudne bariery gospodarcze, przyczyniajc si do sukcesu kadego regionu. Badacze, zajmujcy si analizami, zgodnie twierdz, e w 2015 r. naley spodziewa si dochodu per capita w wysokoci 120% w stosunku do redniej unijnej.
Województwa: wielkopolskie, dolnolskie, lskie do 2015 r. zbli si do granicy 75% wartoci PKB per capita w Unii. Tempo wzrostu miedzy 5 a 5,5%
rocznie jest przewidywane dla podregionów: radomskiego i zielonogórskiego.
Na pónocy kraju natomiast najszybciej rozwijajcymi si regionami bd: olsztyski i koszaliski. Wród najzamoniejszych podregionów mona wymieni
midzy innymi: ciechanowsko-pocki i legnicki. Due wskazania powyej przecitnej krajowej zanotowano w podregionie lskim.
Niewtpliwie, omawiane dane i przedstawiona prognoza skaniaj do wielu refleksji na temat planowania i okrelania celów rozwojowych poszczególnych regionów oraz ich wpywu na stopie konkurencji. Pewien wpyw na zrónicowanie regionalne moe mie wykorzystanie rodków z polityki spójnoci
UE oraz dopyw kapitau z innych róde. Ostatecznie warto zauway, e aby
mówi o sukcesie poszczególnego regionu, naley skoncentrowa si na jego
mocnych stronach. Wobec tego, nie ulega wtpliwoci, e podstaw do rozwoju
27
poszczególnego regionu, oprócz wielu zmiennych, moe by np. gruntowna
specjalizacja w okrelonej dziedzinie, np. promocja turystyki.
Idzik (2000) twierdzi, e turystyka jest integralnym elementem zrównowaonego rozwoju regionu, czcym dziaalno turystyczn z celami ochrony
przyrody oraz yciem spoeczno-gospodarczym. Kolejnym wanym kryterium
w kwestii podnoszenia konkurencyjnoci regionu jest zastosowanie nowoczesnych narzdzi zarzdzania (np. marketingu terytorialnego), które maj na celu
zwikszenie efektywnoci dziaalnoci okrelonego regionu, a co za tym idzie
jego konkurencyjnoci. Ponadto, wanym zadaniem stymulujcym dziaania
prorozwojowe musi by zatrzymanie modych, zdolnych ludzi, którzy s filarami wzrostu gospodarczego caego kraju, szczególnie poprzez tworzenie rodzimych miejsc pracy. Badania prognostyczne daj jasno do zrozumienia, e procesy rozwojowe oraz podnoszenie konkurencyjnoci to wypadkowa wielu zmiennych czynników, które porednio bd bezporednio decyduj o stopniu i zakresie sukcesu kadego regionu.
Podsumowanie
Polskie warunki wymuszaj stosowanie szerokiego spektrum dziaa prorozwojowych, które maj na celu zmniejszenie rónic midzyregionalnych,
przyczyniajc si do wzrostu gospodarczego kraju. Powysze rozwaania mog
da czytelnikowi wiele bodców do zastanowienia si nad trudnym procesem
rozwojowym regionu i czynnikami, które decyduj o sukcesie lub porace kadego obszaru. Tylko zespó okrelonych dziaa moe bowiem zniwelowa rónice midzyregionalne, stymulujc podany rozwój, co w ostatecznym rozrachunku pozwoli wygrywa z konkurencj.
Przeprowadzona analiza, w której na szczególn uwag zasuguje omówiona prognoza do 2015 r., pozwala na wyodrbnienie zasadniczych wniosków
i sformuowanie celów rozwojowych regionu. Sukces gospodarczy Polski jest
w znacznym stopniu zjawiskiem regionalnym, a zatem, przewaajca cz
dziaa na rzecz poprawy konkurencyjnoci ley po stronie dziaa lokalnej
wadzy. Regiony sabiej rozwinite dysponuj znacznie mniejszymi zasobami
przewagi konkurencyjnej, dlatego zasuguj na szczególn trosk ze strony potencjalnych inwestorów. Wobec tych rozwaa jasno wynika z prognozy, e województwo mazowieckie z duym prawdopodobiestwem przekroczy unijny
dochód na mieszkaca. Zasadniczy wpyw na dziaania prorozwojowe bdzie
mie dopyw rodków finansowych z rónych róde (np. rodki spójnoci).
Regionami, majcymi oczywisty wpyw na stopie wzrostu gospodarki do
2015 r., bd warszawski i poznaski. Dlatego te nasuwa si pytanie, czy rze-
28
czywicie Wrocaw bdzie w czoówce najsilniej rozwijajcych si regionów,
gdy takie scenariusze rysuj analitycy? Na tle tych rozwaa miao mona
sformuowa kilka podstawowych wniosków, dotyczcych czynników wspierajcych konkurencyjno regionu oraz zapewniajcych rozwój regionalny.
Moemy do nich zaliczy:
1. Lepsze wykorzystanie zasobów regionu stymuluje jego rozwój.
2. Wykorzystanie potencjau kulturowego, turystycznego wzmacnia rozwój regionalny, przycigajc inwestorów.
3. Zapewnienie infrastruktury transportowej wspiera konkurencyjno i zapewnia spójno kraju.
4. Dbao o odpowiedni kapita intelektualny pozwoli na znaczny wzrost gospodarczy kraju.
5. Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych wyrówna
zrónicowania regionalne. Tworzenie szlaków komunikacyjnych umoliwia
dziaania inwestycyjne.
Reasumujc, rozwój regionu oparty jest przede wszystkim na budowaniu
pozytywnych relacji pomidzy wadz zarzdzajc i mieszkacami oraz na dobrym wykorzystaniu zasobów naturalnych. Warto take podkreli, e przyznane fundusze rozwojowe, pozyskiwane z rónych róde, powinny przyczyni si
do wzrostu rozwoju konkretnego regionu, czyli przede wszystkim sukcesu gospodarczego caego kraju.
29
III. NARZEDZIA DO PROGNOZOWANIA I MODELOWANIA
W SEKRORZE YWNOCIOWYM
3.1. Narzdzia do modelowania makroekonomicznego
Modelowanie makroekonomiczne czsto wykonywane jest z wykorzystaniem modelu klasy DSGE (Dynamic Stochastic General Equilibrium), który jest
strukturalnym modelem ekonomicznym zbudowanym w oparciu o metodologi
neoklasyczn. Zachowanie si gospodarki w skali makro jest wynikiem dziaa
optymalizujcych, racjonalnych podmiotów ekonomicznych. Model uwzgldnia
jednak liczne niedoskonaoci rynku zgodnie z duchem Nowej Szkoy Keynesowskiej w taki sposób, aby by w zgodzie z faktami empirycznymi odnonie zachowania si gospodarki. Dodatkow cech modelu jest szczegóowa analiza dugoterminowa zachowania si gospodarki w ramach modeli wzrostu wewntrznego.
Mechanizm wzrostu gospodarczego bazuje na modelu endogenicznego
wzrostu opartym na dziaalnoci badawczo-rozwojowej. Oprócz mechanizmu
bada i rozwoju rozwaamy te dodatkowe róda wzrostu w postaci akumulacji kapitau ludzkiego oraz infrastruktury. Jednym z podstawowych skadników modelu jest model Realnego Cyklu Koniunkturalnego, zgodnie z którym
podstawowym czynnikiem wpywajcym na dynamik realnej czci gospodarki s szoki technologiczne. Cykl koniunkturalny ma charakter stochastyczny,
jego gówn przyczyn s szoki podaowe.
Istotn rol w modelu peni sektor zagraniczny. Model uwzgldnia czynniki umoliwiajce dugoterminowe odstpstwa od Parytetu Siy Nabywczej,
m.in. istnienie sektora dóbr niewymienialnych oraz mechanizmu endogenicznej
dyskryminacji cenowej midzy pastwami zwizanej z istnieniem kosztów dystrybucji i transportu. W celu uzyskania odchyle od Parytetu Stopy Procentowej
rozwaamy niedoskona integracj rynków finansowych.
Do szczegóowo rozwaylimy zachowanie si rynku pracy w ramach
teorii poszukiwa i dopasowa. Zakadamy wic, e na rynku pracy istnieje niedoskonao zwizana z istnieniem kosztów utworzenia miejsca pracy zarówno
po stronie pracownika (w postaci czasochonnego procesu poszukiwania pracy),
jak i pracodawcy (w postaci kosztu utworzenia wakatu).
W krótkim okresie pienidz nie jest neutralny w zwizku z istnieniem
sztywnoci cenowych i pacowych oraz kosztowego kanau wpywu nominalnej stopy procentowej zwizanej z zaoeniem koniecznoci opacenia czynników produkcji przez firmy zanim produkcja zostanie sprzedana. Model wzrostu zakada, e polityka monetarna jest prowadzona w oparciu o rozszerzon
31
regu Taylora. Po stronie fiskalnej model uwzgldnia finansowanie wydatków
publicznych emisj dugu oraz wpywami z podatków PIT, CIT, VAT oraz klin
podatkowy. Dochody budetu s przeznaczane na konsumpcj publiczn, obsug zaduenia, transfery oraz wydatki prorozwojowe (infrastruktura, badania
i rozwój oraz edukacja).
3.2.
Prognozowanie w sektorze rolno-ywnociowym
W dziedzinie prognozowania opracowano kilka rónych metod i sposobów podejcia, wspomagajcych firmy i inne podmioty w organizowaniu swojej
przyszoci. Metody ilociowe trac na znaczeniu z uwagi na swoje powizanie
z danymi z przeszoci, które nie zawsze stanowi wystarczajco wyczerpujc
podstaw analizy przyszych tendencji. Z uwagi na wysok nieprzewidywalno
przyszych trendów, znaczc popularno zyskay natomiast rozmaite metody
oparte na scenariuszach, analizach Delphi, jak równie projekty prognostyczne
oparte na pracy zespoów eksperckich i grup roboczych. Naley jednak podkreli, e róne metody su rónym celom i dlatego nie naley w sposób nieuzasadniony podkrela rónic pomidzy nimi.
Analiza przyszoci rynku ywnociowego wskazuje na cztery kluczowe obszary zastosowa:
x projekcja wielkoci ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych na uytek sektora ywnociowego,
x biotechnologi i jej zastosowanie w produkcji ywnoci,
x GMO – organizmy modyfikowane genetycznie wykorzystywane w produkcji
ywnoci oraz
x przysze rozwizania technologiczne.
Wszystkie te aspekty powinny zosta uwanie rozpatrzone podczas planowania dziaa prognostycznych. W przeciwnym przypadku istnieje zagroenie, e prognozy i metody zastosowane podczas ich wdraania zostan zinterpretowane na poziomie firmy jako czysto „akademickie niedorzecznoci” i/lub
informacje o pomijalnym znaczeniu. Oznaczaoby to, e prognozy pozostan
dziaaniami angaujcymi tylko nieliczn grup ekspertów, w których firmy
z brany spoywczej i ich personel s wycznie przedmiotem analizy – a nie
aktywnymi uczestnikami.
32
Czym jest prognozowanie?
Sektor ywnociowy w Europie zmaga si z wielkimi wyzwaniami i w ostatnich kilku latach przeszed znaczce transformacje. Przykady czynników zmian
wymieniane w opracowaniach obejmuj segmentacj grup konsumentów, zmiany w podejciu konsumentów do zakupu ywnoci, kwestie zwizane z integralnoci i bezpieczestwem ywnoci, innowacje ywnociowe oraz zastosowanie
nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w projektach rozwojowych gospodarstw i firm. Te wanie czynniki, wraz z przystpieniem do UE
dziesiciu nowych czonków w maju 2004 roku, i nastpnych trzech, tworz
niezwykle konkurencyjne i zrónicowane rodowisko, w którym firmy bd musiay uzyska zdolno skuteczniejszej analizy i identyfikacji ogranicze swojej
konkurencyjnoci.
Prognozowanie zapewnia firmom uyteczne narzdzie analizy swojej
przyszoci. Prognozy wykorzystuj róne metody wspomagajce podejmowanie decyzji i suce na przykad przewidywaniu skutków tendencji i ich zmian.
Prognozowanie suyo zazwyczaj do oceny zmian technologicznych i ich
wpywu, ale jego zastosowanie poszerzyo si znaczco w ostatnich latach.
Rozwój ten by w gównej mierze rezultatem obserwacji, w wyniku których w prognozach dotyczcych technologii konieczne okazao si szersze
uwzgldnienie czynników ekonomicznych, spoecznych i kulturowych, niezalenie od ograniczonego zakresu samej analizy.
Prognozowanie moe by przydatne w szerokim zakresie zastosowa, z uwagi
na swoj zdolno wspomagania podejmowania decyzji strategicznych na poziomie kraju, regionu lub firmy.
„Prognozy”, „Badania nad Przyszoci”, „Analizy Przyszoci”, „Perspektywy”
i „Przewidywania” to ogólne okrelenie analiz multidyscyplinarnych i zwizanych z nimi dziaa zmierzajcych do trzech celów19.
Mylenie o przyszoci – Przewidywania, oceny technologii, analizy przyszoci i inne formy prognozowania stanowi próby okrelenia dugoterminowych
tendencji i dostosowania, w zalenoci od nich, procesu decyzyjnego. Projekty
prognostyczne opracowane w ostatnich latach w Europie maj na celu okrelenie biecych priorytetów badawczych i innowacyjnych na podstawie scenariuszy przyszego rozwoju nauki, technologii, spoeczestwa i gospodarki.
19
Europejski sektor ywnoci: Stan obecny i przysz
y. Prognozowanie w europejskim sektorze
rolno-spoywczym, European Agro-food, Eurpean Commision, 2012.
33
Dyskusja nad przyszoci – Prognozowanie jest procesem angaujcym rónych uczestników. Mog to by instytucje rzdowe, przemys, jednostki badawcze, organizacje pozarzdowe, itp. Naley zachca do otwartych dyskusji pomidzy uczestnikami procesu, np. w formie grup eksperckich.
Ksztatowanie przyszoci – Prognozowanie ma na celu okrelenie moliwego
rozwoju sytuacji w przyszoci, zdefiniowanie jej podanego ksztatu oraz
opracowanie strategii. Wyniki s zazwyczaj wykorzystywane w procesach decyzyjnych o charakterze publicznym (tj. do okrelania, które projekty badawcze
wymagaj finansowania publicznego), ale pomagaj równie samym uczestnikom w opracowaniu i dopasowaniu swojej strategii. Rozpatrywanie, omawianie
i ksztatowanie przyszoci jest uwaane dzi za niezbdne, poniewa zoono
powiza naukowych, technologicznych i spoecznych, ograniczenie róde finansowania oraz rosnce tempo zmian w nauce i technologiach, narzucaj administracjom pastwowym i innym podmiotom konieczno podejmowania decyzji w zakresie bada i systemów innowacji.
Prognozowanie i inne powizane z nim dziaania mobilizuj szerok rzesz uczestników (indywidualnych i instytucjonalnych) do systematycznego zajmowania si i wspólnego mylenia nad moliwociami stawianymi przez przyszo. Przygotowuje si zatem platform, na bazie której moliwe bdzie optymalne wspódziaanie konieczne do osignicia rozwoju i dobrobytu. Prognozy
wskazuj moliwoci oferowane przez technologi, wymogi spoeczne, a jednoczenie potrafi zidentyfikowa potencjalne rodki do ich realizacji. Innymi
sowy wykraczaj daleko poza czysto technologiczne podejcie, uwzgldniajc
szerok gam czynników spoeczno-ekonomicznych.
Naley wyranie powiedzie, e prognozowanie to nie przepowiadanie
przyszoci, ale rodek pomocny w przeamywaniu ogranicze analiz statycznych wykorzystywanych w obecnej sytuacji.
Podstawowe rodzaje prognoz
Typy prognoz mog by klasyfikowane równie w zalenoci od celu projektu, tj. od faktu, czy nacisk kadziony jest na kocowy rezultat procesu, czy na
proces sam w sobie. W projektach, których celem jest efekt kocowy, uwag
przywizuje si do generowanego jako rezultat projektu formalnego wyniku,
w postaci np. raportów, list priorytetów i planów dziaa. Wyniki formalne poszczególnych projektów mog róni si od siebie zawartoci: niektóre mog
mie posta wizjonersk lub stymulujc (np. scenariusze), inne natomiast (jak
34
rozmaitego rodzaju listy kontrolne) mog mie na celu rozpoczcie bardzo konkretnych i cile zdefiniowanych dziaa.
Rezultaty formalne mona równie klasyfikowa w zalenoci od grupy
docelowej, do której np. raport ma by w zaoeniu skierowany. Raport adresowany do szerokiej grupy odbiorców róni si od dokumentu opracowanego dla
wskiej grupy specjalistów.
Poszczególne sposoby podejcia do prognozowania maj równie pewne
wspólne cechy:
• Prognozy maj szeroki horyzont czasowy, obejmujcy zazwyczaj ponad 10 lat,
jakkolwiek w trakcie procesu istnieje równie moliwo generowania informacji odpowiadajcych potrzebom krótkoterminowym. Metody stosowane do
sporzdzania prognoz mog by równie wykorzystywane do generowania
opracowa rednioterminowych i w planowaniu strategicznym.
• Prognozy bior pod uwag kwestie dotyczce wielu sektorów, a zatem proces
musi obj zbiór informacji pochodzcych z rónych róde, wykraczajcych
poza poszczególne sektory przemysu.
• Prognozy opieraj si na wspódziaaniu, co umoliwia skupienie uwagi na
zwizkach pomidzy poszczególnymi zjawiskami.
• Prognozy wymagaj wymiany informacji i kanaów komunikacyjnych, które
powinny funkcjonowa równie po zakoczeniu prac w obrbie projektu.
• Prognozy wykorzystuj metody i techniki systematyczne pomagajce w analizie i syntezie informacji zebranych z rónych róde.
Prognozy poddaj systematycznej analizie kwestie dugoterminowe, majce wpyw na rozwój biecych dziaa. Projekty prognostyczne powinny
obejmowa w koniecznym zakresie wszystkie wymienione wyej elementy.
Metody prognozowania
W procesie prognozowania powstao kilka rónych metod i sposobów podejcia, które pomagaj rónym podmiotom kierowa swoj wasn przyszoci. Zamieszczony poniej schemat (w oparciu o prezentacj Technology Futures Inc., USA), przedstawia we waciwy sposób ogólny zarys rozmaitych metod i perspektyw wielu rodzajów narzdzi dostpnych w zakresie analizy przyszoci. Poszczególne narzdzia i metody maj swoje zalety i ograniczenia. Aby
uzyska wiarygodne rezultaty, naukowcy i inni uytkownicy wykorzystuj zazwyczaj jednoczenie kilka rónych metod i sposobów podejcia.
35
SPOSÓBY POSTRZEGANIA PRZYSZLOCI (Prognozy, projekcje)
EKSTRAPOLACJA
ANALIZA SCHEMATÓW
ANALIZA CELÓW
COUNTER
PUNCHERS
•Analiza tendencji technologicznych
•Analiza- Fisher-Pry
•Gompertz
•Analiza limitu wzrostu
•Krzywa nauki
• Analiza analogii
•Analiza tendencji
prekursorskich
•Matryce morfologiczne
•Modele odbioru
•Analiza wpwu
•Analiza treci
•Analiza
uczestników
•Analiza patentów
•Mapy drogowe
•Skanowaie, monitoring, ledzenie
•Scenariusze alternatywne
•Analiza krzyowa
wpywu
WSKANIKI
INTUICYJNE
•Sondae Delphi
•Konferencje Grupy
Nominalnej
•Wywiady strukturalne i niestrukturalne
•Analiza konkurencyjnoci
ród
o: Technology Futures Inc., USA, 2012
Powysza schemat zawiera 5 grup metod prognozowania, z których metody ekstrapolacyjne i analizy schematów s zwizane z prognozami ilociowymi, za counter punchers i wskaniki intuicyjne z prognozami jakociowymi.
Metody ekstrapolacyjne i analizy schematu polegaj na prognozowaniu przyszoci na bazie wyestymowanych tendencji z przeszoci. Cz modeli grupy
ekstrapolacyjnej polega na budowie modeli matematycznych z wykorzystaniem
analiz statystyczno-matematycznych.
x Ekstrapolacja
• Przekonanie, e przyszo stanowi logiczn kontynuacj przeszoci.
• Potne, nieuniknione siy bd prowadzi przyszo w staym, moliwym do przewidzenia kierunku.
• Prognozowanie przyszoci: poprzez okrelenie tendencji z przeszoci
i ich rozsdn logiczn ekstrapolacj.
x Analiza Schematu
• Przekonanie, e przyszo bdzie stanowi odzwierciedlenie zdarze
z przeszoci.
• Potne mechanizmy reakcji spoecznych, wraz z podstawowymi odruchami ludzkimi, doprowadz do powstawania przyszych tendencji
w okrelonych cyklach i wedug przewidywalnych schematów.
• Prognozowanie przyszoci: poprzez identyfikacj i analiz analogicznych
sytuacji z przeszoci i czenie ich z przewidywalnymi przyszymi zdarzeniami.
x Analiza Celów
• Przekonanie, e przyszo bdzie zdeterminowana przez wiar i dziaania
poszczególnych jednostek, organizacji i instytucji.
• Przyszo moe si zmieni dziki tym podmiotom.
36
x
x
• Przyszo moe by zatem zobrazowana poprzez analiz okrelonych
i dorozumianych celów poszczególnych decydentów i strategów, poprzez
ocen zakresu, w jakim kady z nich moe wpywa na tendencje i zdarzenia oraz poprzez ocen moliwych dugoterminowych rezultatów ich
dziaa.
Counter Punchers (perforowany licznik)
• Przekonanie, e przyszo bdzie zdeterminowana przez seri zdarze
i dziaa, które z zasady s nieprzewidzialne i przypadkowe.
• Najlepszy sposób radzenia sobie z przyszoci to okrelenie szerokiego
zakresu moliwych tendencji i zdarze, poprzez monitorowanie uwarunkowa technologicznych i spoecznych oraz utrzymanie wysokiego stopnia elastycznoci procesu planowania.
Wskaniki intuicyjne
• Przekonanie, e przyszo bdzie ksztatowana przez zoon kombinacj
niemoliwych do powstrzymania tendencji, przypadkowych zdarze oraz
dziaa kluczowych osób i instytucji.
• Z uwagi na swoj zoono, nie istniej racjonalne techniki, które mona
wykorzysta do przewidywania przyszoci.
• Najlepsz metod przewidywania przyszych tendencji i zdarze jest zebranie moliwie najwikszej iloci informacji, a nastpnie poleganie na
podwiadomym przetwarzaniu informacji przez umys i osobistej intuicji
w celu uzyskania uytecznych analiz.
Do intersujcych metod prognostycznych naley metoda alternatywnych
scenariuszy. Polega ona na integracji pojedynczych prognoz w zestaw zrozumiaych wykonanych opisów moliwego rozwoju przyszoci. Stanowi sposób
przedstawiania wielu prognoz w formacie pozwalajcym decydentom powiza
skutecznie wpyw kombinacji wszystkich prognoz. Wyniki mog waha si od
cile ilociowych do czysto jakociowych, w zalenoci od przedmiotu analizy.
Zazwyczaj uywane do wspomagania kierownictwa przy podejmowaniu krytycznych decyzji. Pomimo, e do podjcia decyzji mona wykorzysta pojedynczy
scenariusz, zastosowanie serii alternatywnych scenariuszy pozwala kierownictwu
uwzgldni fakt, e przyszoci nie mona nigdy przewidzie z cakowit pewnoci i okreli, w jaki sposób uwzgldni w planach odpowiedni elstyczno.
Drug czsto uywan metod s modele monte carlo. S to modele
komputerowe biorce bezporednio pod uwag fakt, e wszystkie przewidywania przyszych tendencji i wydarze maj zasadniczo probabilistyczny charakter.
Model matematyczny okrela kady z kroków w opracowaniu nowej technologii
i ich wzajemne wspózalenoci. Prawdopodobiestwu kadego zdarzenia odbywajcego si w róny sposób, oraz dugoci trwania kadego zdarzenia przyporzdkowywane s wartoci liczbowe. Model jest nastpnie wielokrotnie uru37
chamiany, aby okreli prawdopodobiestwo rónych wyników ogólnych. Wyniki modelu s cile ilociowe. Wykorzystywane s one do przewidywania czasów i schematów rozwoju technologii w celu przyporzdkowania odpowiednich
zasobów i ledzenia rozwoju nowej technologii.
Prognozowanie moe pomóc w zmianach zachodzcych w europejskiej
gospodarcze ywnociowej. Na poziomie operacyjnym, due krajowe i regionalne programy prognozowania, podkrelajce rol uczestników, dostarczaj
wspóln baz dla grupowania rónych umiejtnoci i punktów widzenia oraz
ustalenia wspólnie zaakceptowanej cieki rozwoju. Podczas opracowywania
programów rozwojowych na poziomie firmy naley pamita, e kierownictwo
powinno by w stanie okreli jasno, jakie dodatkowe korzyci mona osign
z dziaa prognostycznych w porównaniu z istniejcymi ju systemami planowania strategicznego.
Wprowadzanie prognozowania do systemów planowania strategicznego
firm i sieci firm, wymaga jasnego poczenia z innymi pracami rozwojowymi.
Wymóg ten jest szczególnie istotny w przypadku maych i rednich firm, które
zazwyczaj wykorzystuj wikszo dostpnych zasobów do prowadzenia codziennej dziaalnoci i rozwizywania rutynowych problemów.
38
IV.
RYNEK YWNOCIOWY W POLSCE I UE NA TLE
RÓWNOWAG PRODUKCYJNYCH
4.1. Krajowa opcja popytowa na ywno
Popytowa opcja prognoz dugookresowych wychodzi z przesanek
rynkowych. W tym przypadku nie jest najwaniejsze jaki wolumen dóbr jest
w stanie zaoferowa rolnictwo i po jakich kosztach (cenach20). Wana jest
natomiast odpowied na pytanie: jaki bdzie popyt na te produkty oraz ile
rynek bdzie w stanie wchon, przy danych cenach? Trudno prognozowania polega na tym, e nie s znane przysze ukady cen oraz dochodowa
elastyczno popytu na ywno. Popyt na ywno: X = f(…) jest wszak
w swej podstawie funkcj przyrostu naturalnego ludnoci (N), wielkoci
dochodów dyspozycyjnych (D) oraz dochodowej elastycznoci popytu na
ywno (ed):
X = f ( N , D ed)
(1)
Zwrómy jednak uwag na to, e ceny rynkowe ywnoci (poza dochodami i innymi czynnikami) przy danym popycie21 zale od jej poday,
w zwizku z czym w analizie chonnoci rynku nie moemy abstrahowa od poday, To relacja poda/popyt, a nie sam popyt, wyznacza poziom cen. Opcja
popytowa nie pomija wic poday, ale uwzgldnia j porednio, poprzez jej
wpyw na poziom cen. Przy danych dochodach konsumentów, wanie ceny
w zestawieniu z subiektywn ocena uytecznoci dóbr decyduj o ich popycie.
W przypadku opcji popytowej kwesti centraln jest oszacowanie wolumenu
produkcji rolniczej, jaki bĊdzie w stanie wch
on rynek krajowy i zagraniczny.
Chodzi tu zatem o oszacowanie popytu kocowego, który jest sum popytu wewntrznego (spoycie krajowe) oraz eksportu.
Kwestia ta zostaa podjta w pracy pt.: Alternatywne scenariusze rozwoju
polskiego rolnictwa w okresie d
ugim22,. Treci docieka byo tam tempo wzro20
Ceny zasadniczo w warunkach regulacji rynkowej i przy zaoeniu równowagi konkurencyjnej na rynku ywnociowym i racjonalnoci wyboru s wynikiem wyborów konsumentów
na podstawie ich oceny uytecznoci dóbr ywnociowych, co powoduje e proces stanowienia cen jest rozdzielny od kosztów ich wytwarzania oraz to ze koszty musza si dostosowywa do cen a nie odwrotnie, w dugich okresach zakadajc racjonalno alokacji ceny (warto ) i koszty (take warto) maja zbliony poziom.
21
Jak wyej.
22
Por. A. Wo, Alternatywne scenariusze rozwoju polskiego rolnictwa w okresie d
ugim.
IERiG, Warszawa 1995, s. 82-91.
39
stu popytu na ywno (r). Przyjto, e jest ono funkcj: (1) tempa przyrostu naturalnego ludnoci (n); (2) tempa wzrostu realnych dochodów konsumentów
(d); (3) dochodowej elastycznoci popytu na ywno (ed); (4) tempa wzrostu
/spadku salda eksportu i importu (s)23.
Formua na roczne tempo wzrostu popytu przyja nastpujc posta24,25:
23
Por. M. Gruda, Alternatywne cieki rozwoju rolnictwa (podejcie modelowe), IERiG,
Warszawa 1996, s.14-16.
24
Najbardziej fundamentalna podstawowa formua tempa zmian popytu na ywo klasyczna
i oczywista w swej prostocie mówi, e poziom popytu na ywno w skali makroekonomicznej okrelony jest przez:
D
D
D LK ˜
, LD
oraz: D LK ˜ LD
LK
LK
gdzie: D – popyt (spoycie) na ywno w skali makroekonomicznej (w skali kraju);
LK – liczba ludnoci w kraju; LD = przecitne spoycie (popyt w przeliczeniu na jednego
mieszkaca).
Popyt na ywno w skali kraju jest w oczywisty sposób, okrelony przez liczb ludnoci
oraz przez wielko popytu (spoycia – jako punkt wyjcia) w przeliczeniu na jednego
mieszkaca. Wynikajce z tego równanie na tempo wzrostu popytu na ywno w skali kraju wynosi wiec:
' D 'LK ' LD 'LK ˜ ' LD
D LK
D
L
LK ˜ LD
gdzie:
' D
D
D – tempo wzrostu (rednio roczne) popytu na ywno w skali kraju (tempo
wzrostu cznego popytu na ywno, popyt na ywno);
noci;
' LD
LD
'LK
LK
l K – tempo przyrostu lud-
L – tempo wzrostu jednostkowego popytu na ywno, w ujciu per capita
'LK ˜ ' LD
dy do zera, mona zaoy, e tempo wzrostu popytu na
LK ˜ LD
ywno ogóem jest ksztatowane przez dwa oczywiste i niepodwaalne wskaniki:
oraz przyjmujc, e:
D
lK L
oraz:
L
wiec
D
D
przy: e X
mx ˜ E
lK mx ˜ E
lK mx ˜ E r eX
'E X ' I X
w zalenoci czy przewaa dynamika eksportu bd importu.
EX
IX
40
r = n + (d e d) + s.
(2)
Tempo przyrostu naturalnego ludnoci (n) zostao ustalone na podstawie
prognoz demograficznych. Tempo wzrostu dochodów konsumentów (d) zostao
oszacowane jako pochodna tempa wzrostu PKB, przy czym przyjo wariant
gasncej stopy wzrostu. Wspó
czynnik dochodowej elastycznoci popytu na
ywno (ed) przyjto na podstawie wyników bada, dopuszczajc niewielki
jego spadek jako efekt wzrostu zamonoci spoeczestwa. Tempo zmian salda
eksportu i importu ywnoci (s) przyjto na podstawie wyników bada, zakadajc jego wzrost w zwizku z postpujc integracj polskiego rolnictwa z rynkiem wiatowym,
Dociekania, o których mowa, doprowadziy do oszacowania temp wzrostu
produkcji ywnoci, jak bdzie w stanie wchon rynek (r), w dwu wersjach:
optymistycznej i umiarkowanej (tabela 4).
Tabela 4. Przewidywane rednie roczne tempo wzrostu produkcji ywnoci (r),
jaka bdzie w stanie wchon rynek wewntrzny i zewntrzny
w latach 2000-2030, (%)
Wersja
Wersja
Okresy
optymistyczna
umiarkowana
2000-2010
1,80
1,50
2010-2020
1,85
1,60
2020-2030
1,90
1,70
ród
o: obliczenia w
asne.
Wskaniki te okrelaj faktycznie tempo wzrostu popytu na gotow ywno.
Nie jest ono jednak równoznaczne z tempem wzrostu zapotrzebowania na surowce rolnicze czyli nie definiuj równowagi w tym zakresie26. Dla oszacowania te25
To tempo jest okrelone przez sum tempa przyrostu ludnoci ( l K ) oraz iloczynu tempa
wzrostu dochodów per capita i warto wspóczynnika dochodowej elastycznoci popytu na
produkty ywnociowe ( E ).
A take:
D
lK mx ˜ E r eX
'E X 'I X
w zalenoci czy przewaa dynamika eksportu bd importu.
EX
IX
W. Rembisz, Mikro i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja Press&It, Warszwa 2008.
przy: e X
26
Posikujc si zmiennymi okrelonymi w poprzednim odwoaniu moemy przyj nastpujcy warunek równowagi: EC ˜ c R r D
Umoliwia ono okrelenie niezbdnego tempa wzrostu cen równowacego wzrost popytu na
41
go ostatniego uwzgldni trzeba dodatkowo wspóczynniki konwersji surowców rolniczych w finalne produkty ywnociowe. Analiza czynnikowa prowadzi
do wniosku, e tempo wzrostu popytu na surowce rolnicze bdzie w przyszoci o okoo 0,2 punktu procentowego wysze od tempa wzrostu popytu na ywno. Uwzgldniajc to otrzymujemy interesujce nas tempa wzrostu popytu na
surowce rolnicze, jak przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Przewidywane rednie roczne tempo wzrostu produkcji
zapotrzebowania (popytu) na surowce rolnicze w latach 2000-2030 (%)
Wersja
Wersja
Okresy
optymistyczna
umiarkowana
2000-2010
1,90
1,50
2010-2020
1,80
1,45
2020-2030
1,50
0,90
2010-2030
1,72
1,20
2000-2030
1,65
1,30
ród
o: obliczenia w
asne.
Dla oszacowania wolumenu produktów (surowców) rolniczych, jaki bdzie
w stanie wchon rynek wewntrzny i zagraniczny, zna musimy (poza wskanikami tabeli 6) bezwzgldn warto popytu na te surowce w punkcie wyjciowym prognozy. Za tak przyjto wielko produkcji towarowej rolnictwa, która
jest najblisza kategorii produkcji, jak jest w stanie wchon rynek27. redni
dobra ywnociowe ze wzrostem poday produktów rolniczych, np. przy spadku popytu musz si te obnia ceny produktów rolnych (c R 0 ). Równowacy mechanizm cenowy moemy zapisa nastpujco:
r D
cR
EC
O dynamice zmian cen rolnych decyduje w istocie równowaga na rynku finalnym rolno-ywnosciowym przy danej cenowej elastycznoci popytu na ywno.
W.Rembisz, Mikro i makro…, op. cit.
27
czne tempo poday finalnych dóbr rolno-spoywczych mona uj jako:
S
S R r (1 S R ) w
Tempo wzrostu poday tych dóbr jest redni waon tempa wzrostu poday produktów rolniczych oraz tempa wzrostu poday usug zwizanych z ich przetwórstwem, dystrybucj.
Wagami s udziay surowca rolniczego w cenie produktu (lub w wartoci poday produktów
ywnociowych – w ujciu makroekonomicznym). Znaczenie ekonomiczne zmiennych w tym
42
poziom tej produkcji w latach 2005-2009 (w 4 latach poprzedzajcych prognoz) wynosi 40 424 mln z (w cenach staych 2000 roku). Wychodzc z tej
wielkoci i uwzgldniajc wskaniki tabeli 6, dochodzimy do wyników jak
w tabeli 7. Naley przy tym pamita, e dane te nie obejmuj wewntrznego
zuycia produkcyjnego oraz spoycia rodzin wiejskich z produkcji wasnej (autokonsumpcja)28.
równaniu jest nastpujce: (
CR ˜ R
C ˜ S R );
CW ˜ W
C ˜ wzrostu poday produktów ywnociowych;
rolniczych;
'W
W
'R
R
SW
(1 S R )
d
– oznacza tempo
r – oznacza tempo wzrostu produktów
w – oznacza tempo wzrostu poday usug zwizanych z przetwórstwem
surowca i handlem produktem ywnociowym. Przy zaoonej w tekcie gównym hipotezie
o ograniczonym popycie mamy take:
(1 EC ) ˜ S R ˜ r (1 S R ) ˜ w
Skoro cenowa elastyczno popytu na dobra rolno-ywnociowe jest ujemna: ( EC 0 ) to
mamy, e: ( ! r ), czyli w warunkach ograniczonego wzrostu popytu na dobra ywnociowe,
przy wzrocie poday usug zwizanych z przetwarzaniem ywnoci: ( w ! 0 ) typow sytuacj
jest, e: ( ! r ), tj. tempo wzrostu popytu na dobra rolno-ywnociowe jest wiksze ni na produkty ywnociowe. Ma to oczywiste implikacje dla wszelkich prognoz i projekcji odnonie
rynku rolno-ywnociowego, take w kontekcie analizy prowadzonej w tekcie gównym.
W.Rembisz , Mikro- i makroekonomiczne,…, op. cit.
atwo jest te ukaza, e skoro: ( 1 h ! 0 ) to i stopa wzrostu poday produktów rolnych,
w przyblieniu stopa wzrostu produkcji towarowej, bdzie nisza od tempa wzrostu produkcji
kocowej. Ukazuje to ponisze równanie:
r (1 h' ) rN
rS
h'
gdzie: r – tempo wzrostu produkcji kocowej rolnictwa; rS – produkcji towarowej, (1 h' ) –
udzia spoycia naturalnego w produkcji kocowej, rN – tempo wzrostu spoycia naturalnego, mona tu przyj zaoenie, e ( rN d N ); (1 h) – udzia spoycia naturalnego w cznym popycie na ywno ludnoci rolniczej – per capita; h – udzia spoycia ywnoci zakupywanej w handlu przez ludno rolnicz – per capita; ND d ' N – tempo wzrostu spoycia naturalnego.
Powysze równanie jest równowane dla:
r h' rS (1 h' )rN
które mówi o tym, e tempo wzrostu produkcji kocowej rolnictwa jest waon sum tempa
wzrostu produkcji towarowej i tempa zmian spoycia naturalnego. Mona tu przyj zaoenie, ilustrowane dowiadczeniem krajów wysokorozwinitych o skomercjalizowanym rolnictwie, e w miar rozwoju gospodarczego mamy, e (1 h' ) Ÿ 0 std: ( rS Ÿ r ), czyli przy
28
43
Przy zaoeniach, jakie omówiono, w roku 2010 oczekiwa moemy
8-10% przyrostu popytu na surowce rolnicze. Do roku 2020 przyrost ten wyniesie okoo 44% w wersji optymistycznej i okoo 34% w wersji umiarkowanej.
W cigu caego wierwiecza (2000-2030) liczy naley si z przyrostem zapotrzebowania na surowce rolnicze o okoo 67% w wersji optymistycznej i o 47%
w wersji umiarkowanej. Wskaniki te okrelaj w przyblieniu obszar moliwej
ekspansji produkcyjnej rolnictwa.
Tabela 6. Warto i dynamika produkcji surowców rolniczych
w latach 2000-2030
(wedug poziomu cen staych z roku 2000)
Warto
Wskaniki wzrostu
produkcji rynkoweja
(2000 = 100)
(w mln z)
Lata
wersja
wersja
wersja
wersja
optymiumiarkooptymiumiarkostyczna
wana
styczna
wana
2000
33 491
33 491
100,0
100,0
2010
40 424
38 916
120,7
116,2
2015
44 208
41 830
132,0
124,9
2020
48 328
44 945
144,3
134,2
2025
52 045
47 155
155,4
140,8
2030
56 100
49 400
167,5
147,5
a
bez produkcyjnego zuycia wewnĊtrznego i autokonsumpcji.
ród
o: obliczenia w
asne.
Jak byo powiedziane, tabela 6 prezentuje szacunek wartoci produkcji
rynkowej, a cilej tej, któr przy przyjtych zaoeniach bdzie w stanic
wchon rynek. Jeli chcemy zna wielko globalnej lub kocowej produkcji
rolniczej, to do wartoci produkcji rynkowej doda musimy wewntrzne zuycie
produkcyjne i konsumpcyjne. Oszacowa moemy je przyjmujc za punkt wyjcia relacj techniczno-produkcyjn midzy wolumenem produkcji rynkowej (towarowej) a zuyciem wewntrznym. Na podstawie dostpnych danych statystycznych29 mona ustali:
zaniku spoycia naturalnego tempo wzrostu produkcji kocowej jest równe tempu wzrostu
produkcji towarowej, poday produktów rolnych bdcych surowcem dla produkcji finalnych
dóbr rolno-spoywczych, jak pokazano we wczeniejszych odnonikach.
29
Por. Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, tab. 8(359), s. 359.
44
(1) redni wieloletni warto zuycia poredniego produktów rolnych
(z wasnej produkcji) na cele produkcyjne (w latach 1999-2001 wynosia ona
15 496,3 mln z, w cenach biecych);
(2) warto spoycia naturalnego osób zamieszkaych w gospodarstwach
rolnych (w wymienionych latach wynosia ona 6 603,9 mln z).
Znajc te wielkoci moemy ustali interesujc nas relacj: wynosi ona
1,488:1, jako stosunek wolumenu produkcji rynkowej do wolumenu zuycia
wewntrznego. Zuycie wewntrzne oraz warto globalnej produkcji rolniczej
szacujemy, jak podano w tabeli 7.
Tabela 7. Prognoza wartoci rynkowej i globalnej rolnictwa w latach 2000-2030
(wedug poziomu cen staych rolnictwa z roku 2000, w mln z)
Warto produkcji
Warto zuycia
Warto globalrynkowej
wewntrznego
na rolnictwa
Lata
wersja
wersja
wersja
wersja
wersja
wersja
2000
2010
2020
2030
optymistyczna
umiarkowana
optymistyczna
umiarkowana
optmistyczna
umiarkowana
33 491
40 424
48 328
56 100
33 491
38 916
44 945
49 400
22 494
27 602
35 378
37 675
22 494
28 682
37 051
33 178
55 985
68 026
83 706
93 775
55 985
67 598
81 996
82 578
ród
o: obliczenia w
asne.
Z prognozy naszej wynika, e w latach 1995-2020 wolumen globalnej
produkcji rolniczej bdzie wzrasta w tempie 1,65% rednio rocznie w wersji
optymistycznej oraz w tempie 1,30% w wersji umiarkowanej, co przy zaoonych ograniczeniach popytowych jawi si jako wskaniki wysokie.
Spróbujmy zweryfikowa wyniki obu tu rozwaanych opcji prognostycznych, tj. produkcyjno-podaowej i popytowej30. Przypomnijmy, i zgodnie
30
Podobne podejcie do prognoz zostao zaprezentowano w obszernym studium International Food
Policy Research Inslitute, pt.: Population and Food in the Early Twcnty-Firsi Century: Meeting
Future Food Demand of an kreasing Population (edit. by Nurul Islam). IFPRI Washinghion, D.C.
1995. Wpierw dokonano prognozy wiatowej produkcji ywnoci (N. Alexandratos). Nastpnie
zbadano globalne i regionalne tendencje zmian popytu (D.O. Mitclidl i M.D. Ingco), po czym zestawiono i porównano ze sob wyniki obu tych studiów, formuujc alternatywne projekcje zmian
poday i popytu (M. Agcaoili, M.W. Rosengrant). Autorzy studium wyrónili 4 scenariusze, które
zakadaj: (1) zwikszenie o 1/5 stopy wzrostu liczby ludnoci do roku 2010, (2) zwikszenie
o 15% stopy wzrostu GNP per capita, (3) zmniejszenie o 25% stopy wzrostu plonów, za czym idzie
spadek stopy inwestycji w rolnictwie oraz (4) peny liberalizacji handlu rolnego. Stwierdzono, e
rónice pomidzy prognozami produkcji i popytu s generalnie niewielkie.
45
z wariantem umiarkowanym prognozy plonów zbó w roku 2010 plony zbó
byy wysze o 60% ni w roku 2000. Wedug wariantu pesymistycznego przyrost ten wyniesie 38,9%. Z kolei analiza opcji popytowej sugeruje, i oczekiwa
naley przyrostów wartoci globalnej rolnictwa o 33,5% w wersji optymistycznej i o 30,7% w wersji umiarkowanej. W sposób oczywisty nasuwa si konstatacja, e istnieje dua zbieno wyników uzyskanych w opcji popytowej z szacunkiem plonów zbó w wariancie, który nazwalimy pesymistycznym (jest on
pesymistyczny w stosunku do bardzo optymistycznego, w wietle obecnej wiedzy. Ta zgodno wyników sugeruje, i w roku 2010 najbardziej prawdopodobny by poziom plonów 38,2 dt, a nie 44,0 dt.
Przeprowadzona tu analiza prognostyczna uwiarygodnia przekonanie, e
popyt na surowce rolnicze, a zatem i produkcja, któr bdzie w stanie wchon
rynek, w latach 1995-2020 wzrasta powinna w tempie 1,80-1,95 rocznie. Tempo to oceniamy jako wysokie i dobrze rokujce dla polskiego rolnictwa.
4.2. Polski rynek ywnociowy w UE
Mimo bardzo istotnych zmian w strukturze towarowej polskiego eksportu,
polegajcych m.in. na wzrocie udziau produktów wysoko przetworzonych
(samochody, czci i podzespoy motoryzacyjne, wyroby przemysu elektronicznego, sprzt AGD itp.), w dalszym cigu jestemy duym eksporterem artykuów rolno-spoywczych.
Zwaszcza po wejciu do Unii Europejskiej polskie produkty ywnociowe
zyskay bardzo dobr mark na rynkach pozostaych krajów. Std wzrost sprzeday
tych artykuów z 3,5 mld euro w pierwszym roku naszego czonkostwa w UE
(2004 r.) do ponad 9 mld euro w 2010 r. Jedyna przerwa w tendencji zwykowej
pojawia si w kryzysowym 2009 r., kiedy w wikszoci krajów UE nastpi spadek popytu na dobra konsumpcyjne, w tym take artykuy rolno-spoywcze.
Tabela 8. Dynamika polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych
do pastw UE w latach 2004-2010
Rok
Warto eksportu
w mln euro
2004
3458,9
2007
6966,7
2008
8072,3
2009
7557,0
2009
9075,8
ród
o: obliczenia na podstawie Eurostatu.
46
Zdecydowanie najwaniejszym unijnym odbiorc polskich artykuów
rolno-spoywczych s Niemcy. W 2010 r. warto tego eksportu wyniosa
blisko 3 mld euro, co stanowio ponad 31% caego naszego wywozu tych
produktów do krajów UE.
Na drugim miejscu znalaza si Wielka Brytania z udziaem prawie 10%.
Awans tego kraju to niewtpliwie efekt duej polskiej emigracji po otwarciu
brytyjskiego rynku pracy ju w pierwszym okresie czonkostwa w UE.
Trzecim wanym kierunkiem polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych s Czechy. W 2010 r. na ten kraj przypado 8,6% wartoci polskiego wywozu omawianych wyrobów do krajów Unii Europejskiej.
Tabela 9. Struktura geograficzna polskiego eksportu
artykuów rolno-spoywczych do krajów UE w 2010 r.
Kraj
Niemcy
Wielka Brytania
Czechy
Holandia
Francja
Wochy
Wgry
Sowacja
Litwa
Dania
Rumunia
Hiszpania
Szwecja
Belgia
Austria
Irlandia
otwa
Bugaria
Finlandia
Grecja
Estonia
Sowenia
Portugalia
Cypr
Malta
Luksemburg
Razem
Warto eksportu
w mln euro
2832,4
900,2
776,0
588,9
535,1
516,9
372,2
362,9
276,4
238,4
214,3
206,0
199,6
186,2
168,4
160,1
132,7
99,8
70,1
68,1
62,9
43,5
42,0
13,8
5,1
3,8
9075,8
ród
o: obliczenia na podstawie Eurostatu.
47
Udzia w eksporcie
do UE, dane w %
31,2
9,9
8,6
6,5
5,9
5,7
4,1
4,0
3,0
2,6
2,4
2,3
2,2
2,1
1,9
1,8
1,5
1,1
0,8
0,8
0,7
0,5
0,5
0,2
0,1
0,1
ok. 100,0
W towarowej strukturze polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych
do krajów UE dominuj miso i podroby jadalne. W 2010 r. przypado na nie
prawie 19% caego wywozu omawianej grupy towarowej. Na drugiej pozycji znalazy si produkty mleczarskie, jaja ptasie, miód naturalny oraz inne produkty pochodzenia zwierzcego, z udziaem 11,4%, a na trzeciej róne przetwory spoywcze (w tym gównie sosy, buliony, zupy, koncentraty i lody), na które
w 2010 r. przypado 8% caego polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych.
Tabela 10. Struktura towarowa polskiego eksportu artykuów
rolno-spoywczych do pastw UE w 2010 r.
Produkt
Miso i podroby jadalne
Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód
naturalny; jadalne produkty pochodzenia
zwierzcego, gdzie indziej niewymienione
ani niewczone
Róne przetwory spoywcze
Ryby i skorupiaki, miczaki i pozostae
bezkrgowce wodne
Przetwory ze zbó, mki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze
Przetwory z misa, ryb lub skorupiaków,
miczaków lub pozostaych bezkrgowców wodnych
Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy
jadalne
Przetwory z warzyw, owoców, orzechów
lub pozostaych czci rolin
Kakao i przetwory z kakao
Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet
Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców
cytrusowych lub melonów
Tuszcze i oleje pochodzenia zwierzcego
lub rolinnego oraz produkty ich rozkadu;
gotowe tuszcze jadalne
Cukry i wyroby cukiernicze
Zboa
Kawa, herbata i przyprawy
Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona
i owoce róne
Produkty przemysu mynarskiego; sód;
skrobie; inulina; gluten pszenny
Razem
ród
o: obliczenia na podstawie Eurostatu.
48
Warto eksportu Udzia w eksporcie
w mln EUR
do UE, dane w %
1716,6
18,9
1036,2
11,4
724,7
8,0
620,2
6,8
618,8
6,8
580,6
6,4
576,3
6,3
570,9
6,3
505,3
416,3
5,6
4,6
405,6
4,5
327,2
3,6
262,2
266,6
199,9
2,9
2,9
2,2
196,2
2,2
52,7
0,6
9075,8
100,0
Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów
empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. Do wyznaczania nowych równowag produkcyjnych w rolnictwie polskim wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci
w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN
2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych
efektów produkcyjnych. Przeprowadzone zostao rozpoznanie moliwych do
wykorzystania metod i modeli (CGE, DSGE) w zakresie oceny wpywu nowych
technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W nastpnym okresie badawczym przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników
(mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych,
a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). W okresie 2000-2010 wiatowa dynamika produkcji rolniczej ksztatowaa si na poziomie 2,51% redniorocznie, za popyt
na ywno na poziomie 2,53% (ceny stae, 2004-2006=100). W przypadku
rolnictwa polskiego wielkoci te ksztatoway si dla rolnictwa 0,9% w skali
roku i 0,6% przy popycie na ywno. Dla krajów UE-27 dynamika ta bya
zbliona do zera. Udzia produkcji rolniczej Polski to 7,6% produkcji UE-27
oraz 0,88% wiatowej produkcji rolniczej.
Popyt na ywno w wiecie jest wysoce zrónicowany co do iloci, jak
i struktury (tab. 13). W Polsce najwicej zuywa si produktów zboowych –
34,7%, produktów cukierniczych 12,5% i misnych – 11,1%. Kraje wysokorozwinite zuywaj znacznie mniej produktów zboowych, za to wicej produktów mlecznych, olei rolinnych oraz owoców i warzyw. Z bada i statystyki
Eurostatu (tab. 14) wynika, e w Polsce wydaje si na ywno 31% dochodów
ludnoci, przy 13% w Niemczech i 48% w Bugarii i Rumunii.
Tabela 11. Warto produkcji rolniczej i produkcji ywnoci w Polsce, krajach
UE i w wiecie w latach 2000, 2004, 2010
(mld Int$, ceny stae 20042006)
Produkcja rolnicza
Produkcja ywnoci
2000
2004
2010
2000
2004
2010
Polska
20,252
20,689
19,923
20,198
20,640
19,871
UE-27
268,870 276,312 261,115 266,832 274,317 259,870
wiat
1 836,0 2 025,5 2 276,8 1 770,6 1 948,2 2 196,9
ród
o: opracowanie w
asne, dane FAO STAT 2012.
49
Tabela 12. Dynamika produkcji rolniczej i produkcji ywnoci
w Polsce, krajach UE i w wiecie w latach 2000, 2004, 2010
(2004-2006=100)
Produkcja rolnicza
Produkcja ywnoci
2000
2004
2010
2000
2004
2010
Polska
102,03
104,23
100,37
102,05
104,28
100,40
UE-27
100,80
103,59
97,90
100,73
103,55
98,07
wiat
88,84
98,01
110,17
89,05
97,99
110,50
ród
o: opracowanie w
asne, dane FAO STAT 2012.
Z kolei zrónicowanie energetyczne spoywanej ywnoci w krajach
UE-27 ksztatuje si na poziomie od 12% do 16% wspóczynnika nierównomiernoci Giniego. Dochodowy wspóczynnik Giniego w Polsce ksztatowa si
2003 roku na poziomie 35%, przy 25% w Danii i 38% w Portugalii. Wielko
wskanika nierównomiernoci dochodowej wyznacza poziom wydatków na
ywno, tym samym okrela poziom równowagi podaowo-popytowej na surowce rolnicze i ywno.
Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USDA w Polsce w latach 2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi 34,7%, pochodzenia misnego 11,1%, pochodzenia mlecznego 9,2%, wyrobów cukierniczych 12,5% i owoców 4,3%. Poda surowców zboowych
w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci
pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,0%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa
UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz
16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach
UE wystpuje wyranie zrónicowana struktura popytu na ywno, od 19,0%
do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku
ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci
pochodzenia zwierzcego (miso Luksemburg 21,1%, mleko – Holandia
17,4%), za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia – 38,7%, Bugaria 36,6%) (FAOSTAT, 2012).
50
Rys. 1. Indeksy produkcji rolniczej w Polsce i UE
na tle tendencji wiatowej w okresie 2000-2009, (2004-2006) = 100
115
Q(t)= 85,733e
110
0,0251t
105
100
95
90
85
2000
2001
2002
PL-Q
2003
2004
UE-27Q
2005
2006
WO-Q
2007
2008
2009
Wyk. (WO-Q)
ród
o: opracowanie w
asne, dane FAO STAT 2011.
Funkcja produkcji rolniczej rolnictwa wiatowego ma posta:
Q(t)=85.733 exp(0.0251t) + ]t ,
(3)
co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo wzrostu produkcji rolniczej
ksztatowao si w latach 2000-2009 na poziomie 2,51% i byo ono wysze
o 1,65 p.p. ni tempo wzrostu w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian dla
rolnictwa w caej UE-27, w tym samym okresie jest na poziomie bliskim zera.
Rys. 2. Indeksy popytu na ywno w Polsce, UE i na wiecie
w okresie 2000-2009, (2004-2006)=100
(2004-2006)
115
F(t) = 85,826e
110
0,0253t
105
100
95
90
85
2000
2001
2002
PL-F
2003
2004
UE-27F
2005
2006
WO-F
ród
o: opracowanie w
asne, dane FAO STAT 2011.
51
2007
2008
Wyk. (WO-F)
2009
Funkcja popytu na ywno w wiecie przyjmuje posta:
Q(t)=85,826 exp(0,0253t) + ]t,
(4)
co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo popytu ksztatuje si w latach
2000-2009 na poziomie 2,53% i byo wysze o 2,0 p.p. ni tempo wzrostu
w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian popytu na ywno w caej UE-27
tym samym okresie byo na poziomie bliskim zera.
Mleko, jaja
i ryby
Owoce
(bez wina)
Tuszcze
zwierzce
Strczkowe
Pozostae
12,5 11,1
6,9
9,2
4,3
6,4
0,5
6,0
UE-27 28,0
11,9
11,1 11,3
4,1
12,4
5,8
5,6
0,8
9,0
Miso i podroby
8,5
Oleje rolinne
Polska 34,7
Zboowe
Ziemniaki i roliny korzeniowe
Cukier i produkty
Wyszczególnienie
Tabela 13. Struktura popytu na ywnoci w Polsce, UE i w wiecie
w latach 2005-2007, (%)
min
19,0
4,1
6,5
7,5
1,9
7,3
3,7
1,0
0,0
5,9
max
38,7
20,3
15,1 21,1
7,1
17,4
9,2
12,4 1,5
14,9
wiat
64,4
9,6
8,1
5,1
6,9
5,9
2,2
6,6
8,1
ród
o: obliczenia w
asne. Dane FAO STAT, Rzym 2011.
52
2,1
Austria
Belgia
Bugaria
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
Luksemburg
otwa
Malta
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
13
14
46
.
25
14
33
15
15
21
18
13
17
40
17
42
.
(%)
1999
1992
2001
1990
1997
1997
2002
2000
1995
1998
1990
1999
1996
2002
2000
2001
2003
12
12
13
12
14
12
13
12
12
12
12
12
12
16
12
13
12
(%)
2000
2000
2003
2005
1996
1997
2004
2000
1995
2000
2000
1999
2000
2004
2004
2007
2004
0,55
0,67
0,04
0,03
0,18
0,45
0,02
0,36
3,84
0,40
1,79
1,09
0,32
0,04
0,06
0,03
0,01
waga (%)
29
33
29
29
26
25
36
27
33
34
35
31
34
36
35
36
29
(%)
1999/2000
1999/2000
.
.
2000
1999/2000
2001
1999/2000
1999/2000
1999/2000
.
1999/2000
2000
.
1999/2000
2001
.
59
56
.
.
92
51
79
27
58
58
.
57
64
.
48
58
.
(%)
Tabela 14. Udzia wydatków na ywno oraz wspóczynniki i Giniego dotyczce konsumpcji ywnoci, dochodów
ludnoci oraz rozkadu udziau UR w sektorze rolniczym w krajach Unii Europejskiej
Nierówno ywieNierówno
Udzia wydatków
Nierówno
niowa zuycia
uytkowania
na ywno
dochodowa
energii
ziemi
Kraj
Rok
Wspó.
Rok
Wspó.
Rok
Udzia Wspó.
Rok
Wspó.
obserwacji udziau obserwacji Giniego obserwacji dochodów Giniego obsrwacji Giniego
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
2003
x
x
13
31
23
48
32
22
13
17
23
17
x
x
2000
2002
1997
2002
2001
2000
2000
1990
2002
2000
1997/2007
1998
ród
o: obliczenia w
asne. Dane FAOSTAT, Rzym 2010.
wiat
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Sowacja
Sowenia
Szwecja
W. Brytania
Wgry
Wochy
UE-27
12
13
12
13
19
15
12
12
14
12
13
16
2000
2005
1997
2007
1996
2004
2000
1999
2004
2000
1997/2007
2005
5,27
0,52
0,32
0,13
0,09
0,06
0,73
4,43
0,15
3,09
24,67
100,0
28
35
38
32
26
31
25
36
30
36
32
38
1999/2000
1996 / 02
1999
.
.
.
1999/2000
1999/2000
.
2000
x
x
63
69
75
.
.
.
32
66
.
80
61
x
cd. tabeli 14
V. TENDECJE ZMIAN W PRODUKCJI I KONSUMPCJI
YWNOCI DO 2030/2050 ROKU.
PRZESANKI DLA POLSKIEGO RYNKU YWNOCIOWGO
W tym rozdziale zgodnie z jego tytuem w kontekcie wczeniejszych
uwag pokaemy wstpne badania odnonie tendencji co do relacji konsumpcji
o produkcji. S to w istocie pewne projekcje wstpne jako materia do dalszych
refleksji i bada by nada im charakter prognostyczny.
Tabela 15. Spoycie rzeczywiste ywnoci per capita (kcal/osob/dzie)
oraz projekcja do 2050
Stan
Projekcja
Kraj/region
2000-2010
2020
2030
2050
wiat
Kraje rozwijajce si
Kraje rozwinite
Unia Europejska
Polska
2772
2620
3360
3456
3394
2860
2740
3390
3500
3437
2960
2860
3430
3530
3466
3070
3000
3490
3590
3525
Tempo zmian
w okresie
2010-2050,
%/rok
0,23%
0,30%
0.08%
0.08%
0.09%
ród
o: obliczenia w
asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towards 2030/2050.
Tabela 16. Produkcja wiatowa, unijna i krajowa ywnoci w 2010 roku
(mln t), tempa zmian w okresie 2010-2050 oraz projekcje na lata 2030 i 2050
Produkty
wiat
2010 2050 %/rok
6650 9150 0,80
Ludno
(mln)
1.Misne
285 455
2. Mleczne1) 780 1256
3. Cukier
228 341
4. Oleje
144,2 282
rolinne
5. Zboowe 2252 3009
Unia Europejska
2010
2050 %/rok
500,4 509,4 0,06
2010
38,3
Polska
2030 %/rok
36,8 1) -0,20
1,30
1,20
1,28
1,46
43,700
156,0
22,217
43,974
70,42
232,3
28,4
62,9
1,20
1,0
0,6
0,9
3,360 4,320
12,218 15,820
1,853 1,952
3,332
1,26
1,3
0,26
1,4
0,85
296,438 459,2
1,10
31,934 40,541
1,20
1)
prognoza GUS.
ród
o: obliczenia w
asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towarsds 2030/2050
oraz OECD.
55
Tabela 17. Poda ywnoci w 2010 roku (kg/osob/rok)
oraz projekcja na lata 2030 i 2050
Produkty
wiat
Unia Europejska
Polska
Ludno
(mln)
1.Misne
2. Mleczne 2)
3. Cukier
4. Oleje
rolinne
5. Zboowe
a) ywno
b) ogóem 3)
2010
6650
2030
8309
2010 2030 2050
500,4 516,3 509,4
2010
38,3
2030
36,81)
2050
32,81)
42,8 47,3 49,7 84,80 107,3 138,2
87,10 103,0 121,8 239,3 246,2 262,0
33,1 35,2 37,3 38,80 43,6 52,4
7,20 7,60
5,50 6,58
76,9
189,1
43,50
12,1
98,6
192,0
45,3
15,0
104,8
201,6
48,2
16,4
146,7
327,7
150,3
727,8
144,5
x
128,7
x
x
x
2050
9150
x
x
125,4
549,7
x
x
x
x
1)
prognoza GUS, 2) – dane OECD, 3) poda krajowa ogó
em na mieszkaca.
ród
o: obliczenia w
asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towarsds 2030/2050.
Rocznik Statystyczny GUS 2012, 804-823.
Rysunek 3. Zaleno midzy PKB per capita (w tys. USD PPP) w wybranych
krajach UE i wiata a spoyciem wolumenu ywnoci (kg/osob/rok)
56
Tabela 18. Przecitne spoycie ywnoci na 1 osob w Polsce
w przeliczeniu na wartoci odywcze w 2010 roku,
wedug gospodarstw domowych
Wyszczególnienie
Gospodarstwa
domowe
ogóem
Warto energetyczna ywnoci,
kcal/osob/dzie
Biako ogóem (g)
- zwierzce (g)
- rolinne (g)
Gospodarstwa Gospodarstwa
domowe
domowe
pracownicze
rolników
Gospodarstwo
emerytów
i rencistów
2340
2191
2512
2681
74
45
27
70
45
25
78
49
29
85
54
31
ród
o: Rocznik Statystyczny GUS 2012.
Tabela 19. Tendencje zmian w popycie na ywno na wiecie
w latach 2010-2050
Wyszczególnienie
Poziom
wyywienia
2010
2020
2030
2050
Zmiany1,2:
(w %)
1
2
3
4
5
6
7
Ludno
x
6909
mln
7675
mln
8309
mln
9150
mln
32,5
0,7 r
Wariant I
2800
kcal/dzie
7,066
P kcal
7,850
P kcal
8,498
P kcal
9,358
P kcal
x
Wariant II
2300
kcal/dzie
5,804
P kcal
6,447
P kcal
6,980
P kcal
7,860
P kcal
x
4868,3
mln ha
4868,3
mln ha
4920
mln ha
4965
mln ha
5065
mln ha
4,04
0,1 r
x
2010
2020
2030
2050
x
1,451
M kcal
1,596
M kcal
1,712
M kcal
1,848
M kcal
27,4
x
Popyt na
ywno:
Wykorzystany
obszar UR
Roko
ywno (M kcal) z
1ha na rok (przy
ywieniu 2800 kcal
na dzie)
Powierzchnia UR
(ha) potrzebna do
wyywienia 1 osoby
na poziomie 2800
kcal/dzie przez rok
ywno (M kcal)
z 1ha na rok (przy
ywieniu 2300 kcal
na dzie)
0,71 ha
0,65 ha
0,60 ha
0,55 ha
x
x
1,192
M kcal
1,310
M kcal
57
1,406
M kcal
1,552
M kcal
0,61 r
-24,0
-0,67 r
30,2
0,66 r
cd. tabeli 19
Powierzchnia UR
0,84 ha 0,76 ha
0,71 ha
(ha) potrzebna do
x
wyywienia 1 osoby
na poziomie 2300
kcal/dzie przez rok
1) tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian;
0,64 ha
-23,8
-0.68 r
r – redniorocznie, 1 M (mega)=106 , 1G (giga) = 10 9, 1T (tera) = 1012, 1 P (peta) = 1015 .
2300 kcal/osob/dzie – > 0,840 *10 6 kcal/osob/rok;
2800 kcal/osob/dzie – >1,0227*10 6 kcal/osob/rok;
ród
o: opracowanie w
asne. Dane FAOSTAT 2013, UN Department of Economic and Social 2009.
Tabela 20. Tendencje zmian w popycie na ywno w Polsce
w latach 2010-2050
Wyszczególnienie
Poziom
wyywienia
2010
2020
2030
2050
Zmiany1,2:
(w %)
1
2
3
4
5
6
7
Ludno
x
39,036
mln
39,361
mln
38,471
mln
35,013
mln
-10,3
-0,27 r
Wariant I
3400
kcal/dzie
48,476
T kcal
48,880
T kcal
47,775
T kcal
43,481
T kcal
x
Wariant II
2500
kcal/dzie
35,645
T kcal
35,942
T kcal
35,129
T kcal
35,972
T kcal
x
14,604
mln ha
14,604
mln ha
14,780
mln ha
14,960
mln ha
15,320
mln ha
4,9
0,12 r
x
2010
2020
2030
2050
x
3,320
M kcal
3,307
M kcal
3,194
M kcal
2,838
M kcal
70,0
x
Popyt na
ywno:
Wykorzystany
obszar UR
Roko
ywno (M kcal)
z 1ha na rok (przy
ywieniu 3400kcal
na dzie)
Powierzchnia UR
(ha) potrzebna do
wyywienia 1 osoby
na poziomie
3400kcal/dzie
0,38 ha
0,33 ha
x
1)
0,29 ha
0,38 ha
1,34 r
-34,0
-1.0 r
tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian; r – redniorocznie;
3400 kcal/osob/dzie – > 1,24185 *106 kcal/osob/rok;
2500 kcal/osob/dzie – >0,913125*106 kcal/osob/rok;
ród
o: opracowanie w
asne. Dane FAOSTAT 2013.
58
Tabela 21. Tendencje zmian w popycie na ywno w krajach UE-28
w latach 2010-2050
Wyszczególnienie
Poziom
wyywienia
2010
2020
2030
2050
Zmiany:
(w %) 1,2
1
2
3
4
5
6
7
Ludno
x
498,438
mln
503,728
mln
515,2
mln
492,4
mln
-10,3
-0,27 r
Wariant I
3500
kcal/dzie
48,476
T kcal
48,880
T kcal
47,775
T kcal
43,481
T kcal
x
Wariant II
2800
kcal/dzie
35,645
T kcal
35,942
T kcal
35,129
T kcal
35,972
T kcal
x
14,604
mln ha
14,604
mln ha
14,780
mln ha
14,960
mln ha
15,320
mln ha
4,9
0,12 r
x
2010
2020
2030
2050
x
x
3,320
M kcal
3,307
M kcal
3,194
M kcal
2,838
M kcal
1,34 r
Popyt na
ywno:
Wykorzystany
obszar UR
Roko
ywno (M kcal)
z 1ha na rok (przy
ywieniu 3500kcal
na dzie)
Powierzchnia UR
(ha) potrzebna do
wyywienia 1 osoby na poziomie
3500kcal/dzie
0,38 ha
0,33 ha
x
1)
0,29 ha
0,38 ha
70,0
-34,0
-1.0 r
tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian; r – redniorocznie;
3500 kcal/osob/dzie – > 1,2784 *106 kcal/osob/rok;
2800 kcal/osob/dzie – >1,0227*106 kcal/osob/rok;
ród
o: opracowanie w
asne. Dane FAOSTAT 2013.
59
Rysunek 4. Grunty orne do wyywienia 1 mieszkaca wiata oraz
krajów rozwijajcych si i rozwinitych w latach 1960-2050
World – wiat; developing countries – kraje rozwijajce siĊ; developed countries – kraje rozwiniĊte.
ród
o: obliczenia w
asne.
5.1. Wzrost produkcji musi wynika z wikszej wydajnoci
Moliwoci rozszerzania areau upraw s na wiecie ograniczone. Prognozowany wzrost areau ziem uprawnych do 2050 r. wynosi tylko 69 mln ha
(mniej ni 5%). Wobec tego wzrost produkcji musi wynika ze wzrostu wydajnoci (produktywnoci czynnika ziemia)31, podobnie jak dziao si przez ostat. Warunkiem definiujcym wielko produkcji rolniczej niezalenie, czy w ukadzie mikro
czy makroekonomicznym jest:
R
R Z˜
Z
gdzie: R – wielko produkcji rolniczej ( w cenach staych); Z – obszar uytków rolniczych
R
– przecitna produktywno jednego hektara uytków rolnych.
w hektarach przeliczeniowych;
Z
Jest to najbardziej zagregowana i uniwersalna relacja produkcji rolnej oraz czynników j
okrelajcych. Jest ona prawdziwa w sensie ogólnym, gdy zamiast czynnika ziemia wstawimy
czynnik kapitau czy czynnik pracy Jest ona prawdziwa dla kadej z tych kombinacji, czyli
relacji produkcji do czynnika ziemia, kapitau czy pracy. Logarytmujc j mamy:
31
60
nie 50 lat. Wzrost wydajnoci bdzie mia zasadnicze znaczenie dla opanowania
cen ywnoci w sytuacji coraz trudniejszego dostpu do zasobów. Bdzie te
kluczowym czynnikiem redukcji panujcego na wiecie braku bezpieczestwa
ywnociowego. W perspektywie rednioterminowej wzrost wydajnoci moe
by gównie wynikiem zmniejszenia niedoborów wydajnoci w krajach rozwijajcych si, ale jeden ze scenariuszy sugeruje, e dua cz zwikszonych
zbiorów przeznaczanych dotychczas na pasz moe zosta skierowana do produkcji biopaliw.
5.2. Implikacje dla Polski
Przewidywany wzrost popytu globalnego produkcji ywnoci ma doprowadzi do wzrostu produkcji i eksportu gównych polskich towarów rolnych.
W szczególnoci, realna warto produkcji rolno-spoywczych produktów objtych w niniejsz analiz bdzie 77 procent wysza w 2050 ni w 2010 roku.
Oznacza to redni roczny wzrost o 1,3 proc. Najwiksze planowane wzrosty realnej wartoci produkcji (w 2010 r.) s dla misa woowego, pszenicy i mleka,
w tym ekwiwalentu mleka produktów mlecznych.
Kiedy dochody ludnoci bd rosy to ludzie bd odchodzi od diety
skadajcej si gównie z rolin spoywczych odcinkowych (takich jak ry,
pszenica, kukurydza, olej rolinny, i roliny strczkowe) do diety, która zawiera wicej ryb, misa, produktów mlecznych i jajek. Ta lepsza dieta dla ludnoci
wymaga odpowiedniego karmienia zwierzt. Bydo i owce mog i powinny
ln R
ln Z ln Q
Nastpnie róniczkujc je wzgldem czasu mamy:
wR / wt wQ / wt wZ / wt
R
Q
Z
gdzie:
wQ / wt 'Q
wR / wt 'R
wZ / wt 'Z
q,
r,
z
Q
Q
R
R
Z
Z
Std, w zapisie symboli literowych mamy nastpujce równanie wzrostu produkcji:
r
zq
Tempo wzrostu produkcji rolniczej ( r ) jest tu sum temp zmian (ubytku lub przyrostu zalenie od ujcia mikro czy makro) wykorzystywanych uytków rolnych ( z ) oraz tempa wzrostu
produktywnoci ziemi ( q ). W ujciu makroekonomicznym jaki przyjlimy w tej pracy
w tekcie gównym z uwagi na to, e najczciej mamy: ( z 0 ) to musi wystpowa odpowiednia substytucja midzy tymi dwoma czynnikami wzrostu produkcji, czyli wzrost oparty
na wydajnoci czynnika ziemi.
61
by karmione zboem a w mniejszej iloci trawami. Trzoda, drób i ryby musz
by karmione mczk z ziaren biakowych. Jest wic wysoce prawdopodobne,
e nastpne 40 lat bdzie wymaga zwikszenia iloci pastwisk i znacznie
wysz produkcj zbó paszowych i rolin oleistych w celu spenienia rosncych wymaga dotyczcych wyszego udziau biaka w diecie.
Konsekwencje wzrost popytu przedstawione s na rys. 5. Pokazuje on
trzy rodki z przeszoci i prawdopodobnie przyszy wzrost popytu na ywno. Wszystkie trzy rodki s kalibrowane maj warto 100 w 1966 roku.
Podsumowujc, po prostu mierzy wzrost popytu na ywno z rosncej liczby ludnoci. Jest to dokadna miara popytu na ywno, jeeli na wiecie dieta
pozostanie staa na poziomie 1966. Popyt na ywno w 2010 roku (rys. 5) jest
ponad 2-krotnie wyszy w stosunku do 1966 roku. Jednym z czynników tego
wzrostu jest 2-krotny wzrost ludnoci wiata.
Rys. 5. Krzywe wiatowego popytu na ywno, przyrost ludnoci
oraz przyrost produkcji zbó paszowych do 2050 r.
Population – krzywa ludnoci na wiecie; Calories – krzywa popytu na ywno w wiecie;
Feed Grain – krzywa zbó pasz paszowych. Podstaw danych indeksowych jest rok
1966=100.
ród
o: Iowa AG. Rewiew.
62
Popyt na ywno wzronie prawdopodobnie wicej ni wzrost liczby
ludnoci. W 2010 roku dua cz osób na wiecie nie spoywaa odpowiedniej
iloci kalorii. Od 1966 do 2010 roku zuycie energetyczne ywnoci per capita
wzroso o 23 procent, ze wzgldu na wysze dochody ludnoci i nisze relatywnie wiatowe ceny ywnoci. Wzrost spoycia kalorii na gow, mimo podwojenia wiatowej populacji, jest duym sukcesem gospodarczym wiata, poniewa
wikszo ludnoci wiata zuywa dzi (pierwsza dekada dwudziestego pierwszego wieku) odpowiedni ilo kalorii W kolejnych 40 latach przewidywany
jest tylko niewielki wzrost konsumpcji per capita w ujciu energetycznym (tabela 19). Jednak wiksza cz kalorii spoycia powinna pochodzi z biaka zwierzcego. Zapotrzebowanie na ywno, mierzone w ekwiwalencie zbó paszowych powinno rosn znacznie szybciej ni przyrost ludnoci lub zuycie kalorii. Popyt na zboa paszowe do 2050 powinien by ponad dwukrotnie wikszy
ni ma to miejsce dzi.
Do opisu zalenoci popytu na ywno i opisu wzgldnych relacji typu
elastycznociowego najlepiej nadaj si takie funkcje jak: logarytmiczno-hiperboliczna, logistyczna, potgowo-wykadnicza, krzywe Tornquista. Zaleno popytowo dochodowa postaci logarytmiczno-hiperbolicznej wyraamy najczciej w nastpujcej postaci funkcyjnej: Ln (y)=a + b/x, w której
y oznacza popyt na produkty ywnociowe, za x – dochód . Elastyczno
z tej funkcji estymujemy z postaci E(y/x) = b/x.
Tabela 22. Funkcje wydatków na gówne produkty ywnociowe oraz
elastyczno dochodowa w gospodarstwach domowych w Polsce
w latach 2010-2012 (ceny biece)
Elastyczno
Funkcja
R2
Wydatki na ywno
El(y/x)
wydatków y=f(x)
Miso (tusze)
Ln y=a + b/x
0,96
0,20
Miso i wdliny
.
0,93
0,18
Chleb i przetwory
y=2,26x+0,074
0,72
0,12
Mleko i przetwory
.
0,89
0,16
Warzywa wiee
.
0,92
0,26
Owoce wiee
.
0,94
0,30
ywno (ogóem)
.
0,95
0,50
y – popyt na ywno; x – dochody osobiste(wydatki); El – elastyczno dochodowa;
ród
o: obliczenia w
asne na podstawie: Dochody i wydatki gospodarstw domowych.
Budety gospodarstw domowych GUS. 2011,2012.
Moliwe jest te bardziej fundamentalne i teoretyczne podejcie do tej
kwestii w nawizaniu do pojcia równowagi ogólnej, co byo punktem wyj63
cia w analizie w tej pracy. Ujcie pokazane w odwoaniu jest niejako syntez
uwag, analiz i wniosków formuowanych w kolejnych rozdziaach32. Ujcie
to jest ilustrowane przedstawian w tej pracy analiz empiryczn.
32
Równowag na rynku rolno-ywnociowym moe okrela ukad zalenych wzgldem siebie równa róniczkowych:
wC
wR
K ( R W R )
R
CR
wR
R
sK
wK
wL
sL
G
K
L
wC K
CK
wC R
s
s
wK
wL
L ˜
L ˜
G J
CR
K
L
V
V
wC L
CL
s
s
wC R
s
wK
wL
K ˜
K ˜
G K ˜J
CR
K
V
V
L
sL
wK
K
HK (
wC K
W K )
CK
wL
L
HL(
wC L
W L )
CL
gdzie: R, K , L, C R , C K , C L – jak w poprzednich odnonikach odpowiednio, produkcja rolnicza,
czynnik kapitaowy, czynnik pracy, cena czynnika kapitaowego i pracy;K – cenowa elastyczno popytu na produkty rolnicze ; s K C K ˜ K / C R ˜ R – udzia kosztów czynnika kapitaowego w wartoci produkcji; s L C L ˜ L / C R ˜ R – udzia kosztów czynnika pracy
wK L
– elastyczno substytucji czynnika pracy przez czynnik
w wartoci produkcji; V
˜
wL K
wE
wR
wK
wL
kapitaowy ; G |

(s K
sL
) – miernik neutralnego postpu technicznego,
E
R
K
L
(poprawy efektywnoci produkcji); J – miernik substytucyjnego postpu technicznego, (poprawa efektywnoci w wyniku substytucji pracy przez czynnik kapitaowy
'L
0 przy 'R 0 ) ; W R ,W K ,W L – przesunicia krzywych poday produkcji oraz poday
'K
czynników wytwórczych ze wzgldu na zmiany cen produktu i czynników wytwórczych;
wC K wK
:
H K , H L – cenowa elastyczno poday czynników wytwórczych np.:
CK K
Pierwsze równanie w tym ukadzie zintegrowanych i wzajemnie sprzonych równa, to tempo wzrostu poday produktu rolnego jako funkcj wzrostu cen produktu rolnego oraz popytu
na ten produkt. Popyt jest ujemnie okrelony przez cenow elastyczno popytu oraz przez
przesunicie krzywej poday produktów rolniczych, okrelonego przez przecicie krzywych
popytu i poday. Czym wyej to przecicie tym mniejsze s moliwoci przesunicia krzywej
poday bez konsekwencji w postaci spadku cen. Drugie równanie pokazuje klasyczn funkcj produkcji rolniczej, gdzie czynnikami wzrostu produkcji (poday), jest zwikszenie zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz postpu technicznego. Udzia danego czynnika we
wzrocie produkcji jest waony wskanikami strukturalnymi, ale nie wykadnikami potgo-
64
W modelu graficznym równowagi podaowo-popytowej krzywa popytu
obrazuje zaleno midzy cen a wielkoci zapotrzebowania (iloci) przy
innych czynnikach niezmienionych. Oznaczamy j DP (Demand-Price). Ma ona
nachylenie ujemne, co oznacza, e wielko zapotrzebowania wzrasta przy niszych cenach (np. jeli co jest tanie, to moemy tego kupi wicej,
a jeli cena tego dobra wzronie, to kupimy go mniej). Krzywa poday (Supply-Price) ukazuje zaleno midzy cen a iloci oferowanego towaru przy innych czynnikach niezmienionych. Oznaczamy j SP. Ma ona nachylenie dodatnie, poniewa dostawcy chtnie zwiksz iloci oferowane towaru przy wyszej
cenie. Stan równowagi rynku pokazuje na typowym wykresie punkt przecicia
si krzywej poday i krzywej popytu. Przy cenie poniej ceny równowagi ma
miejsce nadwyka popytu. A przy cenie powyej ceny równowagi wystpi nadwyka poday. W czasie dokonuj si cig nowych równowag ogólnych produkcyjno-podaowych dla ywnoci. Jeeli rozpatrywa bdziemy powysze
relacje oddzielnie dla poszczególnych produktów, wówczas rozpatrujemy równowagi czstkowe.
wymi, czyli elastycznociami produkcji wzgldem zmian danego czynnika, tak jak w funkcji
typu Cobba-Douglasa, a wskanikami kosztów. Wynika to z faktu, e mówimy o równowadze, a wic wa ceny, s one aktywnym czynnikiem okrelajcym równowag, czyli musz
to by ceny zmienne, a nie jak w przypadku funkcji Cobba-Douglasa, ceny stae. Zmiany cen
czynników wytwórczych w relacji do zmian cen produkcji prowadz do okrelonej substytucji midzy tymi czynnikami, czego wyrazem jest wskanik elastycznoci substytucji ujty we
wzorach trzecim i czwartym definiujcymi zmiany popytu na czynniki wytwórcze. Popyt na
te czynniki wytwórcze okrelony jest przez zmiany technik wytwarzania, co opisuj prawe
strony wzorów trzeciego i czwartego. Zmiany technik wytwarzania nie s jedynie wywoywane przez zmiany cen czynników wytwórczych, zale te, jak to pokazujemy w tekcie
gównym, od warunków popytowych, w tym cenowych dla produktów rolnych, okrelonych
w pierwszym wzorze. To z kolei determinuje zmiany wynagrodze czynników wytwórczych,
co wyznacza ich ceny. To te okrelaj wzory trzeci i czwarty. Wynagrodzenia tych czynników zalen od efektywnoci substytucji oraz przede wszystkim od moliwoci wzrostu cen
produktów rolnych, co jest zdefiniowane we wzorze pierwszym. W rezultacie nastpuj
zmiany w zastosowaniu czynnika pracy i czynnika kapitau, co fundamentalnie uwarunkowane jest ich poda (przesuniciami krzywych poday czynnika pracy i kapitau oraz krzywej
produkcji). Przesunicia te z definicji w krótkim okresie nie mog by istotne natomiast
w dugim okresie tak i to ma znaczenie dla dugookresowych projekcji jak w tej pracy por
W. Rembisz, Mikro- i makroekonomiczne …” op. cit.
65
W tabeli 23 przedstawiono projekcj poday i popytu w Polsce, w wersji
umiarkowanej, na najblisze dwadziecia i czterdzieci lat.
Tabela 23. Indeksy poday i popytu ywnoci na lata 2010-2050 w Polsce
(wersja umiarkowana, 2010=100)
Poda ywnoci
Popyt na ywno
2010
2030
2050
2010
2030
2050
100
128
162
100
122
143
ród
o: obliczenia w
asne.
Projekcja umiarkowana zakada, e tempo poday produktów rolniczych
w kraju bdzie wzrasta na poziomie 1,3% redniorocznie, co oznacza, e
w okresie dwudziestu lat poda ywnoci powinna wzrosn 28%, a w cigu
czterdziestu lat o 62%. Z kolei globalny popyt na ywno w okresie 2010-2050
bdzie mia tendencj spowolniania. Prognozy ludnociowe dla Polski szacuj,
e w najbliszych dwudziestu latach (2010-2030) zmniejszy w Polsce liczba
mieszkaców o 4%, a w okresie najbliszych czterdziestu lat ubdzie okoo 15%
populacji w kraju. Przy poprawie jakociowej wyywienia, relatywnym spadku
udziau wydatków na ywno oraz zmniejszajcej si liczbie mieszkaców,
przyrost popytu na ywno w latach 2010-2030 wzronie jedynie o 22%, za
w okresie 2010-2050 wzronie o 43%. Oznacza to, e bdzie pilna potrzeba poszukiwania dalszych rynków zbytu na ywno od 6 do 19%. Z kolei optymistyczne prognozy podaowe dla ywnoci o 1,8% przyrocie redniorocznym,
generuj kolejne nadwyki eksportowe surowców i ywnoci o 10% do 2030
roku i 22% do 2050 roku.
Tabela 24. Elastycznoci popytowo-podaowe na wybrane produkty
rolno-ywnociowe w UE (warto przecitna) w 2012 roku
Produkt
Rodzaj
Typ
Elastyczno
Uwagi
Popyt
Cena
-0,33
ywno
Jczmie
Popyt
Cena
-0,35
pasze
Poda
Cena
0,35
obszar
Pszenica
Popyt
Popyt
Poda
Cena
Cena
Cena
66
-0,34
-0,32
0,29
ywno
pasze
obszar
cd. tabeli 24
pasze
ywno
obszar
Kukurydza
Popyt
Popyt
Poda
Cena
Cena
Cena
-0,34
-0,25
0,26
Woowina
Popyt
Popyt
Poda
Dochód
Cena
Cena
0,50
-0,15
0,20
Drób
Popyt
Popyt
Dochód
Cena
0,45
-0,25
.
Wieprzowina
Popyt
Popyt
Dochód
Cena
0,40
-0,30
.
Obszar
ród
o: FAPRI – Elasticity Database 2012.
67
Breading
stock, Short
run
0,30
0,26
0,50
-0,28
-0,60
-0,35
0,16
-0,36
0,12
0,18
-0,52
-0,40
0,2
-0,70
Elastyczno
dochodowa
ród
o: obliczenia w
asne. Baza danych FAPRI 2012.
Miso
(tusze)
Pozostae
miso
i przetwory
Mleko
i przetwory
Chleb
i przetwory
zboowe
Owoce
wiee
Warzywa
wiee
ywno
Elastyczno
cenowa
0
x
x
-0,03
0,04
0,40
x
0,28
-0,02
-0,12
-0,08
0,05
0,52
x
Miso
x
0
-0,14
-0,06
x
-0,15
0,05
x
-0,02
-0,10
x
-0,15
0,11
-0,12
x
-0,01
x
-0,10
-0,28
-0,13
-0,18
x
x
-0,05
-0,05
-0,02
0
-0,10
Elastycznoci krzyowe (mieszane):
Pozostae
Chleb
Mleko
Owoce Warzywa
miso
i przetwory
i przetwory
wiee
wiee
i przetwory
zboowe
Tabela 25. Elastycznoci cenowe, dochodowe i krzyowe popytu na wybrane produkty ywnociowe
w Polsce w latach 2010-2012
Tabela 26. Czynniki determinujce wzrost popytu na surowce rolnicze
i ywno (%)
Dynamika
Udzia
Lata
GDP
Liczba
GDP
usug
ludnoci
ogóem
per capita
1991-2000
1,2
1,5
2,7
64,6
2001-2009
1,8
1,2
3,1
68,5
2015-2030
1,7
0,8
2,5
50,3
Zmiany (2015-2030)
w relacji do (2001-2009)
-0,2
-0,4
-0,6
-18,3
ród
o: The Commodity Boom…, op. cit., s. 66.
W drugiej poowie XX wieku wydajno rolna per capita stale rosa
i cho wzrost ten uleg spowolnieniu, nigdy dotd w skali globalnej nie byo
tyle ywnoci na osob co dzi [Food Outlook, 2012]. Jak to jasno uj specjalny sprawozdawca Komisji Praw Czowieka ONZ i jak uparcie podkrela FAO
(Food and Agricultural Organization – Organizacja Narodów Zjednoczonych
do spraw Wyywienia i Rolnictwa), ilo produkowanej ywnoci nie pozwala
wyjani utrzymujcego si na wiecie godu i niedoywienia. W rzeczywistoci wedug danych oenzetowskiego wiatowego Programu ywnociowego
(World Food Programme, WFP) produkuje si dzi na wiecie pótora raza wicej ywnoci, ni potrzeba, by kadej osobie na Ziemi zapewni poywn diet.
I mimo e procent ludzi cierpicych na powane niedobory ywieniowe zmala
w cigu ostatnich dziesicioleci, ich liczebno (mierzona w liczbach bezwzgldnych) wzrosa. Mniej wicej 800 mln z 842 mln osób cierpicych z powodu chronicznego niedoywienia zamieszkuje kraje rozwijajce si. FAO ukua dla tego
obszaru nazw „kontynent godu” [World Agriculture Towards, 2012]. Przewysza on liczebnoci Ameryk acisk czy Afryk subsaharyjsk.
Do 2002 roku ceny wiatowe produktów rolniczych i ywnoci wzrastay
redniorocznie na poziomie 9,6%. Z kolei od 2002 do 2008 roku wiatowe ceny
ywnoci wzrosy o 140%, przy czym wzrost cen podstawowych zbó by znacznie
wikszy. Za tym wzrostem poda równie gwatowny wzrost liczby godujcych.
Indeks cen ywnoci FAO od padziernika 2012 r. wykazuje lekk tendencj spadkow. W styczniu br. jego warto indeksu spada o 0,2 proc.,
w lutym – o 0,12 proc. Na jego warto wpyny spadki cen cukru i zbó – wynika z danych FAO
69
Tabela 27. wiatowe bezpieczestwo ywnociowe – osigalna cena ywnoci
w wybranych krajach i na wiecie w latach 2000–2010 (ogóem, per capita)
Wskanik osiFIP – indeks cen
PKB
galnoci cenowej
ywnoci
Kraje
indeks
ywnoci
2000=1.00
2000 =1.00
1
2
3
[3] : [2]
wiat – ogóem
1,320
1,40
1,061
per capita
1,196
1,20
1,003
UE-27 – ogóem
1,130
1,20
Polska – ogóem
1,462
1,341
0,917
FIP – Food index price; Globalny indeks cen ywoci (FAO)
ród
o: obliczenia w
asne. Dane Rocznik Statystyczny GUS 2012, The World Bank, IMF.
70
VI.
POPYT NA YWNO DO 2020 ROKU RACZEJ
NIE WZRONIE
6.1. Popyt na produkty rolnicze
Biecy poziom popytu na produkty rolnicze jest okrelony przede
wszystkim przez dwa czynniki: potrzeby ywnociowe oraz potrzeby sektorów
poza ywnociowych na surowce rolnicze. W odniesieniu do czynnika pierwszego, potrzeby – nie do koca przekadajce si na faktyczny, rynkowy popyt –
s kreowane przez wzrost liczby ludnoci oraz wzrost dochodów, zwaszcza
w krajach rozwijajcych si, o wysokiej elastycznoci dochodowej spoycia
ywnoci, przy zmianach w strukturze konsumpcji na rzecz produktów zwierzcych, dla których wytworzenia trzeba wicej kalorii pierwotnych. Chodzi o takie
kraje jak Chiny, Indie, Brazylia, kraje Bliskiego Wschodu oraz kraje Afryki.
Relatywnie wyszy wzrost dochodów oraz liczby ludnoci w krajach rozwijajcych si bdzie si przekada na wzrost popytu i spoycia produktów
ywnociowych. rednie roczne tempo wzrostu dochodów oraz ludnoci (w nawiasach) w latach 2006-2015 ma wynie: wiat 2,90 (1,10); Afryka 3,78 (2,08);
Ameryka aciska 3,61 (1,20); Ameryka Pónocna 3,21 (0,87); Azja 3,13
(1,07); Oceania 3,09 (1,10) i Europa 2,17 (0,11) (OECD-FAO 2006). Jak pokazuje przypadek Chin, raczej nie uda si tym krajom zaspokoi potrzeb siami
wasnej produkcji rolniczej. Liczba ludnoci Chin stanowi 22% populacji Ziemi,
przy posiadaniu 7% gruntów ornych, przy czym kadego roku proces urbanizacji „zera” 1 mln ha gruntów ornych, pustynnienie dotyka ponad 2,5 tys. km2,
10% terenów rolnych jest skaonych, a jeszcze gorzej jest z zanieczyszczeniem
rzek [Fenby, 2009]. Zmniejszajcy si area przy zwikszonych potrzebach
zmusi w kocu Chiny do porzucenia zaoenia o samowystarczalnoci zboowej
i przeksztaci je w powanego importera netto zbó.
Rosncy popyt to równie efekt zmiany struktury spoycia na rzecz
zwikszenia produktów zwierzcych. wiatowa konsumpcja misa wzrosa
w cigu ostatnich pidziesiciu lat od 64 mln ton (1961 r.) do 258 mln ton
(2007 r.). Do roku 2050 moe przekroczy 500 mln ton. Poniewa zwierzta
hodowlane równie same konsumuj rolnicze produkty rolinne, owo przesunicie nie wpynie na zmniejszenie zapotrzebowania na nie. Dotyczy to szczególnie
zbó, które maj kluczowe znaczenie dla wiatowego rynku ywnociowego ze
wzgldu na ich wielokierunkowe przeznaczenie, szybki wzrost popytu, niewielki odsetek obrotów rynkowych (16% w przypadku pszenicy, 6% w przypadku
ryu) oraz koncentracj w niewielkiej liczbie krajów. W odniesieniu do czynni71
ka drugiego potrzeb sektorów poza ywnociowych na surowce rolnicze sytuacja jest mniej klarowna, jednak mona mówi o rosncym zapotrzebowaniu
produktów rolniczych ze strony sektora paliwowo-energetycznego i wielu przemysów niespoywczych. Roliny staj si wanym ródem odnawialnych surowców o wielostronnych zastosowaniach. Mona zatem stwierdzi, e zaczyna
si proces przywrócenia roli rolnictwa w jego funkcji wytwarzania, równie
produktów niespoywczych. To pozytywny objaw, poniewa surowce nieodnawialne (kopaliny) stopniowo si wyczerpuj, natomiast rolnictwo moe produkowa substytuty tych surowców (niejednokrotnie nawet jakociowo lepsze)
w procesie odnawialnym, niewyczerpywalnym. Szczególnie due znaczenie
przypisuje si tzw. biomasie oraz rolinom przeznaczonym na biopaliwa.
Efekt jest taki, e zarówno w krajach rozwinitych, jak i w Unii Europejskiej, zwikszenie upraw na potrzeby biopaliw do 10% do 2020 r. spowoduje
wzrost cen zbó o 3-6%, a rzepaku o 8-10%, aczkolwiek jednoczenie spadn
ceny rut poekstrakcyjnych o 25-40%. Przewidywania te niekoniecznie si
sprawdz pod upraw mona przystosowa 3,7 mln ha gruntów zwolnionych
z obowizku odogowania oraz 3 mln ha gruntów nieuprawianych z innych
wzgldów ale trzeba by wiadomym moliwej skali zmian cenowych.
6.2. Poda produktów rolniczych
Sytuacja w zakresie poday, bdca wypadkow si dziaajcych na obnienie oraz zwikszenie poday, jest bardziej zoona ni w przypadku popytu.
Gówne czynniki wzrostu produkcji w ostatnich kilkudziesiciu latach, tj. postp
biologiczny, rodki chemiczne, nawadnianie i jako gleb, ulegaj osabieniu.
Do najwaniejszych czynników wpywajcych hamujco na poda produktów
rolniczych nale takie, jak:
ƒ utrata gleb z powodu erozji wietrznej i wodnej oraz zasolenia, a take degradacja gleb z powodu nadmiernego wypasu, deforestacji, deficytu wody, monokultur, burz piaskowych i pyowych,
ƒ rosncy deficyt wody (o któr nasila si konkurencja ze strony innych sektorów gospodarki i sektora bytowego ludnoci),
ƒ zasadnicza zmiana relacji cen zbó i ropy na niekorzy tych pierwszych, co
hamuje stosowanie nawozów chemicznych („ropa na befsztyki”),
ƒ skutki zmian klimatycznych w postaci utraty wielu najbardziej yznych terenów (wynik podniesienia poziomu mórz po stopnieniu lodowców) oraz nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych (susz, powodzi, huraganów itd.),
ƒ zaniechanie stosowania wielu pestycydów oraz rodków wspomagajcych
wzrost ze wzgldu na wymogi rodowiskowe.
72
Wród czynników oddziaujcych na wzrost poday na pierwszy plan wysuwa si dalszy postp technologiczny, w tym zwaszcza w zakresie inynierii
genetycznej i biotechnologii. Natomiast, realnie rzecz biorc, moliwoci w zakresie zwikszenia powierzchni upraw s raczej ograniczone, gdy na ogó stoi
to w sprzecznoci z interesami ekosystemów oraz innymi potrzebami. Praktycznie nie ma moliwoci zwikszenia powierzchni gruntów uprawnych bez szkody
dla lasów i wód. W przypadku lasów trzeba uwzgldnia, oprócz funkcji produkcyjnych, spoeczno-kulturalnych i rekreacyjnych, ich niezastpion wprost
rol w regulowaniu klimatu przez regulowanie chemizmu atmosfery (zwaszcza
absorpcj CO2, i uwalnianie tlenu), hamowanie wiatrów i regulacj opadów,
funkcj wodochronn (zmniejszanie parowania, regulowanie spywu powierzchniowego, przeciwdziaanie biologicznemu i chemicznemu zanieczyszczeniu wód), funkcj biocenotyczn (dostarczanie siedliska dla rolin i zwierzt,
gniazdowania i erowania ptactwa i owadów), funkcj sanitarno-higieniczn
(zatrzymywanie zanieczyszcze gazowych i pyowych). Najbardziej efektywne
w penieniu tych funkcji s lasy tropikalne, których powierzchnia, niestety,
szybko maleje.
Tymczasem z powodu wzrostu liczby ludnoci zaznacza si spadkowa
tendencja gleb przydatnych do produkcji rolniczej przypadajca na
1 mieszkaca. Przewiduje si, e skurcz si one z 0,6 ha w 1995 r. do 0,4 ha
w 2025 r., przy czym zwiksz si jedynie w Europie (razem z Federacj Rosyjsk) z 0,7 do 0,8 ha, natomiast w pozostaych regionach wiata zmniejsz si:
w Afryce z 1,2 do 0,5 ha, w Azji z nieco powyej 0,1 ha do poniej 0,1 ha,
w Ameryce Poudniowej z 2,5 do 1,6 ha, w Ameryce Pónocnej z 1,2 do 0,9 ha,
w Ameryce rodkowej z 0,4 do 0,2 ha oraz w Oceanii i Polinezji z 4,2 do 2,7 ha.
W podziale na kraje rozwinite i kraje rozwijajce si, zasoby ziemi przydatnej
rolniczo na 1 mieszkaca w tych pierwszych pozostan bez zmian (0,8 ha), natomiast w tych drugich zasoby te zmniejsz si z 0,5 do 0,3 ha.
Na poda mog wpyn take zmiany klimatyczne, których skutki w zakresie plonów i produkcji rolnej zdaniem ekspertów bd korzystne w krajach
rozwinitych (Ameryka Pónocna, Europa rodkowa i Wschodnia oraz Rosja),
natomiast w krajach rozwijajcych si – z wyjtkiem Ameryki aciskiej – bd
niekorzystne, podobnie jak w krajach Europy Zachodniej i Poudniowej. Szczególnie dotkliwie mog one dotkn kraje strefy tropikalnej i subtropikalnej, ju
i tak borykajce si z problemem wyywienia. Za paradoks i przejaw niesprawiedliwoci mona uzna to, e najbardziej zagroone skutkami zmian klimatycznych s kraje Afryki czy Bangladesz, które w minimalnym stopniu odpowiadaj za emisj gazów cieplarnianych . W sumie zmiany klimatyczne maj
73
mie niekorzystny wpyw na wzrost produkcji rolnej i bezpieczestwo ywnociowe [Nelson et al., IFPRI 2010].
Zmiany w poday produkcji rolniczej (w kierunku wzrostu) wywouje
równie postp biologiczny. Wymaga on jednak daleko idcej ostronoci. Pokazaa to sawna Zielona Rewolucja, która polegaa na wyhodowaniu odmian,
które dla maksymalizacji produkcji umoliwiay stosowanie wikszej iloci
rodków chemicznych. Postp zosta opacony wikszym zuyciem wody sodkiej oraz erozj gleby, co nie cakowicie zostao uwzgldnione w cenach powstaej ywnoci. Wzrost plonów dziki Zielonej Rewolucji zmniejsza presj
na przeznaczanie pod upraw nowych ziem. Ocenia si, i Zielona Rewolucja
pozwolia uchroni od rolniczego uytkowania ponad 80 mln ha gruntów
w okresie 1960-2000.
Zjawiskiem przeciwnym do Zielonej Rewolucji, coraz czciej spotykanym, jest stosowanie miejscowych rolin i odmian. Tempo wzrostu plonów podstawowych, globalnych, rolin uprawnych: ryu, pszenicy i kukurydzy zaczo
wyranie obnia si w porównaniu z latami 60. i 70. XX w. Liczba znanych gatunków rolin wynosi ok. 250 tys., jednak tylko 9 (dziewi) z nich dostarcza 3/4
energii czerpanej przez czowieka z rolin, w tym na trzy roliny (pszenica, ry,
kukurydza) przypada 2/3 kalorii konsumowanych przez ludzi [Cassman 1999].
74
VII. WIATOWE BEZPIECZESTWO YWNOCI
Globalny PKB per capita rós szybciej ni ceny ywnoci w pierwszym
kwartale 2013 roku, jak wynika z danych wiatowego Indeksu ywnoci opracowanego przez Economist Intelligence Unit (EIU) na zlecenie DuPont. Spowodowao to wzrost poziomu bezpieczestwa ywnoci na wiecie, jak równie
w Polsce, gdzie jej osigalno cenowa wynosi obecnie 80,5 pkt. (0,5 pkt. wicej w porównaniu z poprzedni aktualizacj indeksu z dnia 5 marca 2013).
„Od lipca 2012 roku, czyli pierwszej publikacji wiatowego Indeksu
Bezpieczestwa ywnoci, punktacja Polski stale ronie” – mówi Piotr Gill, Dyrektor Generalny DuPont Polska. – „Zaczynalimy od 72,3 pkt., a dzi moemy
si ju pochwali wynikiem 75,2 pkt. Wzrost punktacji wiadczy o naszej stabilnej pozycji. Co ciekawe, Polska w grupie pastw o wysokim dochodzie zajmuje 24 miejsce na 27 badanych pastw z wynikiem 75,2 pkt. Tym samym wyprzedza m.in. Wgry (72,7 pkt.), czy Sowacj (72,5 pkt.)” – dodaje.
Polska od lipca 2012 roku znajduje si na 24 miejscu Indeksu, mimo, e
jej ogólna punktacja po raz kolejny wzrosa (z 75,0 pkt. w poprzednim kwartale
do 75,2 pkt. obecnie). W badanym okresie osigalno cenowa ywnoci w kraju wzrosa o 0,5 pkt. do 80,5 pkt. Biorc pod uwag ten wskanik Polska zajmuje 22 miejsce na wiecie. W porównaniu do poprzedniego kwartau utrzymaa tak sam punktacj jeli chodzi o wskanik dostpu do ywnoci – 65,9
pkt., zajmujc 23 miejsce na wiecie i tym samym wyprzedzajc midzy innymi Wochy (65,4 pkt.) czy Izrael (65,0 pkt.). W kategorii bezpieczestwo
i jako ywnoci Polska zajmuje równie wysokie 26 miejsce w Indeksie,
z wynikiem 79,3 pkt.
Zgodnie z kalkulacjami EIU szacuje si, e w pierwszym kwartale tego
roku dochód per capita w ujciu globalnym wzrós o 1 procent w porównaniu do
poprzednich trzech miesicy. Z kolei redni poziom cen ywnoci na wiecie
wzrós w badanym okresie jedynie o 0,8 proc., jak wynika z danych Indeksu
Cen ywnoci opracowywanego przez Food and Agriculture Organization of
the United Nations (FAO) (Organizacj Narodów Zjednoczonych do Spraw
Wyywienia i Rolnictwa).
Najwiksz popraw w poziomie osigalnoci cenowej ywnoci odnotoway pastwa o wysokim poziomie wzrostu gospodarczego, jak Chiny, Panama
i Chile. Natomiast pastwa przechodzce przez kryzys gospodarczy bd finansowy, m.in. Grecja i Wenezuela, dowiadczyy najwikszych spadków w wartoci tego wskanika.
Co istotne, jak wynika z pomiarów indeksu FAO, w badanym kwartale
ceny ywnoci kupowanej najczciej przez najbardziej zagroonych brakiem
75
bezpieczestwa ywnoci – ceny zbó oraz podstawowych produktów ywnociowych, spady o 2,4 proc. Prognozy EIU na 2013 rok zapowiadaj dalsze
spadki, co powinno wpyn na wzrost poziomu osigalnoci cenowej ywnoci.
W ubiegym roku wiatowe ceny kukurydzy rosy, po czci w wyniku
suszy w Stanach Zjednoczonych, która spowodowaa obnienie zapasów magazynowych do najniszego poziomu od 6 lat. W tym roku amerykascy rolnicy,
którzy s najwikszymi producentami kukurydzy na wiecie, planuj najwikszy
obsiew od 77 lat. Przewiduje si, e produkcja innych zbó, szczególnie pszenicy, równie wzronie. Wiksze plony spowoduj zwikszenie zapasów, co
wpynie na obnienie ich cen. Uczyni to podstawowe produkty ywnociowe
bardziej osigalnymi cenowo oraz zwikszy poziom bezpieczestwa ywnoci.
Dobre prognozy co do wielkoci zasobów na 2013 rok zale jednak od
tego czy amerykascy rolnicy pokonaj przeszkody zwizane ze zmiennoci
pogody, które pojawiy si na pocztku tego roku. Niespodziewanie niskie temperatury opóniy rozpoczcie pory siewów na niektórych obszarach. Jeli rolnicy nie zd nadrobi straconego czasu, w cigu najbliszych dni ceny mog
wzrosn bardziej ni przewiduje to EIU. Fakt ten moe obniy poziom bezpieczestwa ywnoci w dalszej czci roku.
„Gospodarka wiatowa powoli nabiera rozpdu, co powinno doprowadzi
do wzrostu poziomu zatrudnienia oraz dochodu, a take wpyn pozytywnie na
bezpieczestwo ywnoci” – twierdzi Leo Abruzzese, Global Forecasting Director Economist Intelligence Unit. – „Równoczenie spodziewamy si spadku cen
towarów nietrwaych. Nasze najwiesze prognozy wskazuj na obnienie cen
ywnoci, pasz oraz napojów cznie na poziomie 5,7 proc. w 2013 roku „– dodaje.
Kwartalna aktualizacja wiatowego Indeksu Bezpieczestwa ywnoci
dotyczca poziomu osigalnoci cenowej ywnoci opiera si na zmianie poziomu cen, badanych przez Indeks Poziomu Cen opracowywany przez FAO.
EIU odnosi wyniki zmiany poziomu ywnoci podane przez FAO dla kadego
kraju, do historycznego zwizku pomidzy wiatowymi i krajowymi wahaniami
cen ywnoci. Wynik kadego z pastw jest nastpnie dostosowywany do przewidywanej zmiany w wielkoci jego PKB w przecigu badanego kwartau. Takie
podejcie do badania zmiany poziomu cen gwarantuje kompleksow ocen, która
wpywa na popraw bd zmniejszenie krajowego bezpieczestwa ywnoci.
wiatowy Indeks Bezpieczestwa ywnoci (Global Food Security Index)
zosta opracowany na zlecenie DuPont przez Economist Intelligence Unit (EIU)
i pogbiania on dialog na temat bezpieczestwa ywnoci na wiecie, bada
osigalno cenow, dostp do ywnoci oraz jej jako i bezpieczestwo w 105
krajach. Narzdzie to jest aktualizowane co kwarta o zmiany poziomu cen ywnoci w poszczególnych pastwach, co wpywa na bezpieczestwo ywnoci
w kadym z nich.
76
67,5
44,8
62,8
61,1
89,6
2. Rosja
3. Indie
4. Chiny
5. RPA
6. USA
93,4
59,7
59,0
37,8
70,2
(3)
68,7
13,9
17,8
39,8
49,5
35,4
(4)
19,8
ród
o: obliczenia na podstawie Global Food Security Index 2012.
Skala xx/100¨ – oznacz ilo zdobytych punktów na 100 pkt. moliwych.
1
40
37
66
29
(2)
31
(1)
66,5
1. Brazylia
%
skala
xx/100
No/105
xx/100
Kraj
Nr
Wydatki
Wskanik
na ywosigalnoRanking
no jako
Wskaci ceno(globalny
% wynik GFSI
wej ywnumer
datków
2012
noci
kolejny)
dochodów
(Affordadomobility)
wych
0,0
31,3
29,8
68,7
0,05
(5)
10,8
Wskaniki
niedoywienia
41,180
11,260
8,600
3,740
16,750
4,9
9,0
15,6
31,8
13,5
(7)
10,3
%
1000 US$
/capita
(6)
11,850
Taryfa
importowa dla
rolnictwa
PKB na
mieszkaca
(1000
US$)
(8)
(0-4)
4,0
3,0
4,0
3,0
4,0
4,0
Udzia
w programach bezpieczestwa
(9)
(0-4)
4,0
2,0
3,0
3,0
4,0
3,0
Wsparcie
finasowe
gospodarstw
Tabela 28. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach BRICS
oraz USA w 2012 roku
82,1
57,3
73,4
87,9
83,0
86,7
78,5
80,6
86,6
2. Belgia
3. Bugaria
4. Czechy
5. Dania
6. Finlandia
7. Francja
8. Grecja
9. Hiszpania
10. Holandia
89,0
81,7
74,8
84,1
86,5
87,4
79,1
61,9
87,8
15,8
21,8
30,5
22,0
17,9
17,1
24,9
48,7
15,3
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,41
0,0
43,320
32,410
26,380
35,780
38,130
40,510
25,760
12,820
39,780
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
3,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
Tabela 29. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27
w 2012 roku
Wskanik Wydatki na
Udzia
WsparWska PKB na
Wska osigalnoywno
Taryfa
w progracie
nik nie
miesznik ci cenowej % wydatimporto- mach bezfinanNr
Kraj
dokaca
GFSI
ywnoci
ków
wa dla
pieczesowe
ywie(1000
2012 (Affordabi- dochodów
rolnictwa stwa yw- dla rolnia
US$)
lity)
domowych
nociowego ników
1000 US$
skala
xx/100
xx/100
%
%
(0-4)
(0-4)
/capita
(1)
(2)
(2.1)
(2.2)
(2.3)
(2.4)
(2.5)
(2.6)
1. Austria
85,6
87,4
19,5
0,0
41,620
12,8
4,0
4,0
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Sowacja
Szwecja
Wgry
W. Brytania
78,6
83,1
72,5
80,4
61,6
69,1
80,3
69,5
78,5
81,8
87,3
75,3
77,1
59,7
80,0
88,2
73,8
83,4
22,2
18,5
32,1
28,6
49,4
22,3
17,4
25,6
22,6
0,0
0,0
0,20
0,0
1,67
0,12
0,0
0,35
0,0
32,120
39,100
20,060
25,540
12,300
23,230
40,810
19,450
36,690
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
12,8
4,0
ród
o: obliczenia na podstawie Global Food Security Index 2012.
Baza GFSI Global Food Security Index 2012 - zawiera dane 107 krajów wiata, w tym 25 krajów Europy oraz 19 krajów UE.
19. Wochy
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
4,0
cd. tabeli 29
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
3,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
4,0
skala
Kraj
76,7
50,3
66,7
89,7
80,2
88,5
80,3
77,6
85,2
2. Belgia
3. Bugaria
4. Czechy
5. Dania
6. Finlandia
7. Francja
8. Grecja
9. Hiszpania
10. Holandia
1. Austria
Nr
Wska
nik dostpnoci do
ywnoci
(Availability)
xx/100
(2)
84,8
82,1
81,9
96,9
90,5
80,2
86,7
81,5
65,1
95,9
xx/100
(2.1)
100
Moliwa
poda
ywnoci
3278
3272
3725
3532
3221
3416
3260
2766
3694
kcal/d
(2.11)
3819
75,0
62,5
37,5
87,5
75,0
100,0
50,0
50,0
62,5
pkt
(2.2)
37,5
7=3,01-3,5
6=2,51-3,0
4=1,51-2,0
8=3,51-4,0
7=3,01-3,5
9=4,01-4,5
5=2,01-2,5
5=2,01-2,5
6=2,51-3,0
(%)
(2.21)
4=1,51-2,0
Dostp do
Wydatki
Wydatki
moliwego
na badania
publiczne
spoycia
rolnicze
zwizane z
ywnoci
zwizane z
badaniami
przez luywnoci
rolniczymi
dzi
R&D
Infrastruktura
drogowa
89,8
90,7
80,6
100,0
100,0
89,8
75,0
61,1
79,6
4
4
3
4
4
3
3
2
3
x/100
(0-4)
(2.3)
(2.31)
89,9
3
Infrastruktura
rolnictwa
97,8
71,1
87,2
82,9
66,6
85,0
67,0
7,0
52,8
xx/100
(2.4)
83,4
Zmien
no
produkcji
rolniczej
0.03
0,12
0,07
0,08
0,13
0,07
0,13
0,31
0,17
(s)
(2.41)
0.08
Zmiany
odchyle
standardowych
produkcji
rolniczej
20,0
25,0
30,0
20,0
20,0
5,0
55,0
35,0
25,0
pkt
(2.5)
15,0
Ocena
stabilnoci
politycznej
(ryzyko)
Tabela 30. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27 w 2012 roku
zwizane z dostpnoci do ywnoci
68,8
81,2
61,4
59,1
74,2
62,9
73,1
73,3
12. Polska
13. Portugalia
14. Rumunia
15. Sowacja
16. Szwecja
17. Wgry
18. W.Brytania
19. Wochy
94,3
88,0
88,3
76,5
69,3
87,9
92,2
86,8
91,0
3646
3458
3465
3110
2893
3455
3584
3421
3547
0
25,0
37,5
0
25,0
50,0
62,5
37,5
37,5
ród
o: obliczenia na podstawie. Global Food Security Index 2012.
80,7
11. Niemcy
1=0-0,5
3=1,01-1,5
4=1,51-2,0
1=0-0,5
3=1,01-1,5
5=2,01-2,5
6=2,51-3,0
4=1,51-2,0
4=1,51-2,0
71,3
70,4
71,3
100
50,9
61,1
90,7
60,2
89,8
3
2
3
4
1
2
4
1
4
83,7
83,1
23,7
71,1
55,6
26,6
79,2
61,9
75,0
0,08
0,08
0,26
0,12
0,16
0,25
0.09
0,14
0,08
25,0
30,0
30,0
10,0
20,0
40,0
35,0
25,0
20,0
cd. tabeli 30
skala
Kraj
82,3
64,8
77,6
84,2
81,6.
82,0
88,2
82,9
86,0
2. Belgia
3. Bugaria
4. Czechy
5. Dania
6. Estonia
7. Finlandia
8. Francja
9. Grecja
10. Hiszpania
1. Austria
Nr
74
68
71
68
70
72
67
61
74
100
65,4
100
100
100
100
100
100
100
1,1,1
1,1,0
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
63,6
69,6
72
57,3
57,1
56,7
51,1
31,1
58,9
2,6.4,9.0
2,4,5,16.0
2,8.6,8.9
2,4.0,10.6
.
2,4.7,8.9
2,3.6,8.2
1,2.9,7.9
2,5.1,9.2
1 –wyty{0,1,2} –
Wska
czne dietedostpno
nik
Dotyczne
wit. A;
jakoci Skad
stp1 –stra(0-9) - doi
diety Norma
no
tegia ystpno
bezpie- wyy- ywiemikrowienia,
elaza zw.;
czewiniowa
elemen
1 -monito(0-23) –
stwo niowej
menrowanie
dostpno
ywnotów
wyywieelaza
ci
nia
rol.
xx/100
pkt
pkt
(0;1)
pkt
pkt
(3)
(3.1)
(3.2)
(3.21)
(3.3)
(3.31)
83,2
72
100
1,1,1
56,5
2,2.9,9.9
108
118
113
107
.
111
96
71,2
97
(g)
(3.4)
107
Jako
biaek
w wyywieniu
(straw
ne)
Dostp
do wody pitnej
(%)
100
100
100
100
100
100
100
100
100
1
1
1
1
1
1
1
1
1
100
100
100
100
100
100
100
100
100
xx/100 (0;1) (35;100)
(3.5 ) (3.51) (3.52)
100
1
100
BezBezpiepieczecze- stwo i
stwo
higieywnona
ci
ywnoci
2
2
2
2
2
2
2
2
2
(0;1;2)
(3.53)
2
Obecna
forma
sektora
spoyw
ywczego
Tabela 31. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27 w 2012 roku
zwizane z jakoci i bezpieczestwem ywnoci
73
71
83,2
79,6
75,6
86,5
67,1
69,1
84,6
82,3
77,1
81,4
85,3
14. Polska
15. Portugalia
16. Rumunia
17. Sowacja
18. Sowenia
19. Szwecja
20. Wgry
21. W.Brytania
22. Wochy
100
100
100
100
100
100
65,4
100
100
100
100
100
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1.1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,0
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
1,1,1
ród
o: obliczenia na podstawie. Global Food Security Index 2012.
67
69
71
72
70
64
56
67
68,4
76
84,3
11. Holandia
Luksem12.
burg
13. Niemcy
67,2
56,1
49,9
53,0
68,2
46,8
55,9
70,7
51,6
50,9
60,1
56,7
2,5.8,12.1
2,4.1,9.8
2,3.0,8.8
2,3.6.9.2
2.2,8,12,4
2,2.6,8.0
2,3.3,11.3
2,6.4,12.7
2,2.9,9.9
2,3.1,9.1
2.5;2;9.1
2,4,6,9,1
112
104
89
107
110
68,1
83,5
114
101
99
98
105
100
100
100
100
100
100
98,7
99,3
100
100
100
100
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
100
100
100
100
100
100
98
99
100
100
100
100
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
cd. tabeli 31
Najwaniejsze wnioski dotyczce ostatniej kwartalnej aktualizcji Globalnego Indeksu Bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) to:
x
x
x
W krajach, które radziy sobie najlepiej, wzrost osigalnoci cenowej ywnoci w badanym kwartale by moliwy dziki wzrostowi poziomu dochodu
oraz niskiemu ryzyku waha cen ywnoci. Chiny, Panama, Chile oraz kilka
innych pastw, które odnotoway znaczn popraw poziomu osigalnoci cenowej ywnoci, dowiadczyy silnego wzrostu PKB per capita oraz relatywnie niskiej podatnoci na wahania poziomu cen ywnoci. W poprzednich
kwartaach, gównym czynnikiem wpywajcym na poziom osigalnoci cenowej ywnoci byy zmiany w cenach ywnoci.
Osigalno cenowa ywnoci w ujciu globalnym wzrosa nieznacznie
w pierwszym kwartale. redni wiatowy wynik dla osigalnoci cenowej
ywnoci na koniec marca wzrós do 52 pkt., z 51,7 pkt. w grudniu 2012 roku (gdzie 100 pkt. jest wynikiem najlepszym). W USA, Szwajcarii
i Norwegii – pastwach znajdujcych si na szczycie Indeksu w badanym
kwartale, osigalno cenowa ywnoci wzrosa rednio o 0,23 pkt.
Sri Lanka i Sierra Leone dowiadczyy najwikszego wzrostu w poziomie
osigalnoci cenowej ywnoci poród wszystkich pastw cierpicych z powodu niedoywienia. Sri Lanka i Sierra Leone zajmuj odpowiednio: 60 oraz
86 miejsce ze wszystkich 105 pastw uwzgldnionych w Indeksie. Wynik
ten spowodowany by do stabilnym wzrostem gospodarczym. Szacuje si,
e wzrost poziomu dochodu w Sri Lance wzrós o 2 proc. i ma osign
cznie 7,9 proc. w 2013 roku. Dochód per capita w Sierra Leone wzrós
z kolei o 3 proc. w badanym kwartale; przewiduje si, e osignie on 12,1
proc. na przestrzeni caego roku.
7.1. Wzrost popytu na ywno a bezpieczestwo ywnociowe
Ostatnio, due wzrosty cen surowców rolnych skupiaj uwag wiata na
przysze bezpieczestwo ywnoci. Ceny i dostpno ywnoci na najblisze
30 lat budzi szereg obaw w zakresie niedoywienia, szczególnie w krajach ubogich i sabo rozwinitych. Niskie ceny ywnoci w latach osiemdziesitych XX
wieku w znacznej mierze nie wyzwalay pilnych dziaa w zakresie rozwoju
wiatowej produkcji rolnej. Za sabe byy te dziaania prognostyczne w zakresie popytu na ywno do 2030/2050 rok.
Chocia istniej due iloci nieuytków w Brazylii, Afryce i niewykorzystanych gruntów na Ukrainie, Biaorusi i Rosji, wikszo wzrostu produkcji ywnoci
nadejdzie ze zwikszonej wydajnoci produkcji rolnej. Zwikszone plony upraw
84
i efektywnoci chowu zwierzt efektywno oraz wykorzystania pasz s w duej
mierze odpowiedzialne za to, e bylimy w stanie znacznie zmniejszy liczb osób
niedoywionych na wiecie w cigu ostatnich 40 lat. Problemem wiat w cigu najbliszych 40 lat, nie jest to, czy moemy produkowa wystarczajco duo kalorii dla
rosncej liczby ludnoci, ale czy moemy produkowa taki rodzaj ywnoci, e ludzie z rosncymi dochodami bd mogli j kupi w przystpnej cenie.
Tabela 32. wiatowy bilans ywnoci (poda, popyt w latach 2011-2014)
Wyszczególnienie
2011/12
estymacja
2012/13
estymacja
miliony ton
2013/14
prognoza
Zmiany:
2013/14
%
WIATOWY BILANS YWNOI
Produkcja
2 309,8
2 354,2
2 460,5
6,5
317,2
306,1
306,2
0,0
Wykorzystanie
(razem)
2 333,2
2,328,3
2 402,0
2,9
ywno
1082,7
1066,4
1097,9
1,4
Pasze
795,5
794,1
833,0
4,7
Zapasy
510,9
521,5
568,0
8,9
Ubytki, odpady
95,2
97,0
101,4
4,5
Eksport
WSKANIKI PODAY I POPYTU
Spoycie ywnoci na osob:
wiat (kg/osob
/rok)
LIFDC
(kg/osob/rok)
Zapasy do zuycia(%)
Ubytki do zuycia
(%):
152,5
152,1
153,3
157,5
159,0
160,9
1,2
22,4
21,3
23,6
x
4,1
4,2
4,2
x
LIFDC – Low-Income Food Deficit Countries
ród
o: opracowanie w
asne. Dane: FAOSTAT 2013. World Food Balance Sheets.
85
0,5
7.2.
Bezpieczestwo ywnociowe w Polsce w latach dziesitych
Globalny wskanik GFSI (Global Food Security Index) skonstruowany
zosta przez EIU (Economist Intelligence Unit) do oceny bezpieczestwa ywnociowego. Miara ta uwzgldnia trzy wielkoci agregatowe, takie jak: (1) dostpno cenowa ywnoci dla konsumenta, (2) dostpno fizyczna ywnoci
w kraju, (3) jako i bezpieczestwo ywnoci dla badanych 105 krajów wiata.
Sporód krajów UE, badaniom poddane zostao 19 krajów, w tym Polska.
Indeks jest dynamicznym modelem jakociowej i ilociowej analizy porównawczej , zbudowany jest z 25 istotnych wskaników. Bezpieczestwo ywnoci
jest definiowane jako stan, w którym ludzie przez cay czas maj fizyczny, spoeczny i gospodarczy dostp do wystarczajcej i wartociowej ywnoci, która
spenia ich potrzeby ywieniowe dla zdrowia i aktywnego ycia na podstawie
definicji ustanowionej w 1996 r. podczas wiatowego Szczytu ywnociowego.
Ogólnym celem badania jest ocena, które kraje s najbardziej a które najmniej
naraone na brak bezpieczestwa ywnociowego wzgldem przystpnoci cenowej, dostpnoci i jakoci i bezpieczestwa.
Poczwszy od padziernika 2012 r. EIU rozpocz aktualizacj indeksu
co kwarta w celu dostosowania wpywu waha cen ywnoci. Ten czynnik regulacji cen ywnoci jest stosowany do wyniku przystpno kadego kraju
opiera si na zmianach wzrostu dochodów i globalnych i krajowych cen ywnoci. Z biegiem czasu, wyniki pastw ulegaj poprawie , jeli ceny ywnoci spadaj, a ulegaj pogorszeniu, jeli ceny rosn. Dokonuje si korekty w poszczególnych krajach, a ich celem jest wyrównanie waha wiatowych cen ywnoci
do poziomu krajowego. Moe prowadzi to do rónych poziomów zmian ocen
w kadym kraju, z krajów najbardziej naraonych wzrostem cen.
Wszystkie wyniki s znormalizowane w skali 0-100, w których wielko
100 uwaana jest za najbardziej korzystn. Kategoria wyniki s obliczane od
redniej waonej punktów bazowych wskaników . Ogólny wynik jest redni
waon wyników kategorii. Indeksy te zostay zbudowane przez EIU i na bieco s sponsorowane przez Dupon.
Polska w zakresie ogólnego wskanika bezpieczestwa ywnociowego
(OWBZ) w 2012 roku osigna poziom 72,5 pkt na 100 punktów moliwych.
Najwyszy indeks globalny w zakresie bezpieczestwa ywnociowego osigny takie kraje, jak USA – 89,9 pkt, Norwegia – 88,6 pkt. oraz Dania 88,6 pkt.
Wskanik osigalnoci cenowej ywnoci (affordability) aktualnie
w Polsce ksztatuje si na poziomie 75,3 pkt. Wielko ta ma silny zwizek
z finansowym wsparciem rolnictwa, które w Polsce jest na do relatywnie wy86
sokim poziomie, 4 pkt. na 4 moliwe. Z poziomem cen ywnoci silny zwizek
maj wydatki na ywno w gospodarstwach domowych. W Polsce na ywno
wydajemy okoo 32% wydatków ogóem. Najniszy udzia wydatków na ywno wystpuje w Szwajcarii (7,0%) oraz krajach wysoko rozwinitych, takich
jak: USA – 13,9%, Nowa Zelandia 12,1%, Holandia – 15,8%. redni poziom
wydatków na ywno na wiecie ksztatuje si na poziomie 22,2%. W krajach
biednych wydaj si ponad 60% wydatków na ywno. Ceny ywnoci maj
zrónicowany wpyw na inflacj w poszczególnych krajach. wiatowa dynamika cen ywnoci w latach 2000-2012 ksztatowaa si na poziomie 9,6% rednio
w roku. W krajach rozwinitych wskanik ten jest znacznie niszy. W Polsce,
w tym samym okresie, ksztatowa si on na poziomie 3,28% redniorocznie.
Kolejny wskanik agregatowy dotyczy dostpnoci do ywnoci na rynku
danego kraju (availability). Dla Polski wynosi 68,8 pkt. na 100 moliwych.
Moliwa poda surowców rolniczych i ywnoci ksztatuje si w kraju na poziomie 86,8 pkt. Krajowa poda ywnoci pozwala na wyywienie ludnoci na
poziomie 3420 kcal/dzie. wiatowa dostpno do ywnoci wynosi 61,9 pkt.
na 100 pkt. moliwych. W szeregu krajów rozwinitych i UE wielko ta przekracza 90 pkt.
Wskanik zwizany z jakoci i bezpieczestwem ( quality and safety)
ywnociowym dla Polski ksztatuje si na poziomie 75,6 pkt. na 100 pkt.
moliwych. Norma ywieniowa w kraju jest zabezpieczona w 100%, za bezpieczestwo i higiena ywnoci równie speniaj przewidziany normami wymóg w 100%.
7.3.
Straty ywnoci
Pojcia straty i marnotrawstwo ywnoci (losses and food waste) naley
przeanalizowa z perspektywy ogólnej, od etapu produkcji do etapu konsumpcji,
z uwzgldnieniem ogniw porednich, takich jak przetwórstwo i dystrybucja oraz
ywienia zbiorowego.
Kadego roku okoo jednej trzeciej ywnoci produkowanej globalnie do
konsumpcji przez ludzi jest tracona lub marnowana. Taka ilo ywnoci, to
1,3 mld ton, co stanowi 1/3 wiatowej produkcji ywnoci. Te straty pozwoliyby na wyywienie 2 mld osób. Wedug szacunków FAO, produkcja 1,3 mld
ton ywnoci, które s tracone lub marnowane kadego roku, zuywa 250 km3
wody i 1,4 mld hektarów ziemi oraz emituje 3,3 mld ton gazów cieplarnianych
do atmosfery.
Marnotrawstwo ywnoci to problem krajów wysokorozwinitych, odnosi si gównie do konsumentów i sprzedawców ywnoci, kiedy zdatne do
87
spoycia produkty s wyrzucane do kosza. rednio w Europie i Ameryce Pónocnej przecitna osoba wyrzuca od 95-115 kg jedzenia rocznie. Dla porównania krajach Subsaharysjkiej Afryki wynosi odpowiednio 6-11 kg. W krajach
rozwinitych spoywa si rocznie okoo 900 kg ywnoci rocznie na osob,
natomiast w krajach rozwijajcych si ta ilo jest mniejsza o poow i wynosi
okoo 460 kg.
Straty ywnoci wystpuj gównie podczas rónych etapów jej produkcji
zbiorów, transportu i przechowywania natomiast za marnowanie ywnoci
zazwyczaj odpowiadaj sprzedawcy i konsumenci. W sumie marnowanie i straty
ywnoci obejmuj okoo 30 procent zbó, 40-50 procent rolin okopowych,
warzyw i owoców, 20 procent rolin oleistych, misa i nabiau oraz 30 procent
ryb produkowanych kadego roku.
Straty i marnotrawstwo ywnoci wystpuj we wszystkich regionach
wiata. Jednak zdaniem FAO33 w krajach rozwijajcych si ponad 40% strat wystpuje na etapach po zebraniu plonów i na etapach przetwórstwa, podczas gdy
w krajach uprzemysowionych zjawisko to obserwuje si gównie na poziomie
dystrybucji i konsumpcji.
W opublikowanym w 2010 r. przez Komisj Europejsk badaniu34 odpady
ywnociowe szacuje si na 179 kg na osob w cigu roku. Na róne ogniwa
acucha ywnociowego przypada ich odpowiednio: 42% na gospodarstwa
domowe, 39% na przemys spoywczy, 5% na dystrybucj i 14% na ywienie
zbiorowe. O ile nie zmieni si polityka w tym zakresie, moemy zakada 40 %
wzrost iloci tych odpadów do 2020 r. Naley ucili, e straty i marnotrawstwo ywnoci na etapie produkcji rolnej i poowu nie zostay uwzgldnione
w tym badaniu.
„W sytuacji gdy ok. 840 milionów ludzi goduje kadego dnia, mamy
etyczny obowizek zapewni, aby produkowana ywno bya faktycznie konsumowana, a nie tracona lub marnowana”, podkreli w imieniu trzech agencji
ONZ Jong Jin Kim z FAO. „Zmniejszenie strat i marnowania ywnoci uczyni
dostpnym znaczne iloci dodatkowej ywnoci przy niszych kosztach rodowiskowych. Ma to krytyczne znaczenie take w obliczu koniecznoci produkowania o 60 procent wicej ywnoci do 2050 roku, aby sprosta potrzebom rosncej populacji wiata.”35
33
Global food losses and food waste, FAO, Rome 2011.
http://ec.europa.eu/environment/consultations/eia.htm.
35
Agendy ONZ ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO), Midzynarodowy Fundusz Rozwoju
Rolnictwa (IFAD) i wiatowy Program ywnociowy (WFP).
34
88
PODSUMOWANIE
Wykonane wstpne analizy bada s przydatne zarówno dla nauki, jak
i instytucji administracji pastwowej oraz praktyki gospodarczej.
Uczestnictwo w krajowych i zagranicznych konferencjach naukowych,
zwizanych z tematyk konkurencyjnoci, daje okazj do upowszechnienia wasnych wyników bada, jak równie pozwala na zapoznanie si z osigniciami
innych rodowisk naukowych.
Uzyskane wyniki z realizacji zadania badawczego naley uzna za zadawalajce w zakresie identyfikacji powstawania nowych centrów konsumpcji
w wiecie. Due jednostki popytu na ywno takie jak BRIC s w krgu zainteresowania duych potentatów eksportowych w wiecie.
Uzyskane wyniki w drugiej czci zadania, zwizane z wyznaczaniem
tendencji wiatowych i unijnych naley uzna za interesujce i przydatne do
dalszych bada w zakresie poszukiwania równowag produkcyjnych w rolnictwie
polskim na tle tendencji wiatowych i unijnych. Wskazano na nowe podejcia
do: kwestii równowagi w aspekcie uwarunkowa popytowych i podaowych,
kwestii krytycznej analizy modeli wzrostu gospodarczego, kwestii bezpieczestwa ywnociowego, kwestie konkurencyjnoci jako uwarunkowa projekcji
równowagi na rynku rolno-ywnociowym. Przeprowadzono syntetyczn analiz empiryczn w kontekcie zastosowanego podejcia teoretycznego i analitycznego z elementami podejcia prognostyczno-scenariuszowego. Wskazano na
popytowe i podaowe oraz efektywnociowe róda wzrostu w sektorze w kontekcie równowagi.
89
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Adamowicz M., Zrównowaony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa
a agronomia. Annales UMCS, Sec. E, 2005, 60, 71-91.
Bohringer Ch., Loschel A., Computable general equilibrium models for
sustainability impact assessment: Status quo and prospects, Ecological
Economics 60 (2006) 49-64.
Boulanger P.M., Brecht T., Models for policy- making in sustainable development: The state of the art and perspectives for research, Ecological
Economics 55 (2005), s. 337-350.
Brouwer F., The dimension of multifunctionality of agriculture. Edward
Elgar Publishing, Inc.,
Burfisher M., Robinson S., Thierfelder K., The Global Impact of Farm
Policy Reforms in Organization for Economic Cooperation and Development Countries, Amer.J.Agric.Econ. 2002, t. 84, nr 3, s.774-781.
Chaing A.C. , Podstawy ekonomii matematycznej, PWE, Warszawa 1994.
Cossman K.G., Ecological intensification of cereal production systems:
yeal potential, soil quality, and precision agriculture, 1999.
Dowe J., Roep D. , Multifunctionality and Rural Development: the actual
situation in Europe [in:] Multifunctional Agriculture A New Paradigm for
European Agriculture and Rural Development, Ashgate, s. 37-53.
Fagerberg J., Technology and Competitiveness, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 12, no 3, 1996, s. 39.
FAOSTAT, Database on Agriculture, FAO, Rome 2012.
Fenby J., Chiny, upadek I narodziny wielkiej potĊgi, 2009.
Food Outlook, FAO 2012.
Geanakoplos J., The Arrow-Debreu Model of General Equilibrium, Yale
Uniwersity 2004, How to Feed the World in 2050.
Gruda M., Nowe równowagi produkcyjne w sektorze rolniczym na tle tendencji unijnych i wiatowych (ujĊcie modelowe), Program Wieloletni
2011-2014, Raport nr 23, IERiG-PIB, Warszawa 2011.
Gruda M., Kwasek M., Metoda DEA w badaniu konkurencyjnoci celów
w polityce rolnej, Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie, nr 10, s. 225-239, Kraków 2010.
Gruda M. i in., Finanse w rolnictwie [w:] Analiza produkcyjnoekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2012 r.,
red. nauk. A. Kowalski, maszynopis, IERiG-PIB, Warszawa 2013.
Gruda M., Kwasek M., Wp
yw zmian instrumentów wspólnej polityki rolnej na efektywno sektora rolniczego w Polsce (podejcie modelowe)
90
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
[w:] Modelowanie i prognozowanie zjawisk spo
eczno-gospodarczych.
Aktualny stan i perspektywy rozwoju, red. Barbara Paweek, Uniwersytet
Ekonomiczny, Kraków 2012, s. 73-87.
Gruda M., Kwasek M., Rembisz W., Structural Equations Modeling in
Research of Sustainable Agriculture, Paper proposed for the International
Conference on Economic Modeling (EcoMod2012) Seville, 2012, 12 pp.
Gruda M., Kwasek M., Rembisz W., Macroeconomic evaluation of sustainability of the agricultural sector using structural equation modeling
(SEM), Ekonomia i rodowisko nr 2(42) 2012, Biaystok, s. 232-244.
Hofman K., Konsumpcja ywnoci w Polsce: aspekty ekonomiczne, spo
eczne i ywieniowe, PWN, Warszawa 1989.
International Human Development Report,. UNDP 2011.
Kuszewski T., Sielska A., Efektywno sektora rolnego w województwach
przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Gospodarka narodowa,
nr 3/2012, s. 19-42.
Kuszewski T., Biaowolski P., Witkowski B.: Macroeconomic Forecasts
in Models with Bayesian Averaging of Classical Estimates, Contemporary
Economics, nr 1, t. 6(2012), s. 60-69.
Lofgren H., Lee H.,R., Sherman R., A Standard Computable General
Equilibrium (CGE). Models in GAMS,. International Food Policy Research Institute, Washington, 2002.
Malanowski M., Wieczorek A., Sosnowska H. , Konkurencja i kooperacja.
Teoria gier w ekonomii i naukach spo
ecznych, PWN, Warszawa 2008.
Mittenzwei K. et al., Opportunities and limitations in assessing the multifunctionality of agricultury withing the CAPRI model. Ecological Indicator, 2007, t. 7(4), 827-838.
Naniewicz Z., On Economic Equlibrium Type Problems with Aplications.
Springer, Set-Valued Anal (2011) 19: 417-456.
Nelson G.C. et al., Food security, farming and climate change to 2050:
scenarios, results, police options, IFPRI 2010.
Panek E., Elementy ekonomii matematycznej. Równowaga i wzrost, PWN,
Warszawa 1997.
Parliska M., Tsymbalenko T., Tsymbalenko O., Statistical Methods
in Economics,. Warsaw University of Life Sciences Press, 2010.
Rembisz W., Mikro- i makroekonomiczna podstawy równowagi wzrostu
w sektorze rolno-spoywczym, Wizja Press & IT, Warszawa 2008.
Rembisz W., Analityczne w
aciwoci funkcji produkcji rolniczej,
IERiG, Warszawa 2011.
91
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
41.
42.
43.
44.
42.
Rosegrant M.W., Agcaoili-Sombilla M., Perez N.D, Global Food Projections to 2020: Implications for Investment, IFPRI, Washington 1995.
Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004.
Sustaining Agriculture and the Rural Environment. Governance, Policy and Multifunctionality, (ed. by F. Brouwer), Edward Elgar Publishing, 2004.
Todorov V., Marianova D., Modelling sustainability, Mathematics and
Computers in Simulation 81 (2011), p. 1397-1408.
Weis T., wiatowa gospodarka ywnociowa. Batalia o przysz
o rolnictwa, 2007.
Wo A., Gruda M., Prognoza produkcji rolnej do roku 2020. IERiG,
Warszawa 1996.
World Competitiveness Yearbook, Lausanne 2008.
Zrównowaona konsumpcja i produkcja [w:] rodowisko Europy –
Czwarty Raport Oceny, no 1/2007, EEA, Copenhagen 2007.
Waugh F.V., Demand and Price Analysis. Some Examples from Agriculture. USDA, ERS Technical Bulletin nr 1316, Washington 1990.
World Agriculture Towerds 2020: an FAO study, FAO.
World Agriculture Towerds 2020/2050: the 2012 revision, FAO.
Wo A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, IERiG,
Warszawa 2004.
Wo A., Konkurencyjno polskiego sektora ywnociowego. Synteza.
Project badawczy nr 5 H02C 070 21, IERiG, Warszawa 2003.
Wo A., Rolnictwo, rynek, równowaga, PWE, Warszawa 1978.
Wo A., Zegar J., Rolnictwo spo
ecznie zrównowaone. IERiG,
Warszawa 2002.
Zastosowanie modeli równowagi w analizie sektora rolno-ywnociowego,
Program Wieloletni 2005-2009, raport nr172, IERiG-PIB, Warszawa
2009.
92
ANEKS TABELARYCZNY
Tabela A1. Indeksy relatywnych cen dóbr konsumpcyjnych i ywnoci
w krajach UE, w latach 2000-20l2, UE-27 = 100
Austria
Belgia
Bugaria
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
Luksemburg
otwa
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Sowacja
Sowenia
Szwecja
Wgry
W. Brytania
Wochy
EU-27
UE-15
UE-25
EU-27
EU-15
EU-12
Dobra konsumpcyjne ogóem
ywno i napoje
2000
2004
2012
2000
2004
2012
104,9
103,3
106,7
113,5
112,4
115,9
106,8
106,8
111,8
109,4
108,0
114,5
37,9
42,0
51,0
53,9
56,9
67,1
87,4
91,3
89,4
99,0
108,3
108,3
46,4
55,4
76,7
54,1
63,0
80,1
131,5
139,6
142,2
139,3
140,6
136,3
56,9
63,1
78,9
72,1
70,6
85,9
122,3
123,9
125,2
119,7
124,4
116,2
109,3
110,0
110,7
113,2
114,3
108,0
88,3
87,7
95,1
95,2
93,2
102,8
86,0
91,0
97,4
92,2
87,9
92,7
102,7
106,2
108,0
99,5
102,6
94,9
111,6
126,0
116,7
111,0
127,5
118,1
46,8
53,5
65,6
56,9
59,3
75,6
102,9
103,1
121,9
113,2
119,9
115,3
52,2
56,2
74,1
64,4
64,8
87,5
70,5
73,2
78,0
84,3
85,7
94,4
107,3
104,8
103,4
109,4
106,4
109,9
51,9
53,3
60,1
52,6
56,2
68,9
83,4
87,4
87,5
93,7
96,4
89,9
37,9
43,3
59,8
51,2
51,7
68,3
40,5
54,9
72,4
53,8
64,4
83,3
74,2
75,5
83,5
95,5
89,7
96,6
126,4
121,5
127,8
130,6
123,6
120,0
47,1
62,0
64,3
56,8
69,0
82,7
115,6
108,5
101,7
111,0
107,7
103,2
98,2
105,0
103,1
106,1
118,0
105,8
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
105,5
105,4
105,1
107,7
107,9
105,4
101,1
101,2
101,1
101,6
102,1
101,5
Wspóczynniki zmiennoci [%]
35,6
31,7
25,0
29,0
27,4
18,0
12,8
13,0
12,4
11,3
12,1
10,6
27,5
22,2
15,0
25,2
22,7
14,4
ród
o: opracowanie w
asne na podstawie danych Eurostatu; http://appsso.eurostat.ec.europa.eu.
95
Tabela A2. Inflacja cen ywnoci w krajach UE w latach 1990-2012
(statystyczne mierniki zrónicowania cen)
Austria
Belgia
Bugaria2
Cypr2
Czechy'
Dania
Estonia4
Finlandia
Fliszpania5
Francja
Grecja
Holandia
Irlandia
Litwa2
Luksemburg
otwa2
Malta2
Niemcy
Polska4
Portugalia
Rumunia4
Sowacja6
Sowenia2
Szwecja
Wgry
Wielka
Brytania
Wiochy
UE-12
UE-15
rednia Odchylenie Wspóczynnik Maksymalna Minimalna
stopa in- standardowe Zmiennoci
stopa
stopa zmienflacji (r/r)
pp
(%)
zmiennoci
noci (%)
(%)
2,0
2,0
100
8,5
-3,2
1,9
1,8
95
7,3
-2,0
6,3
19,7
313
188,8
-17,9
4,2
3,4
81
11,4
-6,3
2,5
5,0
200
15,3
-7,3
2,0
2,2
110
9,9
-3,1
4,7
6,0
128
20,2
-6,7
1,1
3,6
327
10,2
-10,4
2,9
2,3
79
7,0
-2,8
1,7
1,7
100
6,9
-1,7
5,8
5,2
90
22,1
-2,6
1,5
2,5
167
8,1
-5,9
1,6
3,0
188
8,9
-8,5
3,2
5,9
184
17,8
-7,9
2,2
1,5
68
6,1
-1,1
5,0
5,9
118
20,3
-9,0
2,8
3,4
121
11,7
-5,3
1,4
2,1
150
7,9
-3,2
5,0
4,8
96
21,2
-3,9
2,9
3,7
128
15,2
-6,5
20,4
22,9
112
101,9
-0,3
7,1
9,9
139
78,5
-5,9
3,4
6,2
182
14,6
-15,9
1,2
3,3
275
8,1
-8,1
12,1
8,9
74
37,5
-2,7
2,8
2,8
100
13,0
-2,4
2,9
7,7
2,3
2,1
10,2
2,7
72
132
117
6,8
188,8
22,1
-1,2
-15,9
-10,4
Objanienia: 1) rednie dla ca
ego okresu stopy inflacji wyznaczone na podstawie przyrostów cen w poszczególnych miesicach danego roku wobec analogicznych miesiĊcy roku
poprzedniego (m/m-12); 2) od 01.1997 r.; 3) od 01.1995 r.; 4) od 01.1996 r.; 5)od 01.1994 r.;
6
od 01. 1991 r.
ród
o: opracowanie w
asne na podstawie danych OECD, [http://stats.oecd.org/index.aspx].
96
Tabela A3. Stawki VAT da produkty ywnociowe na tle stawek podstawowych
w krajach UE w latach 2000-2012
Kraje
Austria
Belgia
Bugaria
Cypr
Czechy
Dania
Estonia
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Litwa
Luksemburg
otwa
Malta
Niemcy
Polska
Portugalia
Rumunia
Sowacja
Sowenia
Szwecja
Wgry
Wielka Brytania
Wochy
UE-27 (warto rednia)
2000
2011
20,0
21,0
20,0
10,0
22,0
25,0
18,0
22,0
19,6
18,0
16,0
17,5
21,0
18,0
15,0
18,0
15,0
16,0
22,0
17,0
19,0
23,0
19,0
25,0
25,0
17,5
20,0
19,2
20,0
21,0
20,0
15,0
19,0
25,0
20,0
23,0
19,6
23,0
16,0
19,0
21,0
21,0
15,0
22,0
18,0
19,0
23,0
23,0
24,0
20,0
20,0
25,0
25,0
20,0
20,0
20,7
ród
o: Komisja Europejska, Wikipedia.
97
Dane
na
30.04.2012
2012
20,0
21,0
20,0
17,0
20,0
25,0
20,0
23,0
19,6
23,0
18,0
19,0
23,0
21,0
15,0
22,0
18,0
19,0
23,0
23,0
24,0
20,0
20,0
25,0
27,0
20,0
21,0
21,0
Zmiana
w okresie
2000/2013
%
0,0
0,0
0,0
7,0
-2,0
0,0
2,0
1,0
0,0
5,0
2,0
1,5
2,0
3,0
0,0
4,0
3,0
3,0
1,0
6,0
5,0
-3,0
1,0
0,0
2,0
2,5
1,0
1,8
-
4,0
Wielka Brytania
Wochy
Bugaria
Szwecja
10
9
5
6/12
6/13
Portugalia
-
7
6/12
9/13,5
6
8
6,5/13
5,5/7
9/13
-
6/12
10
Stawki obnione
Niemcy
3,0
4,0
Hiszpania
Luxemburg
-
Grecja
4,8
2,1
Francja
Irlandia
-
Finlandia
-
-
Dania
Holandia
-
Belgia
Austria
Kraje
Stawki obnione
poniej <5%
[0 do 5%)
-
21
20
20
25
23
19
15
23
19
18
23
19,6
23
25
21
20
Stawki
podstawowe
4/10
20
0/20
12/25
6/13/23
7/19
3
0/4,8/13,5/23
6
4/8
13
5,5/7/19,6
13
25
6/12/21
Stawki na artykuy
ywnociowe
10
Tabela A4. Stawki VAT i akcyzy na produkty ywnociowe w krajach
Unii Europejskiej (stan na dzie 1.04.2013), (%)
alkohol 5373,19
euro/hl
wino 265,56 euro/hl
piwo 2,35 euro/hl
alkohol 562,43 euro/hl
wino 0 euro/hl
wino 0 euro/hl,
piwo, 0,748 euro/hl
wino 0 euro/hl
wino 0 euro/hl
Akcyza na produkty
ywnociowe
wino 0 euro/hl
0
5/9
10
8,5
5/18
5/8
14
9
5/9
12
5/7
5/8
24
20
20
27'
17
20
20
21
21
18
23
24
20/10
8,5
18/27
5/17
14
20
21
21/12
0
5/8/23
piwo 7,79z/1hl,
wino 158z/1hl,
alkohol 5704z/1hl
cd. tabeli A4
ród
o: opracowanie w
asne na podstawie: Komisja Europejska [2012]; D.Mczyski, Akcyza w prawie Unii Europejskiej i w prawie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó
nocnej, 2008.
Rumunia
Sowacja
Sowenia
Wgry
Cypr
Czechy
Estonia
Litwa
otwa
Malta
Polska
EGZEMPLARZ BEZPATNY
Nak
ad 500 egz.,ark. wyd.
Druk i oprawa: EXPOL W
oc
awek
Download