Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i
advertisement
nr 95 2013 ISBN 978-83-7658-433-1 Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku Mieczysław Gruda Włodzimierz Rembisz Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku Tendencje zmian w światowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji żywności do 2030/2050 roku Autorzy: dr Mieczysław Gruda prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz 2013 Prac zrealizowano w ramach tematu: Analiza uwarunkowa i wyzwa rozwoju sektora rolno-ywnociowego w Polsce na tle tendencji wiatowych, w zadaniu: Szukanie nowej równowagi produkcyjnej w Polsce na tle tendencji wiatowych Celem pracy jest przedstawienie rozwaa teoretycznych zwizanych z równowag produkcyjn i konsumpcyjn w polskim sektorze rolno-ywnociowym na tle tendencji unijnych i wiatowych. Zarysowana zostaa identyfikacja róde powstawania nowych centrów konsumpcji ywnoci. Cz analityczna opracowania powicona jest tendencjom i projekcjom zmian w wiatowej, unijnej i polskiej produkcji i konsumpcji ywnoci do 2030/2050 roku. Sytuacja na wiatowych rynkach ywnociowych ulega i bdzie ulegaa daleko idcym zmianom, std te nasze zainteresowanie analityczne skierowane jest do poszukiwania nowych rynków zbytu dla polskich produktów ywnociowych. Recenzent dr Krzysztof Hofman Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN 978-83-7658-433-1 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (0 22) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl SPIS TRE CI Wstp I. Konkurencyjno w sektorze ywnociowym 7 11 1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci 11 1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego 13 1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki 15 1.4 Konkurencyjno – niebezpieczna obsesja? 18 II. róda powstawania nowych centrów ywnoci 21 2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowanie tempa wzrostu gospodarczego 22 2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada prognostycznych 26 2.3. Podsumowanie 28 III. Narzdzia do prognozowania i modelowania w sektorze ywnociowym 31 3.1. Narzdzia do modelowania makroekonomicznego 31 3.2. Prognozowanie w sektorze rolno-ywnociowym 32 IV. Rynek ywnociowy w Polsce i UE na tle równowag produkcyjnych 39 4.1. Krajowa opcja popytowa na ywno 39 4.2. Polski rynek ywnociowy w UE 46 V. Tendencje zmian w produkcji i konsumpcji ywnoci do 2030/2050 roku. Przesanki dla polskiego rynku ywnociowego 55 5.1. Wzrost produkcji musi wynika z wikszej wydajnoci 60 5.2. Implikacje dla Polski 61 VI. Popyt na ywno do 2020 roku raczej nie wzronie 71 6.1. Popyt na produkty rolnicze 71 6.2. Poda produktów rolniczych 72 VII. wiatowe bezpieczestwo ywnoci 75 7.1. Wzrost popytu na ywno a bezpieczestwo ywnociowe 84 7.2. Bezpieczestwo ywnociowe w Polsce w latach dziesitych 86 7.3. Straty ywnoci 87 Podsumowanie 90 Literatura 91 Aneks tabelaryczny 95 WST P Równowaga jest jednym z najwaniejszych poj ekonomii. Wszystkie ukady zoone, takie jak gospodarka narodowa i wyodrbnione jej sektory, d do równowagi. W kontekcie gospodarczym zwykle mówimy o równowadze dynamicznej. Jej przeciwiestwem jest równowaga statyczna, która jest stanem przejciowym i krótkotrwaym. Istot procesów rozwojowych (wzrostowych) jest równowaga dynamiczna. W tej sytuacji stan równowagi zmienia si w czasie. Kady ukad gospodarczy dy do równowagi, ale de facto na trwae jej nie osiga. Kade zblienie si do równowagi rodzi nowe wyzwania, a te wymagaj nowego spojrzenia. Równowaga ma charakter stacjonarny wówczas, gdy struktura ukadu (liczba elementów i rodzaje sprze) s niezmienne w czasie, nie mog ulega zmianie zasady dziaania ukadu gospodarczego. Równowaga stanowi gówny nurt ekonomii klasycznej i kierunków z niej wyrastajcych. W swoim rozwoju zatoczya ona wielki krg, od „ceny naturalnej” A. Smitha poczwszy, poprzez zmienn „czas” oraz koncepcj równowagi krótkookresowej i dugookresowej A. Marshalla, poprzez statyk porównawcz i nowoczesn teori równowagi ekonomicznej K. Wicksella oraz teori równowagi ogólnej, stabilno równowag oraz równowag konkurencji K.J. Arrowa. W bogatej historii wiatowej myli ekonomicznej takie kwestie, jak ceny i dochodzenie do równowagi nieprzerwanie stanowi centralny punkt zainteresowa ekonomistów. Kwestie równowagi mog by rozpatrywane take na poziomie mikroekonomicznym. Idzie tu o ksztatowanie si relacji technicznych, czy technik wytwarzania, w których wyrównuj si wynagrodzenia czynników wytwórczych z ich produktywnociami kracowymi i przecitnymi. Uksztaltowanie si takich relacji, w istocie zero profit conditions , jest uwarunkowane równowag w sensie równowagi konkurencyjnej. Gdzie ksztatuj si odpowiednie relacje cen produktów (i ich struktura wynikajca z równowagi w sensie ogólnym) do cen czynników wytwórczych. Jest to jednak podejcie kompleksowe. Do analizy w tej pracy bardziej przystaje pojcie równowagi w sensie bilansowym i dynamicznym odnoszone do relacji popytowo podaowych. Mog one by ujmowane wskanikowo1. Odnoszone do siebie mog by wskaniki wzrostu popytu zdeterminowanego zmianami okrelonych wielkoci i wspóczynników, do 1 Najbardziej znanym odniesieniem do sektora rolno-spoywczego takiego ujcia jest praca L. Malassisa, Agriculture and the development proces, The Unesco Press 1975. W Polsce takie ujcie jest w pracy W. Rembisz, Procesy wzrostowe w gospodarce ywnociowej, Zagadnienia teoretyczno-modelowe, PWN, Warszawa 1990. 7 wskaników wzrostu poday równie ksztatowanej przez odpowiednie wielkoci. Moe to by ujcie bardziej bilansowo-ilociowe, gdzie ceny s stale i peni funkcje jedynie agregujce lub ujcie balansowo-wartociowe. W tym drugim ujciu na wskanik zmian wartoci popytu i poday skadaj si indeksy wielkoci i cen produktów. Jest tu wiksze nawizanie do istoty kwestii równowagi i regulacyjnych funkcji rynku. Dla potrzeb bada empirycznych dokonany zosta przegld dostpnych baz danych krajowych i midzynarodowych. Dotychczas wykorzystywane byy zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu krajowym czy te regionalnym. Przygotowana baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana jest na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Przewidywane oczekiwania z tych bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów aplikacyjnych w sensie okrelonych rekomendacji oraz projekcji co do równowag produkcyjnych i rynkowych w sektorze rolno-spoywczym. Przeprowadzone zostao wstpne rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych, czy ujmujc bardziej w kontekcie funkcji produkcji technik wytwarzania, na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W dalszej kolejnoci przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian odnonie równowag na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). Osignicie i utrzymanie równowagi ekonomicznej w kadym ukadzie gospodarczym jest bardzo trudne, z uwagi na ogromn liczb czynników, które oddziauj na popyt i poda na kadym z rynków, wytrcajc je stale z uksztatowanego stanu równowagi. Równowag ekonomiczn, w aspekcie bilansowym, rozpatrywa naley, jako pewn tendencj, model, do którego zmierza gospodarka w wyniku dziaania mechanizmu rynkowego i ekonomicznej polityki pastwa. Ma ona odniesienia krótkookresowe, gdzie czynnikami równowacymi s ceny i wynikajce std wartoci oraz dugookresowe gdzie znaczenie maja wielkoci popytu i poday. Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. W duej mierze wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostat w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów produkcyjnych. Przeprowa- 8 dzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W kolejnym póroczu przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USD – w Polsce w latach 2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi – 34,7%, pochodzenia misnego – 11,1%, pochodzenia mlecznego – 9,2%, wyrobów cukierniczych – 12,5% i owoców – 4,3%. Poda surowców zboowych w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach UE wystpuje wyranie zrónicowana struktura popytu na ywno – od 19,0% do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci pochodzenia zwierzcego (miso – Luksemburg 21,1%, mleko – Holandia 17,4%), za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia – 38,7%, Bugaria 36,6%) . Wysoko ceny na rynku zostaje ustalona samoczynnie w momencie wymiany informacji midzy producentami i konsumentami. Porównanie popytu i poday na jednym wykresie daje obraz rynku, na którym spotkali si sprzedajcy i nabywcy. Oczywicie za tym kryj si mechanizmy wyborów konsumentów i producentów, i sam mechanizm regulacyjny rynku w sensie równowagi ogólnej Walrasa czy zachowania podmiotów w sennie projektowania mechanizmów Hurwicza. Tych kwestii oczywicie w pracy nie ujmujemy. Punkt równowagi – to taki stan, w którym poda danego dobra równa si popytowi. W tej unikalnej sytuacji mamy do czynienia z równowag rynkow, a cena okrelana jest mianem ceny równowagi. Dla kadej innej ceny rónica midzy ofert kupna i sprzeday jest wiksza. Samoistne ustalenie si ceny na rynku przez wyrównanie wielkoci popytu i poday to wanie mechanizm rynkowy, nazywany równowag rynkow. Graficznym obrazem stanu równowagi rynkowej jest punkt równowagi rynkowej, czyli punkt przecicia si krzywej popytu z krzyw poday. Stan równowagi rynkowej wystpuje w gospodarce bardzo rzadko. Przy cenach rynkowych wyszych od ceny równowagi pojawia si nadwyka poday nad popytem, czyli nadwyka rynkowa. Ceny rynkowe nisze od ceny równo9 wagi powoduj powstanie nadwyki popytu nad poda, czyli niedoboru rynkowego. Wystpienie nadwyki rynkowej, bdce rezultatem zwikszenia si poday lub zmniejszenia popytu pod wpywem innych ni cena czynników, uruchamia procesy dostosowawcze. Polegaj one na obnianiu ceny przez sprzedawców, w rezultacie czego rozmiary popytu rosn, a zmniejsza si wielko poday. Proces ten trwa, dopóki nie nastpi ich zrównanie. W wypadku niedoboru rynkowego sprzedawcy podwyszaj cen tak dugo, a zmniejszajca si wielko popytu i rosnca wielko poday doprowadz do ustalenia ceny równowagi. Objania to miedzy innymi model Arrowa-Hurwicza. Analogiczne zasady ksztatowania równowagi rynkowej wystpuj take na innych rynkach. Na rynku pracy rol ceny peni paca (w sensie rynku czynników – wynagrodzenie czynnika pracy), na rynku finansowym stopa procentowa. Po osigniciu równowagi nastpuj na rynku zmiany innych ni cena czynników, które prowadz do kolejnych waha wielkoci popytu i poday. Rynek ustala cen równowagi na nowym poziomie. Analiza prowadzona w pracy otwiera wiele nowych kwestii i wymaga bdzie dalszego pogbienia zarówno w sensie teoretyczno-metodologicznym jak i empirycznym. Podnoszone s kwestie konkurencyjnoci, centrów ywnociowych, równowagi podaowo-popytowe oraz projekcje krótko i dugoterminowe itp. Tak jak ukad rozdziaów w sensie determinant i uwarunkowa oraz machizmów osigania nowych równowag w analizowanym sektorze rolno-spoywczym i jego podsystemu rynku ywnociowego. S one krytycznie omawiane w kontekcie analizy empirycznej rzeczywistych procesów i wielkoci na rynkach rolno-ywnociowych. Aspekt analizy empirycznej dominuje w caej pracy. S to nowe ujcia. 10 I. KONKURENCYJNO W SEKTORZE YWNOCIOWYM Konkurencyjno gospodarki jest dzi czym „naturalnym”, przyjmowanym w sposób oczywisty. Najbardziej znane rankingi konkurencyjnoci przygotowywane przez wiatowe Forum Ekonomiczne i Midzynarodowy Instytut Rozwoju Zarzdzania z Lozanny ukazuj si ju dekad, spotykajc si z duym zainteresowaniem. Pokazuj one jednak przede wszystkim mierniki i rangowanie konkurencyjnoci. Politycy w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej martwi si o konkurencyjno wasnych gospodarek bd te gospodarki caej UE. Na forum unijnym zostaa podjta inicjatywa, zwana Strategi Lizbosk, dziki której gospodarka unijna miaa sta si najbardziej konkurencyjna do 2010 r. Jednak wszystko wskazuje na to, i nie przyniesie ona spodziewanych rezultatów. W istocie nie s w peni rozpoznane mechanizmy konkurencyjnoci zarówno w wymiarze mikroekonomicznym, jak te makroekonomicznym, w tym zwaszcza instytucjonalnym – jako uwarunkowanie. Có takiego wydarzyo si w ostatnich trzech dziesicioleciach, e pojcie konkurencyjnoci gospodarki krajowej tradycyjnie kojarzone ze sfer mikroekonomii zdobyo wielk popularno najpierw w polityce, a z czasem te w nauce (Fagerberg 1996)? Czym jest konkurencyjno gospodarki i czy zainteresowanie konkurencyjnoci, z jakim mamy do czynienia, jest uzasadnione? W istocie zawsze konkurencyjno bya istot regulacji rynkowej. Czy teraz wymagane s specjalne rozwizania instytucjonalne w tym regulacje i transfery by ten proces wspomaga, jakby wpywa na wybory producentów niejako komplementarnie do ich racjonalnoci, jak to odnosi do konkurencyjnoci sektorowej i midzynarodowej. To ma odniesienia dla polityki rolnej. Te kwestie s przedmiotem analizy w zakresie konkurencyjnoci2. 1.1. Wzrost zainteresowania konkurencyjnoci Zainteresowanie konkurencyjnoci w skali makro rozpoczo si na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych XX w., kiedy to skoczy si okres powojennej prosperity i gospodarki krajów kapitalistycznych wkroczyy w faz perturbacji ekonomicznych. Symptomy wzrostu ogranicze strukturalnych zaobserwowano w tych krajach ju w drugiej poowie lat szedziesitych. 2 M.Gruda, W.Rembisz, Proces dochodzenia do równowag i ich stabilno na konkurencyjnym rynku. Zaleno miedzy dynamik cen,, popytem na produkty i ich poda, XLII KZM Zakopane 2013, s.2. 11 Ale punktami zwrotnymi w gospodarce wiatowej byy niewtpliwie dwa wydarzenia z pierwszej poowy lat siedemdziesitych: kryzys walutowy i ostateczne zaamanie si systemu z Bretton Woods oraz kryzys paliwowo-energetyczny. Przyczyniy si one znaczco do pojawienia si od dawna niespotykanych negatywnych zjawisk: inflacji i bezrobocia. Splot tych wydarze sprawi, i zaczto podnosi potrzeb realizacji polityki przemysowej jako kompleksowego i samodzielnego obszaru dziaa pastwa. Wanie w ramach polityki przemysowej zaczto postulowa dziaania majce na celu podniesienie konkurencyjnoci wybranych gazi przemysu i tworzenie konkurencyjnych struktur gospodarczych. Oficjalnie polityka przemysowa jako forma interwencji zostaa uznana w raporcie Organizacji Wspópracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w 1975 r. Do powstania swoistej mody na uywanie czy wrcz naduywanie pojcia konkurencyjnoci przyczyniy si analizy róde i skutków midzynarodowej ekspansji japoskiej gospodarki, zwaszcza dla gospodarki amerykaskiej. Towarzyszce temu problemy gospodarki amerykaskiej stymuloway badania nad przyczynami takiego stanu. Doszukiwano si ich przede wszystkim w polityce rzdu Japonii, w tym jego pomocy dla przemysu, co znieksztacao warunki midzynarodowej konkurencji na korzy japoskich towarów. W Stanach Zjednoczonych powoano nawet Prezydenck Komisj ds. Konkurencyjnoci Amerykaskiego Przemysu, grupujc przedstawicieli zwizków zawodowych, nauki, biznesu oraz polityki. Wydarzeniom tym towarzyszyy zmiany w gospodarce wiatowej, które tworzyy korzystny klimat do rozwoju bada nad konkurencyjnoci midzynarodow. Byo to obnianie barier w handlu midzynarodowym (w ramach multilateralnych negocjacji oraz porozumie regionalnych i bilateralnych o wolnym handlu) i przepywie kapitau, dziaalno korporacji transnarodowych oraz rewolucja informacyjna i telekomunikacyjna. Przyczyniy si one do tego, e od poowy lat osiemdziesitych znacznego przyspieszenia i intensyfikacji nabray procesy globalizacji, internacjonalizacji gospodarki wiatowej, a wic coraz bliszego, realnego scalania gospodarek narodowych. Przejawiaj si one gównie w dynamicznym wzrocie przepywów towarów i usug, zagranicznych inwestycji bezporednich, technologii, globalizacji rynków finansowych oraz zmianach w organizacji midzynarodowej produkcji i funkcjonowaniu midzynarodowego biznesu3. 3 Por. A. Budnikowski, MiĊdzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2001, s. 18; B. Liberska, Globalizacja gospodarki wiatowej nowy regionalizm, „Ekonomista” 2001, nr 6, 731. 12 Zainteresowanie konkurencyjnoci, najpierw w ramach polityki przemysowej, a póniej ju jako osobnego nurtu bada, zrodzio si jak si wydaje z tego, e tradycyjne podejcia do wzrostu i rozwoju, zarówno neoklasyczne, jak i keynesowskie, okazay si niewystarczajce. W warunkach rosncego bezrobocia, dekoniunktury, inflacji oraz postpujcej liberalizacji gospodarki wiatowej powstaa potrzeba nowej strategii rozwoju. Koncepcja konkurencyjnoci bya jedn z odpowiedzi na t potrzeb. 1.2. Luki teorii wzrostu gospodarczego Mona zada pytanie, dlaczego zaczto mówi o konkurencyjnoci gospodarki zamiast zajmowa si analiz czynników wzrostu gospodarczego (modelami wzrostu)? Teorie wzrostu moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy: tradycyjne i nowe4. Wikszo tradycyjnych modeli jest rozwiniciem modelu Roberta Solowa z 1956 r. Model ten koncentruje si na czterech zmiennych: produkcie, czynniku kapitau, czynniku pracy oraz efektywnoci (wydajnoci) czynnika pracy ( w wersji per capita). W kadym punkcie czasu gospodarka dysponuje pewnym zasobem czynnika kapitau, siy roboczej (czynnika pracy) oraz wiedzy, i czy je ze sob w celu wytwarzania produktu. Jest to zaoenie definiujce zwizane z istnieniem okrelonej funkcji produkcji. W modelu Solowa przyjto zaoenie, e proces akumulacji kapitau podlega prawu malejcych przychodów. Bez wzgldu na punkt wyjcia gospodarka zmierza w kierunku cieki zrównowaonego wzrostu, czyli sytuacji, w której kada zmienna modelu ronie w staym tempie5. Na ciece wzrostu zrównowaonego stopa wzrostu produktu 4 W literaturze stosuje si te inne podziay teorii, czy bardziej precyzyjnie ujmujc modeli wzrostu gospodarczego, jak np. modele neoklasyczne (w tym model Solowa i jego modyfikacje np. model Mankowa D.Romera, Weila) oraz modele wzrostu endogenicznego (modele Lucasa, P.M.Romera, Barro), keynsowskie modele wzrostu (Harrorda, Domara, Kaldora) modele optymalnego sterowania (Ramseya), a take inne nie poddajce si prostej klasyfikacji jak np. model Kaleckiego i inne. Por. T. Tokarski, Matematyczne modele wzrostu gospodarczego, Wyd. UJ, 2009 oraz B. Samojlik, Teorie wzrostu gospodarczego, modele agregatowe w literaturze z zachodniej, SGPiS, Warszawa 1974. W odniesieniu do rolnictwa najbardziej znane sformalizowane modele wzrostu typu neoklasycznego to modele Jorgensona oraz Besourupa oraz Hayami-Ruttana oraz wczeniejsze np. Feia i Ranisa: por. W. Rembisz, Mikro i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja Press&It, Warszwa 2008. 5 W modelu neoklasycznym opartym na funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa zrównowaony wzrost ma swoje gbsze podstawy mikroekonomiczne, co wyraa si w tym, e wynagrodzenia czynników produkcji zmieniaj si tak samo jak ich produkcyjnoci kracowe, czyli inaczej relacje cenowe czynników wytwórczych zmieniaj si odwrotnie do zmian ich pro- 13 na pracownika jest wyznaczana wycznie przez stop postpu technicznego (wczeniejszy model R. Harroda i E.D. Domara wiza wzrost produkcji przede wszystkim z tworzeniem kapitau (inwestycjami)). Model ten nie wyjania jednak, jakie siy ekonomiczne i jakie rodzaje polityki ksztatuj to ródo wzrostu. Prób przezwycienia saboci neoklasycznych teorii wzrostu, które nie rozwizuj podstawowych problemów wzrostu gospodarczego (tzn. nie tumacz ani dugookresowego wzrostu, ani midzynarodowych rozpitoci w dochodzie), jest teoria wzrostu endogenicznego, zwana te now teori wzrostu. Dla rozwoju tej teorii silny impuls day prace Paula Romera i Roberta Lucasa z poowy lat osiemdziesitych. Przedstawiciele tego nurtu odnieli si krytycznie do traktowania postpu technicznego jako egzogenicznego czynnika wzrostu. Istot modeli powstaych w ramach nowej teorii oddaje równanie Y = AK, gdzie A – wyraenie reprezentujce czynniki wpywajce na postp techniczny, K – kapita rzeczowy i ludzki. W myl teorii wzrostu endogenicznego aden z tych czynników nie jest egzogeniczny oba s ksztatowane przez decyzje i dziaania podmiotów gospodarczych i rzdów. Wzrost gospodarczy nie jest wic dany z zewntrz6, a w dugookresowym jego procesie wan rol odgrywaj inwestycje w kapita ludzki (rozwój wiedzy i dowiadczenia). Uwzgldnienie wiedzy w funkcji produkcji pozwala przede wszystkim uchyli zaoenie o malejcych przychodach7. W nowych modelach znacznie wiksze jest pole do bada nad zwizkiem midzy polityk ekonomiczn a dugookresowym wzrostem gospodarczym. Waciwa polityka makroekonomiczna rzdu, suca szybkiemu wzrostowi skumulowanego kapitau fizycznego, ludzkiego oraz kapitau wiedzy prowadzi do przyspieszenia tempa wzrostu8. dukcyjnoci kracowych, co wyznacza równowag producentów i caych sektorów gospodarki jako ich zbiorów. W modelu Domara kwestia zrównowaonego wzrostu jest odnoszona do relacji oszczdnoci i inwestycji ich wielkoci przyrostowych oraz przyrostu dochodu narodowego przy danym zatrudnieniu. Jeszcze inaczej to si ujmuje w modelu Harrodra-Domara. 6 Precyzyjniej ujmujc czynniki czy róda wzrostu gospodarczego nie s dane z zewntrz, tymczasem, najpopularniejszy wydaje si model wzrostu Hayami-Ruttana, istot wspóczesnego wzrostu gospodarczego upatruje w indukowanych z zewntrz innowacji prowadzcych do postpu technicznego czyli poprawy efektywnoci gospodarowania w rolnictwie, por. W. Rbisz, Mikro- i makroekonomiczne…, op.cit. 7 W. Nowak, G ówne kierunki modeli endogenicznego wzrostu gospodarczego, Ekonomia 11, Wyd. UW, Wrocaw 2003, s. 23-44. 8 To te w istocie byo ujmowane w neoklasycznych modelach wzrostu opartych na konstrukcji funkcji produkcji albo poprzez uchylanie zaoenia o jednorodnoci stopnia pierwszego lub w skadniku resztkowym jak u Solowa, gdzie ujawnia si wpyw rozwiza instytucjonalnych szeroko rozumianych jako ródo wzrostu poza ujtymi w funkcji zmianami materialnych czynników wytwórczych. 14 Zasadnicze pytanie dotyczce tych teorii jest jednak nastpujce: czy przyczyniaj si one w dostatecznym stopniu do wyjanienia przyczyn rozwoju gospodarczego poszczególnych pastw? Zdaniem Marka Blauga9 nie. Modele te zajmuj si przede wszystkim wzrostem zrównowaonym. „Tymczasem, mówic bez ogródek: nigdy nie zaobserwowano, aby w jakiejkolwiek gospodarce trwa proces zrównowaonego wzrostu. [...] Jeli nie istnieje jakikolwiek zwizek pomidzy ciek wzrostu zrównowaonego, a historycznym dowiadczeniem rzeczywistego rozwoju gospodarczego, nie jest atwo dostrzec, w jaki sposób teoria wzrostu miaaby uatwi wyjanienie przyczyn wzrostu niezrównowaonego lub przyczyni si do ustalenia rodków umoliwiajcych zarzdzanie gospodark”. Teorie wzrostu jak si niekiedy sdzi s niewystarczajcym narzdziem wyjaniajcym przyczyny rozwoju gospodarki otwartej. Taka analiza musiaaby uwzgldni istot zmian systemowych, wpyw globalizacji i integracji oraz rol korporacji transnarodowych w tworzeniu nowej struktury gospodarki i nowych mechanizmów jej funkcjonowania. S to nowe kwestie i zjawiska nie uwzgldniane we wczeniej wyprowadzanych modelach wzrostu. Nastpuj jednak modyfikacje tych modeli w dostosowywaniu nowych wyzwa, do globalnych uwarunkowa koniunkturalnych, zoonoci zalenoci, niekiedy s nazbyt formalizowane10. W efekcie, gdy nie ujte s te nowe kwestie, teorie wzrostu nie day politykom wystarczajcych wytycznych do podejmowania biecych decyzji11. 1.3. Rozwój pojcia midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki Podstawowym problemem, z jakim stykamy si, gdy zajmujemy si konkurencyjnoci gospodarki krajowej, jest trudno okrelenia, co tak naprawd ona oznacza, sprawiajc, e nie ma jednoznacznych jej definicji. Jedn z przyczyn jest fakt, i konkurencyjno gospodarki krajowej jest pojciem zarówno wzgldnym, jak i subiektywnym. W miar upywu czasu róne znaczenie 9 M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 344-345. T. Tokarski, Matematyczne…, op. cit. oraz np. A. Jakimowicz, Od Keynesa do teorii chaosu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003; modele Godwina, Smithiesa, von Bertaanffy, Zemana. 11 Wynikao to te z niedostatecznej znajomoci tych teorii nie tylko wród polityków, co jest oczywicie usprawiedliwione i nikt tego nie wymaga, ale przede wszystkim wród ich doradców ekonomicznych, bowiem na salony polityczne wchodzi gównie ekonomia gazetowa i powierzchniowa a nie solidna ekonomia akademicka z natury trudna i zoona take w kontekcie uywanego jzyka i formalizacji wywodów. 10 15 przywizuje si do poszczególnych czynników konkurencyjnoci w krajach o rónych poziomach rozwoju. Pocztkowo zainteresowanie konkurencyjnoci sprowadzao si do wyników handlu zagranicznego. B. Balassa ju w 1964 r. pisa: „moemy powiedzie, e kraj sta si bardziej lub mniej konkurencyjny, jeeli na skutek zmiany relacji koszt cena (cost-and-price developments) lub innych czynników, jego zdolno do sprzeday na rynkach zagranicznym i krajowym poprawia si lub pogorszya”. Eksperci z komisji Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) (1983 r.), analizujc konkurencyjno przemysu Wspólnoty, stwierdzili: „winnimy przyj za definicj konkurencyjnoci po prostu zdolno do sprostania konkurencji midzynarodowej, a miar tej konkurencyjnoci, przynajmniej w pierwszej ocenie, powinna by akceptacja naszych wyrobów przemysowych na rynku". W kolejnym za raporcie EWG (1985 r.) stwierdza si, e „przemysowa konkurencyjno krajów zaley od ich zdolnoci do zachowania równowagi na rynku krajowym midzy importem a produkcj krajow, która to równowaga jest w zgodzie z efektami uzyskanymi w eksporcie”12. W definicjach tych podkrela si krótkookresowy wymiar konkurencyjnoci, koncentrujc si na zmianach w bilansie wymiany handlowej i analizie ex post udziaów rynkowych. Brakuje w tych definicjach zwrócenia uwagi na gbszy wymiar konkurencyjnoci, czyli jako relacji z otoczeniem zewntrznym, efektywne wykorzystanie zasobów czynników produkcji oraz kierunki zmian strukturalnych w gospodarce13. Te niektóre kwestie s w istocie dobrze znane w ekonomii gównego nurtu zwaszcza w ujciu neoklasycznym, gdzie mechanizm konkurencyjnoci zwizany jest zdeniem producentów do równowagi14, w sensie finansowania wynagrodze (cen) czynników przez ich produktywnoci i wystpowanie zysków nadzwyczajnych. 12 W. Biekowski, i in., Czynniki i miary miĊdzynarodowej konkurencyjnoci gospodarek w kontekcie globalizacji – wstĊpne wyniki bada, SGH, Nr 284, Warszawa 2008, s. 24. 13 Ibidem, s. 24-25 14 W sensie takim, e finansowanie wynagrodze czynników, niekoniecznie przy tym wynagrodzenia, musi by równe cenie czynnika na rynku, musi by nisze ni punkt przecicia produktywnoci przecitnej i kracowej, i wystpuj zyski nadzwyczajne. Wtedy przychody jednostkowe (wynikajce z wielkoci sprzeday i cen) s wysze ni koszty jednostkowe (wynikajce z zastosowania czynnika i jego wynagrodzenia przy danej jego produkcyjnoci). Wane jest tu, czy tak rozumiana konkurencyjno wynika z wyszej produktywnoci czynnika (w istocie relacji produktu do czynnika), czy z niszego wynagrodzenia czynnika wynika jego cena na rynku czynników. Najczciej i w relatywnie krótszych okresach wysz konkurencyjno uzyskuje si z tego drugiego róda: vide Chiny, ale te i nasze rolnictwo i sektor rolno-spoywczy. 16 Autorzy wspomnianej Prezydenckiej Komisji ds. Konkurencyjnoci Amerykaskiego Przemysu w swym raporcie z 1985 r. stwierdzili, e „konkurencyjno jest to stan (kondycja) gospodarki, kiedy dany kraj moe w warunkach wolnego i uczciwego rynku produkowa dobra i usugi, które sprostaj wymogom rynku midzynarodowego, a jednoczenie zachowa lub podniesie dochody realne swoich obywateli”15. Definicja Prezydenckiej Komisji zostaa zaakceptowana przez organizacje midzynarodowe, zwaszcza OECD, EWG i wiatowe Forum Ekonomiczne (WEF), i przez wiele lat bya przez nie przytaczana. Zainspirowaa ona badania zmian konkurencyjnoci krajów za pomoc wskaników wzrostu gospodarczego (prowadzone przez m.in. WEF i International Institute for Management Development (IMD)). Istotny wpyw na badania nad konkurencyjnoci gospodarki wywary prace M.E. Portera. Wyprowadza on konkurencyjno z procesu konkurencji midzy podmiotami na rynku krajowym i zagranicznym, i nie wie tej kategorii z wynikami handlu zagranicznego. Wedug niego jedyn znaczc koncepcj konkurencyjnoci na poziomie narodowym jest efektywno produkcji16. Denie do wyjanienia „konkurencyjnoci” na szczeblu ogólnonarodowym jest poszukiwaniem odpowiedzi na niewaciwe pytanie. Waniejsze jest zrozumienie wyznaczników efektywnoci i stopy jej wzrostu. Aby tego dokona, naley skupi uwag nie na gospodarce narodowej jako caoci, ale na konkretnych sektorach gospodarki i ich segmentach. Konkurencyjno tworzy si na poziomie przedsibiorstwa, jednak musz istnie jakie gbsze przyczyny sprawiajce, e dany kraj jest sprzyjajc lokalizacj dla firm konkurujcych w skali midzynarodowej. Porter zwraca uwag, i na powodzenie w konkurencji wpyw maj rónice w narodowych wartociach, kulturze, strukturach gospodarczych, instytucjach i w historii. W latach dziewidziesitych w ramach prowadzonych analiz pojawia si coraz wicej definicji konkurencyjnoci (ch rozszerzenia obszaru analiz o badanie wewntrznych czynników rozwojowych prowadzi do kreowania w zachodniej literaturze terminu national competitiveness zamiast international competitiveness). Du zasug maj w tym organizacje midzynarodowe i instytuty badawcze. Zmienia si definicja sformuowana przez IMD. Wedug autorów World Competitiveness Report 1994 „zdolno konkurencyjna kraju jest rezulta15 Ibidem, s. 28. Biekowski, parafrazujc t definicj napisa, i naley uzna sprostowanie konkurencji w warunkach wolnego i uczciwego handlu kosztem obnienia dochodów obywateli za spadek konkurencyjnoci danej gospodarki. 16 Jak mona domniemywa na efektywno skadaj si produktywnoci zastosowanych w gospodarce (w przedsibiorstwach produkcyjnych, usugowych i handlowych) czynników produkcji w sensie koncepcji funkcji produkcji, zatem nie jest to nowa koncepcja jak mona sdzi. 17 tem przeksztacania zasobów kraju bd ju istniejcych (jak np. zasoby naturalne), bd to wytworzonych (np. infrastruktura, kapita ludzki) dziki procesom (np. produkcji) w wyniki ekonomiczne, które s nastpnie weryfikowane w konkurencji na rynkach midzynarodowych”. W World Competitiyeness Yearbook 1996 konkurencyjno jest zdefiniowana jako „zdolno kraju do tworzenia wartoci dodanej i w ten sposób powikszania bogactwa narodowego poprzez zarzdzanie zasobami i procesami, atrakcyjnoci, agresywnoci, w wymiarze globalnym i lokalnym, i przez integracj tych zalenoci w modelu spoecznogospodarczym”. Autorzy World Competitiyeness Yearbook 2003 definiuj (tzw. definicja akademicka) konkurencyjno krajów jako „ten obszar wiedzy ekonomicznej, który analizuje fakty i polityk, ksztatujce zdolno kraju do tworzenia i zachowania otoczenia, sprzyjajcego tworzeniu wikszej wartoci przez przedsibiorstwa i wikszego dobrobytu mieszkaców”. OECD definiuje konkurencyjno jako „zdolno przedsibiorstw, przemysów, regionów, pastw lub ponadnarodowych obszarów do generowania w wyniku wystawienia na midzynarodow konkurencj, relatywnie wysokich dochodów z czynników produkcji oraz wysokiej stopy zatrudnienia, opartych na trwaych podstawach”. Podobn definicj posuguje si Komisja Europejska w jednym z ostatnich swoich raportów, przyjmujc, e konkurencyjno jest to „zdolno gospodarki do zapewnienia mieszkacom wysokiego i rosncego standardu ycia oraz wysokiego poziomu zatrudnienia, opartych na trwaych podstawach”. W tych definicjach konkurencyjno jest rozumiana gbiej pozwala na uwzgldnienie nie tylko tradycyjnych miar ilociowych, lecz take czynników jakociowych zwizanych ze struktur gospodarki, postpem technicznym czy te funkcjonowaniem rynków produktów i czynników produkcji. W ostatnich latach daje si zauway coraz wiksze zainteresowanie wpywem czynników szerszej natury na konkurencyjno, w tym przede wszystkim otoczenia instytucjonalnego. 1.4. Konkurencyjno niebezpieczna obsesja? Tytu tej czci nawizuje bezporednio do artykuu P. Krugmana opublikowanego w 1994 r. Pogldy tam wyraone wywoay wiele emocji i trwajc do dzi dyskusj wród ekonomistów. Wielu autorów piszcych o midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki odnotowuje, i Krugman sprzeciwi si stosowaniu pojcia konkurencyjnoci na poziomie makroekonomicznym. Uwaa, e taki pogld jest nieuzasadniony. Inna grupa przyznaje, i ogólnie rzecz biorc, Krugman 18 mia racj, natomiast istoty sprawy stara si doj niewielu. Warto si wic zastanowi, o co Krugmanowi tak naprawd chodzio. Gówne tezy Krugmana s nastpujce: po pierwsze, pastwa nie rywalizuj ze sob, tak jak to robi przedsibiorstwa. W przypadku tych drugich wzrost udziau w rynku jednego przedsibiorstwa odbywa si kosztem drugiego, co w skrajnym przypadku moe doprowadzi do bankructwa (wycofania si przedsibiorstwa z rynku). Taka sytuacja nie ma miejsca w odniesieniu do gospodarek krajowych (narodowych), poniewa handel midzynarodowy nie jest gr o sumie zero. Po drugie, wzrost standardu ycia mieszkaców (wynikajcy ze wzrostu produktywnoci czynników w tym gównie wydajnoci czynnika pracy) jest przede wszystkim determinowany wewntrznymi czynnikami krajowymi, a nie walk konkurencyjn na rynkach zagranicznych. Dowodzc swoich racji, Krugman opar si na klasycznym ricardiaskim modelu handlu. Wedug tego ekonomisty wikszo mówicych i piszcych o konkurencyjnoci nie rozumie podstawowej myli wynikajcej z tego modelu. Mona ich okreli jako merkantylistów. Wydaje im si oczywiste, e kraje konkuruj z innymi w ten sam sposób jak przedsibiorstwa, e korzy jednego kraju jest strat innego. Merkantylici wierz, e celem handlu jest zwikszanie eksportu, a jeli s „za” wolnym (ifairl) handlem, to tylko dlatego, e w ramach uk adu moemy zaakceptowa eksport innych krajów, jeli one zaakceptuj nasz17. Co innego wynika z modelu D. Ricardo: celem handlu jest import, nie eksport. Eksport jest cen co musimy wyprodukowa, aby uregulowa nasze zobowizania z tytuu importu. Innymi sowy eksport jest poredni drog „produkowania” importu, któr warto pokona, poniewa jest bardziej wydajna ni produkcja bezporednia. Mona powiedzie, e model ricardiaski implikuje, i nie ma walki konkurencyjnej midzy pastwami i nie ma miejsca na interwencj rzdu, gdy powoduje ona tylko powstawanie strat w wydajnoci. Podmiotem (obiektem) bada konkurencyjnoci jest przedsibiorstwo. Wyania si jednak problem zwizany z wnioskami wynikajcymi z tego modelu, a sprowadzajcy si do nieaktualnoci jego podstawowych zaoe w realnym wiecie. Te zaoenia to m.in.: brak w handlu midzynarodowym jakichkolwiek ogranicze, w tym kosztów transportu i kosztów transakcyjnych; doskonaa konkurencja na wszystkich rynkach; pene wykorzystanie zasobów (pracy jako jedynego czynnika produkcji) i brak ich mobilnoci w skali midzynarodowej. Krugman dostrzega oczywicie uomnoci tradycyjnej teorii handlu, które doprowadziy do powstania w drugiej poowie XX w. tzw. nowych teorii 17 Por. P. Krugman, Making sense of Competitiveness debate, Oxford Review of Economic Policy, 1996, vol. 12, no. 3, s.18. 19 handlu (w tym przede wszystkim strategicznej teorii handlu) dajcych argumenty za interwencj pastwa, ale uwaa, i te teoretyczne moliwoci interwencji pastwa w praktyce mog przynie wicej zego ni dobrego. Czy wobec tego Krugman ma racj, czy zainteresowanie konkurencyjnoci gospodarki krajowej nie ma sensu? Prawd jest, i (jak pisze Misala): „zasada kosztów wzgldnych i jej reinterpretacja w postaci zasady obfitoci zasobów, zwaszcza ujte dynamicznie, zachowuj cigle swoj aktualno w sensie »normatywnym«, tj. jako sposoby osigania korzyci ze specjalizacji i aktywnego uczestnictwa w midzynarodowym podziale pracy. Zasady te warto zatem zna, rozumie i stosowa w praktyce”. Nie wyjaniaj one jednak caej wspóczesnej wymiany handlowej (np. przyczyn handlu wewntrzgaziowego). Naley zauway za E.M. Pluciskim, e „globalizacja procesów gospodarowania oznacza, i procesy racjonalnych wyborów w gospodarce dokonuj si nie tylko przez midzynarodowy handel, ale równie przez midzynarodowe inwestycje, dyfuzj technologii i kooperacj produkcji. [...] Globalizacja [...] prowadzi do tego, e przedsibiorstwa mog dokonywa swobodnego wyboru miejsca alokacji czynników wytwórczych, nie bdc zdanym tylko na obszar wasnego kraju”. W konsekwencji istotnym determinantem wzrostu gospodarczego i standardu ycia w dzisiejszej gospodarce staje si przewaga konkurencyjna (absolutna). *** Zainteresowanie konkurencyjnoci zrodzio si z braku odpowiednich podstaw teoretycznych dla decyzji polityków, dotyczcych realizacji skutecznych dziaa na rzecz rozwoju gospodarczego we wspóczesnych warunkach gospodarki wiatowej. W nastpstwie globalizacji zmieni si charakter i intensywno procesów konkurencji na rynkach midzynarodowych. Konkuruj przedsibiorstwa, ale nie mona abstrahowa od faktu, i np. polityka pastwa jako zasady i regulacje wywiera wpyw m.in. na procesy gospodarcze. Wzrost produktywnoci przedsibiorstw nie jest determinowany w próni (tradycyjna teoria handlu przyja za aksjomat, i kraje róni si i handluj po to, by wykorzysta te rónice). Stopa akumulacji kapitau w kraju, umiejtnoci nabywane przez ludzi oraz sposób wykorzystania kapitau rzeczowego i ludzkiego w produkcji towarów i usug wszystko to wpywa na wzrost produktywnoci. Ale te czynniki s determinowane przez cechy krajowego systemu gospodarczego i w coraz wikszym stopniu przez jako jego wzajemnych relacji ze wiatem zewntrznym. To stymuluje badania konkurencyjnoci gospodarek, ale wydaje si, i zainteresowanie zwizane z konkurencyjnoci ma niewspómiernie may wkad w wyjanianie wspóczesnych procesów gospodarczych (ma mae znaczenie poznawcze). 20 II. RÓDA POWSTAWANIA NOWYCH CENTRÓW YWNOCI W roku 2012 dokonano rozpoznania literatury problemu w zakresie poziomu produkcji i konsumpcji na wiecie oraz identyfikacji powstawania nowych centrów konsumpcji ywnoci. wiatowa produkcja rolnicza (2007) ksztatowaa si na poziomie 2060 mln. ton zbó (o wartoci 2277 mld Int$), za konsumpcja ywnoci bya na poziomie 2197 mld Int$. Przeprowadzona zostaa identyfikacja i analiza ekonomiczna nowego centrum konsumpcji ywnoci w wiecie skadajcego si z piciu duych krajów: Brazylii, Rosji, Indii, Chin i Republiki Poudniowej Afryki. Kraje te cznie (2009r.) produkuj 36,94% wiatowej produkcji rolniczej, za konsumuj 43,16% wiatowych zasobów ywnoci. Na tym rynku konsumpcyjnym niedobór produktów ywnociowych siga 6,22 p.p. wzgldem krajowej produkcji, co stanowi okoo 140 mld Int$. Dla krajów dysponujcych nadwykami podaowymi ywnoci interesujcy powinien by rynek chiski, indyjski i rosyjski. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. Nastpnie przeprowadzono analiz statystyczn rozkadu konsumpcji ywnoci w wiecie w trzech okresach czasowych 2000-2015-2030 z podziaem na 5 grup dziennego spoycia ywnoci w [kcal/mieszkaca/dzie], (<2200, 2200-2500, 2500-2700, 2700-3000 i powyej 3000). W 2000 roku okoo 10% ludnoci na wiecie odywiao si poniej 2200 kcal/dzie, za 42% ludnoci spoywao powyej 3000 kcal/dzie. W 2030 roku nastpi pewna poprawa w wiatowym poziomie wyywienia. W grupie o najniszym odywianiu (<2200 kcal/dzie) znajdzie si okoo 2,5% ludnoci wiata, za spoycie w powyej 3000 kcal/dzie obejmie okoo 53% ludnoci wiata. wiatowe tempo przyrostu ludnoci w latach 2005/2007 2050 ma ksztatowa si na poziomie: wiat – 0,75 % na rok, w krajach rozwijajcych si – 0,88% na rok, w krajach rozwinitych – 0,14% na rok18. Kraje rozwijajce si zamieszkuje 4/5 ludnoci wiata, za tylko 1/5 kraje rozwinite. Wykonany zosta bilans popytu na ywno wedug gównych grup konsumpcji ywnoci, surowców rolniczych, oceny samowystarczalnoci (SSR %), tempa (p.a. %) zmian ludnoci, poday i popytu ywnoci dla piciu poziomów agregacji danych (wiat, kraje rozwijajce si, kraje rozwinite, unia europejska 18 Word Agriculture Towards 2030/2050. An FAO perspective. 21 i Polska). W najbliszym okresie (do 2015 r.) prognozuj si, e na poziomie wiatowym produkcja rolnicza wzgldem roku 2007 bdzie wzrasta redniorocznie na poziomie 1,2%, popyt na ywno na poziomie 1,3%, a przyrost ludnoci na poziomie 1,3%. Dla Polski te same wskaniki i o tych samych warunkach brzegowych ksztatuj si nastpujco: produkcja rolnicza – 1,6%, popyt na ywno – 1,2%, przyrost ludnoci – 0,1%. Do estymacji projekcji wykorzystany zosta szereg statystyczny z lat 1991-2007. Przeprowadzone zostao rozpoznanie w zakresie moliwych do wykorzystania metod i modeli w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach, narzdzi do oceny zmian struktury popytu oraz narzdzi projekcyjnych. W kolejnym póroczu przeprowadzone zostay analizy statystyczne pozwalajce na uaktualnienie wskaników podaowo popytowych a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian w strukturze produktów konsumpcyjnych i na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). Przygotowana zostaa baza danych w zakresie poday produktów rolniczych i konsumpcji ywnoci w oparciu o dane: FADN – Agriculture and Rural Development; EUROSTAT Database, Farm Structure Survey (FSS), Agriculture, Environment and Rural Development; FAOSTAT – Food and Agriculture (production, food supply, food security). 2.1. Stopie powizania ze stref euro a prognozowane tempo wzrostu gospodarczego Negatywny wpyw silnych powiza krajów regionu Europy rodkowoWschodniej (E W) ze stref euro wpyn na obnienie prognoz w ostatnich miesicach. Silna korekta prognoz tempa wzrostu PKB dla strefy euro na 2012 r., jaka miaa miejsce w II poowie 2011 r. (prognozy konsensualne obniyy oczekiwan skal wzrostu go-spodarczego z 1,7% w czerwcu do 0,4% w listopadzie 2011 r.), pocigna za sob wyran weryfikacj prognoz dla krajów E W. Jeszcze w czerwcu prognozy na 2012 r. dla regionu jako caoci wynosiy 3,6%, a w listopadzie zostay obnione do niespena 2%. W przypadku krajów E W redukcja prognoz bya duo wysza ni w krajach wschodzcych w innych regionach wiata. W analogicznym okresie oczekiwania dotyczce wzrostu gospodarczego na 2012 r. dla krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny) ulegy tylko niewielkiej korekcie w dó. 22 Tabela 1. Dugookresowe prognozy wzrostu gospodarczego wiata, wybranych krajów i grup krajów (BRIC) (rednie roczne tempo wzrostu PKB w %) 19942004PwC HSBC EIA/IHS Wyszczególnienie -2003 -2011 (2012(2010(2008(MFW) (MFW) -2050) -2050) -2035) wiat Kraje rozwinite - USA - Japonia - Niemcy Kraje rozwijajce si - Brazylia - Rosja - Indie - Chiny POLSKA 3,4 2,8 3,3 0,9 1,5 4,4 2,5 0,7 6,0 9,4 4,5 3,9 1,6 1,5 0,6 1,4 6,8 4,2 4,4 8,3 10,8 4,2 3,3 2,1 (G7) 2,4 1,5 1,5 4,5 (E7) 3,8 2,4 5,9 4,4 . <3 . 1,6 0,7 1,5 . 3,0 3,9 5,5 5,2 2,9 3,4 2,1 2,5 0,5 . 4,6 4,6 2,6 5,5 5,7 . Modele PwC (zmienne egzogeniczne modelu prognozujcego: si a robocza, kapita ludzki, inwestycje, postĊp techniczny); model HSBC (zmienne egzogeniczne: stabilno monetarna, kapita ludzki, PKB per capita). ród o: J. Chojna, D ugookresowe perspektywy rozwoju gospodarki wiata, MRR 2012. PwC prognozuje zmiany w ukadzie si wiatowych gospodarek do 2032 r. Udzia gospodarek rozwinitych w wiatowym PKB moe spa do 37% w 2032 roku – wynika z szacunków firmy doradczej PwC. W 1992 roku kraje rozwinite wytwarzay okoo 64% wiatowego PKB, podczas gdy obecnie ich udzia w globalnym PKB ksztatuje si na poziomie 50%. Oznacza to, e do 2032 roku gospodarki wschodzce i rozwijajce si mog wytwarza a 63% wiatowego PKB, co bdzie si wizao z ich rosnc rol i coraz wikszym zapotrzebowaniem na energi i zasoby naturalne. Obserwowany trend wzrostowy generuj w ogromnej mierze Chiny, Indie oraz pozostae, szybko rozwijajce si pastwa azjatyckie, których udzia w wiatowym PKB wzrós z 11% w 1992 r. do 26% w roku 2012, a do roku 2032 moe osign okoo 37%. Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce spoza Azji równie powinny w cigu nastpnych dwóch dekad rosn zdecydowanie szybciej ni G7. Obecnie cakowite wiatowe PKB przekracza nieco 80 bln USD czyli realnie dwukrotnie wicej ni dwadziecia lat temu, i okoo poowy wartoci PKB za kolejne dwadziecia lat. Produkcja gospodarek rozwinitych moe by w 2032 roku tylko okoo 2,4 razy wysza ni w 1992 r. 23 „Cho najbardziej rozwinite kraje powinny nadal odgrywa wiodc rol w deniu do osignicia zrównowaonego rozwoju, to jednak dugoterminowe rozwizania dla wiatowych problemów, takich jak zmiany klimatyczne czy zapewnienie biorónorodnoci, przynios jedynie wspólne dziaania gospodarek wschodzcych i rozwijajcych si, w tym krajów BRIC” – podkrela Irena Pichola, lider zespou ds. zrównowaonego rozwoju i odpowiedzialnego biznesu PwC (Pricewaterhouse Coopers). – „ wiatowe zagroenia staj si obecnie coraz czciej przedmiotem obserwacji ze strony midzynarodowych spóek. Przewiduje si, e tania energia, niedostatki zasobów naturalnych, braki wody i zmiany klimatyczne bd si stawa coraz powaniejszymi problemami dla wielu firm w nadchodzcych latach.” Jak wynika z badania PwC „ wiat w 2050 roku”, prezesi spóek uznali tani energi, równo i integracj spoeczn, zrównowaon konsumpcj i niedostatki zasobów naturalnych za trzy najwaniejsze problemy zwizane z rozwojem w 2012 roku. x 87% respondentów twierdzi, e tania energia jest wana dla ich dziaalnoci, a do 2022 r. ta proporcja wzronie do 89%. Znacznie wzronie te liczba respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 39% w 2012 r. do 60% w 2022 r. x 83% ankietowanych firm wskazao równo i integracj spoeczn jako wany element swojej dziaalnoci, do 2022 r. ma to ju by 86% z nich. Istotny wzrost bdziemy obserwowa te w liczbie respondentów, dla których kwestia ta jest bardzo wana, z 26% w 2012 r. do 43% w 2022 r. x 80% firm ocenio, e zrównowaona konsumpcja i niedostatki zasobów naturalnych bd miay istotny wpyw na ich dziaalno, a do 2022 r. ten odsetek wzronie do 84%. x Rosn obawy o to, jak rol bd odgryway w dziaalnoci sprawy niedoborów wody (z 65% do 78% w roku 2022) oraz zmian klimatycznych (z 68% do 78% w roku 2022). „Zgodnie z globalnymi trendami znaczenie polskiej gospodarki w Europie bdzie równie roso, dlatego te szczególne znaczenie w najbliszych latach bd miay wyzwania zwizane z czyst energi. W tej chwili tylko 7% energii wytwarzanej w naszym kraju pochodzi ze róde odnawialnych, a do roku 2020 powinno to by 15%” – wskazuje Mateusz Walewski – PwC. „Podczas pierwszej konferencji w Rio w 1992 r. najbardziej rozwinita cz wiata wytwarzaa 64% wiatowego PKB i oczywistym wydawao si, e kraje te powinny odgrywa wiodc rol w rozwizywaniu globalnych problemów zwizanych ze zrównowaonym rozwojem. Dominowa wówczas pogld, e wiatowe problemy wynikaj w duej mierze z rozwoju gospodarek dojrza- 24 ych i w tym kierunku zmierzay inicjatywy podejmowane po konferencji w Rio, jak np. protokó z Kioto, który koncentrowa si na ograniczeniu emisji dwutlenku wgla przez gospodarki rozwinite” podkrela Irena Pichola. Jednake po znacznym osabieniu wiatowym kryzysem finansowym, a obecnie kryzysem w strefie euro, rozwinite gospodarki nie mog dalej same przewodzi postpowi w tym zakresie – zarówno podczas konferencji Rio+20, jak równie w przyszoci. Chiny, Indie, Brazylia, Rosja i inne gospodarki wschodzce nieco spowolniy, ale wydaje si, e jest to jedynie przejciowa cykliczna korekta. Dugoterminowy model PwC sugeruje, e w cigu nastpnych dwóch dekad prawdopodobnie nadal to one bd dominujcymi graczami w generowaniu wzrostu gospodarczego. Tabela 2. Obecne i przewidywane udziay w wiatowym PKB i tendencje dotyczce wzrostu (wedug Purchasing Power Parities) % wiatowego PKB % realnego wzrostu wiatowego wedug PPP PKB Grupy krajów Narastajco 199220122032 20121992 2012 -2012 -2032 (P) -2032 (rocznie) (rocznie) 51,3 37,8 27,4 2,0 2* 49% G7 12,9 12,3 9,9 3,3 2,5* 64% Inne kraje rozwinite 64,2 50,1 37,3 2,3 2,1 52% Kraje rozwinite* 11,3 26,0 37,1 8,0 5,5* 192% Rozwijajce si w Azji 24,5 23,9 25,6 3,4 4* 119% Inne kraje rozwijajce si 35,8 49,9 62,7 5,3 4.8 157% Kraje rozwijajce si* 100 100 100 3,6 3,6 105% wiat * Na podstawie rednich stóp wzrostu waonych PKB g ównych gospodarek wiata w kadej grupie krajów, zaokrglone do najbliszego pó punktu procentowego na lata 2012-2032 dla unikniĊcia nadmiernej dok adnoci. ród o: IMF World Economic Outlook (kwiecie 2012) dla rzeczywistych danych z 1992 r. i oszacowa na 2012 r.; d ugoterminowy model gospodarczy PwC dla projekcji udzia u w PKB na 2032 r. 25 Tabela 3. Przecitne odchylenia regionalne od krajowej stopy wzrostu w latach 2000-2010 oraz stosowane wagi Symbol województwa DLN KJP LUB LUS OD MA MAZ OPO PDK PDL POM L WI WMZ WLK ZCH Wagi 2000 2001 2002 2003 2004 2005 -1,1 3,6 -1,6 -1,0 -0,1 0,7 -0,5 0,8 -3,5 2,1 -2,1 0,4 -0,2 -1,4 2,2 0,7 2 -2,4 0,1 1,6 -1,8 0,3 -3,4 3,7 -3,3 1,0 3,0 -1,4 -0,2 -2,0 -3,1 -0,4 -2,3 2 1,8 0,0 -0,9 -0,8 1,2 2,0 -1,4 -1,2 -0,5 -0,3 1,8 1,2 1,4 0,5 -2,3 -1,4 2 -0,9 -2,3 0,2 -1,5 1,1 0,3 0,8 -1,8 1,1 -1,9 -1,5 0,0 1,3 3,5 1,0 -3,6 3 -0,6 -0,4 -2,0 3,4 -0,4 -0,6 -2,1 8,6 -1,6 -1,9 -0,8 3,4 -1,2 -1,8 2,7 -2,2 3 1,6 -2,4 -1,5 1,0 0,0 0,0 4,1 -3,6 -1,0 -0,7 0,7 -4,1 -3,2 -1,4 -0,5 0,1 3 2010 1,2 2,0 1,2 0,8 1,2 0,0 3,0 -1,2 -0,5 0,3 1,8 -2,1 -2,0 1,6 2,0 1,2 2 rednia waona -0,2 -1,1 -1,1 -0,3 0,2 -0,2 1,6 -0,7 -0,9 -0,4 -0,4 -0,5 -0,6 -0,4 0,8 -0,3 x ród o: obliczenia w asne oraz Instytut Bada Strukturalnych. 2.2. Ranga konkurencyjnoci polskich regionów w wietle bada prognostycznych Badania prognostyczne wskazay, e najsilniejszym regionem w 2015 r. w Polsce zostanie województwo mazowieckie, osignie blisko dwukrotnie wikszy wskanik ni w caym kraju i trzykrotnie wikszy w porównaniu do regionów najbiedniejszych, np. podkarpackiego. Na drugim miejscu uplasuje si natomiast region wielkopolski, w którym w 2015 r. dochód per capita zwikszy si o 15% PKB w skali caego kraju. Województwo lubelskie osignie najnisze PKB na mieszkaca o okoo 4% rocznie (warto dla caego kraju w 2005 r.). Wedug autora tej pracy, obszary przygraniczne maj najwiksz moliwo do wyrównywania szans rozwojowych w regionach, podregionach oraz podnoszenia stopnia konkurencji. Zatem, jak wskazuj dane statystyczne, regiony przygraniczne zwikszaj wykorzystanie potencjau ekonomicznego tam, gdzie istnieje wikszy przepyw dóbr, osób i kapitau, jednoczenie przyczyniajc si do wzrostu gospodarczego. Niestety, wspomniane zjawisko ma równie cechy ne- 26 gatywne, gdy powstaje tak zwane „wyjaowienie” potencjau regionalnego, które niekorzystnie wpywa na dziedzictwo kulturowe. Kultura odgrywa du rol w tworzeniu wzrostu gospodarczego kraju i stanowi istotny czynnik ksztatujcy potencja intelektualny regionów. Najwikszy obszar intensyfikacji dziaa kulturalnych zanotowano w województwach: maopolskim, mazowieckim oraz podkarpackim. Dowiadczenia wskazuj, e kultura i turystyka przycigaj inwestorów zagranicznych i kreuj dobry wizerunek regionalny. Wiadomo, e rynek pracy w Niemczech zosta otwarty w 2011 r., wobec czego nastpuje migracja ludnoci, której celem nadrzdnym jest poprawa sytuacji bytowej. W 2008 r. do pracy za granic wyjechao najwicej osób z województw: podkarpackiego – okoo 14,7% i opolskiego – 13,7%, natomiast najmniejszy odsetek wyjazdów zanotowano w mazowieckim – 3,5%. Warto zaznaczy, e na wyjazd decyduje si obecnie najwicej ludzi posiadajcych wysze wyksztacenie, odwrotnie ni w ostatnich latach. W perspektywie dugookresowej moe to prowadzi do wyludnienia regionów oraz opónie rozwojowych. Polska charakteryzuje si jednym z najniszych wskaników aktywnoci zawodowej wród krajów Unii Europejskiej. Zasoby siy roboczej cechuje niska mobilno oraz saba struktura popytu i poday na prac wedug kwalifikacji. Warto zatem podkreli, e decydujcym czynnikiem atrakcyjnoci regionu, jak te wysokim stopniem konkurencji jest dobrze wyksztacona modzie, która potrafi pokona trudne bariery gospodarcze, przyczyniajc si do sukcesu kadego regionu. Badacze, zajmujcy si analizami, zgodnie twierdz, e w 2015 r. naley spodziewa si dochodu per capita w wysokoci 120% w stosunku do redniej unijnej. Województwa: wielkopolskie, dolnolskie, lskie do 2015 r. zbli si do granicy 75% wartoci PKB per capita w Unii. Tempo wzrostu miedzy 5 a 5,5% rocznie jest przewidywane dla podregionów: radomskiego i zielonogórskiego. Na pónocy kraju natomiast najszybciej rozwijajcymi si regionami bd: olsztyski i koszaliski. Wród najzamoniejszych podregionów mona wymieni midzy innymi: ciechanowsko-pocki i legnicki. Due wskazania powyej przecitnej krajowej zanotowano w podregionie lskim. Niewtpliwie, omawiane dane i przedstawiona prognoza skaniaj do wielu refleksji na temat planowania i okrelania celów rozwojowych poszczególnych regionów oraz ich wpywu na stopie konkurencji. Pewien wpyw na zrónicowanie regionalne moe mie wykorzystanie rodków z polityki spójnoci UE oraz dopyw kapitau z innych róde. Ostatecznie warto zauway, e aby mówi o sukcesie poszczególnego regionu, naley skoncentrowa si na jego mocnych stronach. Wobec tego, nie ulega wtpliwoci, e podstaw do rozwoju 27 poszczególnego regionu, oprócz wielu zmiennych, moe by np. gruntowna specjalizacja w okrelonej dziedzinie, np. promocja turystyki. Idzik (2000) twierdzi, e turystyka jest integralnym elementem zrównowaonego rozwoju regionu, czcym dziaalno turystyczn z celami ochrony przyrody oraz yciem spoeczno-gospodarczym. Kolejnym wanym kryterium w kwestii podnoszenia konkurencyjnoci regionu jest zastosowanie nowoczesnych narzdzi zarzdzania (np. marketingu terytorialnego), które maj na celu zwikszenie efektywnoci dziaalnoci okrelonego regionu, a co za tym idzie jego konkurencyjnoci. Ponadto, wanym zadaniem stymulujcym dziaania prorozwojowe musi by zatrzymanie modych, zdolnych ludzi, którzy s filarami wzrostu gospodarczego caego kraju, szczególnie poprzez tworzenie rodzimych miejsc pracy. Badania prognostyczne daj jasno do zrozumienia, e procesy rozwojowe oraz podnoszenie konkurencyjnoci to wypadkowa wielu zmiennych czynników, które porednio bd bezporednio decyduj o stopniu i zakresie sukcesu kadego regionu. Podsumowanie Polskie warunki wymuszaj stosowanie szerokiego spektrum dziaa prorozwojowych, które maj na celu zmniejszenie rónic midzyregionalnych, przyczyniajc si do wzrostu gospodarczego kraju. Powysze rozwaania mog da czytelnikowi wiele bodców do zastanowienia si nad trudnym procesem rozwojowym regionu i czynnikami, które decyduj o sukcesie lub porace kadego obszaru. Tylko zespó okrelonych dziaa moe bowiem zniwelowa rónice midzyregionalne, stymulujc podany rozwój, co w ostatecznym rozrachunku pozwoli wygrywa z konkurencj. Przeprowadzona analiza, w której na szczególn uwag zasuguje omówiona prognoza do 2015 r., pozwala na wyodrbnienie zasadniczych wniosków i sformuowanie celów rozwojowych regionu. Sukces gospodarczy Polski jest w znacznym stopniu zjawiskiem regionalnym, a zatem, przewaajca cz dziaa na rzecz poprawy konkurencyjnoci ley po stronie dziaa lokalnej wadzy. Regiony sabiej rozwinite dysponuj znacznie mniejszymi zasobami przewagi konkurencyjnej, dlatego zasuguj na szczególn trosk ze strony potencjalnych inwestorów. Wobec tych rozwaa jasno wynika z prognozy, e województwo mazowieckie z duym prawdopodobiestwem przekroczy unijny dochód na mieszkaca. Zasadniczy wpyw na dziaania prorozwojowe bdzie mie dopyw rodków finansowych z rónych róde (np. rodki spójnoci). Regionami, majcymi oczywisty wpyw na stopie wzrostu gospodarki do 2015 r., bd warszawski i poznaski. Dlatego te nasuwa si pytanie, czy rze- 28 czywicie Wrocaw bdzie w czoówce najsilniej rozwijajcych si regionów, gdy takie scenariusze rysuj analitycy? Na tle tych rozwaa miao mona sformuowa kilka podstawowych wniosków, dotyczcych czynników wspierajcych konkurencyjno regionu oraz zapewniajcych rozwój regionalny. Moemy do nich zaliczy: 1. Lepsze wykorzystanie zasobów regionu stymuluje jego rozwój. 2. Wykorzystanie potencjau kulturowego, turystycznego wzmacnia rozwój regionalny, przycigajc inwestorów. 3. Zapewnienie infrastruktury transportowej wspiera konkurencyjno i zapewnia spójno kraju. 4. Dbao o odpowiedni kapita intelektualny pozwoli na znaczny wzrost gospodarczy kraju. 5. Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych wyrówna zrónicowania regionalne. Tworzenie szlaków komunikacyjnych umoliwia dziaania inwestycyjne. Reasumujc, rozwój regionu oparty jest przede wszystkim na budowaniu pozytywnych relacji pomidzy wadz zarzdzajc i mieszkacami oraz na dobrym wykorzystaniu zasobów naturalnych. Warto take podkreli, e przyznane fundusze rozwojowe, pozyskiwane z rónych róde, powinny przyczyni si do wzrostu rozwoju konkretnego regionu, czyli przede wszystkim sukcesu gospodarczego caego kraju. 29 III. NARZEDZIA DO PROGNOZOWANIA I MODELOWANIA W SEKRORZE YWNOCIOWYM 3.1. Narzdzia do modelowania makroekonomicznego Modelowanie makroekonomiczne czsto wykonywane jest z wykorzystaniem modelu klasy DSGE (Dynamic Stochastic General Equilibrium), który jest strukturalnym modelem ekonomicznym zbudowanym w oparciu o metodologi neoklasyczn. Zachowanie si gospodarki w skali makro jest wynikiem dziaa optymalizujcych, racjonalnych podmiotów ekonomicznych. Model uwzgldnia jednak liczne niedoskonaoci rynku zgodnie z duchem Nowej Szkoy Keynesowskiej w taki sposób, aby by w zgodzie z faktami empirycznymi odnonie zachowania si gospodarki. Dodatkow cech modelu jest szczegóowa analiza dugoterminowa zachowania si gospodarki w ramach modeli wzrostu wewntrznego. Mechanizm wzrostu gospodarczego bazuje na modelu endogenicznego wzrostu opartym na dziaalnoci badawczo-rozwojowej. Oprócz mechanizmu bada i rozwoju rozwaamy te dodatkowe róda wzrostu w postaci akumulacji kapitau ludzkiego oraz infrastruktury. Jednym z podstawowych skadników modelu jest model Realnego Cyklu Koniunkturalnego, zgodnie z którym podstawowym czynnikiem wpywajcym na dynamik realnej czci gospodarki s szoki technologiczne. Cykl koniunkturalny ma charakter stochastyczny, jego gówn przyczyn s szoki podaowe. Istotn rol w modelu peni sektor zagraniczny. Model uwzgldnia czynniki umoliwiajce dugoterminowe odstpstwa od Parytetu Siy Nabywczej, m.in. istnienie sektora dóbr niewymienialnych oraz mechanizmu endogenicznej dyskryminacji cenowej midzy pastwami zwizanej z istnieniem kosztów dystrybucji i transportu. W celu uzyskania odchyle od Parytetu Stopy Procentowej rozwaamy niedoskona integracj rynków finansowych. Do szczegóowo rozwaylimy zachowanie si rynku pracy w ramach teorii poszukiwa i dopasowa. Zakadamy wic, e na rynku pracy istnieje niedoskonao zwizana z istnieniem kosztów utworzenia miejsca pracy zarówno po stronie pracownika (w postaci czasochonnego procesu poszukiwania pracy), jak i pracodawcy (w postaci kosztu utworzenia wakatu). W krótkim okresie pienidz nie jest neutralny w zwizku z istnieniem sztywnoci cenowych i pacowych oraz kosztowego kanau wpywu nominalnej stopy procentowej zwizanej z zaoeniem koniecznoci opacenia czynników produkcji przez firmy zanim produkcja zostanie sprzedana. Model wzrostu zakada, e polityka monetarna jest prowadzona w oparciu o rozszerzon 31 regu Taylora. Po stronie fiskalnej model uwzgldnia finansowanie wydatków publicznych emisj dugu oraz wpywami z podatków PIT, CIT, VAT oraz klin podatkowy. Dochody budetu s przeznaczane na konsumpcj publiczn, obsug zaduenia, transfery oraz wydatki prorozwojowe (infrastruktura, badania i rozwój oraz edukacja). 3.2. Prognozowanie w sektorze rolno-ywnociowym W dziedzinie prognozowania opracowano kilka rónych metod i sposobów podejcia, wspomagajcych firmy i inne podmioty w organizowaniu swojej przyszoci. Metody ilociowe trac na znaczeniu z uwagi na swoje powizanie z danymi z przeszoci, które nie zawsze stanowi wystarczajco wyczerpujc podstaw analizy przyszych tendencji. Z uwagi na wysok nieprzewidywalno przyszych trendów, znaczc popularno zyskay natomiast rozmaite metody oparte na scenariuszach, analizach Delphi, jak równie projekty prognostyczne oparte na pracy zespoów eksperckich i grup roboczych. Naley jednak podkreli, e róne metody su rónym celom i dlatego nie naley w sposób nieuzasadniony podkrela rónic pomidzy nimi. Analiza przyszoci rynku ywnociowego wskazuje na cztery kluczowe obszary zastosowa: x projekcja wielkoci ekonomicznych, spoecznych i rodowiskowych na uytek sektora ywnociowego, x biotechnologi i jej zastosowanie w produkcji ywnoci, x GMO – organizmy modyfikowane genetycznie wykorzystywane w produkcji ywnoci oraz x przysze rozwizania technologiczne. Wszystkie te aspekty powinny zosta uwanie rozpatrzone podczas planowania dziaa prognostycznych. W przeciwnym przypadku istnieje zagroenie, e prognozy i metody zastosowane podczas ich wdraania zostan zinterpretowane na poziomie firmy jako czysto „akademickie niedorzecznoci” i/lub informacje o pomijalnym znaczeniu. Oznaczaoby to, e prognozy pozostan dziaaniami angaujcymi tylko nieliczn grup ekspertów, w których firmy z brany spoywczej i ich personel s wycznie przedmiotem analizy – a nie aktywnymi uczestnikami. 32 Czym jest prognozowanie? Sektor ywnociowy w Europie zmaga si z wielkimi wyzwaniami i w ostatnich kilku latach przeszed znaczce transformacje. Przykady czynników zmian wymieniane w opracowaniach obejmuj segmentacj grup konsumentów, zmiany w podejciu konsumentów do zakupu ywnoci, kwestie zwizane z integralnoci i bezpieczestwem ywnoci, innowacje ywnociowe oraz zastosowanie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w projektach rozwojowych gospodarstw i firm. Te wanie czynniki, wraz z przystpieniem do UE dziesiciu nowych czonków w maju 2004 roku, i nastpnych trzech, tworz niezwykle konkurencyjne i zrónicowane rodowisko, w którym firmy bd musiay uzyska zdolno skuteczniejszej analizy i identyfikacji ogranicze swojej konkurencyjnoci. Prognozowanie zapewnia firmom uyteczne narzdzie analizy swojej przyszoci. Prognozy wykorzystuj róne metody wspomagajce podejmowanie decyzji i suce na przykad przewidywaniu skutków tendencji i ich zmian. Prognozowanie suyo zazwyczaj do oceny zmian technologicznych i ich wpywu, ale jego zastosowanie poszerzyo si znaczco w ostatnich latach. Rozwój ten by w gównej mierze rezultatem obserwacji, w wyniku których w prognozach dotyczcych technologii konieczne okazao si szersze uwzgldnienie czynników ekonomicznych, spoecznych i kulturowych, niezalenie od ograniczonego zakresu samej analizy. Prognozowanie moe by przydatne w szerokim zakresie zastosowa, z uwagi na swoj zdolno wspomagania podejmowania decyzji strategicznych na poziomie kraju, regionu lub firmy. „Prognozy”, „Badania nad Przyszoci”, „Analizy Przyszoci”, „Perspektywy” i „Przewidywania” to ogólne okrelenie analiz multidyscyplinarnych i zwizanych z nimi dziaa zmierzajcych do trzech celów19. Mylenie o przyszoci – Przewidywania, oceny technologii, analizy przyszoci i inne formy prognozowania stanowi próby okrelenia dugoterminowych tendencji i dostosowania, w zalenoci od nich, procesu decyzyjnego. Projekty prognostyczne opracowane w ostatnich latach w Europie maj na celu okrelenie biecych priorytetów badawczych i innowacyjnych na podstawie scenariuszy przyszego rozwoju nauki, technologii, spoeczestwa i gospodarki. 19 Europejski sektor ywnoci: Stan obecny i przysz y. Prognozowanie w europejskim sektorze rolno-spoywczym, European Agro-food, Eurpean Commision, 2012. 33 Dyskusja nad przyszoci – Prognozowanie jest procesem angaujcym rónych uczestników. Mog to by instytucje rzdowe, przemys, jednostki badawcze, organizacje pozarzdowe, itp. Naley zachca do otwartych dyskusji pomidzy uczestnikami procesu, np. w formie grup eksperckich. Ksztatowanie przyszoci – Prognozowanie ma na celu okrelenie moliwego rozwoju sytuacji w przyszoci, zdefiniowanie jej podanego ksztatu oraz opracowanie strategii. Wyniki s zazwyczaj wykorzystywane w procesach decyzyjnych o charakterze publicznym (tj. do okrelania, które projekty badawcze wymagaj finansowania publicznego), ale pomagaj równie samym uczestnikom w opracowaniu i dopasowaniu swojej strategii. Rozpatrywanie, omawianie i ksztatowanie przyszoci jest uwaane dzi za niezbdne, poniewa zoono powiza naukowych, technologicznych i spoecznych, ograniczenie róde finansowania oraz rosnce tempo zmian w nauce i technologiach, narzucaj administracjom pastwowym i innym podmiotom konieczno podejmowania decyzji w zakresie bada i systemów innowacji. Prognozowanie i inne powizane z nim dziaania mobilizuj szerok rzesz uczestników (indywidualnych i instytucjonalnych) do systematycznego zajmowania si i wspólnego mylenia nad moliwociami stawianymi przez przyszo. Przygotowuje si zatem platform, na bazie której moliwe bdzie optymalne wspódziaanie konieczne do osignicia rozwoju i dobrobytu. Prognozy wskazuj moliwoci oferowane przez technologi, wymogi spoeczne, a jednoczenie potrafi zidentyfikowa potencjalne rodki do ich realizacji. Innymi sowy wykraczaj daleko poza czysto technologiczne podejcie, uwzgldniajc szerok gam czynników spoeczno-ekonomicznych. Naley wyranie powiedzie, e prognozowanie to nie przepowiadanie przyszoci, ale rodek pomocny w przeamywaniu ogranicze analiz statycznych wykorzystywanych w obecnej sytuacji. Podstawowe rodzaje prognoz Typy prognoz mog by klasyfikowane równie w zalenoci od celu projektu, tj. od faktu, czy nacisk kadziony jest na kocowy rezultat procesu, czy na proces sam w sobie. W projektach, których celem jest efekt kocowy, uwag przywizuje si do generowanego jako rezultat projektu formalnego wyniku, w postaci np. raportów, list priorytetów i planów dziaa. Wyniki formalne poszczególnych projektów mog róni si od siebie zawartoci: niektóre mog mie posta wizjonersk lub stymulujc (np. scenariusze), inne natomiast (jak 34 rozmaitego rodzaju listy kontrolne) mog mie na celu rozpoczcie bardzo konkretnych i cile zdefiniowanych dziaa. Rezultaty formalne mona równie klasyfikowa w zalenoci od grupy docelowej, do której np. raport ma by w zaoeniu skierowany. Raport adresowany do szerokiej grupy odbiorców róni si od dokumentu opracowanego dla wskiej grupy specjalistów. Poszczególne sposoby podejcia do prognozowania maj równie pewne wspólne cechy: • Prognozy maj szeroki horyzont czasowy, obejmujcy zazwyczaj ponad 10 lat, jakkolwiek w trakcie procesu istnieje równie moliwo generowania informacji odpowiadajcych potrzebom krótkoterminowym. Metody stosowane do sporzdzania prognoz mog by równie wykorzystywane do generowania opracowa rednioterminowych i w planowaniu strategicznym. • Prognozy bior pod uwag kwestie dotyczce wielu sektorów, a zatem proces musi obj zbiór informacji pochodzcych z rónych róde, wykraczajcych poza poszczególne sektory przemysu. • Prognozy opieraj si na wspódziaaniu, co umoliwia skupienie uwagi na zwizkach pomidzy poszczególnymi zjawiskami. • Prognozy wymagaj wymiany informacji i kanaów komunikacyjnych, które powinny funkcjonowa równie po zakoczeniu prac w obrbie projektu. • Prognozy wykorzystuj metody i techniki systematyczne pomagajce w analizie i syntezie informacji zebranych z rónych róde. Prognozy poddaj systematycznej analizie kwestie dugoterminowe, majce wpyw na rozwój biecych dziaa. Projekty prognostyczne powinny obejmowa w koniecznym zakresie wszystkie wymienione wyej elementy. Metody prognozowania W procesie prognozowania powstao kilka rónych metod i sposobów podejcia, które pomagaj rónym podmiotom kierowa swoj wasn przyszoci. Zamieszczony poniej schemat (w oparciu o prezentacj Technology Futures Inc., USA), przedstawia we waciwy sposób ogólny zarys rozmaitych metod i perspektyw wielu rodzajów narzdzi dostpnych w zakresie analizy przyszoci. Poszczególne narzdzia i metody maj swoje zalety i ograniczenia. Aby uzyska wiarygodne rezultaty, naukowcy i inni uytkownicy wykorzystuj zazwyczaj jednoczenie kilka rónych metod i sposobów podejcia. 35 SPOSÓBY POSTRZEGANIA PRZYSZLOCI (Prognozy, projekcje) EKSTRAPOLACJA ANALIZA SCHEMATÓW ANALIZA CELÓW COUNTER PUNCHERS •Analiza tendencji technologicznych •Analiza- Fisher-Pry •Gompertz •Analiza limitu wzrostu •Krzywa nauki • Analiza analogii •Analiza tendencji prekursorskich •Matryce morfologiczne •Modele odbioru •Analiza wpwu •Analiza treci •Analiza uczestników •Analiza patentów •Mapy drogowe •Skanowaie, monitoring, ledzenie •Scenariusze alternatywne •Analiza krzyowa wpywu WSKANIKI INTUICYJNE •Sondae Delphi •Konferencje Grupy Nominalnej •Wywiady strukturalne i niestrukturalne •Analiza konkurencyjnoci ród o: Technology Futures Inc., USA, 2012 Powysza schemat zawiera 5 grup metod prognozowania, z których metody ekstrapolacyjne i analizy schematów s zwizane z prognozami ilociowymi, za counter punchers i wskaniki intuicyjne z prognozami jakociowymi. Metody ekstrapolacyjne i analizy schematu polegaj na prognozowaniu przyszoci na bazie wyestymowanych tendencji z przeszoci. Cz modeli grupy ekstrapolacyjnej polega na budowie modeli matematycznych z wykorzystaniem analiz statystyczno-matematycznych. x Ekstrapolacja • Przekonanie, e przyszo stanowi logiczn kontynuacj przeszoci. • Potne, nieuniknione siy bd prowadzi przyszo w staym, moliwym do przewidzenia kierunku. • Prognozowanie przyszoci: poprzez okrelenie tendencji z przeszoci i ich rozsdn logiczn ekstrapolacj. x Analiza Schematu • Przekonanie, e przyszo bdzie stanowi odzwierciedlenie zdarze z przeszoci. • Potne mechanizmy reakcji spoecznych, wraz z podstawowymi odruchami ludzkimi, doprowadz do powstawania przyszych tendencji w okrelonych cyklach i wedug przewidywalnych schematów. • Prognozowanie przyszoci: poprzez identyfikacj i analiz analogicznych sytuacji z przeszoci i czenie ich z przewidywalnymi przyszymi zdarzeniami. x Analiza Celów • Przekonanie, e przyszo bdzie zdeterminowana przez wiar i dziaania poszczególnych jednostek, organizacji i instytucji. • Przyszo moe si zmieni dziki tym podmiotom. 36 x x • Przyszo moe by zatem zobrazowana poprzez analiz okrelonych i dorozumianych celów poszczególnych decydentów i strategów, poprzez ocen zakresu, w jakim kady z nich moe wpywa na tendencje i zdarzenia oraz poprzez ocen moliwych dugoterminowych rezultatów ich dziaa. Counter Punchers (perforowany licznik) • Przekonanie, e przyszo bdzie zdeterminowana przez seri zdarze i dziaa, które z zasady s nieprzewidzialne i przypadkowe. • Najlepszy sposób radzenia sobie z przyszoci to okrelenie szerokiego zakresu moliwych tendencji i zdarze, poprzez monitorowanie uwarunkowa technologicznych i spoecznych oraz utrzymanie wysokiego stopnia elastycznoci procesu planowania. Wskaniki intuicyjne • Przekonanie, e przyszo bdzie ksztatowana przez zoon kombinacj niemoliwych do powstrzymania tendencji, przypadkowych zdarze oraz dziaa kluczowych osób i instytucji. • Z uwagi na swoj zoono, nie istniej racjonalne techniki, które mona wykorzysta do przewidywania przyszoci. • Najlepsz metod przewidywania przyszych tendencji i zdarze jest zebranie moliwie najwikszej iloci informacji, a nastpnie poleganie na podwiadomym przetwarzaniu informacji przez umys i osobistej intuicji w celu uzyskania uytecznych analiz. Do intersujcych metod prognostycznych naley metoda alternatywnych scenariuszy. Polega ona na integracji pojedynczych prognoz w zestaw zrozumiaych wykonanych opisów moliwego rozwoju przyszoci. Stanowi sposób przedstawiania wielu prognoz w formacie pozwalajcym decydentom powiza skutecznie wpyw kombinacji wszystkich prognoz. Wyniki mog waha si od cile ilociowych do czysto jakociowych, w zalenoci od przedmiotu analizy. Zazwyczaj uywane do wspomagania kierownictwa przy podejmowaniu krytycznych decyzji. Pomimo, e do podjcia decyzji mona wykorzysta pojedynczy scenariusz, zastosowanie serii alternatywnych scenariuszy pozwala kierownictwu uwzgldni fakt, e przyszoci nie mona nigdy przewidzie z cakowit pewnoci i okreli, w jaki sposób uwzgldni w planach odpowiedni elstyczno. Drug czsto uywan metod s modele monte carlo. S to modele komputerowe biorce bezporednio pod uwag fakt, e wszystkie przewidywania przyszych tendencji i wydarze maj zasadniczo probabilistyczny charakter. Model matematyczny okrela kady z kroków w opracowaniu nowej technologii i ich wzajemne wspózalenoci. Prawdopodobiestwu kadego zdarzenia odbywajcego si w róny sposób, oraz dugoci trwania kadego zdarzenia przyporzdkowywane s wartoci liczbowe. Model jest nastpnie wielokrotnie uru37 chamiany, aby okreli prawdopodobiestwo rónych wyników ogólnych. Wyniki modelu s cile ilociowe. Wykorzystywane s one do przewidywania czasów i schematów rozwoju technologii w celu przyporzdkowania odpowiednich zasobów i ledzenia rozwoju nowej technologii. Prognozowanie moe pomóc w zmianach zachodzcych w europejskiej gospodarcze ywnociowej. Na poziomie operacyjnym, due krajowe i regionalne programy prognozowania, podkrelajce rol uczestników, dostarczaj wspóln baz dla grupowania rónych umiejtnoci i punktów widzenia oraz ustalenia wspólnie zaakceptowanej cieki rozwoju. Podczas opracowywania programów rozwojowych na poziomie firmy naley pamita, e kierownictwo powinno by w stanie okreli jasno, jakie dodatkowe korzyci mona osign z dziaa prognostycznych w porównaniu z istniejcymi ju systemami planowania strategicznego. Wprowadzanie prognozowania do systemów planowania strategicznego firm i sieci firm, wymaga jasnego poczenia z innymi pracami rozwojowymi. Wymóg ten jest szczególnie istotny w przypadku maych i rednich firm, które zazwyczaj wykorzystuj wikszo dostpnych zasobów do prowadzenia codziennej dziaalnoci i rozwizywania rutynowych problemów. 38 IV. RYNEK YWNOCIOWY W POLSCE I UE NA TLE RÓWNOWAG PRODUKCYJNYCH 4.1. Krajowa opcja popytowa na ywno Popytowa opcja prognoz dugookresowych wychodzi z przesanek rynkowych. W tym przypadku nie jest najwaniejsze jaki wolumen dóbr jest w stanie zaoferowa rolnictwo i po jakich kosztach (cenach20). Wana jest natomiast odpowied na pytanie: jaki bdzie popyt na te produkty oraz ile rynek bdzie w stanie wchon, przy danych cenach? Trudno prognozowania polega na tym, e nie s znane przysze ukady cen oraz dochodowa elastyczno popytu na ywno. Popyt na ywno: X = f(…) jest wszak w swej podstawie funkcj przyrostu naturalnego ludnoci (N), wielkoci dochodów dyspozycyjnych (D) oraz dochodowej elastycznoci popytu na ywno (ed): X = f ( N , D ed) (1) Zwrómy jednak uwag na to, e ceny rynkowe ywnoci (poza dochodami i innymi czynnikami) przy danym popycie21 zale od jej poday, w zwizku z czym w analizie chonnoci rynku nie moemy abstrahowa od poday, To relacja poda/popyt, a nie sam popyt, wyznacza poziom cen. Opcja popytowa nie pomija wic poday, ale uwzgldnia j porednio, poprzez jej wpyw na poziom cen. Przy danych dochodach konsumentów, wanie ceny w zestawieniu z subiektywn ocena uytecznoci dóbr decyduj o ich popycie. W przypadku opcji popytowej kwesti centraln jest oszacowanie wolumenu produkcji rolniczej, jaki bĊdzie w stanie wch on rynek krajowy i zagraniczny. Chodzi tu zatem o oszacowanie popytu kocowego, który jest sum popytu wewntrznego (spoycie krajowe) oraz eksportu. Kwestia ta zostaa podjta w pracy pt.: Alternatywne scenariusze rozwoju polskiego rolnictwa w okresie d ugim22,. Treci docieka byo tam tempo wzro20 Ceny zasadniczo w warunkach regulacji rynkowej i przy zaoeniu równowagi konkurencyjnej na rynku ywnociowym i racjonalnoci wyboru s wynikiem wyborów konsumentów na podstawie ich oceny uytecznoci dóbr ywnociowych, co powoduje e proces stanowienia cen jest rozdzielny od kosztów ich wytwarzania oraz to ze koszty musza si dostosowywa do cen a nie odwrotnie, w dugich okresach zakadajc racjonalno alokacji ceny (warto ) i koszty (take warto) maja zbliony poziom. 21 Jak wyej. 22 Por. A. Wo, Alternatywne scenariusze rozwoju polskiego rolnictwa w okresie d ugim. IERiG, Warszawa 1995, s. 82-91. 39 stu popytu na ywno (r). Przyjto, e jest ono funkcj: (1) tempa przyrostu naturalnego ludnoci (n); (2) tempa wzrostu realnych dochodów konsumentów (d); (3) dochodowej elastycznoci popytu na ywno (ed); (4) tempa wzrostu /spadku salda eksportu i importu (s)23. Formua na roczne tempo wzrostu popytu przyja nastpujc posta24,25: 23 Por. M. Gruda, Alternatywne cieki rozwoju rolnictwa (podejcie modelowe), IERiG, Warszawa 1996, s.14-16. 24 Najbardziej fundamentalna podstawowa formua tempa zmian popytu na ywo klasyczna i oczywista w swej prostocie mówi, e poziom popytu na ywno w skali makroekonomicznej okrelony jest przez: D D D LK , LD oraz: D LK LD LK LK gdzie: D – popyt (spoycie) na ywno w skali makroekonomicznej (w skali kraju); LK – liczba ludnoci w kraju; LD = przecitne spoycie (popyt w przeliczeniu na jednego mieszkaca). Popyt na ywno w skali kraju jest w oczywisty sposób, okrelony przez liczb ludnoci oraz przez wielko popytu (spoycia – jako punkt wyjcia) w przeliczeniu na jednego mieszkaca. Wynikajce z tego równanie na tempo wzrostu popytu na ywno w skali kraju wynosi wiec: ' D 'LK ' LD 'LK ' LD D LK D L LK LD gdzie: ' D D D – tempo wzrostu (rednio roczne) popytu na ywno w skali kraju (tempo wzrostu cznego popytu na ywno, popyt na ywno); noci; ' LD LD 'LK LK l K – tempo przyrostu lud- L – tempo wzrostu jednostkowego popytu na ywno, w ujciu per capita 'LK ' LD dy do zera, mona zaoy, e tempo wzrostu popytu na LK LD ywno ogóem jest ksztatowane przez dwa oczywiste i niepodwaalne wskaniki: oraz przyjmujc, e: D lK L oraz: L wiec D D przy: e X mx E lK mx E lK mx E r eX 'E X ' I X w zalenoci czy przewaa dynamika eksportu bd importu. EX IX 40 r = n + (d e d) + s. (2) Tempo przyrostu naturalnego ludnoci (n) zostao ustalone na podstawie prognoz demograficznych. Tempo wzrostu dochodów konsumentów (d) zostao oszacowane jako pochodna tempa wzrostu PKB, przy czym przyjo wariant gasncej stopy wzrostu. Wspó czynnik dochodowej elastycznoci popytu na ywno (ed) przyjto na podstawie wyników bada, dopuszczajc niewielki jego spadek jako efekt wzrostu zamonoci spoeczestwa. Tempo zmian salda eksportu i importu ywnoci (s) przyjto na podstawie wyników bada, zakadajc jego wzrost w zwizku z postpujc integracj polskiego rolnictwa z rynkiem wiatowym, Dociekania, o których mowa, doprowadziy do oszacowania temp wzrostu produkcji ywnoci, jak bdzie w stanie wchon rynek (r), w dwu wersjach: optymistycznej i umiarkowanej (tabela 4). Tabela 4. Przewidywane rednie roczne tempo wzrostu produkcji ywnoci (r), jaka bdzie w stanie wchon rynek wewntrzny i zewntrzny w latach 2000-2030, (%) Wersja Wersja Okresy optymistyczna umiarkowana 2000-2010 1,80 1,50 2010-2020 1,85 1,60 2020-2030 1,90 1,70 ród o: obliczenia w asne. Wskaniki te okrelaj faktycznie tempo wzrostu popytu na gotow ywno. Nie jest ono jednak równoznaczne z tempem wzrostu zapotrzebowania na surowce rolnicze czyli nie definiuj równowagi w tym zakresie26. Dla oszacowania te25 To tempo jest okrelone przez sum tempa przyrostu ludnoci ( l K ) oraz iloczynu tempa wzrostu dochodów per capita i warto wspóczynnika dochodowej elastycznoci popytu na produkty ywnociowe ( E ). A take: D lK mx E r eX 'E X 'I X w zalenoci czy przewaa dynamika eksportu bd importu. EX IX W. Rembisz, Mikro i makroekonomiczne podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja Press&It, Warszwa 2008. przy: e X 26 Posikujc si zmiennymi okrelonymi w poprzednim odwoaniu moemy przyj nastpujcy warunek równowagi: EC c R r D Umoliwia ono okrelenie niezbdnego tempa wzrostu cen równowacego wzrost popytu na 41 go ostatniego uwzgldni trzeba dodatkowo wspóczynniki konwersji surowców rolniczych w finalne produkty ywnociowe. Analiza czynnikowa prowadzi do wniosku, e tempo wzrostu popytu na surowce rolnicze bdzie w przyszoci o okoo 0,2 punktu procentowego wysze od tempa wzrostu popytu na ywno. Uwzgldniajc to otrzymujemy interesujce nas tempa wzrostu popytu na surowce rolnicze, jak przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Przewidywane rednie roczne tempo wzrostu produkcji zapotrzebowania (popytu) na surowce rolnicze w latach 2000-2030 (%) Wersja Wersja Okresy optymistyczna umiarkowana 2000-2010 1,90 1,50 2010-2020 1,80 1,45 2020-2030 1,50 0,90 2010-2030 1,72 1,20 2000-2030 1,65 1,30 ród o: obliczenia w asne. Dla oszacowania wolumenu produktów (surowców) rolniczych, jaki bdzie w stanie wchon rynek wewntrzny i zagraniczny, zna musimy (poza wskanikami tabeli 6) bezwzgldn warto popytu na te surowce w punkcie wyjciowym prognozy. Za tak przyjto wielko produkcji towarowej rolnictwa, która jest najblisza kategorii produkcji, jak jest w stanie wchon rynek27. redni dobra ywnociowe ze wzrostem poday produktów rolniczych, np. przy spadku popytu musz si te obnia ceny produktów rolnych (c R 0 ). Równowacy mechanizm cenowy moemy zapisa nastpujco: r D cR EC O dynamice zmian cen rolnych decyduje w istocie równowaga na rynku finalnym rolno-ywnosciowym przy danej cenowej elastycznoci popytu na ywno. W.Rembisz, Mikro i makro…, op. cit. 27 czne tempo poday finalnych dóbr rolno-spoywczych mona uj jako: S S R r (1 S R ) w Tempo wzrostu poday tych dóbr jest redni waon tempa wzrostu poday produktów rolniczych oraz tempa wzrostu poday usug zwizanych z ich przetwórstwem, dystrybucj. Wagami s udziay surowca rolniczego w cenie produktu (lub w wartoci poday produktów ywnociowych – w ujciu makroekonomicznym). Znaczenie ekonomiczne zmiennych w tym 42 poziom tej produkcji w latach 2005-2009 (w 4 latach poprzedzajcych prognoz) wynosi 40 424 mln z (w cenach staych 2000 roku). Wychodzc z tej wielkoci i uwzgldniajc wskaniki tabeli 6, dochodzimy do wyników jak w tabeli 7. Naley przy tym pamita, e dane te nie obejmuj wewntrznego zuycia produkcyjnego oraz spoycia rodzin wiejskich z produkcji wasnej (autokonsumpcja)28. równaniu jest nastpujce: ( CR R C S R ); CW W C wzrostu poday produktów ywnociowych; rolniczych; 'W W 'R R SW (1 S R ) d – oznacza tempo r – oznacza tempo wzrostu produktów w – oznacza tempo wzrostu poday usug zwizanych z przetwórstwem surowca i handlem produktem ywnociowym. Przy zaoonej w tekcie gównym hipotezie o ograniczonym popycie mamy take: (1 EC ) S R r (1 S R ) w Skoro cenowa elastyczno popytu na dobra rolno-ywnociowe jest ujemna: ( EC 0 ) to mamy, e: ( ! r ), czyli w warunkach ograniczonego wzrostu popytu na dobra ywnociowe, przy wzrocie poday usug zwizanych z przetwarzaniem ywnoci: ( w ! 0 ) typow sytuacj jest, e: ( ! r ), tj. tempo wzrostu popytu na dobra rolno-ywnociowe jest wiksze ni na produkty ywnociowe. Ma to oczywiste implikacje dla wszelkich prognoz i projekcji odnonie rynku rolno-ywnociowego, take w kontekcie analizy prowadzonej w tekcie gównym. W.Rembisz , Mikro- i makroekonomiczne,…, op. cit. atwo jest te ukaza, e skoro: ( 1 h ! 0 ) to i stopa wzrostu poday produktów rolnych, w przyblieniu stopa wzrostu produkcji towarowej, bdzie nisza od tempa wzrostu produkcji kocowej. Ukazuje to ponisze równanie: r (1 h' ) rN rS h' gdzie: r – tempo wzrostu produkcji kocowej rolnictwa; rS – produkcji towarowej, (1 h' ) – udzia spoycia naturalnego w produkcji kocowej, rN – tempo wzrostu spoycia naturalnego, mona tu przyj zaoenie, e ( rN d N ); (1 h) – udzia spoycia naturalnego w cznym popycie na ywno ludnoci rolniczej – per capita; h – udzia spoycia ywnoci zakupywanej w handlu przez ludno rolnicz – per capita; ND d ' N – tempo wzrostu spoycia naturalnego. Powysze równanie jest równowane dla: r h' rS (1 h' )rN które mówi o tym, e tempo wzrostu produkcji kocowej rolnictwa jest waon sum tempa wzrostu produkcji towarowej i tempa zmian spoycia naturalnego. Mona tu przyj zaoenie, ilustrowane dowiadczeniem krajów wysokorozwinitych o skomercjalizowanym rolnictwie, e w miar rozwoju gospodarczego mamy, e (1 h' ) 0 std: ( rS r ), czyli przy 28 43 Przy zaoeniach, jakie omówiono, w roku 2010 oczekiwa moemy 8-10% przyrostu popytu na surowce rolnicze. Do roku 2020 przyrost ten wyniesie okoo 44% w wersji optymistycznej i okoo 34% w wersji umiarkowanej. W cigu caego wierwiecza (2000-2030) liczy naley si z przyrostem zapotrzebowania na surowce rolnicze o okoo 67% w wersji optymistycznej i o 47% w wersji umiarkowanej. Wskaniki te okrelaj w przyblieniu obszar moliwej ekspansji produkcyjnej rolnictwa. Tabela 6. Warto i dynamika produkcji surowców rolniczych w latach 2000-2030 (wedug poziomu cen staych z roku 2000) Warto Wskaniki wzrostu produkcji rynkoweja (2000 = 100) (w mln z) Lata wersja wersja wersja wersja optymiumiarkooptymiumiarkostyczna wana styczna wana 2000 33 491 33 491 100,0 100,0 2010 40 424 38 916 120,7 116,2 2015 44 208 41 830 132,0 124,9 2020 48 328 44 945 144,3 134,2 2025 52 045 47 155 155,4 140,8 2030 56 100 49 400 167,5 147,5 a bez produkcyjnego zuycia wewnĊtrznego i autokonsumpcji. ród o: obliczenia w asne. Jak byo powiedziane, tabela 6 prezentuje szacunek wartoci produkcji rynkowej, a cilej tej, któr przy przyjtych zaoeniach bdzie w stanic wchon rynek. Jeli chcemy zna wielko globalnej lub kocowej produkcji rolniczej, to do wartoci produkcji rynkowej doda musimy wewntrzne zuycie produkcyjne i konsumpcyjne. Oszacowa moemy je przyjmujc za punkt wyjcia relacj techniczno-produkcyjn midzy wolumenem produkcji rynkowej (towarowej) a zuyciem wewntrznym. Na podstawie dostpnych danych statystycznych29 mona ustali: zaniku spoycia naturalnego tempo wzrostu produkcji kocowej jest równe tempu wzrostu produkcji towarowej, poday produktów rolnych bdcych surowcem dla produkcji finalnych dóbr rolno-spoywczych, jak pokazano we wczeniejszych odnonikach. 29 Por. Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, tab. 8(359), s. 359. 44 (1) redni wieloletni warto zuycia poredniego produktów rolnych (z wasnej produkcji) na cele produkcyjne (w latach 1999-2001 wynosia ona 15 496,3 mln z, w cenach biecych); (2) warto spoycia naturalnego osób zamieszkaych w gospodarstwach rolnych (w wymienionych latach wynosia ona 6 603,9 mln z). Znajc te wielkoci moemy ustali interesujc nas relacj: wynosi ona 1,488:1, jako stosunek wolumenu produkcji rynkowej do wolumenu zuycia wewntrznego. Zuycie wewntrzne oraz warto globalnej produkcji rolniczej szacujemy, jak podano w tabeli 7. Tabela 7. Prognoza wartoci rynkowej i globalnej rolnictwa w latach 2000-2030 (wedug poziomu cen staych rolnictwa z roku 2000, w mln z) Warto produkcji Warto zuycia Warto globalrynkowej wewntrznego na rolnictwa Lata wersja wersja wersja wersja wersja wersja 2000 2010 2020 2030 optymistyczna umiarkowana optymistyczna umiarkowana optmistyczna umiarkowana 33 491 40 424 48 328 56 100 33 491 38 916 44 945 49 400 22 494 27 602 35 378 37 675 22 494 28 682 37 051 33 178 55 985 68 026 83 706 93 775 55 985 67 598 81 996 82 578 ród o: obliczenia w asne. Z prognozy naszej wynika, e w latach 1995-2020 wolumen globalnej produkcji rolniczej bdzie wzrasta w tempie 1,65% rednio rocznie w wersji optymistycznej oraz w tempie 1,30% w wersji umiarkowanej, co przy zaoonych ograniczeniach popytowych jawi si jako wskaniki wysokie. Spróbujmy zweryfikowa wyniki obu tu rozwaanych opcji prognostycznych, tj. produkcyjno-podaowej i popytowej30. Przypomnijmy, i zgodnie 30 Podobne podejcie do prognoz zostao zaprezentowano w obszernym studium International Food Policy Research Inslitute, pt.: Population and Food in the Early Twcnty-Firsi Century: Meeting Future Food Demand of an kreasing Population (edit. by Nurul Islam). IFPRI Washinghion, D.C. 1995. Wpierw dokonano prognozy wiatowej produkcji ywnoci (N. Alexandratos). Nastpnie zbadano globalne i regionalne tendencje zmian popytu (D.O. Mitclidl i M.D. Ingco), po czym zestawiono i porównano ze sob wyniki obu tych studiów, formuujc alternatywne projekcje zmian poday i popytu (M. Agcaoili, M.W. Rosengrant). Autorzy studium wyrónili 4 scenariusze, które zakadaj: (1) zwikszenie o 1/5 stopy wzrostu liczby ludnoci do roku 2010, (2) zwikszenie o 15% stopy wzrostu GNP per capita, (3) zmniejszenie o 25% stopy wzrostu plonów, za czym idzie spadek stopy inwestycji w rolnictwie oraz (4) peny liberalizacji handlu rolnego. Stwierdzono, e rónice pomidzy prognozami produkcji i popytu s generalnie niewielkie. 45 z wariantem umiarkowanym prognozy plonów zbó w roku 2010 plony zbó byy wysze o 60% ni w roku 2000. Wedug wariantu pesymistycznego przyrost ten wyniesie 38,9%. Z kolei analiza opcji popytowej sugeruje, i oczekiwa naley przyrostów wartoci globalnej rolnictwa o 33,5% w wersji optymistycznej i o 30,7% w wersji umiarkowanej. W sposób oczywisty nasuwa si konstatacja, e istnieje dua zbieno wyników uzyskanych w opcji popytowej z szacunkiem plonów zbó w wariancie, który nazwalimy pesymistycznym (jest on pesymistyczny w stosunku do bardzo optymistycznego, w wietle obecnej wiedzy. Ta zgodno wyników sugeruje, i w roku 2010 najbardziej prawdopodobny by poziom plonów 38,2 dt, a nie 44,0 dt. Przeprowadzona tu analiza prognostyczna uwiarygodnia przekonanie, e popyt na surowce rolnicze, a zatem i produkcja, któr bdzie w stanie wchon rynek, w latach 1995-2020 wzrasta powinna w tempie 1,80-1,95 rocznie. Tempo to oceniamy jako wysokie i dobrze rokujce dla polskiego rolnictwa. 4.2. Polski rynek ywnociowy w UE Mimo bardzo istotnych zmian w strukturze towarowej polskiego eksportu, polegajcych m.in. na wzrocie udziau produktów wysoko przetworzonych (samochody, czci i podzespoy motoryzacyjne, wyroby przemysu elektronicznego, sprzt AGD itp.), w dalszym cigu jestemy duym eksporterem artykuów rolno-spoywczych. Zwaszcza po wejciu do Unii Europejskiej polskie produkty ywnociowe zyskay bardzo dobr mark na rynkach pozostaych krajów. Std wzrost sprzeday tych artykuów z 3,5 mld euro w pierwszym roku naszego czonkostwa w UE (2004 r.) do ponad 9 mld euro w 2010 r. Jedyna przerwa w tendencji zwykowej pojawia si w kryzysowym 2009 r., kiedy w wikszoci krajów UE nastpi spadek popytu na dobra konsumpcyjne, w tym take artykuy rolno-spoywcze. Tabela 8. Dynamika polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych do pastw UE w latach 2004-2010 Rok Warto eksportu w mln euro 2004 3458,9 2007 6966,7 2008 8072,3 2009 7557,0 2009 9075,8 ród o: obliczenia na podstawie Eurostatu. 46 Zdecydowanie najwaniejszym unijnym odbiorc polskich artykuów rolno-spoywczych s Niemcy. W 2010 r. warto tego eksportu wyniosa blisko 3 mld euro, co stanowio ponad 31% caego naszego wywozu tych produktów do krajów UE. Na drugim miejscu znalaza si Wielka Brytania z udziaem prawie 10%. Awans tego kraju to niewtpliwie efekt duej polskiej emigracji po otwarciu brytyjskiego rynku pracy ju w pierwszym okresie czonkostwa w UE. Trzecim wanym kierunkiem polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych s Czechy. W 2010 r. na ten kraj przypado 8,6% wartoci polskiego wywozu omawianych wyrobów do krajów Unii Europejskiej. Tabela 9. Struktura geograficzna polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych do krajów UE w 2010 r. Kraj Niemcy Wielka Brytania Czechy Holandia Francja Wochy Wgry Sowacja Litwa Dania Rumunia Hiszpania Szwecja Belgia Austria Irlandia otwa Bugaria Finlandia Grecja Estonia Sowenia Portugalia Cypr Malta Luksemburg Razem Warto eksportu w mln euro 2832,4 900,2 776,0 588,9 535,1 516,9 372,2 362,9 276,4 238,4 214,3 206,0 199,6 186,2 168,4 160,1 132,7 99,8 70,1 68,1 62,9 43,5 42,0 13,8 5,1 3,8 9075,8 ród o: obliczenia na podstawie Eurostatu. 47 Udzia w eksporcie do UE, dane w % 31,2 9,9 8,6 6,5 5,9 5,7 4,1 4,0 3,0 2,6 2,4 2,3 2,2 2,1 1,9 1,8 1,5 1,1 0,8 0,8 0,7 0,5 0,5 0,2 0,1 0,1 ok. 100,0 W towarowej strukturze polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych do krajów UE dominuj miso i podroby jadalne. W 2010 r. przypado na nie prawie 19% caego wywozu omawianej grupy towarowej. Na drugiej pozycji znalazy si produkty mleczarskie, jaja ptasie, miód naturalny oraz inne produkty pochodzenia zwierzcego, z udziaem 11,4%, a na trzeciej róne przetwory spoywcze (w tym gównie sosy, buliony, zupy, koncentraty i lody), na które w 2010 r. przypado 8% caego polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych. Tabela 10. Struktura towarowa polskiego eksportu artykuów rolno-spoywczych do pastw UE w 2010 r. Produkt Miso i podroby jadalne Produkty mleczarskie; jaja ptasie; miód naturalny; jadalne produkty pochodzenia zwierzcego, gdzie indziej niewymienione ani niewczone Róne przetwory spoywcze Ryby i skorupiaki, miczaki i pozostae bezkrgowce wodne Przetwory ze zbó, mki, skrobi lub mleka; pieczywa cukiernicze Przetwory z misa, ryb lub skorupiaków, miczaków lub pozostaych bezkrgowców wodnych Warzywa oraz niektóre korzenie i bulwy jadalne Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub pozostaych czci rolin Kakao i przetwory z kakao Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet Owoce i orzechy jadalne; skórki owoców cytrusowych lub melonów Tuszcze i oleje pochodzenia zwierzcego lub rolinnego oraz produkty ich rozkadu; gotowe tuszcze jadalne Cukry i wyroby cukiernicze Zboa Kawa, herbata i przyprawy Nasiona i owoce oleiste; ziarna, nasiona i owoce róne Produkty przemysu mynarskiego; sód; skrobie; inulina; gluten pszenny Razem ród o: obliczenia na podstawie Eurostatu. 48 Warto eksportu Udzia w eksporcie w mln EUR do UE, dane w % 1716,6 18,9 1036,2 11,4 724,7 8,0 620,2 6,8 618,8 6,8 580,6 6,4 576,3 6,3 570,9 6,3 505,3 416,3 5,6 4,6 405,6 4,5 327,2 3,6 262,2 266,6 199,9 2,9 2,9 2,2 196,2 2,2 52,7 0,6 9075,8 100,0 Dokonano rozpoznania w zakresie wykorzystania dostpnych zasobów empirycznych w zakresie niezbdnej statystyki. Do wyznaczania nowych równowag produkcyjnych w rolnictwie polskim wykorzystane zostan zasoby statystyki FAO, ERS USDA oraz Eurostatu w zakresie poday i popytu ywnoci w ujciu regionalnym. Przygotowana zostaa baza danych empirycznych FADN 2004-2009 ukierunkowana na czynnikowe badanie efektywnoci sektora rolniczego Polski. Uzyskane wyniki bada pozwol na maksymalizacj uzyskanych efektów produkcyjnych. Przeprowadzone zostao rozpoznanie moliwych do wykorzystania metod i modeli (CGE, DSGE) w zakresie oceny wpywu nowych technologii produkcyjnych na poziom i struktur poday ywnoci na wybranych rynkach. W nastpnym okresie badawczym przewiduje si m.in. przeprowadzenie analiz statystycznych pozwalajcych na uaktualnienie wskaników (mierników) elastycznociowych podaowo-popytowych oraz substytucyjnych, a take dynamiczn ocen dokonujcych si zmian na wybranych rynkach ywnociowych (lata 1990-2010). W okresie 2000-2010 wiatowa dynamika produkcji rolniczej ksztatowaa si na poziomie 2,51% redniorocznie, za popyt na ywno na poziomie 2,53% (ceny stae, 2004-2006=100). W przypadku rolnictwa polskiego wielkoci te ksztatoway si dla rolnictwa 0,9% w skali roku i 0,6% przy popycie na ywno. Dla krajów UE-27 dynamika ta bya zbliona do zera. Udzia produkcji rolniczej Polski to 7,6% produkcji UE-27 oraz 0,88% wiatowej produkcji rolniczej. Popyt na ywno w wiecie jest wysoce zrónicowany co do iloci, jak i struktury (tab. 13). W Polsce najwicej zuywa si produktów zboowych – 34,7%, produktów cukierniczych 12,5% i misnych – 11,1%. Kraje wysokorozwinite zuywaj znacznie mniej produktów zboowych, za to wicej produktów mlecznych, olei rolinnych oraz owoców i warzyw. Z bada i statystyki Eurostatu (tab. 14) wynika, e w Polsce wydaje si na ywno 31% dochodów ludnoci, przy 13% w Niemczech i 48% w Bugarii i Rumunii. Tabela 11. Warto produkcji rolniczej i produkcji ywnoci w Polsce, krajach UE i w wiecie w latach 2000, 2004, 2010 (mld Int$, ceny stae 20042006) Produkcja rolnicza Produkcja ywnoci 2000 2004 2010 2000 2004 2010 Polska 20,252 20,689 19,923 20,198 20,640 19,871 UE-27 268,870 276,312 261,115 266,832 274,317 259,870 wiat 1 836,0 2 025,5 2 276,8 1 770,6 1 948,2 2 196,9 ród o: opracowanie w asne, dane FAO STAT 2012. 49 Tabela 12. Dynamika produkcji rolniczej i produkcji ywnoci w Polsce, krajach UE i w wiecie w latach 2000, 2004, 2010 (2004-2006=100) Produkcja rolnicza Produkcja ywnoci 2000 2004 2010 2000 2004 2010 Polska 102,03 104,23 100,37 102,05 104,28 100,40 UE-27 100,80 103,59 97,90 100,73 103,55 98,07 wiat 88,84 98,01 110,17 89,05 97,99 110,50 ród o: opracowanie w asne, dane FAO STAT 2012. Z kolei zrónicowanie energetyczne spoywanej ywnoci w krajach UE-27 ksztatuje si na poziomie od 12% do 16% wspóczynnika nierównomiernoci Giniego. Dochodowy wspóczynnik Giniego w Polsce ksztatowa si 2003 roku na poziomie 35%, przy 25% w Danii i 38% w Portugalii. Wielko wskanika nierównomiernoci dochodowej wyznacza poziom wydatków na ywno, tym samym okrela poziom równowagi podaowo-popytowej na surowce rolnicze i ywno. Wedug bada wasnych i statystyki FAO i ERS USDA w Polsce w latach 2005-2007 popyt krajowy na ywno pochodzenia zboowego stanowi 34,7%, pochodzenia misnego 11,1%, pochodzenia mlecznego 9,2%, wyrobów cukierniczych 12,5% i owoców 4,3%. Poda surowców zboowych w Polsce jest prawie samowystarczalna (98,8% w 2007 r.), za poda ywnoci pochodzenia zwierzcego generuje ponad 20% (121,0%) nadwyk. Udzia polskiego sektora ywnociowego stanowi ok. 1,3% produkcji wiatowej, za caa UE-27 dostarcza 12,3% surowców i ywnoci pochodzenia zboowego oraz 16,3% pochodzenia zwierzcego na wiatowy rynek ywnociowy. W krajach UE wystpuje wyranie zrónicowana struktura popytu na ywno, od 19,0% do 38,7% w odniesieniu do ywnoci mcznej i od 7,5% do 21,1% w przypadku ywnoci pochodzenia misnego. Kraje bogatsze spoywaj wicej ywnoci pochodzenia zwierzcego (miso Luksemburg 21,1%, mleko – Holandia 17,4%), za biedniejsze pochodzenia zboowego (Rumunia – 38,7%, Bugaria 36,6%) (FAOSTAT, 2012). 50 Rys. 1. Indeksy produkcji rolniczej w Polsce i UE na tle tendencji wiatowej w okresie 2000-2009, (2004-2006) = 100 115 Q(t)= 85,733e 110 0,0251t 105 100 95 90 85 2000 2001 2002 PL-Q 2003 2004 UE-27Q 2005 2006 WO-Q 2007 2008 2009 Wyk. (WO-Q) ród o: opracowanie w asne, dane FAO STAT 2011. Funkcja produkcji rolniczej rolnictwa wiatowego ma posta: Q(t)=85.733 exp(0.0251t) + ]t , (3) co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo wzrostu produkcji rolniczej ksztatowao si w latach 2000-2009 na poziomie 2,51% i byo ono wysze o 1,65 p.p. ni tempo wzrostu w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian dla rolnictwa w caej UE-27, w tym samym okresie jest na poziomie bliskim zera. Rys. 2. Indeksy popytu na ywno w Polsce, UE i na wiecie w okresie 2000-2009, (2004-2006)=100 (2004-2006) 115 F(t) = 85,826e 110 0,0253t 105 100 95 90 85 2000 2001 2002 PL-F 2003 2004 UE-27F 2005 2006 WO-F ród o: opracowanie w asne, dane FAO STAT 2011. 51 2007 2008 Wyk. (WO-F) 2009 Funkcja popytu na ywno w wiecie przyjmuje posta: Q(t)=85,826 exp(0,0253t) + ]t, (4) co oznacza, e wiatowe rednie roczne tempo popytu ksztatuje si w latach 2000-2009 na poziomie 2,53% i byo wysze o 2,0 p.p. ni tempo wzrostu w polskim rolnictwie. Z kolei tempo zmian popytu na ywno w caej UE-27 tym samym okresie byo na poziomie bliskim zera. Mleko, jaja i ryby Owoce (bez wina) Tuszcze zwierzce Strczkowe Pozostae 12,5 11,1 6,9 9,2 4,3 6,4 0,5 6,0 UE-27 28,0 11,9 11,1 11,3 4,1 12,4 5,8 5,6 0,8 9,0 Miso i podroby 8,5 Oleje rolinne Polska 34,7 Zboowe Ziemniaki i roliny korzeniowe Cukier i produkty Wyszczególnienie Tabela 13. Struktura popytu na ywnoci w Polsce, UE i w wiecie w latach 2005-2007, (%) min 19,0 4,1 6,5 7,5 1,9 7,3 3,7 1,0 0,0 5,9 max 38,7 20,3 15,1 21,1 7,1 17,4 9,2 12,4 1,5 14,9 wiat 64,4 9,6 8,1 5,1 6,9 5,9 2,2 6,6 8,1 ród o: obliczenia w asne. Dane FAO STAT, Rzym 2011. 52 2,1 Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 13 14 46 . 25 14 33 15 15 21 18 13 17 40 17 42 . (%) 1999 1992 2001 1990 1997 1997 2002 2000 1995 1998 1990 1999 1996 2002 2000 2001 2003 12 12 13 12 14 12 13 12 12 12 12 12 12 16 12 13 12 (%) 2000 2000 2003 2005 1996 1997 2004 2000 1995 2000 2000 1999 2000 2004 2004 2007 2004 0,55 0,67 0,04 0,03 0,18 0,45 0,02 0,36 3,84 0,40 1,79 1,09 0,32 0,04 0,06 0,03 0,01 waga (%) 29 33 29 29 26 25 36 27 33 34 35 31 34 36 35 36 29 (%) 1999/2000 1999/2000 . . 2000 1999/2000 2001 1999/2000 1999/2000 1999/2000 . 1999/2000 2000 . 1999/2000 2001 . 59 56 . . 92 51 79 27 58 58 . 57 64 . 48 58 . (%) Tabela 14. Udzia wydatków na ywno oraz wspóczynniki i Giniego dotyczce konsumpcji ywnoci, dochodów ludnoci oraz rozkadu udziau UR w sektorze rolniczym w krajach Unii Europejskiej Nierówno ywieNierówno Udzia wydatków Nierówno niowa zuycia uytkowania na ywno dochodowa energii ziemi Kraj Rok Wspó. Rok Wspó. Rok Udzia Wspó. Rok Wspó. obserwacji udziau obserwacji Giniego obserwacji dochodów Giniego obsrwacji Giniego 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 2003 x x 13 31 23 48 32 22 13 17 23 17 x x 2000 2002 1997 2002 2001 2000 2000 1990 2002 2000 1997/2007 1998 ród o: obliczenia w asne. Dane FAOSTAT, Rzym 2010. wiat Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja W. Brytania Wgry Wochy UE-27 12 13 12 13 19 15 12 12 14 12 13 16 2000 2005 1997 2007 1996 2004 2000 1999 2004 2000 1997/2007 2005 5,27 0,52 0,32 0,13 0,09 0,06 0,73 4,43 0,15 3,09 24,67 100,0 28 35 38 32 26 31 25 36 30 36 32 38 1999/2000 1996 / 02 1999 . . . 1999/2000 1999/2000 . 2000 x x 63 69 75 . . . 32 66 . 80 61 x cd. tabeli 14 V. TENDECJE ZMIAN W PRODUKCJI I KONSUMPCJI YWNOCI DO 2030/2050 ROKU. PRZESANKI DLA POLSKIEGO RYNKU YWNOCIOWGO W tym rozdziale zgodnie z jego tytuem w kontekcie wczeniejszych uwag pokaemy wstpne badania odnonie tendencji co do relacji konsumpcji o produkcji. S to w istocie pewne projekcje wstpne jako materia do dalszych refleksji i bada by nada im charakter prognostyczny. Tabela 15. Spoycie rzeczywiste ywnoci per capita (kcal/osob/dzie) oraz projekcja do 2050 Stan Projekcja Kraj/region 2000-2010 2020 2030 2050 wiat Kraje rozwijajce si Kraje rozwinite Unia Europejska Polska 2772 2620 3360 3456 3394 2860 2740 3390 3500 3437 2960 2860 3430 3530 3466 3070 3000 3490 3590 3525 Tempo zmian w okresie 2010-2050, %/rok 0,23% 0,30% 0.08% 0.08% 0.09% ród o: obliczenia w asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towards 2030/2050. Tabela 16. Produkcja wiatowa, unijna i krajowa ywnoci w 2010 roku (mln t), tempa zmian w okresie 2010-2050 oraz projekcje na lata 2030 i 2050 Produkty wiat 2010 2050 %/rok 6650 9150 0,80 Ludno (mln) 1.Misne 285 455 2. Mleczne1) 780 1256 3. Cukier 228 341 4. Oleje 144,2 282 rolinne 5. Zboowe 2252 3009 Unia Europejska 2010 2050 %/rok 500,4 509,4 0,06 2010 38,3 Polska 2030 %/rok 36,8 1) -0,20 1,30 1,20 1,28 1,46 43,700 156,0 22,217 43,974 70,42 232,3 28,4 62,9 1,20 1,0 0,6 0,9 3,360 4,320 12,218 15,820 1,853 1,952 3,332 1,26 1,3 0,26 1,4 0,85 296,438 459,2 1,10 31,934 40,541 1,20 1) prognoza GUS. ród o: obliczenia w asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towarsds 2030/2050 oraz OECD. 55 Tabela 17. Poda ywnoci w 2010 roku (kg/osob/rok) oraz projekcja na lata 2030 i 2050 Produkty wiat Unia Europejska Polska Ludno (mln) 1.Misne 2. Mleczne 2) 3. Cukier 4. Oleje rolinne 5. Zboowe a) ywno b) ogóem 3) 2010 6650 2030 8309 2010 2030 2050 500,4 516,3 509,4 2010 38,3 2030 36,81) 2050 32,81) 42,8 47,3 49,7 84,80 107,3 138,2 87,10 103,0 121,8 239,3 246,2 262,0 33,1 35,2 37,3 38,80 43,6 52,4 7,20 7,60 5,50 6,58 76,9 189,1 43,50 12,1 98,6 192,0 45,3 15,0 104,8 201,6 48,2 16,4 146,7 327,7 150,3 727,8 144,5 x 128,7 x x x 2050 9150 x x 125,4 549,7 x x x x 1) prognoza GUS, 2) – dane OECD, 3) poda krajowa ogó em na mieszkaca. ród o: obliczenia w asne. Dane FAOSTAT 2013 oraz World Agriculture Towarsds 2030/2050. Rocznik Statystyczny GUS 2012, 804-823. Rysunek 3. Zaleno midzy PKB per capita (w tys. USD PPP) w wybranych krajach UE i wiata a spoyciem wolumenu ywnoci (kg/osob/rok) 56 Tabela 18. Przecitne spoycie ywnoci na 1 osob w Polsce w przeliczeniu na wartoci odywcze w 2010 roku, wedug gospodarstw domowych Wyszczególnienie Gospodarstwa domowe ogóem Warto energetyczna ywnoci, kcal/osob/dzie Biako ogóem (g) - zwierzce (g) - rolinne (g) Gospodarstwa Gospodarstwa domowe domowe pracownicze rolników Gospodarstwo emerytów i rencistów 2340 2191 2512 2681 74 45 27 70 45 25 78 49 29 85 54 31 ród o: Rocznik Statystyczny GUS 2012. Tabela 19. Tendencje zmian w popycie na ywno na wiecie w latach 2010-2050 Wyszczególnienie Poziom wyywienia 2010 2020 2030 2050 Zmiany1,2: (w %) 1 2 3 4 5 6 7 Ludno x 6909 mln 7675 mln 8309 mln 9150 mln 32,5 0,7 r Wariant I 2800 kcal/dzie 7,066 P kcal 7,850 P kcal 8,498 P kcal 9,358 P kcal x Wariant II 2300 kcal/dzie 5,804 P kcal 6,447 P kcal 6,980 P kcal 7,860 P kcal x 4868,3 mln ha 4868,3 mln ha 4920 mln ha 4965 mln ha 5065 mln ha 4,04 0,1 r x 2010 2020 2030 2050 x 1,451 M kcal 1,596 M kcal 1,712 M kcal 1,848 M kcal 27,4 x Popyt na ywno: Wykorzystany obszar UR Roko ywno (M kcal) z 1ha na rok (przy ywieniu 2800 kcal na dzie) Powierzchnia UR (ha) potrzebna do wyywienia 1 osoby na poziomie 2800 kcal/dzie przez rok ywno (M kcal) z 1ha na rok (przy ywieniu 2300 kcal na dzie) 0,71 ha 0,65 ha 0,60 ha 0,55 ha x x 1,192 M kcal 1,310 M kcal 57 1,406 M kcal 1,552 M kcal 0,61 r -24,0 -0,67 r 30,2 0,66 r cd. tabeli 19 Powierzchnia UR 0,84 ha 0,76 ha 0,71 ha (ha) potrzebna do x wyywienia 1 osoby na poziomie 2300 kcal/dzie przez rok 1) tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian; 0,64 ha -23,8 -0.68 r r – redniorocznie, 1 M (mega)=106 , 1G (giga) = 10 9, 1T (tera) = 1012, 1 P (peta) = 1015 . 2300 kcal/osob/dzie – > 0,840 *10 6 kcal/osob/rok; 2800 kcal/osob/dzie – >1,0227*10 6 kcal/osob/rok; ród o: opracowanie w asne. Dane FAOSTAT 2013, UN Department of Economic and Social 2009. Tabela 20. Tendencje zmian w popycie na ywno w Polsce w latach 2010-2050 Wyszczególnienie Poziom wyywienia 2010 2020 2030 2050 Zmiany1,2: (w %) 1 2 3 4 5 6 7 Ludno x 39,036 mln 39,361 mln 38,471 mln 35,013 mln -10,3 -0,27 r Wariant I 3400 kcal/dzie 48,476 T kcal 48,880 T kcal 47,775 T kcal 43,481 T kcal x Wariant II 2500 kcal/dzie 35,645 T kcal 35,942 T kcal 35,129 T kcal 35,972 T kcal x 14,604 mln ha 14,604 mln ha 14,780 mln ha 14,960 mln ha 15,320 mln ha 4,9 0,12 r x 2010 2020 2030 2050 x 3,320 M kcal 3,307 M kcal 3,194 M kcal 2,838 M kcal 70,0 x Popyt na ywno: Wykorzystany obszar UR Roko ywno (M kcal) z 1ha na rok (przy ywieniu 3400kcal na dzie) Powierzchnia UR (ha) potrzebna do wyywienia 1 osoby na poziomie 3400kcal/dzie 0,38 ha 0,33 ha x 1) 0,29 ha 0,38 ha 1,34 r -34,0 -1.0 r tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian; r – redniorocznie; 3400 kcal/osob/dzie – > 1,24185 *106 kcal/osob/rok; 2500 kcal/osob/dzie – >0,913125*106 kcal/osob/rok; ród o: opracowanie w asne. Dane FAOSTAT 2013. 58 Tabela 21. Tendencje zmian w popycie na ywno w krajach UE-28 w latach 2010-2050 Wyszczególnienie Poziom wyywienia 2010 2020 2030 2050 Zmiany: (w %) 1,2 1 2 3 4 5 6 7 Ludno x 498,438 mln 503,728 mln 515,2 mln 492,4 mln -10,3 -0,27 r Wariant I 3500 kcal/dzie 48,476 T kcal 48,880 T kcal 47,775 T kcal 43,481 T kcal x Wariant II 2800 kcal/dzie 35,645 T kcal 35,942 T kcal 35,129 T kcal 35,972 T kcal x 14,604 mln ha 14,604 mln ha 14,780 mln ha 14,960 mln ha 15,320 mln ha 4,9 0,12 r x 2010 2020 2030 2050 x x 3,320 M kcal 3,307 M kcal 3,194 M kcal 2,838 M kcal 1,34 r Popyt na ywno: Wykorzystany obszar UR Roko ywno (M kcal) z 1ha na rok (przy ywieniu 3500kcal na dzie) Powierzchnia UR (ha) potrzebna do wyywienia 1 osoby na poziomie 3500kcal/dzie 0,38 ha 0,33 ha x 1) 0,29 ha 0,38 ha 70,0 -34,0 -1.0 r tempo zmian w latach 2050/2010; 2) rednioroczne tempo zmian; r – redniorocznie; 3500 kcal/osob/dzie – > 1,2784 *106 kcal/osob/rok; 2800 kcal/osob/dzie – >1,0227*106 kcal/osob/rok; ród o: opracowanie w asne. Dane FAOSTAT 2013. 59 Rysunek 4. Grunty orne do wyywienia 1 mieszkaca wiata oraz krajów rozwijajcych si i rozwinitych w latach 1960-2050 World – wiat; developing countries – kraje rozwijajce siĊ; developed countries – kraje rozwiniĊte. ród o: obliczenia w asne. 5.1. Wzrost produkcji musi wynika z wikszej wydajnoci Moliwoci rozszerzania areau upraw s na wiecie ograniczone. Prognozowany wzrost areau ziem uprawnych do 2050 r. wynosi tylko 69 mln ha (mniej ni 5%). Wobec tego wzrost produkcji musi wynika ze wzrostu wydajnoci (produktywnoci czynnika ziemia)31, podobnie jak dziao si przez ostat. Warunkiem definiujcym wielko produkcji rolniczej niezalenie, czy w ukadzie mikro czy makroekonomicznym jest: R R Z Z gdzie: R – wielko produkcji rolniczej ( w cenach staych); Z – obszar uytków rolniczych R – przecitna produktywno jednego hektara uytków rolnych. w hektarach przeliczeniowych; Z Jest to najbardziej zagregowana i uniwersalna relacja produkcji rolnej oraz czynników j okrelajcych. Jest ona prawdziwa w sensie ogólnym, gdy zamiast czynnika ziemia wstawimy czynnik kapitau czy czynnik pracy Jest ona prawdziwa dla kadej z tych kombinacji, czyli relacji produkcji do czynnika ziemia, kapitau czy pracy. Logarytmujc j mamy: 31 60 nie 50 lat. Wzrost wydajnoci bdzie mia zasadnicze znaczenie dla opanowania cen ywnoci w sytuacji coraz trudniejszego dostpu do zasobów. Bdzie te kluczowym czynnikiem redukcji panujcego na wiecie braku bezpieczestwa ywnociowego. W perspektywie rednioterminowej wzrost wydajnoci moe by gównie wynikiem zmniejszenia niedoborów wydajnoci w krajach rozwijajcych si, ale jeden ze scenariuszy sugeruje, e dua cz zwikszonych zbiorów przeznaczanych dotychczas na pasz moe zosta skierowana do produkcji biopaliw. 5.2. Implikacje dla Polski Przewidywany wzrost popytu globalnego produkcji ywnoci ma doprowadzi do wzrostu produkcji i eksportu gównych polskich towarów rolnych. W szczególnoci, realna warto produkcji rolno-spoywczych produktów objtych w niniejsz analiz bdzie 77 procent wysza w 2050 ni w 2010 roku. Oznacza to redni roczny wzrost o 1,3 proc. Najwiksze planowane wzrosty realnej wartoci produkcji (w 2010 r.) s dla misa woowego, pszenicy i mleka, w tym ekwiwalentu mleka produktów mlecznych. Kiedy dochody ludnoci bd rosy to ludzie bd odchodzi od diety skadajcej si gównie z rolin spoywczych odcinkowych (takich jak ry, pszenica, kukurydza, olej rolinny, i roliny strczkowe) do diety, która zawiera wicej ryb, misa, produktów mlecznych i jajek. Ta lepsza dieta dla ludnoci wymaga odpowiedniego karmienia zwierzt. Bydo i owce mog i powinny ln R ln Z ln Q Nastpnie róniczkujc je wzgldem czasu mamy: wR / wt wQ / wt wZ / wt R Q Z gdzie: wQ / wt 'Q wR / wt 'R wZ / wt 'Z q, r, z Q Q R R Z Z Std, w zapisie symboli literowych mamy nastpujce równanie wzrostu produkcji: r zq Tempo wzrostu produkcji rolniczej ( r ) jest tu sum temp zmian (ubytku lub przyrostu zalenie od ujcia mikro czy makro) wykorzystywanych uytków rolnych ( z ) oraz tempa wzrostu produktywnoci ziemi ( q ). W ujciu makroekonomicznym jaki przyjlimy w tej pracy w tekcie gównym z uwagi na to, e najczciej mamy: ( z 0 ) to musi wystpowa odpowiednia substytucja midzy tymi dwoma czynnikami wzrostu produkcji, czyli wzrost oparty na wydajnoci czynnika ziemi. 61 by karmione zboem a w mniejszej iloci trawami. Trzoda, drób i ryby musz by karmione mczk z ziaren biakowych. Jest wic wysoce prawdopodobne, e nastpne 40 lat bdzie wymaga zwikszenia iloci pastwisk i znacznie wysz produkcj zbó paszowych i rolin oleistych w celu spenienia rosncych wymaga dotyczcych wyszego udziau biaka w diecie. Konsekwencje wzrost popytu przedstawione s na rys. 5. Pokazuje on trzy rodki z przeszoci i prawdopodobnie przyszy wzrost popytu na ywno. Wszystkie trzy rodki s kalibrowane maj warto 100 w 1966 roku. Podsumowujc, po prostu mierzy wzrost popytu na ywno z rosncej liczby ludnoci. Jest to dokadna miara popytu na ywno, jeeli na wiecie dieta pozostanie staa na poziomie 1966. Popyt na ywno w 2010 roku (rys. 5) jest ponad 2-krotnie wyszy w stosunku do 1966 roku. Jednym z czynników tego wzrostu jest 2-krotny wzrost ludnoci wiata. Rys. 5. Krzywe wiatowego popytu na ywno, przyrost ludnoci oraz przyrost produkcji zbó paszowych do 2050 r. Population – krzywa ludnoci na wiecie; Calories – krzywa popytu na ywno w wiecie; Feed Grain – krzywa zbó pasz paszowych. Podstaw danych indeksowych jest rok 1966=100. ród o: Iowa AG. Rewiew. 62 Popyt na ywno wzronie prawdopodobnie wicej ni wzrost liczby ludnoci. W 2010 roku dua cz osób na wiecie nie spoywaa odpowiedniej iloci kalorii. Od 1966 do 2010 roku zuycie energetyczne ywnoci per capita wzroso o 23 procent, ze wzgldu na wysze dochody ludnoci i nisze relatywnie wiatowe ceny ywnoci. Wzrost spoycia kalorii na gow, mimo podwojenia wiatowej populacji, jest duym sukcesem gospodarczym wiata, poniewa wikszo ludnoci wiata zuywa dzi (pierwsza dekada dwudziestego pierwszego wieku) odpowiedni ilo kalorii W kolejnych 40 latach przewidywany jest tylko niewielki wzrost konsumpcji per capita w ujciu energetycznym (tabela 19). Jednak wiksza cz kalorii spoycia powinna pochodzi z biaka zwierzcego. Zapotrzebowanie na ywno, mierzone w ekwiwalencie zbó paszowych powinno rosn znacznie szybciej ni przyrost ludnoci lub zuycie kalorii. Popyt na zboa paszowe do 2050 powinien by ponad dwukrotnie wikszy ni ma to miejsce dzi. Do opisu zalenoci popytu na ywno i opisu wzgldnych relacji typu elastycznociowego najlepiej nadaj si takie funkcje jak: logarytmiczno-hiperboliczna, logistyczna, potgowo-wykadnicza, krzywe Tornquista. Zaleno popytowo dochodowa postaci logarytmiczno-hiperbolicznej wyraamy najczciej w nastpujcej postaci funkcyjnej: Ln (y)=a + b/x, w której y oznacza popyt na produkty ywnociowe, za x – dochód . Elastyczno z tej funkcji estymujemy z postaci E(y/x) = b/x. Tabela 22. Funkcje wydatków na gówne produkty ywnociowe oraz elastyczno dochodowa w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2010-2012 (ceny biece) Elastyczno Funkcja R2 Wydatki na ywno El(y/x) wydatków y=f(x) Miso (tusze) Ln y=a + b/x 0,96 0,20 Miso i wdliny . 0,93 0,18 Chleb i przetwory y=2,26x+0,074 0,72 0,12 Mleko i przetwory . 0,89 0,16 Warzywa wiee . 0,92 0,26 Owoce wiee . 0,94 0,30 ywno (ogóem) . 0,95 0,50 y – popyt na ywno; x – dochody osobiste(wydatki); El – elastyczno dochodowa; ród o: obliczenia w asne na podstawie: Dochody i wydatki gospodarstw domowych. Budety gospodarstw domowych GUS. 2011,2012. Moliwe jest te bardziej fundamentalne i teoretyczne podejcie do tej kwestii w nawizaniu do pojcia równowagi ogólnej, co byo punktem wyj63 cia w analizie w tej pracy. Ujcie pokazane w odwoaniu jest niejako syntez uwag, analiz i wniosków formuowanych w kolejnych rozdziaach32. Ujcie to jest ilustrowane przedstawian w tej pracy analiz empiryczn. 32 Równowag na rynku rolno-ywnociowym moe okrela ukad zalenych wzgldem siebie równa róniczkowych: wC wR K ( R W R ) R CR wR R sK wK wL sL G K L wC K CK wC R s s wK wL L L G J CR K L V V wC L CL s s wC R s wK wL K K G K J CR K V V L sL wK K HK ( wC K W K ) CK wL L HL( wC L W L ) CL gdzie: R, K , L, C R , C K , C L – jak w poprzednich odnonikach odpowiednio, produkcja rolnicza, czynnik kapitaowy, czynnik pracy, cena czynnika kapitaowego i pracy;K – cenowa elastyczno popytu na produkty rolnicze ; s K C K K / C R R – udzia kosztów czynnika kapitaowego w wartoci produkcji; s L C L L / C R R – udzia kosztów czynnika pracy wK L – elastyczno substytucji czynnika pracy przez czynnik w wartoci produkcji; V wL K wE wR wK wL kapitaowy ; G | (s K sL ) – miernik neutralnego postpu technicznego, E R K L (poprawy efektywnoci produkcji); J – miernik substytucyjnego postpu technicznego, (poprawa efektywnoci w wyniku substytucji pracy przez czynnik kapitaowy 'L 0 przy 'R 0 ) ; W R ,W K ,W L – przesunicia krzywych poday produkcji oraz poday 'K czynników wytwórczych ze wzgldu na zmiany cen produktu i czynników wytwórczych; wC K wK : H K , H L – cenowa elastyczno poday czynników wytwórczych np.: CK K Pierwsze równanie w tym ukadzie zintegrowanych i wzajemnie sprzonych równa, to tempo wzrostu poday produktu rolnego jako funkcj wzrostu cen produktu rolnego oraz popytu na ten produkt. Popyt jest ujemnie okrelony przez cenow elastyczno popytu oraz przez przesunicie krzywej poday produktów rolniczych, okrelonego przez przecicie krzywych popytu i poday. Czym wyej to przecicie tym mniejsze s moliwoci przesunicia krzywej poday bez konsekwencji w postaci spadku cen. Drugie równanie pokazuje klasyczn funkcj produkcji rolniczej, gdzie czynnikami wzrostu produkcji (poday), jest zwikszenie zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz postpu technicznego. Udzia danego czynnika we wzrocie produkcji jest waony wskanikami strukturalnymi, ale nie wykadnikami potgo- 64 W modelu graficznym równowagi podaowo-popytowej krzywa popytu obrazuje zaleno midzy cen a wielkoci zapotrzebowania (iloci) przy innych czynnikach niezmienionych. Oznaczamy j DP (Demand-Price). Ma ona nachylenie ujemne, co oznacza, e wielko zapotrzebowania wzrasta przy niszych cenach (np. jeli co jest tanie, to moemy tego kupi wicej, a jeli cena tego dobra wzronie, to kupimy go mniej). Krzywa poday (Supply-Price) ukazuje zaleno midzy cen a iloci oferowanego towaru przy innych czynnikach niezmienionych. Oznaczamy j SP. Ma ona nachylenie dodatnie, poniewa dostawcy chtnie zwiksz iloci oferowane towaru przy wyszej cenie. Stan równowagi rynku pokazuje na typowym wykresie punkt przecicia si krzywej poday i krzywej popytu. Przy cenie poniej ceny równowagi ma miejsce nadwyka popytu. A przy cenie powyej ceny równowagi wystpi nadwyka poday. W czasie dokonuj si cig nowych równowag ogólnych produkcyjno-podaowych dla ywnoci. Jeeli rozpatrywa bdziemy powysze relacje oddzielnie dla poszczególnych produktów, wówczas rozpatrujemy równowagi czstkowe. wymi, czyli elastycznociami produkcji wzgldem zmian danego czynnika, tak jak w funkcji typu Cobba-Douglasa, a wskanikami kosztów. Wynika to z faktu, e mówimy o równowadze, a wic wa ceny, s one aktywnym czynnikiem okrelajcym równowag, czyli musz to by ceny zmienne, a nie jak w przypadku funkcji Cobba-Douglasa, ceny stae. Zmiany cen czynników wytwórczych w relacji do zmian cen produkcji prowadz do okrelonej substytucji midzy tymi czynnikami, czego wyrazem jest wskanik elastycznoci substytucji ujty we wzorach trzecim i czwartym definiujcymi zmiany popytu na czynniki wytwórcze. Popyt na te czynniki wytwórcze okrelony jest przez zmiany technik wytwarzania, co opisuj prawe strony wzorów trzeciego i czwartego. Zmiany technik wytwarzania nie s jedynie wywoywane przez zmiany cen czynników wytwórczych, zale te, jak to pokazujemy w tekcie gównym, od warunków popytowych, w tym cenowych dla produktów rolnych, okrelonych w pierwszym wzorze. To z kolei determinuje zmiany wynagrodze czynników wytwórczych, co wyznacza ich ceny. To te okrelaj wzory trzeci i czwarty. Wynagrodzenia tych czynników zalen od efektywnoci substytucji oraz przede wszystkim od moliwoci wzrostu cen produktów rolnych, co jest zdefiniowane we wzorze pierwszym. W rezultacie nastpuj zmiany w zastosowaniu czynnika pracy i czynnika kapitau, co fundamentalnie uwarunkowane jest ich poda (przesuniciami krzywych poday czynnika pracy i kapitau oraz krzywej produkcji). Przesunicia te z definicji w krótkim okresie nie mog by istotne natomiast w dugim okresie tak i to ma znaczenie dla dugookresowych projekcji jak w tej pracy por W. Rembisz, Mikro- i makroekonomiczne …” op. cit. 65 W tabeli 23 przedstawiono projekcj poday i popytu w Polsce, w wersji umiarkowanej, na najblisze dwadziecia i czterdzieci lat. Tabela 23. Indeksy poday i popytu ywnoci na lata 2010-2050 w Polsce (wersja umiarkowana, 2010=100) Poda ywnoci Popyt na ywno 2010 2030 2050 2010 2030 2050 100 128 162 100 122 143 ród o: obliczenia w asne. Projekcja umiarkowana zakada, e tempo poday produktów rolniczych w kraju bdzie wzrasta na poziomie 1,3% redniorocznie, co oznacza, e w okresie dwudziestu lat poda ywnoci powinna wzrosn 28%, a w cigu czterdziestu lat o 62%. Z kolei globalny popyt na ywno w okresie 2010-2050 bdzie mia tendencj spowolniania. Prognozy ludnociowe dla Polski szacuj, e w najbliszych dwudziestu latach (2010-2030) zmniejszy w Polsce liczba mieszkaców o 4%, a w okresie najbliszych czterdziestu lat ubdzie okoo 15% populacji w kraju. Przy poprawie jakociowej wyywienia, relatywnym spadku udziau wydatków na ywno oraz zmniejszajcej si liczbie mieszkaców, przyrost popytu na ywno w latach 2010-2030 wzronie jedynie o 22%, za w okresie 2010-2050 wzronie o 43%. Oznacza to, e bdzie pilna potrzeba poszukiwania dalszych rynków zbytu na ywno od 6 do 19%. Z kolei optymistyczne prognozy podaowe dla ywnoci o 1,8% przyrocie redniorocznym, generuj kolejne nadwyki eksportowe surowców i ywnoci o 10% do 2030 roku i 22% do 2050 roku. Tabela 24. Elastycznoci popytowo-podaowe na wybrane produkty rolno-ywnociowe w UE (warto przecitna) w 2012 roku Produkt Rodzaj Typ Elastyczno Uwagi Popyt Cena -0,33 ywno Jczmie Popyt Cena -0,35 pasze Poda Cena 0,35 obszar Pszenica Popyt Popyt Poda Cena Cena Cena 66 -0,34 -0,32 0,29 ywno pasze obszar cd. tabeli 24 pasze ywno obszar Kukurydza Popyt Popyt Poda Cena Cena Cena -0,34 -0,25 0,26 Woowina Popyt Popyt Poda Dochód Cena Cena 0,50 -0,15 0,20 Drób Popyt Popyt Dochód Cena 0,45 -0,25 . Wieprzowina Popyt Popyt Dochód Cena 0,40 -0,30 . Obszar ród o: FAPRI – Elasticity Database 2012. 67 Breading stock, Short run 0,30 0,26 0,50 -0,28 -0,60 -0,35 0,16 -0,36 0,12 0,18 -0,52 -0,40 0,2 -0,70 Elastyczno dochodowa ród o: obliczenia w asne. Baza danych FAPRI 2012. Miso (tusze) Pozostae miso i przetwory Mleko i przetwory Chleb i przetwory zboowe Owoce wiee Warzywa wiee ywno Elastyczno cenowa 0 x x -0,03 0,04 0,40 x 0,28 -0,02 -0,12 -0,08 0,05 0,52 x Miso x 0 -0,14 -0,06 x -0,15 0,05 x -0,02 -0,10 x -0,15 0,11 -0,12 x -0,01 x -0,10 -0,28 -0,13 -0,18 x x -0,05 -0,05 -0,02 0 -0,10 Elastycznoci krzyowe (mieszane): Pozostae Chleb Mleko Owoce Warzywa miso i przetwory i przetwory wiee wiee i przetwory zboowe Tabela 25. Elastycznoci cenowe, dochodowe i krzyowe popytu na wybrane produkty ywnociowe w Polsce w latach 2010-2012 Tabela 26. Czynniki determinujce wzrost popytu na surowce rolnicze i ywno (%) Dynamika Udzia Lata GDP Liczba GDP usug ludnoci ogóem per capita 1991-2000 1,2 1,5 2,7 64,6 2001-2009 1,8 1,2 3,1 68,5 2015-2030 1,7 0,8 2,5 50,3 Zmiany (2015-2030) w relacji do (2001-2009) -0,2 -0,4 -0,6 -18,3 ród o: The Commodity Boom…, op. cit., s. 66. W drugiej poowie XX wieku wydajno rolna per capita stale rosa i cho wzrost ten uleg spowolnieniu, nigdy dotd w skali globalnej nie byo tyle ywnoci na osob co dzi [Food Outlook, 2012]. Jak to jasno uj specjalny sprawozdawca Komisji Praw Czowieka ONZ i jak uparcie podkrela FAO (Food and Agricultural Organization – Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyywienia i Rolnictwa), ilo produkowanej ywnoci nie pozwala wyjani utrzymujcego si na wiecie godu i niedoywienia. W rzeczywistoci wedug danych oenzetowskiego wiatowego Programu ywnociowego (World Food Programme, WFP) produkuje si dzi na wiecie pótora raza wicej ywnoci, ni potrzeba, by kadej osobie na Ziemi zapewni poywn diet. I mimo e procent ludzi cierpicych na powane niedobory ywieniowe zmala w cigu ostatnich dziesicioleci, ich liczebno (mierzona w liczbach bezwzgldnych) wzrosa. Mniej wicej 800 mln z 842 mln osób cierpicych z powodu chronicznego niedoywienia zamieszkuje kraje rozwijajce si. FAO ukua dla tego obszaru nazw „kontynent godu” [World Agriculture Towards, 2012]. Przewysza on liczebnoci Ameryk acisk czy Afryk subsaharyjsk. Do 2002 roku ceny wiatowe produktów rolniczych i ywnoci wzrastay redniorocznie na poziomie 9,6%. Z kolei od 2002 do 2008 roku wiatowe ceny ywnoci wzrosy o 140%, przy czym wzrost cen podstawowych zbó by znacznie wikszy. Za tym wzrostem poda równie gwatowny wzrost liczby godujcych. Indeks cen ywnoci FAO od padziernika 2012 r. wykazuje lekk tendencj spadkow. W styczniu br. jego warto indeksu spada o 0,2 proc., w lutym – o 0,12 proc. Na jego warto wpyny spadki cen cukru i zbó – wynika z danych FAO 69 Tabela 27. wiatowe bezpieczestwo ywnociowe – osigalna cena ywnoci w wybranych krajach i na wiecie w latach 2000–2010 (ogóem, per capita) Wskanik osiFIP – indeks cen PKB galnoci cenowej ywnoci Kraje indeks ywnoci 2000=1.00 2000 =1.00 1 2 3 [3] : [2] wiat – ogóem 1,320 1,40 1,061 per capita 1,196 1,20 1,003 UE-27 – ogóem 1,130 1,20 Polska – ogóem 1,462 1,341 0,917 FIP – Food index price; Globalny indeks cen ywoci (FAO) ród o: obliczenia w asne. Dane Rocznik Statystyczny GUS 2012, The World Bank, IMF. 70 VI. POPYT NA YWNO DO 2020 ROKU RACZEJ NIE WZRONIE 6.1. Popyt na produkty rolnicze Biecy poziom popytu na produkty rolnicze jest okrelony przede wszystkim przez dwa czynniki: potrzeby ywnociowe oraz potrzeby sektorów poza ywnociowych na surowce rolnicze. W odniesieniu do czynnika pierwszego, potrzeby – nie do koca przekadajce si na faktyczny, rynkowy popyt – s kreowane przez wzrost liczby ludnoci oraz wzrost dochodów, zwaszcza w krajach rozwijajcych si, o wysokiej elastycznoci dochodowej spoycia ywnoci, przy zmianach w strukturze konsumpcji na rzecz produktów zwierzcych, dla których wytworzenia trzeba wicej kalorii pierwotnych. Chodzi o takie kraje jak Chiny, Indie, Brazylia, kraje Bliskiego Wschodu oraz kraje Afryki. Relatywnie wyszy wzrost dochodów oraz liczby ludnoci w krajach rozwijajcych si bdzie si przekada na wzrost popytu i spoycia produktów ywnociowych. rednie roczne tempo wzrostu dochodów oraz ludnoci (w nawiasach) w latach 2006-2015 ma wynie: wiat 2,90 (1,10); Afryka 3,78 (2,08); Ameryka aciska 3,61 (1,20); Ameryka Pónocna 3,21 (0,87); Azja 3,13 (1,07); Oceania 3,09 (1,10) i Europa 2,17 (0,11) (OECD-FAO 2006). Jak pokazuje przypadek Chin, raczej nie uda si tym krajom zaspokoi potrzeb siami wasnej produkcji rolniczej. Liczba ludnoci Chin stanowi 22% populacji Ziemi, przy posiadaniu 7% gruntów ornych, przy czym kadego roku proces urbanizacji „zera” 1 mln ha gruntów ornych, pustynnienie dotyka ponad 2,5 tys. km2, 10% terenów rolnych jest skaonych, a jeszcze gorzej jest z zanieczyszczeniem rzek [Fenby, 2009]. Zmniejszajcy si area przy zwikszonych potrzebach zmusi w kocu Chiny do porzucenia zaoenia o samowystarczalnoci zboowej i przeksztaci je w powanego importera netto zbó. Rosncy popyt to równie efekt zmiany struktury spoycia na rzecz zwikszenia produktów zwierzcych. wiatowa konsumpcja misa wzrosa w cigu ostatnich pidziesiciu lat od 64 mln ton (1961 r.) do 258 mln ton (2007 r.). Do roku 2050 moe przekroczy 500 mln ton. Poniewa zwierzta hodowlane równie same konsumuj rolnicze produkty rolinne, owo przesunicie nie wpynie na zmniejszenie zapotrzebowania na nie. Dotyczy to szczególnie zbó, które maj kluczowe znaczenie dla wiatowego rynku ywnociowego ze wzgldu na ich wielokierunkowe przeznaczenie, szybki wzrost popytu, niewielki odsetek obrotów rynkowych (16% w przypadku pszenicy, 6% w przypadku ryu) oraz koncentracj w niewielkiej liczbie krajów. W odniesieniu do czynni71 ka drugiego potrzeb sektorów poza ywnociowych na surowce rolnicze sytuacja jest mniej klarowna, jednak mona mówi o rosncym zapotrzebowaniu produktów rolniczych ze strony sektora paliwowo-energetycznego i wielu przemysów niespoywczych. Roliny staj si wanym ródem odnawialnych surowców o wielostronnych zastosowaniach. Mona zatem stwierdzi, e zaczyna si proces przywrócenia roli rolnictwa w jego funkcji wytwarzania, równie produktów niespoywczych. To pozytywny objaw, poniewa surowce nieodnawialne (kopaliny) stopniowo si wyczerpuj, natomiast rolnictwo moe produkowa substytuty tych surowców (niejednokrotnie nawet jakociowo lepsze) w procesie odnawialnym, niewyczerpywalnym. Szczególnie due znaczenie przypisuje si tzw. biomasie oraz rolinom przeznaczonym na biopaliwa. Efekt jest taki, e zarówno w krajach rozwinitych, jak i w Unii Europejskiej, zwikszenie upraw na potrzeby biopaliw do 10% do 2020 r. spowoduje wzrost cen zbó o 3-6%, a rzepaku o 8-10%, aczkolwiek jednoczenie spadn ceny rut poekstrakcyjnych o 25-40%. Przewidywania te niekoniecznie si sprawdz pod upraw mona przystosowa 3,7 mln ha gruntów zwolnionych z obowizku odogowania oraz 3 mln ha gruntów nieuprawianych z innych wzgldów ale trzeba by wiadomym moliwej skali zmian cenowych. 6.2. Poda produktów rolniczych Sytuacja w zakresie poday, bdca wypadkow si dziaajcych na obnienie oraz zwikszenie poday, jest bardziej zoona ni w przypadku popytu. Gówne czynniki wzrostu produkcji w ostatnich kilkudziesiciu latach, tj. postp biologiczny, rodki chemiczne, nawadnianie i jako gleb, ulegaj osabieniu. Do najwaniejszych czynników wpywajcych hamujco na poda produktów rolniczych nale takie, jak: utrata gleb z powodu erozji wietrznej i wodnej oraz zasolenia, a take degradacja gleb z powodu nadmiernego wypasu, deforestacji, deficytu wody, monokultur, burz piaskowych i pyowych, rosncy deficyt wody (o któr nasila si konkurencja ze strony innych sektorów gospodarki i sektora bytowego ludnoci), zasadnicza zmiana relacji cen zbó i ropy na niekorzy tych pierwszych, co hamuje stosowanie nawozów chemicznych („ropa na befsztyki”), skutki zmian klimatycznych w postaci utraty wielu najbardziej yznych terenów (wynik podniesienia poziomu mórz po stopnieniu lodowców) oraz nasilenia ekstremalnych zjawisk pogodowych (susz, powodzi, huraganów itd.), zaniechanie stosowania wielu pestycydów oraz rodków wspomagajcych wzrost ze wzgldu na wymogi rodowiskowe. 72 Wród czynników oddziaujcych na wzrost poday na pierwszy plan wysuwa si dalszy postp technologiczny, w tym zwaszcza w zakresie inynierii genetycznej i biotechnologii. Natomiast, realnie rzecz biorc, moliwoci w zakresie zwikszenia powierzchni upraw s raczej ograniczone, gdy na ogó stoi to w sprzecznoci z interesami ekosystemów oraz innymi potrzebami. Praktycznie nie ma moliwoci zwikszenia powierzchni gruntów uprawnych bez szkody dla lasów i wód. W przypadku lasów trzeba uwzgldnia, oprócz funkcji produkcyjnych, spoeczno-kulturalnych i rekreacyjnych, ich niezastpion wprost rol w regulowaniu klimatu przez regulowanie chemizmu atmosfery (zwaszcza absorpcj CO2, i uwalnianie tlenu), hamowanie wiatrów i regulacj opadów, funkcj wodochronn (zmniejszanie parowania, regulowanie spywu powierzchniowego, przeciwdziaanie biologicznemu i chemicznemu zanieczyszczeniu wód), funkcj biocenotyczn (dostarczanie siedliska dla rolin i zwierzt, gniazdowania i erowania ptactwa i owadów), funkcj sanitarno-higieniczn (zatrzymywanie zanieczyszcze gazowych i pyowych). Najbardziej efektywne w penieniu tych funkcji s lasy tropikalne, których powierzchnia, niestety, szybko maleje. Tymczasem z powodu wzrostu liczby ludnoci zaznacza si spadkowa tendencja gleb przydatnych do produkcji rolniczej przypadajca na 1 mieszkaca. Przewiduje si, e skurcz si one z 0,6 ha w 1995 r. do 0,4 ha w 2025 r., przy czym zwiksz si jedynie w Europie (razem z Federacj Rosyjsk) z 0,7 do 0,8 ha, natomiast w pozostaych regionach wiata zmniejsz si: w Afryce z 1,2 do 0,5 ha, w Azji z nieco powyej 0,1 ha do poniej 0,1 ha, w Ameryce Poudniowej z 2,5 do 1,6 ha, w Ameryce Pónocnej z 1,2 do 0,9 ha, w Ameryce rodkowej z 0,4 do 0,2 ha oraz w Oceanii i Polinezji z 4,2 do 2,7 ha. W podziale na kraje rozwinite i kraje rozwijajce si, zasoby ziemi przydatnej rolniczo na 1 mieszkaca w tych pierwszych pozostan bez zmian (0,8 ha), natomiast w tych drugich zasoby te zmniejsz si z 0,5 do 0,3 ha. Na poda mog wpyn take zmiany klimatyczne, których skutki w zakresie plonów i produkcji rolnej zdaniem ekspertów bd korzystne w krajach rozwinitych (Ameryka Pónocna, Europa rodkowa i Wschodnia oraz Rosja), natomiast w krajach rozwijajcych si – z wyjtkiem Ameryki aciskiej – bd niekorzystne, podobnie jak w krajach Europy Zachodniej i Poudniowej. Szczególnie dotkliwie mog one dotkn kraje strefy tropikalnej i subtropikalnej, ju i tak borykajce si z problemem wyywienia. Za paradoks i przejaw niesprawiedliwoci mona uzna to, e najbardziej zagroone skutkami zmian klimatycznych s kraje Afryki czy Bangladesz, które w minimalnym stopniu odpowiadaj za emisj gazów cieplarnianych . W sumie zmiany klimatyczne maj 73 mie niekorzystny wpyw na wzrost produkcji rolnej i bezpieczestwo ywnociowe [Nelson et al., IFPRI 2010]. Zmiany w poday produkcji rolniczej (w kierunku wzrostu) wywouje równie postp biologiczny. Wymaga on jednak daleko idcej ostronoci. Pokazaa to sawna Zielona Rewolucja, która polegaa na wyhodowaniu odmian, które dla maksymalizacji produkcji umoliwiay stosowanie wikszej iloci rodków chemicznych. Postp zosta opacony wikszym zuyciem wody sodkiej oraz erozj gleby, co nie cakowicie zostao uwzgldnione w cenach powstaej ywnoci. Wzrost plonów dziki Zielonej Rewolucji zmniejsza presj na przeznaczanie pod upraw nowych ziem. Ocenia si, i Zielona Rewolucja pozwolia uchroni od rolniczego uytkowania ponad 80 mln ha gruntów w okresie 1960-2000. Zjawiskiem przeciwnym do Zielonej Rewolucji, coraz czciej spotykanym, jest stosowanie miejscowych rolin i odmian. Tempo wzrostu plonów podstawowych, globalnych, rolin uprawnych: ryu, pszenicy i kukurydzy zaczo wyranie obnia si w porównaniu z latami 60. i 70. XX w. Liczba znanych gatunków rolin wynosi ok. 250 tys., jednak tylko 9 (dziewi) z nich dostarcza 3/4 energii czerpanej przez czowieka z rolin, w tym na trzy roliny (pszenica, ry, kukurydza) przypada 2/3 kalorii konsumowanych przez ludzi [Cassman 1999]. 74 VII. WIATOWE BEZPIECZESTWO YWNOCI Globalny PKB per capita rós szybciej ni ceny ywnoci w pierwszym kwartale 2013 roku, jak wynika z danych wiatowego Indeksu ywnoci opracowanego przez Economist Intelligence Unit (EIU) na zlecenie DuPont. Spowodowao to wzrost poziomu bezpieczestwa ywnoci na wiecie, jak równie w Polsce, gdzie jej osigalno cenowa wynosi obecnie 80,5 pkt. (0,5 pkt. wicej w porównaniu z poprzedni aktualizacj indeksu z dnia 5 marca 2013). „Od lipca 2012 roku, czyli pierwszej publikacji wiatowego Indeksu Bezpieczestwa ywnoci, punktacja Polski stale ronie” – mówi Piotr Gill, Dyrektor Generalny DuPont Polska. – „Zaczynalimy od 72,3 pkt., a dzi moemy si ju pochwali wynikiem 75,2 pkt. Wzrost punktacji wiadczy o naszej stabilnej pozycji. Co ciekawe, Polska w grupie pastw o wysokim dochodzie zajmuje 24 miejsce na 27 badanych pastw z wynikiem 75,2 pkt. Tym samym wyprzedza m.in. Wgry (72,7 pkt.), czy Sowacj (72,5 pkt.)” – dodaje. Polska od lipca 2012 roku znajduje si na 24 miejscu Indeksu, mimo, e jej ogólna punktacja po raz kolejny wzrosa (z 75,0 pkt. w poprzednim kwartale do 75,2 pkt. obecnie). W badanym okresie osigalno cenowa ywnoci w kraju wzrosa o 0,5 pkt. do 80,5 pkt. Biorc pod uwag ten wskanik Polska zajmuje 22 miejsce na wiecie. W porównaniu do poprzedniego kwartau utrzymaa tak sam punktacj jeli chodzi o wskanik dostpu do ywnoci – 65,9 pkt., zajmujc 23 miejsce na wiecie i tym samym wyprzedzajc midzy innymi Wochy (65,4 pkt.) czy Izrael (65,0 pkt.). W kategorii bezpieczestwo i jako ywnoci Polska zajmuje równie wysokie 26 miejsce w Indeksie, z wynikiem 79,3 pkt. Zgodnie z kalkulacjami EIU szacuje si, e w pierwszym kwartale tego roku dochód per capita w ujciu globalnym wzrós o 1 procent w porównaniu do poprzednich trzech miesicy. Z kolei redni poziom cen ywnoci na wiecie wzrós w badanym okresie jedynie o 0,8 proc., jak wynika z danych Indeksu Cen ywnoci opracowywanego przez Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) (Organizacj Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyywienia i Rolnictwa). Najwiksz popraw w poziomie osigalnoci cenowej ywnoci odnotoway pastwa o wysokim poziomie wzrostu gospodarczego, jak Chiny, Panama i Chile. Natomiast pastwa przechodzce przez kryzys gospodarczy bd finansowy, m.in. Grecja i Wenezuela, dowiadczyy najwikszych spadków w wartoci tego wskanika. Co istotne, jak wynika z pomiarów indeksu FAO, w badanym kwartale ceny ywnoci kupowanej najczciej przez najbardziej zagroonych brakiem 75 bezpieczestwa ywnoci – ceny zbó oraz podstawowych produktów ywnociowych, spady o 2,4 proc. Prognozy EIU na 2013 rok zapowiadaj dalsze spadki, co powinno wpyn na wzrost poziomu osigalnoci cenowej ywnoci. W ubiegym roku wiatowe ceny kukurydzy rosy, po czci w wyniku suszy w Stanach Zjednoczonych, która spowodowaa obnienie zapasów magazynowych do najniszego poziomu od 6 lat. W tym roku amerykascy rolnicy, którzy s najwikszymi producentami kukurydzy na wiecie, planuj najwikszy obsiew od 77 lat. Przewiduje si, e produkcja innych zbó, szczególnie pszenicy, równie wzronie. Wiksze plony spowoduj zwikszenie zapasów, co wpynie na obnienie ich cen. Uczyni to podstawowe produkty ywnociowe bardziej osigalnymi cenowo oraz zwikszy poziom bezpieczestwa ywnoci. Dobre prognozy co do wielkoci zasobów na 2013 rok zale jednak od tego czy amerykascy rolnicy pokonaj przeszkody zwizane ze zmiennoci pogody, które pojawiy si na pocztku tego roku. Niespodziewanie niskie temperatury opóniy rozpoczcie pory siewów na niektórych obszarach. Jeli rolnicy nie zd nadrobi straconego czasu, w cigu najbliszych dni ceny mog wzrosn bardziej ni przewiduje to EIU. Fakt ten moe obniy poziom bezpieczestwa ywnoci w dalszej czci roku. „Gospodarka wiatowa powoli nabiera rozpdu, co powinno doprowadzi do wzrostu poziomu zatrudnienia oraz dochodu, a take wpyn pozytywnie na bezpieczestwo ywnoci” – twierdzi Leo Abruzzese, Global Forecasting Director Economist Intelligence Unit. – „Równoczenie spodziewamy si spadku cen towarów nietrwaych. Nasze najwiesze prognozy wskazuj na obnienie cen ywnoci, pasz oraz napojów cznie na poziomie 5,7 proc. w 2013 roku „– dodaje. Kwartalna aktualizacja wiatowego Indeksu Bezpieczestwa ywnoci dotyczca poziomu osigalnoci cenowej ywnoci opiera si na zmianie poziomu cen, badanych przez Indeks Poziomu Cen opracowywany przez FAO. EIU odnosi wyniki zmiany poziomu ywnoci podane przez FAO dla kadego kraju, do historycznego zwizku pomidzy wiatowymi i krajowymi wahaniami cen ywnoci. Wynik kadego z pastw jest nastpnie dostosowywany do przewidywanej zmiany w wielkoci jego PKB w przecigu badanego kwartau. Takie podejcie do badania zmiany poziomu cen gwarantuje kompleksow ocen, która wpywa na popraw bd zmniejszenie krajowego bezpieczestwa ywnoci. wiatowy Indeks Bezpieczestwa ywnoci (Global Food Security Index) zosta opracowany na zlecenie DuPont przez Economist Intelligence Unit (EIU) i pogbiania on dialog na temat bezpieczestwa ywnoci na wiecie, bada osigalno cenow, dostp do ywnoci oraz jej jako i bezpieczestwo w 105 krajach. Narzdzie to jest aktualizowane co kwarta o zmiany poziomu cen ywnoci w poszczególnych pastwach, co wpywa na bezpieczestwo ywnoci w kadym z nich. 76 67,5 44,8 62,8 61,1 89,6 2. Rosja 3. Indie 4. Chiny 5. RPA 6. USA 93,4 59,7 59,0 37,8 70,2 (3) 68,7 13,9 17,8 39,8 49,5 35,4 (4) 19,8 ród o: obliczenia na podstawie Global Food Security Index 2012. Skala xx/100¨ – oznacz ilo zdobytych punktów na 100 pkt. moliwych. 1 40 37 66 29 (2) 31 (1) 66,5 1. Brazylia % skala xx/100 No/105 xx/100 Kraj Nr Wydatki Wskanik na ywosigalnoRanking no jako Wskaci ceno(globalny % wynik GFSI wej ywnumer datków 2012 noci kolejny) dochodów (Affordadomobility) wych 0,0 31,3 29,8 68,7 0,05 (5) 10,8 Wskaniki niedoywienia 41,180 11,260 8,600 3,740 16,750 4,9 9,0 15,6 31,8 13,5 (7) 10,3 % 1000 US$ /capita (6) 11,850 Taryfa importowa dla rolnictwa PKB na mieszkaca (1000 US$) (8) (0-4) 4,0 3,0 4,0 3,0 4,0 4,0 Udzia w programach bezpieczestwa (9) (0-4) 4,0 2,0 3,0 3,0 4,0 3,0 Wsparcie finasowe gospodarstw Tabela 28. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach BRICS oraz USA w 2012 roku 82,1 57,3 73,4 87,9 83,0 86,7 78,5 80,6 86,6 2. Belgia 3. Bugaria 4. Czechy 5. Dania 6. Finlandia 7. Francja 8. Grecja 9. Hiszpania 10. Holandia 89,0 81,7 74,8 84,1 86,5 87,4 79,1 61,9 87,8 15,8 21,8 30,5 22,0 17,9 17,1 24,9 48,7 15,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,41 0,0 43,320 32,410 26,380 35,780 38,130 40,510 25,760 12,820 39,780 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 3,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 Tabela 29. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27 w 2012 roku Wskanik Wydatki na Udzia WsparWska PKB na Wska osigalnoywno Taryfa w progracie nik nie miesznik ci cenowej % wydatimporto- mach bezfinanNr Kraj dokaca GFSI ywnoci ków wa dla pieczesowe ywie(1000 2012 (Affordabi- dochodów rolnictwa stwa yw- dla rolnia US$) lity) domowych nociowego ników 1000 US$ skala xx/100 xx/100 % % (0-4) (0-4) /capita (1) (2) (2.1) (2.2) (2.3) (2.4) (2.5) (2.6) 1. Austria 85,6 87,4 19,5 0,0 41,620 12,8 4,0 4,0 Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Szwecja Wgry W. Brytania 78,6 83,1 72,5 80,4 61,6 69,1 80,3 69,5 78,5 81,8 87,3 75,3 77,1 59,7 80,0 88,2 73,8 83,4 22,2 18,5 32,1 28,6 49,4 22,3 17,4 25,6 22,6 0,0 0,0 0,20 0,0 1,67 0,12 0,0 0,35 0,0 32,120 39,100 20,060 25,540 12,300 23,230 40,810 19,450 36,690 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 12,8 4,0 ród o: obliczenia na podstawie Global Food Security Index 2012. Baza GFSI Global Food Security Index 2012 - zawiera dane 107 krajów wiata, w tym 25 krajów Europy oraz 19 krajów UE. 19. Wochy 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 4,0 cd. tabeli 29 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 3,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 4,0 skala Kraj 76,7 50,3 66,7 89,7 80,2 88,5 80,3 77,6 85,2 2. Belgia 3. Bugaria 4. Czechy 5. Dania 6. Finlandia 7. Francja 8. Grecja 9. Hiszpania 10. Holandia 1. Austria Nr Wska nik dostpnoci do ywnoci (Availability) xx/100 (2) 84,8 82,1 81,9 96,9 90,5 80,2 86,7 81,5 65,1 95,9 xx/100 (2.1) 100 Moliwa poda ywnoci 3278 3272 3725 3532 3221 3416 3260 2766 3694 kcal/d (2.11) 3819 75,0 62,5 37,5 87,5 75,0 100,0 50,0 50,0 62,5 pkt (2.2) 37,5 7=3,01-3,5 6=2,51-3,0 4=1,51-2,0 8=3,51-4,0 7=3,01-3,5 9=4,01-4,5 5=2,01-2,5 5=2,01-2,5 6=2,51-3,0 (%) (2.21) 4=1,51-2,0 Dostp do Wydatki Wydatki moliwego na badania publiczne spoycia rolnicze zwizane z ywnoci zwizane z badaniami przez luywnoci rolniczymi dzi R&D Infrastruktura drogowa 89,8 90,7 80,6 100,0 100,0 89,8 75,0 61,1 79,6 4 4 3 4 4 3 3 2 3 x/100 (0-4) (2.3) (2.31) 89,9 3 Infrastruktura rolnictwa 97,8 71,1 87,2 82,9 66,6 85,0 67,0 7,0 52,8 xx/100 (2.4) 83,4 Zmien no produkcji rolniczej 0.03 0,12 0,07 0,08 0,13 0,07 0,13 0,31 0,17 (s) (2.41) 0.08 Zmiany odchyle standardowych produkcji rolniczej 20,0 25,0 30,0 20,0 20,0 5,0 55,0 35,0 25,0 pkt (2.5) 15,0 Ocena stabilnoci politycznej (ryzyko) Tabela 30. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27 w 2012 roku zwizane z dostpnoci do ywnoci 68,8 81,2 61,4 59,1 74,2 62,9 73,1 73,3 12. Polska 13. Portugalia 14. Rumunia 15. Sowacja 16. Szwecja 17. Wgry 18. W.Brytania 19. Wochy 94,3 88,0 88,3 76,5 69,3 87,9 92,2 86,8 91,0 3646 3458 3465 3110 2893 3455 3584 3421 3547 0 25,0 37,5 0 25,0 50,0 62,5 37,5 37,5 ród o: obliczenia na podstawie. Global Food Security Index 2012. 80,7 11. Niemcy 1=0-0,5 3=1,01-1,5 4=1,51-2,0 1=0-0,5 3=1,01-1,5 5=2,01-2,5 6=2,51-3,0 4=1,51-2,0 4=1,51-2,0 71,3 70,4 71,3 100 50,9 61,1 90,7 60,2 89,8 3 2 3 4 1 2 4 1 4 83,7 83,1 23,7 71,1 55,6 26,6 79,2 61,9 75,0 0,08 0,08 0,26 0,12 0,16 0,25 0.09 0,14 0,08 25,0 30,0 30,0 10,0 20,0 40,0 35,0 25,0 20,0 cd. tabeli 30 skala Kraj 82,3 64,8 77,6 84,2 81,6. 82,0 88,2 82,9 86,0 2. Belgia 3. Bugaria 4. Czechy 5. Dania 6. Estonia 7. Finlandia 8. Francja 9. Grecja 10. Hiszpania 1. Austria Nr 74 68 71 68 70 72 67 61 74 100 65,4 100 100 100 100 100 100 100 1,1,1 1,1,0 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 63,6 69,6 72 57,3 57,1 56,7 51,1 31,1 58,9 2,6.4,9.0 2,4,5,16.0 2,8.6,8.9 2,4.0,10.6 . 2,4.7,8.9 2,3.6,8.2 1,2.9,7.9 2,5.1,9.2 1 –wyty{0,1,2} – Wska czne dietedostpno nik Dotyczne wit. A; jakoci Skad stp1 –stra(0-9) - doi diety Norma no tegia ystpno bezpie- wyy- ywiemikrowienia, elaza zw.; czewiniowa elemen 1 -monito(0-23) – stwo niowej menrowanie dostpno ywnotów wyywieelaza ci nia rol. xx/100 pkt pkt (0;1) pkt pkt (3) (3.1) (3.2) (3.21) (3.3) (3.31) 83,2 72 100 1,1,1 56,5 2,2.9,9.9 108 118 113 107 . 111 96 71,2 97 (g) (3.4) 107 Jako biaek w wyywieniu (straw ne) Dostp do wody pitnej (%) 100 100 100 100 100 100 100 100 100 1 1 1 1 1 1 1 1 1 100 100 100 100 100 100 100 100 100 xx/100 (0;1) (35;100) (3.5 ) (3.51) (3.52) 100 1 100 BezBezpiepieczecze- stwo i stwo higieywnona ci ywnoci 2 2 2 2 2 2 2 2 2 (0;1;2) (3.53) 2 Obecna forma sektora spoyw ywczego Tabela 31. Globalny indeks bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) oraz jego skadowe w krajach UE-27 w 2012 roku zwizane z jakoci i bezpieczestwem ywnoci 73 71 83,2 79,6 75,6 86,5 67,1 69,1 84,6 82,3 77,1 81,4 85,3 14. Polska 15. Portugalia 16. Rumunia 17. Sowacja 18. Sowenia 19. Szwecja 20. Wgry 21. W.Brytania 22. Wochy 100 100 100 100 100 100 65,4 100 100 100 100 100 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1.1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,0 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 1,1,1 ród o: obliczenia na podstawie. Global Food Security Index 2012. 67 69 71 72 70 64 56 67 68,4 76 84,3 11. Holandia Luksem12. burg 13. Niemcy 67,2 56,1 49,9 53,0 68,2 46,8 55,9 70,7 51,6 50,9 60,1 56,7 2,5.8,12.1 2,4.1,9.8 2,3.0,8.8 2,3.6.9.2 2.2,8,12,4 2,2.6,8.0 2,3.3,11.3 2,6.4,12.7 2,2.9,9.9 2,3.1,9.1 2.5;2;9.1 2,4,6,9,1 112 104 89 107 110 68,1 83,5 114 101 99 98 105 100 100 100 100 100 100 98,7 99,3 100 100 100 100 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 100 100 100 100 100 100 98 99 100 100 100 100 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 cd. tabeli 31 Najwaniejsze wnioski dotyczce ostatniej kwartalnej aktualizcji Globalnego Indeksu Bezpieczestwa ywnociowego (GFSI) to: x x x W krajach, które radziy sobie najlepiej, wzrost osigalnoci cenowej ywnoci w badanym kwartale by moliwy dziki wzrostowi poziomu dochodu oraz niskiemu ryzyku waha cen ywnoci. Chiny, Panama, Chile oraz kilka innych pastw, które odnotoway znaczn popraw poziomu osigalnoci cenowej ywnoci, dowiadczyy silnego wzrostu PKB per capita oraz relatywnie niskiej podatnoci na wahania poziomu cen ywnoci. W poprzednich kwartaach, gównym czynnikiem wpywajcym na poziom osigalnoci cenowej ywnoci byy zmiany w cenach ywnoci. Osigalno cenowa ywnoci w ujciu globalnym wzrosa nieznacznie w pierwszym kwartale. redni wiatowy wynik dla osigalnoci cenowej ywnoci na koniec marca wzrós do 52 pkt., z 51,7 pkt. w grudniu 2012 roku (gdzie 100 pkt. jest wynikiem najlepszym). W USA, Szwajcarii i Norwegii – pastwach znajdujcych si na szczycie Indeksu w badanym kwartale, osigalno cenowa ywnoci wzrosa rednio o 0,23 pkt. Sri Lanka i Sierra Leone dowiadczyy najwikszego wzrostu w poziomie osigalnoci cenowej ywnoci poród wszystkich pastw cierpicych z powodu niedoywienia. Sri Lanka i Sierra Leone zajmuj odpowiednio: 60 oraz 86 miejsce ze wszystkich 105 pastw uwzgldnionych w Indeksie. Wynik ten spowodowany by do stabilnym wzrostem gospodarczym. Szacuje si, e wzrost poziomu dochodu w Sri Lance wzrós o 2 proc. i ma osign cznie 7,9 proc. w 2013 roku. Dochód per capita w Sierra Leone wzrós z kolei o 3 proc. w badanym kwartale; przewiduje si, e osignie on 12,1 proc. na przestrzeni caego roku. 7.1. Wzrost popytu na ywno a bezpieczestwo ywnociowe Ostatnio, due wzrosty cen surowców rolnych skupiaj uwag wiata na przysze bezpieczestwo ywnoci. Ceny i dostpno ywnoci na najblisze 30 lat budzi szereg obaw w zakresie niedoywienia, szczególnie w krajach ubogich i sabo rozwinitych. Niskie ceny ywnoci w latach osiemdziesitych XX wieku w znacznej mierze nie wyzwalay pilnych dziaa w zakresie rozwoju wiatowej produkcji rolnej. Za sabe byy te dziaania prognostyczne w zakresie popytu na ywno do 2030/2050 rok. Chocia istniej due iloci nieuytków w Brazylii, Afryce i niewykorzystanych gruntów na Ukrainie, Biaorusi i Rosji, wikszo wzrostu produkcji ywnoci nadejdzie ze zwikszonej wydajnoci produkcji rolnej. Zwikszone plony upraw 84 i efektywnoci chowu zwierzt efektywno oraz wykorzystania pasz s w duej mierze odpowiedzialne za to, e bylimy w stanie znacznie zmniejszy liczb osób niedoywionych na wiecie w cigu ostatnich 40 lat. Problemem wiat w cigu najbliszych 40 lat, nie jest to, czy moemy produkowa wystarczajco duo kalorii dla rosncej liczby ludnoci, ale czy moemy produkowa taki rodzaj ywnoci, e ludzie z rosncymi dochodami bd mogli j kupi w przystpnej cenie. Tabela 32. wiatowy bilans ywnoci (poda, popyt w latach 2011-2014) Wyszczególnienie 2011/12 estymacja 2012/13 estymacja miliony ton 2013/14 prognoza Zmiany: 2013/14 % WIATOWY BILANS YWNOI Produkcja 2 309,8 2 354,2 2 460,5 6,5 317,2 306,1 306,2 0,0 Wykorzystanie (razem) 2 333,2 2,328,3 2 402,0 2,9 ywno 1082,7 1066,4 1097,9 1,4 Pasze 795,5 794,1 833,0 4,7 Zapasy 510,9 521,5 568,0 8,9 Ubytki, odpady 95,2 97,0 101,4 4,5 Eksport WSKANIKI PODAY I POPYTU Spoycie ywnoci na osob: wiat (kg/osob /rok) LIFDC (kg/osob/rok) Zapasy do zuycia(%) Ubytki do zuycia (%): 152,5 152,1 153,3 157,5 159,0 160,9 1,2 22,4 21,3 23,6 x 4,1 4,2 4,2 x LIFDC – Low-Income Food Deficit Countries ród o: opracowanie w asne. Dane: FAOSTAT 2013. World Food Balance Sheets. 85 0,5 7.2. Bezpieczestwo ywnociowe w Polsce w latach dziesitych Globalny wskanik GFSI (Global Food Security Index) skonstruowany zosta przez EIU (Economist Intelligence Unit) do oceny bezpieczestwa ywnociowego. Miara ta uwzgldnia trzy wielkoci agregatowe, takie jak: (1) dostpno cenowa ywnoci dla konsumenta, (2) dostpno fizyczna ywnoci w kraju, (3) jako i bezpieczestwo ywnoci dla badanych 105 krajów wiata. Sporód krajów UE, badaniom poddane zostao 19 krajów, w tym Polska. Indeks jest dynamicznym modelem jakociowej i ilociowej analizy porównawczej , zbudowany jest z 25 istotnych wskaników. Bezpieczestwo ywnoci jest definiowane jako stan, w którym ludzie przez cay czas maj fizyczny, spoeczny i gospodarczy dostp do wystarczajcej i wartociowej ywnoci, która spenia ich potrzeby ywieniowe dla zdrowia i aktywnego ycia na podstawie definicji ustanowionej w 1996 r. podczas wiatowego Szczytu ywnociowego. Ogólnym celem badania jest ocena, które kraje s najbardziej a które najmniej naraone na brak bezpieczestwa ywnociowego wzgldem przystpnoci cenowej, dostpnoci i jakoci i bezpieczestwa. Poczwszy od padziernika 2012 r. EIU rozpocz aktualizacj indeksu co kwarta w celu dostosowania wpywu waha cen ywnoci. Ten czynnik regulacji cen ywnoci jest stosowany do wyniku przystpno kadego kraju opiera si na zmianach wzrostu dochodów i globalnych i krajowych cen ywnoci. Z biegiem czasu, wyniki pastw ulegaj poprawie , jeli ceny ywnoci spadaj, a ulegaj pogorszeniu, jeli ceny rosn. Dokonuje si korekty w poszczególnych krajach, a ich celem jest wyrównanie waha wiatowych cen ywnoci do poziomu krajowego. Moe prowadzi to do rónych poziomów zmian ocen w kadym kraju, z krajów najbardziej naraonych wzrostem cen. Wszystkie wyniki s znormalizowane w skali 0-100, w których wielko 100 uwaana jest za najbardziej korzystn. Kategoria wyniki s obliczane od redniej waonej punktów bazowych wskaników . Ogólny wynik jest redni waon wyników kategorii. Indeksy te zostay zbudowane przez EIU i na bieco s sponsorowane przez Dupon. Polska w zakresie ogólnego wskanika bezpieczestwa ywnociowego (OWBZ) w 2012 roku osigna poziom 72,5 pkt na 100 punktów moliwych. Najwyszy indeks globalny w zakresie bezpieczestwa ywnociowego osigny takie kraje, jak USA – 89,9 pkt, Norwegia – 88,6 pkt. oraz Dania 88,6 pkt. Wskanik osigalnoci cenowej ywnoci (affordability) aktualnie w Polsce ksztatuje si na poziomie 75,3 pkt. Wielko ta ma silny zwizek z finansowym wsparciem rolnictwa, które w Polsce jest na do relatywnie wy86 sokim poziomie, 4 pkt. na 4 moliwe. Z poziomem cen ywnoci silny zwizek maj wydatki na ywno w gospodarstwach domowych. W Polsce na ywno wydajemy okoo 32% wydatków ogóem. Najniszy udzia wydatków na ywno wystpuje w Szwajcarii (7,0%) oraz krajach wysoko rozwinitych, takich jak: USA – 13,9%, Nowa Zelandia 12,1%, Holandia – 15,8%. redni poziom wydatków na ywno na wiecie ksztatuje si na poziomie 22,2%. W krajach biednych wydaj si ponad 60% wydatków na ywno. Ceny ywnoci maj zrónicowany wpyw na inflacj w poszczególnych krajach. wiatowa dynamika cen ywnoci w latach 2000-2012 ksztatowaa si na poziomie 9,6% rednio w roku. W krajach rozwinitych wskanik ten jest znacznie niszy. W Polsce, w tym samym okresie, ksztatowa si on na poziomie 3,28% redniorocznie. Kolejny wskanik agregatowy dotyczy dostpnoci do ywnoci na rynku danego kraju (availability). Dla Polski wynosi 68,8 pkt. na 100 moliwych. Moliwa poda surowców rolniczych i ywnoci ksztatuje si w kraju na poziomie 86,8 pkt. Krajowa poda ywnoci pozwala na wyywienie ludnoci na poziomie 3420 kcal/dzie. wiatowa dostpno do ywnoci wynosi 61,9 pkt. na 100 pkt. moliwych. W szeregu krajów rozwinitych i UE wielko ta przekracza 90 pkt. Wskanik zwizany z jakoci i bezpieczestwem ( quality and safety) ywnociowym dla Polski ksztatuje si na poziomie 75,6 pkt. na 100 pkt. moliwych. Norma ywieniowa w kraju jest zabezpieczona w 100%, za bezpieczestwo i higiena ywnoci równie speniaj przewidziany normami wymóg w 100%. 7.3. Straty ywnoci Pojcia straty i marnotrawstwo ywnoci (losses and food waste) naley przeanalizowa z perspektywy ogólnej, od etapu produkcji do etapu konsumpcji, z uwzgldnieniem ogniw porednich, takich jak przetwórstwo i dystrybucja oraz ywienia zbiorowego. Kadego roku okoo jednej trzeciej ywnoci produkowanej globalnie do konsumpcji przez ludzi jest tracona lub marnowana. Taka ilo ywnoci, to 1,3 mld ton, co stanowi 1/3 wiatowej produkcji ywnoci. Te straty pozwoliyby na wyywienie 2 mld osób. Wedug szacunków FAO, produkcja 1,3 mld ton ywnoci, które s tracone lub marnowane kadego roku, zuywa 250 km3 wody i 1,4 mld hektarów ziemi oraz emituje 3,3 mld ton gazów cieplarnianych do atmosfery. Marnotrawstwo ywnoci to problem krajów wysokorozwinitych, odnosi si gównie do konsumentów i sprzedawców ywnoci, kiedy zdatne do 87 spoycia produkty s wyrzucane do kosza. rednio w Europie i Ameryce Pónocnej przecitna osoba wyrzuca od 95-115 kg jedzenia rocznie. Dla porównania krajach Subsaharysjkiej Afryki wynosi odpowiednio 6-11 kg. W krajach rozwinitych spoywa si rocznie okoo 900 kg ywnoci rocznie na osob, natomiast w krajach rozwijajcych si ta ilo jest mniejsza o poow i wynosi okoo 460 kg. Straty ywnoci wystpuj gównie podczas rónych etapów jej produkcji zbiorów, transportu i przechowywania natomiast za marnowanie ywnoci zazwyczaj odpowiadaj sprzedawcy i konsumenci. W sumie marnowanie i straty ywnoci obejmuj okoo 30 procent zbó, 40-50 procent rolin okopowych, warzyw i owoców, 20 procent rolin oleistych, misa i nabiau oraz 30 procent ryb produkowanych kadego roku. Straty i marnotrawstwo ywnoci wystpuj we wszystkich regionach wiata. Jednak zdaniem FAO33 w krajach rozwijajcych si ponad 40% strat wystpuje na etapach po zebraniu plonów i na etapach przetwórstwa, podczas gdy w krajach uprzemysowionych zjawisko to obserwuje si gównie na poziomie dystrybucji i konsumpcji. W opublikowanym w 2010 r. przez Komisj Europejsk badaniu34 odpady ywnociowe szacuje si na 179 kg na osob w cigu roku. Na róne ogniwa acucha ywnociowego przypada ich odpowiednio: 42% na gospodarstwa domowe, 39% na przemys spoywczy, 5% na dystrybucj i 14% na ywienie zbiorowe. O ile nie zmieni si polityka w tym zakresie, moemy zakada 40 % wzrost iloci tych odpadów do 2020 r. Naley ucili, e straty i marnotrawstwo ywnoci na etapie produkcji rolnej i poowu nie zostay uwzgldnione w tym badaniu. „W sytuacji gdy ok. 840 milionów ludzi goduje kadego dnia, mamy etyczny obowizek zapewni, aby produkowana ywno bya faktycznie konsumowana, a nie tracona lub marnowana”, podkreli w imieniu trzech agencji ONZ Jong Jin Kim z FAO. „Zmniejszenie strat i marnowania ywnoci uczyni dostpnym znaczne iloci dodatkowej ywnoci przy niszych kosztach rodowiskowych. Ma to krytyczne znaczenie take w obliczu koniecznoci produkowania o 60 procent wicej ywnoci do 2050 roku, aby sprosta potrzebom rosncej populacji wiata.”35 33 Global food losses and food waste, FAO, Rome 2011. http://ec.europa.eu/environment/consultations/eia.htm. 35 Agendy ONZ ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO), Midzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD) i wiatowy Program ywnociowy (WFP). 34 88 PODSUMOWANIE Wykonane wstpne analizy bada s przydatne zarówno dla nauki, jak i instytucji administracji pastwowej oraz praktyki gospodarczej. Uczestnictwo w krajowych i zagranicznych konferencjach naukowych, zwizanych z tematyk konkurencyjnoci, daje okazj do upowszechnienia wasnych wyników bada, jak równie pozwala na zapoznanie si z osigniciami innych rodowisk naukowych. Uzyskane wyniki z realizacji zadania badawczego naley uzna za zadawalajce w zakresie identyfikacji powstawania nowych centrów konsumpcji w wiecie. Due jednostki popytu na ywno takie jak BRIC s w krgu zainteresowania duych potentatów eksportowych w wiecie. Uzyskane wyniki w drugiej czci zadania, zwizane z wyznaczaniem tendencji wiatowych i unijnych naley uzna za interesujce i przydatne do dalszych bada w zakresie poszukiwania równowag produkcyjnych w rolnictwie polskim na tle tendencji wiatowych i unijnych. Wskazano na nowe podejcia do: kwestii równowagi w aspekcie uwarunkowa popytowych i podaowych, kwestii krytycznej analizy modeli wzrostu gospodarczego, kwestii bezpieczestwa ywnociowego, kwestie konkurencyjnoci jako uwarunkowa projekcji równowagi na rynku rolno-ywnociowym. Przeprowadzono syntetyczn analiz empiryczn w kontekcie zastosowanego podejcia teoretycznego i analitycznego z elementami podejcia prognostyczno-scenariuszowego. Wskazano na popytowe i podaowe oraz efektywnociowe róda wzrostu w sektorze w kontekcie równowagi. 89 LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Adamowicz M., Zrównowaony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia. Annales UMCS, Sec. E, 2005, 60, 71-91. Bohringer Ch., Loschel A., Computable general equilibrium models for sustainability impact assessment: Status quo and prospects, Ecological Economics 60 (2006) 49-64. Boulanger P.M., Brecht T., Models for policy- making in sustainable development: The state of the art and perspectives for research, Ecological Economics 55 (2005), s. 337-350. Brouwer F., The dimension of multifunctionality of agriculture. Edward Elgar Publishing, Inc., Burfisher M., Robinson S., Thierfelder K., The Global Impact of Farm Policy Reforms in Organization for Economic Cooperation and Development Countries, Amer.J.Agric.Econ. 2002, t. 84, nr 3, s.774-781. Chaing A.C. , Podstawy ekonomii matematycznej, PWE, Warszawa 1994. Cossman K.G., Ecological intensification of cereal production systems: yeal potential, soil quality, and precision agriculture, 1999. Dowe J., Roep D. , Multifunctionality and Rural Development: the actual situation in Europe [in:] Multifunctional Agriculture A New Paradigm for European Agriculture and Rural Development, Ashgate, s. 37-53. Fagerberg J., Technology and Competitiveness, Oxford Review of Economic Policy, Vol. 12, no 3, 1996, s. 39. FAOSTAT, Database on Agriculture, FAO, Rome 2012. Fenby J., Chiny, upadek I narodziny wielkiej potĊgi, 2009. Food Outlook, FAO 2012. Geanakoplos J., The Arrow-Debreu Model of General Equilibrium, Yale Uniwersity 2004, How to Feed the World in 2050. Gruda M., Nowe równowagi produkcyjne w sektorze rolniczym na tle tendencji unijnych i wiatowych (ujĊcie modelowe), Program Wieloletni 2011-2014, Raport nr 23, IERiG-PIB, Warszawa 2011. Gruda M., Kwasek M., Metoda DEA w badaniu konkurencyjnoci celów w polityce rolnej, Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 10, s. 225-239, Kraków 2010. Gruda M. i in., Finanse w rolnictwie [w:] Analiza produkcyjnoekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki ywnociowej w 2012 r., red. nauk. A. Kowalski, maszynopis, IERiG-PIB, Warszawa 2013. Gruda M., Kwasek M., Wp yw zmian instrumentów wspólnej polityki rolnej na efektywno sektora rolniczego w Polsce (podejcie modelowe) 90 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. [w:] Modelowanie i prognozowanie zjawisk spo eczno-gospodarczych. Aktualny stan i perspektywy rozwoju, red. Barbara Paweek, Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków 2012, s. 73-87. Gruda M., Kwasek M., Rembisz W., Structural Equations Modeling in Research of Sustainable Agriculture, Paper proposed for the International Conference on Economic Modeling (EcoMod2012) Seville, 2012, 12 pp. Gruda M., Kwasek M., Rembisz W., Macroeconomic evaluation of sustainability of the agricultural sector using structural equation modeling (SEM), Ekonomia i rodowisko nr 2(42) 2012, Biaystok, s. 232-244. Hofman K., Konsumpcja ywnoci w Polsce: aspekty ekonomiczne, spo eczne i ywieniowe, PWN, Warszawa 1989. International Human Development Report,. UNDP 2011. Kuszewski T., Sielska A., Efektywno sektora rolnego w województwach przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Gospodarka narodowa, nr 3/2012, s. 19-42. Kuszewski T., Biaowolski P., Witkowski B.: Macroeconomic Forecasts in Models with Bayesian Averaging of Classical Estimates, Contemporary Economics, nr 1, t. 6(2012), s. 60-69. Lofgren H., Lee H.,R., Sherman R., A Standard Computable General Equilibrium (CGE). Models in GAMS,. International Food Policy Research Institute, Washington, 2002. Malanowski M., Wieczorek A., Sosnowska H. , Konkurencja i kooperacja. Teoria gier w ekonomii i naukach spo ecznych, PWN, Warszawa 2008. Mittenzwei K. et al., Opportunities and limitations in assessing the multifunctionality of agricultury withing the CAPRI model. Ecological Indicator, 2007, t. 7(4), 827-838. Naniewicz Z., On Economic Equlibrium Type Problems with Aplications. Springer, Set-Valued Anal (2011) 19: 417-456. Nelson G.C. et al., Food security, farming and climate change to 2050: scenarios, results, police options, IFPRI 2010. Panek E., Elementy ekonomii matematycznej. Równowaga i wzrost, PWN, Warszawa 1997. Parliska M., Tsymbalenko T., Tsymbalenko O., Statistical Methods in Economics,. Warsaw University of Life Sciences Press, 2010. Rembisz W., Mikro- i makroekonomiczna podstawy równowagi wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Wizja Press & IT, Warszawa 2008. Rembisz W., Analityczne w aciwoci funkcji produkcji rolniczej, IERiG, Warszawa 2011. 91 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 41. 42. 43. 44. 42. Rosegrant M.W., Agcaoili-Sombilla M., Perez N.D, Global Food Projections to 2020: Implications for Investment, IFPRI, Washington 1995. Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004. Sustaining Agriculture and the Rural Environment. Governance, Policy and Multifunctionality, (ed. by F. Brouwer), Edward Elgar Publishing, 2004. Todorov V., Marianova D., Modelling sustainability, Mathematics and Computers in Simulation 81 (2011), p. 1397-1408. Weis T., wiatowa gospodarka ywnociowa. Batalia o przysz o rolnictwa, 2007. Wo A., Gruda M., Prognoza produkcji rolnej do roku 2020. IERiG, Warszawa 1996. World Competitiveness Yearbook, Lausanne 2008. Zrównowaona konsumpcja i produkcja [w:] rodowisko Europy – Czwarty Raport Oceny, no 1/2007, EEA, Copenhagen 2007. Waugh F.V., Demand and Price Analysis. Some Examples from Agriculture. USDA, ERS Technical Bulletin nr 1316, Washington 1990. World Agriculture Towerds 2020: an FAO study, FAO. World Agriculture Towerds 2020/2050: the 2012 revision, FAO. Wo A., W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa, IERiG, Warszawa 2004. Wo A., Konkurencyjno polskiego sektora ywnociowego. Synteza. Project badawczy nr 5 H02C 070 21, IERiG, Warszawa 2003. Wo A., Rolnictwo, rynek, równowaga, PWE, Warszawa 1978. Wo A., Zegar J., Rolnictwo spo ecznie zrównowaone. IERiG, Warszawa 2002. Zastosowanie modeli równowagi w analizie sektora rolno-ywnociowego, Program Wieloletni 2005-2009, raport nr172, IERiG-PIB, Warszawa 2009. 92 ANEKS TABELARYCZNY Tabela A1. Indeksy relatywnych cen dóbr konsumpcyjnych i ywnoci w krajach UE, w latach 2000-20l2, UE-27 = 100 Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja Wgry W. Brytania Wochy EU-27 UE-15 UE-25 EU-27 EU-15 EU-12 Dobra konsumpcyjne ogóem ywno i napoje 2000 2004 2012 2000 2004 2012 104,9 103,3 106,7 113,5 112,4 115,9 106,8 106,8 111,8 109,4 108,0 114,5 37,9 42,0 51,0 53,9 56,9 67,1 87,4 91,3 89,4 99,0 108,3 108,3 46,4 55,4 76,7 54,1 63,0 80,1 131,5 139,6 142,2 139,3 140,6 136,3 56,9 63,1 78,9 72,1 70,6 85,9 122,3 123,9 125,2 119,7 124,4 116,2 109,3 110,0 110,7 113,2 114,3 108,0 88,3 87,7 95,1 95,2 93,2 102,8 86,0 91,0 97,4 92,2 87,9 92,7 102,7 106,2 108,0 99,5 102,6 94,9 111,6 126,0 116,7 111,0 127,5 118,1 46,8 53,5 65,6 56,9 59,3 75,6 102,9 103,1 121,9 113,2 119,9 115,3 52,2 56,2 74,1 64,4 64,8 87,5 70,5 73,2 78,0 84,3 85,7 94,4 107,3 104,8 103,4 109,4 106,4 109,9 51,9 53,3 60,1 52,6 56,2 68,9 83,4 87,4 87,5 93,7 96,4 89,9 37,9 43,3 59,8 51,2 51,7 68,3 40,5 54,9 72,4 53,8 64,4 83,3 74,2 75,5 83,5 95,5 89,7 96,6 126,4 121,5 127,8 130,6 123,6 120,0 47,1 62,0 64,3 56,8 69,0 82,7 115,6 108,5 101,7 111,0 107,7 103,2 98,2 105,0 103,1 106,1 118,0 105,8 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 105,5 105,4 105,1 107,7 107,9 105,4 101,1 101,2 101,1 101,6 102,1 101,5 Wspóczynniki zmiennoci [%] 35,6 31,7 25,0 29,0 27,4 18,0 12,8 13,0 12,4 11,3 12,1 10,6 27,5 22,2 15,0 25,2 22,7 14,4 ród o: opracowanie w asne na podstawie danych Eurostatu; http://appsso.eurostat.ec.europa.eu. 95 Tabela A2. Inflacja cen ywnoci w krajach UE w latach 1990-2012 (statystyczne mierniki zrónicowania cen) Austria Belgia Bugaria2 Cypr2 Czechy' Dania Estonia4 Finlandia Fliszpania5 Francja Grecja Holandia Irlandia Litwa2 Luksemburg otwa2 Malta2 Niemcy Polska4 Portugalia Rumunia4 Sowacja6 Sowenia2 Szwecja Wgry Wielka Brytania Wiochy UE-12 UE-15 rednia Odchylenie Wspóczynnik Maksymalna Minimalna stopa in- standardowe Zmiennoci stopa stopa zmienflacji (r/r) pp (%) zmiennoci noci (%) (%) 2,0 2,0 100 8,5 -3,2 1,9 1,8 95 7,3 -2,0 6,3 19,7 313 188,8 -17,9 4,2 3,4 81 11,4 -6,3 2,5 5,0 200 15,3 -7,3 2,0 2,2 110 9,9 -3,1 4,7 6,0 128 20,2 -6,7 1,1 3,6 327 10,2 -10,4 2,9 2,3 79 7,0 -2,8 1,7 1,7 100 6,9 -1,7 5,8 5,2 90 22,1 -2,6 1,5 2,5 167 8,1 -5,9 1,6 3,0 188 8,9 -8,5 3,2 5,9 184 17,8 -7,9 2,2 1,5 68 6,1 -1,1 5,0 5,9 118 20,3 -9,0 2,8 3,4 121 11,7 -5,3 1,4 2,1 150 7,9 -3,2 5,0 4,8 96 21,2 -3,9 2,9 3,7 128 15,2 -6,5 20,4 22,9 112 101,9 -0,3 7,1 9,9 139 78,5 -5,9 3,4 6,2 182 14,6 -15,9 1,2 3,3 275 8,1 -8,1 12,1 8,9 74 37,5 -2,7 2,8 2,8 100 13,0 -2,4 2,9 7,7 2,3 2,1 10,2 2,7 72 132 117 6,8 188,8 22,1 -1,2 -15,9 -10,4 Objanienia: 1) rednie dla ca ego okresu stopy inflacji wyznaczone na podstawie przyrostów cen w poszczególnych miesicach danego roku wobec analogicznych miesiĊcy roku poprzedniego (m/m-12); 2) od 01.1997 r.; 3) od 01.1995 r.; 4) od 01.1996 r.; 5)od 01.1994 r.; 6 od 01. 1991 r. ród o: opracowanie w asne na podstawie danych OECD, [http://stats.oecd.org/index.aspx]. 96 Tabela A3. Stawki VAT da produkty ywnociowe na tle stawek podstawowych w krajach UE w latach 2000-2012 Kraje Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja Wgry Wielka Brytania Wochy UE-27 (warto rednia) 2000 2011 20,0 21,0 20,0 10,0 22,0 25,0 18,0 22,0 19,6 18,0 16,0 17,5 21,0 18,0 15,0 18,0 15,0 16,0 22,0 17,0 19,0 23,0 19,0 25,0 25,0 17,5 20,0 19,2 20,0 21,0 20,0 15,0 19,0 25,0 20,0 23,0 19,6 23,0 16,0 19,0 21,0 21,0 15,0 22,0 18,0 19,0 23,0 23,0 24,0 20,0 20,0 25,0 25,0 20,0 20,0 20,7 ród o: Komisja Europejska, Wikipedia. 97 Dane na 30.04.2012 2012 20,0 21,0 20,0 17,0 20,0 25,0 20,0 23,0 19,6 23,0 18,0 19,0 23,0 21,0 15,0 22,0 18,0 19,0 23,0 23,0 24,0 20,0 20,0 25,0 27,0 20,0 21,0 21,0 Zmiana w okresie 2000/2013 % 0,0 0,0 0,0 7,0 -2,0 0,0 2,0 1,0 0,0 5,0 2,0 1,5 2,0 3,0 0,0 4,0 3,0 3,0 1,0 6,0 5,0 -3,0 1,0 0,0 2,0 2,5 1,0 1,8 - 4,0 Wielka Brytania Wochy Bugaria Szwecja 10 9 5 6/12 6/13 Portugalia - 7 6/12 9/13,5 6 8 6,5/13 5,5/7 9/13 - 6/12 10 Stawki obnione Niemcy 3,0 4,0 Hiszpania Luxemburg - Grecja 4,8 2,1 Francja Irlandia - Finlandia - - Dania Holandia - Belgia Austria Kraje Stawki obnione poniej <5% [0 do 5%) - 21 20 20 25 23 19 15 23 19 18 23 19,6 23 25 21 20 Stawki podstawowe 4/10 20 0/20 12/25 6/13/23 7/19 3 0/4,8/13,5/23 6 4/8 13 5,5/7/19,6 13 25 6/12/21 Stawki na artykuy ywnociowe 10 Tabela A4. Stawki VAT i akcyzy na produkty ywnociowe w krajach Unii Europejskiej (stan na dzie 1.04.2013), (%) alkohol 5373,19 euro/hl wino 265,56 euro/hl piwo 2,35 euro/hl alkohol 562,43 euro/hl wino 0 euro/hl wino 0 euro/hl, piwo, 0,748 euro/hl wino 0 euro/hl wino 0 euro/hl Akcyza na produkty ywnociowe wino 0 euro/hl 0 5/9 10 8,5 5/18 5/8 14 9 5/9 12 5/7 5/8 24 20 20 27' 17 20 20 21 21 18 23 24 20/10 8,5 18/27 5/17 14 20 21 21/12 0 5/8/23 piwo 7,79z/1hl, wino 158z/1hl, alkohol 5704z/1hl cd. tabeli A4 ród o: opracowanie w asne na podstawie: Komisja Europejska [2012]; D.Mczyski, Akcyza w prawie Unii Europejskiej i w prawie Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó nocnej, 2008. Rumunia Sowacja Sowenia Wgry Cypr Czechy Estonia Litwa otwa Malta Polska EGZEMPLARZ BEZPATNY Nak ad 500 egz.,ark. wyd. Druk i oprawa: EXPOL W oc awek
