monopol - Internet Świadłowodowy dla Firm

Konkurencja niedoskonała
Popyt na wyroby firmy w warunkach
konkurencji doskonałej
C
Popyt na wyroby firmy w warunkach
konkurencji niedoskonałej
C
D
D
D
Q
D
Q
Na rynku doskonale konkurencyjnym firma może sprzedać całość swojej produkcji w
ramach przy jednym poziomie ceny (popyt doskonale elastyczny, bez oddziaływania na poziom
rynkowej ceny równowagi . Produkcja firmy wolnokonkurencyjnej jest bowiem tak mała w
stosunku do rynkowej podaży tego towaru, że jakiekolwiek zmiany jej indywidualnej podaży są
niezauważalne w skali rynkowej podaży wytwarzanego przez nią dobra, zaś wszelkie podwyżki
lub obniżki ceny zamiast polepszać pogarszają jej sytuację . Firma na tym rynku jest zatem
cenobiorcą
Jeżeli przedsiębiorstwo stwierdzi , że zwiększanie sprzedaży własnej produkcji wymaga
albo obniżenia ceny zbytu albo innych pozacenowych zabiegów. Oznacza to że napotyka ono
ujemnie nachyloną krzywą popytu. Przedsiębiorstwo, które ma ujemnie nachyloną krzywą
popytu może kontrolować ceny , gdyż inne firmy do pewnego stopnia nie są w stanie lub nie
chcą z nim konkurować. Możemy je zatem określić jako cenodawcę, działającego w warunkach
konkurencji niedoskonałej. Możliwość kontrolowania rynkowej ceny swojego produktu
oznacza , że w przeciwieństwie do cenobiorcy cenodawca posiada siłę monopolową.
Ogólnie zatem mówiąc, konkurencja niedoskonała występuje w takiej gałęzi lub grupie
gałęzi, w których pojedynczy wytwórcy mają ujemnie nachyloną krzywą popytu a tym samum
siłę rynkową, zaś konkurencja doskonała występuje w gałęzi, w której pojedynczy wytwórcy
napotykają na doskonale elastyczną krzywą popytu czyli nie mają siły monopolowej Oczywiście
siła monopolowa to podstawowa różnica. Wszystkiej jej źródła przeanalizujemy już w wkrótce.
W tym miejscu zasygnalizujemy jedynie rozbieżność warunków, w jakich działają
przedsiębiorstwa z tych dwóch typów struktur rynkowych. .
Konkurencja doskonała
Konkurencja niedoskonała
1. Istnieje wielu małych sprzedawców , którzy 1. Istnieje niewielu, dużych sprzedawców,
posiadają tak mały udział w rynku ( w rynkowej którzy posiadają na tyle duże udziały w rynku,
podaży ), że ich indywidualne
decyzje że swoimi decyzjami produkcyjnymi są w stanie
produkcyjne nie są w stanie wpływać na wpływać
na
poziom
rynkowej
ceny
rozmiary rynkowej podaży ani na poziom produkowanego dobra lub też na rozmiary
rynkowej ceny wytwarzanego dobra..
rynkowej podaży
2. Wytwarzane produkty są homogeniczne ( 2. Wytwarzane produkty są zróżnicowane lub
identyczne )
nie posiadające bliskich substytutów )
3. Brak barier wejścia lub wyjścia z rynku
3. Występowanie , nieraz wręcz niemożliwych
do przełamania w krótkim okresie, barier
wejścia na rynek
4. Duża mobilność czynników produkcji
4. Mała mobilność czynników produkcji
Pomiar niedoskonałości konkurencji ( stopień zmonopolizowania gałęzi )
Stopień monopolizacji rynku wskazujący na siłę monopolową i niedoskonałość rynku
mierzy się go zazwyczaj za pomocą trzech wskaźników.
Wskaźniki monopolizacji
Wskaźnik M. Kaleckiego i A. Lernera, mierzy stopień monopolizacji, czyli braku
konkurencji w dziedzinie cen Obliczany jest jako stosunek ceny ( C ) do kosztów zmiennych
(obejmujących płace oraz wartość zużytych surowców i półfabrykatów )
W=C/Kz
Statystyka Stanów Zjednoczonych wskazuje jednoznacznie ,że na przestrzenie ostatnich stu lat
miał miejsce nieustanny wzrost stopnia monopolizacji amerykańskiego przemysłu przetwórczego
Wzrost ten był szczególnie szybki w latach osiemdziesiątych XIX w , w okresie wielkiego
kryzysu (1929-1935) oraz w ciągu kilku lat poprzedzających ostatnia poważną recesje z lat
1990—1991)
Lata
1879 1889 1899 1914
W
1,23
1,32
1,33
1,32
Źródło: B. Oyrzanowski Mikroekonomia j.w.
1929
1,39
1933
1,43
1937
1,36
1967
1,44
1972
1,48
1983
1,49
1988
1,58
W praktyce niedoskonała konkurencja pojawia się wówczas, gdy na rynku nie
funkcjonuje zbyt dużo firm. A zatem jednym z jej najważniejszych odróżniających tę formę od
konkurencji doskonałej wyznaczników jest liczba firm działających na rynku ,czyli stopień
koncentracji produkcji dla określonych branż. Stopień koncentracji produkcja można zatem
używać jako miarę stopnia monopolizacji , czyli niedoskonałości konkurencji
Wskaźnik koncentracji produkcji Herfindahla. Przedstawia w szczególny sposób sumą
procentowych udziałów poszczególnych firm w ogólnej wartości towarów na rynku danego
produktu ( S ) Obliczany jest on w trzech etapach.
Pierwszym krokiem jest podzielenie wartości produkcji każdej z firm ( X ) przez ogólną
wartość produkcji znajdującej się na rynku ( R )
X1
X2
X3
Xn
S1 = ------; S2 = ------;
S3 = -------;
............;
Sn = ------R
R
R
R
Kolejny etapem jest podniesienie każdej z tych wielkości do kwadratu, a następnie ich
zsumowanie:
H = S12 + S22 + S32 + ..... + Sn2
Oto jak przedstawiały się wartości wskaźnika H dla niektórych wybranych gałęzi gospodarki
amerykańskiej w roku 1982
przemysł sukni damskich
24
przemysł płynnego mleka
151
przemysł męskiego obuwia
320
przemysł damskiego obuwia
492
przemysł produkcji opon
1591
przemysł produkcji miedzi
2673
przemysł zamrażarek i chłodziarek
2745
przemysł sztucznego włókna
2970
Źródło: B. Oyrzanowski :Mikroekonomia .j.w.
Im większe udziały pojedynczych firmy w wartości całości dostarczanych na rynek
towarów, tym większą posiadają one możliwość wykorzystywania swej siły monopolistycznej w
celu podnoszenia ceny ponad koszt krańcowy, tym wyższa jest wartość tak obliczanego
wskaźnika .W przypadku pełnego monopolu udział firmy wyniesie 100% udział innych firm
wyniesie zero a zatem wskaźnik przyjmie wartość H= 10 000. Gdyby rynek składała się ze stu
firm, z których każda dostarczałaby dokładnie 1% całości wskaźnik przyjąłby wartość H=100
Natomiast dla rynku , na którym jedna firma dostarcza 50% zaś pozostałych dziesięć po 5%
otrzymamy H= 2 750 . Rynek danego towaru dla którego H<1 000 traktuje się jako mało
zmonopolizowany .
Często jako narzędzie pomiaru stopnia koncentracji produkcji stosuje się tzw.
wskaźnik monopolizacji rynku Jest on obliczany jako procentowy udział czterech lub ośmiu
największych firm w całości dostarczanej na dany rynek produkcji .
Źródła konkurencji niedoskonałej
Źródłem siły monopolistycznej są bariery konkurencji istniejące na rynku opanowanym
przez niedoskonałą konkurencję. Bariery te powstają wówczas, gdy czynniki prawne lub
psychologiczne powodują albo zmniejszenie liczby konkurentów, albo też obniżają intensywność
rywali w porównaniu z tą, jaka by w przeciwnym razie w naturalny sposób wystąpiła. Oto
najważniejsze bariery konkurencji:
1. Monopolizacja może być związana z korzyściami skali produkcji w sytuacji, gdy wytwarzając
dany towar po niższych kosztach aniżeli koszty małych firm – potencjalnych konkurentów,
zaspokaja swoją produkcją cały popyt rynkowy na dane dobro
Gałąź
Udział w produkcji
USA konieczny, by
pojedyncza
firma
mogła
wykazać
korzyści skali ( w % )
Rzeczywisty
Główne przyczyny korzyści z
przeciętny
działania na wielką skalę
udział w rynku
trzech
największych
firm ( w % )
Piwowarstwo
10 – 14
13
Potrzeba stworzenia wizji marki w
skali krajowej oraz koordynowania
inwestycji
Papierosy
6 – 12
23
Reklama i zróżnicowanie wizji
produktu
Butelki szklane
4–6
22
Potrzeba
posiadania
centralnego
personelu
inżynieryjnego
i
projektantów
Cement
2
7
Potrzeba
rozłożenia
ryzyka
i
zgromadzeni kapitału
Lodówki
14-20
21
Wymagania marketingowe i dotyczące
długości serii
Rafinacja ropy
4-6
8
Rozłożenie ryzyka przy poszukiwaniu
złóż ropy naftowej oraz koordynacja
inwestycji
ŹródłoP.Samuelson,W.Nordhaus: Ekonomia t 1. j..w. s
2. Produkcja na wielką skalę wymaga zgromadzenia dużych środków finansowych na inwestycje
Środki tę będą zamrożone dopóki działalność nie zacznie przynosić odpowiednio wysokich
dochodów. Czynnikiem sprzyjającym monopolizacji jest zatem czas niezbędny innym
przedsiębiorstwom na wejście na rynek ( zgromadzenie kapitału początkowego,
uruchomienie produkcji itd. ) i związane z tym ryzyko , że przedsięwzięcie może się nie
powieźć .Konkurenci już istniejące na rynku mogą bowiem zastosować wszystkie możliwe
środki np. obniżyć ceny swoich wyrobów do poziomu, które wyeliminują potencjalnych
konkurentów.
3. Firma może być właścicielem patentu, prawa wynalazczego, praw autorskich itp., które
uniemożliwiają podjęcie produkcji innym firmom. Patenty to specyficzna forma ograniczeń
prawnych. Patent przyznawany jest wynalazcy i udziela jemu wyłącznego prawa używania
opatentowanego produktu lub procesu. I tak np. firma Polaroid była przez wiele lat
monopolistą na rynku „ błyskawicznych „ aparatów fotograficznych. Rząd udziela patentów,
aby zachęcić wynalazców , szczególnie tych drobnych do aktywności. Bez perspektywy
ochrony patentowej
drobny wynalazca byłby pozbawiony nadziei na osiągnięcie kiedykolwiek zysków w zamian
za lata eksperymentowania, w nieustannym poszukiwaniu lepszych produktów i metod
wytwórczych.
4. Firma może otrzymać różnego rodzaju licencje rządowe i koncesje na produkcję
konkretnego wyrobu lub świadczenie usługi, co ogranicza dostęp do produkcji innym
przedsiębiorstwom
5. Monopolizacja może wynikać z opanowania czynników produkcji niezbędnych do
wytworzenia danego towaru bądź też kanałów dystrybucji, co utrudnia potencjalnym
konkurentom wprowadzenie swojej produkcji na taki rynek
6. Monopolista może posiadać prawo do dobrze znanego i cenionego znaku firmowego z
dużym kręgiem lojalnych klientów
7. Jedną z istotnych barier dla konkurencji jest zróżnicowanie produktu, w wyniku którego
krzywa popytu na produkt każdej niemal firmy jest przynajmniej nieco nachylona, a tym
samym każda firma jest przynajmniej po trosze niedoskonale konkurencyjna. Konkretny
produkt danej firmy jest zróżnicowany względem innych produktów tej samej gałęzi, gdy
przy równych cenach nabywca okazuje w odniesieniu do produktu tej firmy swe preferencje
lub niechęć. Zróżnicowanie to może mieć silny lub słaby charakter. Rozważmy przykład
samochodów osobowych. W Stanach Zjednoczonych jest około tuzina przedsiębiorstw
dostarczających samochody, a koszty transportu są relatywnie niskie w porównaniu z
kosztami sprzedaży. Można by było zatem oczekiwać silnej konkurencji na tym rynku. W
rzeczywistości, z rozmaitych powodów, rynek ten – z uwagi na zróżnicowanie produktu –
podzielony jest na segmenty. Niektóre źródła zróżnicowania mają naturalny charakter (
samochodom brytyjskim mającym kierownicę po prawej stronie trudno jest znaleźć
odbiorców na innych rynkach ). Niektóre inne przyczyny zróżnicowania produktu sprawiają
wrażenie sztucznych czy nienaturalnych. Np. w latach 50 – tych konsumenci uwielbiali
samochody z olbrzymimi „ płetwami ogonowymi „; miłość tę podsycała reklama
przekonywująca, że istnieje związek pomiędzy siła koni mechanicznych a siłą męską. Dziś
faworyzowane są z kolei luksusowe samochody niemieckie. Całkowity popyt na
zróżnicowane produkty zostaje podzielony pomiędzy małe rynki tych różnorodnych
towarów. Popyt ten jest na tyle mały, iż nie wystarcza, by wielka liczba firm mogła
funkcjonować na poziomie lokującym je w dolnej części ich mających kształt litery U
krzywych kosztów. Stąd zróżnicowanie podobnie jak cła, prowadzi do większej koncentracji i
bardziej niedoskonałej konkurencji.
Współczesne warunki gospodarowania nie są ani doskonale konkurencyjne, ani też
doskonale zmonopolizowane. Jednak aby zrozumieć powszechnie występujące na rynkach
struktury np. oligopole czy konkurencję monopolistyczną, musimy naszą analizę rozpocząć od
skrajnego przypadku – monopolisty – jedynej firmy , która opanowała rynek danego towaru.
RYNEK W WARUNKACH MONOPOLU PEŁNEGO.
Jednym z podstawowych argumentów wysuwanych przeciw wolnemu (niekontrolowanemu)
rynkowi jest niebezpieczeństwo wystąpienia zniekształceń jego mechanizmów konkurencyjnych
przez powstające w gospodarce monopole. Niedoskonałość konkurencji polega na tak dużym
udziale w rynku producentów ( producenta), że swoimi decyzjami mają oni możliwość
kształtowania ceny rynkowej. Oczywiście im mniejsza liczb takich wytwórców, tym większa jest
możliwość kształtowania przez przedsiębiorstwo warunków rynkowych. Skrajnym przypadkiem
jest jedyny producent działający na rynku, zwany monopolistą. Monopol to sytuacja, w której
rynek danego towaru opanowany jest przez jednego producenta( sprzedawcę) Przyjrzyjmy się
dokładniej takiej sytuacji.
Cechy monopolu pełnego
Po pierwsze, na rynku działa jeden producent i wielu nabywców. Ma on zatem stu
procentowy udział w rynku, co daje mu silę monopolową ( możliwość kształtowania ceny
swojego towaru ). W praktyce, jak udowodnimy to wkrótce, monopolista nie ma absolutnej siły
rynkowej, gdyż albo ustala cenę swojego wyrobu, pozostawiając nabywcom możliwość określenia
wielkości popytu, albo też ustala wielkość produkcji, którą sprzedaje po cenie wynikającej z
kształtowania się popytu ( a zatem będącej wynikiem decyzji nabywców ). Stąd w warunkach
monopolu producent jest cenodawcą a nabywca – cenobiorcą.
Po drugie monopolista wytwarza produkt nie posiadający bliskich substytutów. Wynika
stąd, że jest on jedynym dostawcą tego dobra na rynku ( pomijając ewentualną możliwość
importu ). Określenie „bliskie substytuty ” nie jest ani precyzyjne ani jednoznaczne. Zwykle
istnieją dobra, które można użyć zamiast danego, kwestią jest, na ile i jak dobrze zastępują one
dobro dostarczane przez monopolistę .Fakt istnienia jakiś dalszych substytutów można uznać
za pewien czynnik ograniczający swobodę i siłę monopolu. W praktyce gospodarczej jako
monopol traktuje się przedsiębiorstwo, w przypadku którego elastyczność mieszana popytu na
jego produkt względem ceny dobra, które można podejrzewać o substytucyjności wobec niego,
jest bliska zeru ( np. wynosi 0,01 albo mniej
Po trzecie, monopolista ma wyłączność produkcji ( sprzedaży ), co wynika z
występowania silnych barier wejścia na zmonopolizowany rynek. To właśnie bariery wejścia na
rynek są źródłem siły monopolu.
Przyczyny monopolizacji gałęzi
Monopolizacja gałęzi może wynikać z przyczyn technicznych, może być również
produktem przyjętych w państwie rozwiązań prawnych, administracyjnych, chroniących istniejące
monopole czy umożliwiających istnienie monopoli państwowych. Do monopoli może również
dojść wskutek działa prowadzonych przez samego producenta.
Bariery techniczne.
Analizując długookresowe koszty przeciętne i krańcowe firmy oraz długookresowe
koszty gałęziowe, doszliśmy do wniosku, że w przypadku kosztów nieustannie opadających dojść
musi do załamania doskonałej konkurencji. Jeżeli zatem w jakiejś gałęzi możliwe jest, że koszt
krańcowy a siłą rzeczy i przeciętny przedsiębiorstwa nieustannie spada wraz ze wzrostem skali
produkcji, to można przypuszczać, że przy danej krzywej popytu rynkowego wcześniej, czy
później firma ta stanie się monopolistą. W takim przypadku efektywna będzie tylko produkcja na
wielką skalę.
Jeżeli zatem minimum długookresowych kosztów przeciętnych przypada na produkcję
tak wielką, że pozwoli ona zaspokoić cały lub prawie cały popyt rynkowy, w gałęzi utrzyma się
tylko jedna firma – monopolista.
Gdyby w gałęzi były jedynie dwie firmy, i każda z nich wytwarzałaby rozmiary produkcji
Q1 przy cenie równowagi rynkowej Co, podaż gałęzi ( 2 * Q1) równałaby się popytowi przy tej
cenie popytowi. Ponieważ cena równa jest przeciętnym kosztom zmiennym obu firm, żadna z
nich nie osiągnęłaby zysków ekonomicznych.
C
Kk
Kpc
D
dKp
Co
C1
Q1
Q2=2*Q1
Q
Uc = Q1 * C0
KC = Q1 *Kpc
Uc – Kc = Q1 ( C0 – Kpc ) C0 = Kpc Z e= 0
Każda z analizowanych przez nas obydwu firm, chciałaby otrzymać zyska nadzwyczajny,
co jest możliwe jedynie wskutek obniżki długookresowych kosztów przeciętnych, pod
warunkiem, że w gałęzi występuje zjawisko korzyści skali. Obniżce kosztów towarzyszy wzrost
podaży rynkowej powiększających się w efekcie postania nadwyżka podaży nad popytem a w
konsekwencji konieczny będzie spadek ceny do poziomu równowagi rynkowej. Można sądzić, że
z czasem jedna sprawniejsza lub posiadająca lepsze możliwości wykorzystania korzyści skali
firma wyprze produkującego zbyt drogo konkurenta i zajmie na nim pozycję monopolisty.
Pozycję tę będzie mogła przynajmniej przez jakiś czas utrzymać, jeśli koszt wejścia na rynek
będzie dla konkurencji zbyt wysoki ,np. gdy potencjalni rywale napotykają przy próbie wejścia
na barierę wysokich nakładów inwestycyjnych niezbędnych ,by zapewnić produkcje na dużą
oraz ogromnych kosztów przejęcia części nabywców monopolisty. Spadek długookresowych
kosztów przeciętnych może wiązać się ze zjawiskiem niepodzielności inwestycji.
Bariery finansowe
Podjęcie produkcji niektórych dóbr wymaga poniesienia ogromnych nakładów na
stworzenie infrastruktury technicznej np. linii przesyłowych, torów kolejowych, rurociągów itp,
na zakup urządzeń niezbędnych do wytwarzania danego dobra np. produkcji energii elektryczna,
usług transportu kolejowego czy lotniczego. Dodatkowych utrudnieniem wejścia na rynek jest
konieczność zorganizowania sprzedaży ogromnej( wynikającej z konieczności produkcji na dużą
skalę) ilości dóbr na rynku opanowanym już przez istniejące firmy. Wymaga poniesienia
ogromnych niekiedy nakładów na promocję i reklamę przy czym ryzyko ,że wydatki te nigdy nie
zwrócą się jest bardzo duże. Jeżeli potencjalni producenci nie dysponują na wstępie potężnymi
zasobami finansowymi ,nie mają co marzyć o rozpoczęciu produkcji. Oczywiście zmniejsza to
liczbę potencjalnych konkurentów. Jeżeli zatem zasoby finansowe niezbędne do produkcji na
wielką skalę oraz ryzyko związane z tym przedsięwzięciem stanowią barierę nie do pokonania dla
konkurentów w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma .Jeżeli z podanych wyżej powodów w gałęzi
utrzymuje się monopol, to ze względu na wynikające ze zjawiska korzyści skali produkcji
naturalne skłonności do jego powstawania jest on określany jako monopol naturalny.
Możemy zatem stwierdzić, że gałąź , w której minimalna skala efektywna przypada na
produkcję zbliżoną do wielkości rynkowego popytu , ma naturalne skłonności do monopolizacji.
O istnieniu technicznych barier wejścia na rynek można mówić również wtedy, gdy firma
korzysta ze specyficznej know – how , pozwalających wytwarzać dany po niższym od
konkurencji koszcie. Może też ona stosować np. nie znane innym firmom technologie, posiadać
wyłączne prawo dysponowania niezbędnym do produkcji surowcem ( np. poprzez zdobycie
koncesji, licencji itp. ) jak również zatrudniać unikalnych specjalistów.
Ograniczenia prawne
Jednym z najbardziej skutecznych sposobów utrzymywania przez firmy pozycji
monopolistycznej jest wykorzystanie przymusu administracyjnego stosowanego przez państwo.
Monopol może być spowodowany istnieniem prawno – administracyjnych ograniczeń wejścia do
danej gałęzi. Monopolista przynajmniej na jakiś zaś jest producentem posiadającym ustawowo
chronione prawo wyłączności wytwarzania nowego produktu lub stosowania nowej technologii.
Wyraża się to najczęściej w posiadaniu patentu. Na straży praw do patentu stoi państwo,
chroniąc w ten sposób wynalazców i korzystających z wynalazków producentów przed
nieuczciwą konkurencją.
Wprawdzie patent pozbawia konsumentów możliwości nabywania produktów na rynku
doskonale konkurencyjnym, a zatem jak wykażemy dalej, musi on w konsekwencji płacić
odpowiednio wyższe, przynoszące monopoliście zysk nadzwyczajny ceny, ale z drugiej strony
zysk ten jest ogromnym bodźcem dla potencjalnie nowych konkurentów. W efekcie stanowi
zatem zachętę do inwestowania w postęp techniczny i technologiczny i rozwój gospodarczy.
Monopole tego typu pojawiają się i po jakimś czasie znikają. Żądna zysku nadzwyczajnego
konkurencja wcześniej czy później znajdzie sposoby, by ominąć patent i rozpocząć produkcję,
jeśli nie identycznego, to wystarczająco podobnego substytutu
Gdy firma Reynolds International Pen Company wprowadziła w 1945 r na rynek chroniony prawami
patentowymi długopisy, sprzedawała je po 12..5$ za sztukę. Po dwóch latach rynkowa cena długopisu wynosiła
już tylko 1 $.)
Pamiętać należy również o fakcie, że prawa do patentu wygasają po upływie ustalonego z
mocy prawa czasu ,a gusty konsumentów i technologia wytwarzania danego towaru mogą się
znacznie zmienić.
Źródłem monopolu jest również przyznawane urzędom państwowym prawo do
licencjonowania produkcji, czyli udzielania pozwoleń na prowadzenie określonej działalności
gospodarczej. Im mniej wydanych licencji, tym większy stopień konkurencyjności na rynku i na
odwrót. W skrajnych przypadkach, gdy stosowne urzędy wydadzą tylko jedno zezwolenie na
rynku pozostanie tylko jedna , zajmująca monopolistyczną pozycję, firma. Takie postępowanie
władz może wynikać z chęci zapobiegania powstaniu zakłóceń, jakie mogłyby zaistnieć w razie
konfliktu między wieloma producentami ważnych dla istnienia zbiorowości produktów ( np.
woda, energia elektryczna, usługi transportowe ). Ponadto pojedynczą firmę łatwo jest
kontrolować. Z drugiej strony, gdy władze uznają, że ceny pobierane przez monopole są zbyt
wysokie, mogą doprowadzić do ich obniżki, ale gdy regulowana przez państwo cena zostanie
obniżona z bardzo a dostarczany przez monopol produkt jest społecznie potrzebny np. woda
czy komunikacja , będzie on zmuszone dotować stworzony przez siebie monopol.
Władza często sama sobie przyznaje wyłączność na produkcje czy handel. Mówimy
wtedy o monopolu państwowym tworzą go przedsiębiorstwa państwowe działające na
zasadzie monopolu. .W celu otrzymania łatwych i wysokich dochodów monopole te tworzone
są w dziedzinach szczególnie lukratywnych gdzie koszt jednostkowy koszt wytworzenie jest niski
elastyczność cenowa popytu wysoką ,co pozwala sprzedawać dane dobro po cenie kilkukrotnie
wyższej od kosztów produkcji.
W wielu przypadkach firmy same zabiegają, i to skutecznie, o stworzenie sobie pozycji
monopolistycznej. W tym celu usiłują podporządkować sobie dostawy rzadkich produktów, czy
opanować kanały dystrybucji. Mogą np. zdobyć prawo wyłączności na sprzedaż danego towaru
na danym obszarze geograficznym.
Monopol może również powstać, gdy producentowi uda się wymusić na władzach
ustalenie przepisów tworzących bariery niemożliwe do pokonania dla konkurentów. Ostre
przepisy sanitarne określające warunki, w jakich ma przebiegać proces produkcyjny, czy też
wymagania co do składu chemicznego produktu, stanowić mogą niekiedy barierę nie do
pokonania dla rywali nie dysponujących równie skutecznymi grupami nacisku. Poparcie dla
nowych regulacji przedstawiciele przedsiębiorców uzasadniają najczęściej ważnymi względami
społecznymi np. troską o zdrowie i bezpieczeństwo społeczeństwa.
Nawet, jeśli producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż jakiegoś dobra,
konsumentom pozostaje możliwość wyboru substytutów. Przedsiębiorstwo stanie się
prawdziwym monopolistom wtedy, gdy uda mu się
przekonać grupę nabywców o
niepowtarzalności swego wyrobu. Dla wielu konsumentów np. Coca – cola nie posiada
substytutów a w takich warunkach nie ma wyboru. Ich popyt na ten produkt nie reaguje na
rozsądne zmiany cen substytutów, czyli elastyczność mieszana jest bliska zeru. Ta sztywność
popytu wynikać może z pewnych niepowtarzalnych cech jakościowych produktu, które
symbolizuje znak firmowy. Ponieważ prawo zabrania innym firmom posługiwania cudzym
znakiem firmowym, pełni on, podobną do patentu rolę prawnej bariery wejścia konkurencji na
ten rynek.
Ograniczenia siły monopolowej
W przeciwieństwie do konkurencji doskonałej, monopolista może ograniczyć podaż rynkową
i żądać ceny wyższej od tej, która ukształtowałaby się na rynku konkurencyjnym. Ale jego
możliwość w tworzeniu i wykorzystywaniu pomyślnych dla siebie warunków nie są
nieograniczone. W swoich decyzjach monopol jest limitowany paroma czynnikami
 Monopolista nie ma jednak absolutnej dowolności działania na rynku. W swoich decyzjach
ograniczony jest przez warunki rynkowe, czyli koszty produkcji i krzywą popytu rynkowego
na swoje towary bądź usługi. Co prawda nie bierze on pod uwagę zachowania innych firm (
brak konkurencji ), niemniej napotyka ujemnie nachyloną krzywą popytu rynkowego.
Zgodnie z poznanym prawem popytu ,gdy cena rośnie kupowane ilości maleją i na odwrót
ponieważ prawo popytu działa obiektywnie , gdy monopolista chce zwiększyć produkcję i
sprzedaży musi obniżyć cenę
 Jak wiemy spadek kupowanych ilości jest skutkiem substytucyjnego i dochodowego efektu
dochodowego efekty zmiany cen. Jeśli firma podnosi cenę towaru musi być przygotowana na
zmniejszenie wielkości sprzedaży. Siła takiej redukcji sprzedaży uzależniona jest od
dostępności i ilości substytutów sprzedawanego dobra.
 Ta się składa , że nawet gdyby jeden producent całkowicie zmonopolizował sprzedaż
pewnego dobra, zawsze istnieją jego bliższe lub dalsze substytuty .Ponieważ nie ma
przymusu zakupów, konsument może zrezygnować zakupów u monopolisty i wybrać inny,
nawet odległy substytut. Dla przykładu nawet jeśli tylko jedna firma ma pozwolenie na
świadczenie usług telekomunikacyjnych, to ludzie mogą komunikować się ze sobą w inny
sposób np. wysyłając telegramy, listy, za pośrednictwem posłańców. itp. Poza tym, jeśli
przepisy pozwalają na swobodny przywóz towarów z zagranicy, to produkty pochodzenia
zagranicznego mogą się stać substytutami produktów wytwarzanych przez krajowego
monopolistę .Ich obecność na rynku ogranicza pozycje monopolisty siłę monopolu do
rynków lokalnych, gdzie wysokie koszty transportu lub rozbudowy infrastruktury zniechęcą
potencjalnych konkurentów. W warunkach gospodarki otwartej, bliskimi nawet substytutami
mogą stać się analogiczne produkty wytwarzane za granicą. Produkt czy usługa nie musi być
sprzedawana na rynku krajowym. Przez wiele lat można było kupić polisę ubezpieczeniową na
tańszym, bo nie zmonopolizowanym rynku zagranicznym. Podobnie wyglądała cena usługi
telefonicznej typu call – back. czy usług typu VOIP . Ich obecność na rynku osłabia pozycję
krajowych producentów, których siła będzie stopniowo ograniczana do rynków lokalnych,
gdzie wysokie koszty transportu lub konieczność rozbudowy infrastruktury zniechęcają
potencjalnych konkurentów.
 Zauważmy ,że nawet jeśli wytwarzany przez monopolistę nie ma żadnych substytutów, to
krzywa popytu rynkowego ma również nachylenie ujemne, ponieważ zawsze mamy do
czynienia z dochodowym efektem zmiany ceny. Wynika z tego, że monopolista nigdy nie
może dowolnie manipulować jednocześnie rozmiarami produkcji i cenami . Jeśli ustali
poziom produkcji i chce ją w całości sprzedać , to cenę po której będzie mógł tę ilość
sprzedać wyznaczy mu rynek Odczyta ją z krzywej popytu rynkowego. Jeśli natomiast
chciałby wyznaczyć poziom sprzedaży to ilość którą po tej cenie będzie mógł sprzedać jest
równa ilości jaką konsumenci skłonni są przy tej cenie kupić wyznaczy rynek mu wielkość
produkcji Inny związany z tym problem, to istnienie niezależnych od monopolu czynników
przesuwających funkcji popytu rynkowego Każda tego rodzaju zmiana , oznacza zmianę
rynkowych warunków w których podejmowane są decyzje , co wymuszać będzie podjęcia
decyzji dostosowawczych ze strony monopolisty
 Monopolista musi też brać pod uwagę fakt , że zmianom produkcji towarzyszy niezależna od
niego wynikająca z prawa nieproporcjonalnych przychodów zmian kosztów całkowitych,
krańcowych i przeciętnych. Podobnie jak w przypadku konkurencji doskonałej istnieje wiele
kombinacji kosztowo - cenowych, przy których monopolista może sprzedawać różne ilość
dóbr. Musi zatem wybrać kombinację cena - ilość, która zapewni mu maksymalny w danych
warunkach wynik finansowy. Wybór ten jest uzależniony od rynkowych warunków, czyli
przebiegu krzywej popytu i kosztów. Inny związany z tym problem, to istnienie niezależnych
od monopolu czynników przesuwających funkcję kosztów. Każda takie przesuniecie jest
równoznaczne z niezależną od monopolisty zmianą rynkowych warunków, a zatem
monopolista będzie zmuszony do podjęcia decyzji dostosowawczych
 Jednym z najskuteczniejszych sposobów utrzymania siły monopolowej przez firmę jest
przymus stosowany przez władzę państwową.( np. poprzez patenty ,koncesje, zezwolenia,
licencje). Ale nawet siła ochronna państwa może nie wystarczyć ,by osłonić na stałe daną
branżę przed wpływem konkurencji. Na wolnym, otwartym rynku siła monopolowa jakiegoś
przedsiębiorstwa w okresie długim stopniowo zanika.. W długim okresie nadmiernie wysokie
ceny, ograniczona podaż wysokie zyski stwarzają potencjalnym konkurentom bodźce do
szukania i wykorzystywania niedoskonałości siły przedsiębiorstwa monopolistycznego. Wraz
z upływem czasu konkurenci znajdą słabo chronione punkty umożliwiające im wejście na
zmonopolizowany rynek Przykładem mogą tu być liczne produkty np. kalkulatory, gry wideo,
telefony samochodowe, które na początku były produkowane przez firmy posiadające
krótkookresowy monopol. Dobrym przykładem jest złamanie przez stargardzką „Polfę”
monopolu na wzmacniającą potencję „Viagrą”. Gusty konsumentów i technologia produkcji i
dostaw mogą się w długim okresie znacznie zmienić. Np. prawo wyłączności dostaw energii
elektrycznej posiadane przez zakłady energetyczne ulega stopniowemu osłabieniu przez
popularyzację domowych instalacji do korzystania z energii słonecznej wody czy wiatru.
 W długim okresie monopol może zostać uznany za szkodliwy. W celu jego przełamania.
państwo może zaprzestać ochrony danej firmy i jego opieka może być rozciągnięta także na
inne firmy.
Podsumujmy
Monopole pełne są rzadkością. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt istnienie
krajowych i zagranicznych substytutów alternatywnych w stosunku do wyrobu oferowanego
przez monopolistę. W konsekwencji popyt na produkty monopolisty zależy nie tylko od jego
ceny, lecz również jakości i cen innych dóbr i usług.. Ponadto w długim okresie, zwykle znajdzie
się ktoś, kto zwabiony wysokim zyskiem, przełamie bariery i wejdzie na rynek, przemieniając go
w rynek oligopolistyczny. Również państwo w ramach polityki ochrony konkurencji stara się nie
dopuszczać do nadmiernej monopolizacji gospodarki. Bywa więc , że zbyt wysokie zyski
monopolisty skłonią władze gospodarcze danego kraju do zastosowania instrumentów polityki
antymonopolowej., mającej na celu ochronę konsumentów
Ponieważ bez oparci państwa monopole pozostawione same sobie ulegają wcześniej czy
później erozji, państwo powinno umieć określić, jakie są pozytywne a jakie negatywne skutki
istnienia w gospodarce monopoli. Gdy korzyści przewyższają koszty, monopol powinien być
podtrzymany, gdy jest na odwrót należy pozwolić mu zniknąć.
Aby rozstrzygnąć, jakie są korzyści a jakie straty z monopolu, musimy zbudować
sensowną teorię rynkowego zachowania monopolisty, określić krótkookresową i długookresową
równowagę aby ocenić i porównać efektywności funkcjonowania rynku monopolistycznego z
rynkiem doskonale konkurencyjnymi.
Budując model monopolu wychodzimy z ogólnej tezy o racjonalnych zachowaniu firm,
które powinny maksymalizować efekty ekonomiczne liczone jako różnica między utargiem
całkowitym a kosztami wynik finansowy. Przyjmujemy również założenie o homogeniczności
produktu. Punktem wyjścia naszej analizy jest określenie warunków równowagi monopolu W
tym celu musimy zestawić ze sobą i porównać funkcję utargów z funkcją kosztów. Podobnie ja
w modelu doskonałej konkurencji porównywać będziemy ze sobą wielkości całkowite oraz
krańcowe i przeciętne. Zakładamy ,że przebieg funkcji kosztów monopolu jest podobny do
kosztów firmy doskonale konkurencyjnej .Czy można to samo powiedzieć o funkcjach utargów
? Okazuje się , że warunkach monopolu funkcje utargu całkowitego i krańcowego mają inny.
niż w doskonalej konkurencji przebieg.
Utarg całkowity przeciętny i krańcowy monopolu
Krzywa popytu indywidualnego w warunkach monopolu.
O ile w warunkach konkurencji doskonałej, popyt na produkty przedsiębiorstwa
przyjmuje postać doskonale elastycznej krzywej popytu, zaś popyt na produkty całej gałęzi
przemysłu jest ujemnie nachyloną krzywą popytu, w przypadku monopolu pełnego krzywa
popytu rynkowego jest jednocześnie krzywą popytu indywidualnego firmy.
Przedsiębiorstwo będące monopolistą na danym rynku nie ma konkurentów i wytwarza
towar nie posiadający bliskich substytutów, co oznacza, że elastyczność mieszana popytu jest
bliska zeru. Jeżeli zatem monopolista jest jedynym na rynku przedsiębiorstwem dostarczającym
dany towar czy usługę, krzywa popytu rynkowego na dany towar jest jednocześnie krzywą
popytu indywidualnego firmy monopolistycznej, a jej elastyczności zawarte są w przedziale
między( 0 i - .) W takiej sytuacji zwiększenie rozmiarów sprzedaży ( produkcji ) wymaga
zmniejszenia ceny, natomiast mniejsza sprzedaż ( produkcja ) może być realizowana po większej
cenie. W rezultacie przychód przeciętny równy cenie ( Up = C ) nie jest równy przychodowi
krańcowemu ( Uk ). Linia przychodu krańcowego znajduje się poniżej linii przychodu
marginalnego: C = Up > Uk
Przeanalizujmy podane zależności na przykładzie liczbowym.
Produkcja ( Q ) Cena ( C )
0
11
1
10
2
9
3
8
4
7
5
6
6
5
7
4
8
3
9
2
10
1
11
0
Utarg całkowity ( Uc )=Q*C
0*11= 0
1*10= 10
2*9=18
3*8=24
4*7=28
5*6=30
6*5=30
7*4=28
8*3=24
9*2= 18
10*1=10
11*0=0
Utarg przeciętny Up=Uc/C
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Utarg krańcowy ( Uk )
10-0= 10
18-10= 8
24-18= 6
28-24= 4
30-28= 2
30-30= 0
28-30= -2
28-24= -4
18-24= - 6
10-18= - 8
Rys. Krzywe popytu rynkowego utargu całkowitego przeciętnego i krańcowego monopolisty
C, Uc ,U`
Uc=max=30
D=Up
C=6
D = Up
Q=5
Q
U`
Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych
firm, gdyż nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Z ujemnie
nachylonej funkcji rynkowego popytu wynika , że warunkiem zwiększenia rozmiarów sprzedaży
jest obniżenie ceny. Aby zachęcić nabywców do zwiększania zakupów musi obniżyć cenę . W
naszym przykładzie liczbowym cena spadkowi ceny z C= 10 do C = 0, towarzyszy rosnąca
liczba sprzedanych sztuk od Q = 0 do Q = 10. J Aby sprzedać dodatkową jedną jednostkę
swojego wyrobu musi zgodnie z poznanym już prawem popytu obniżyć cenę .
Z tabeli wynika ze spadkowi ceny towarzyszy spadek zarówno utargu przeciętnego jak i
utarg krańcowego. Ponieważ utarg przeciętny pokrywa się z ceną, jego spadek jest identyczny
ze spadkiem ceny .
Patrząc na przyrosty utargu całkowitego ( wyrażone utargiem krańcowym ) zauważamy ,
że przy produkcji równej zero utarg krańcowy wynosi 0, przy wzroście produkcji i sprzedaży
do poziomu Q= 1 równego jest on równy cenie Jednak, przy każdym innym poziomie produkcji
jest on niższy od ceny . Zauważmy jeszcze, że przyrosty te są coraz mniejsze , a po
przekroczeniu ceny C= 5 i ilości sprzedaży Q=5 stają się ujemne. Zauważmy, że wraz ze
spadkiem ceny utarg krańcowy spada również ,ale w tempie szybszym aniżeli utarg przeciętny i
cena , dlatego przy pewnym poziomie produkcji i ceny (w naszym przykładzie Q= 5 , C=5) utarg
krańcowy osiąga wartość równą zero. Dalsze obniżanie ceny przyniesie utarg krańcowy ujemny
i w dodatku rosnący w wielkościach absolutnych
Utarg całkowity to nic innego tylko suma utargów krańcowych . Jak długo utarg
krańcowy jest dodatni , utarg całkowity rośnie. Ponieważ utarg krańcowy jest malejący, utarg
całkowity rośnie coraz wolniej .Dla ceny i produkcji , przy której utarg krańcowy wynosi
zerowy , utarg całkowity osiąga poziom maksymalny .Gdy utarg krańcowy jest ujemny , utarg
całkowity z rosnącego zmienia się na malejący
Tak więc krzywe utargu krańcowego monopolisty można wyprowadzić bezpośrednio z
rynkowej krzywej popytu ( kolumny 1 i 2 w tabeli ) Ilustrując to graficznie, krzywa przychodów
krańcowych ( U` ) która jest pochodną funkcji utargów całkowitych. Będzie przebiegać na całej
swej długości poniżej krzywej popytu rynkowego a odległość między obiema krzywymi będzie
rosła wraz ze spadkiem cen. Towarzyszący spadkowi ceny przyrost utargu całkowitego (  Uc =
Q *C + Q * C ) może być dodatni (Uc > 0 ). Wtedy spadkowi ceny towarzyszy wzrost
utargu całkowitego. Kiedy jednak towarzyszący spadkowi ceny przyrost utargu całkowitego jest
ujemny ( Uc < 0 ), utarg całkowity będzie spadał.
Znając krzywą utargów krańcowych możemy łatwo przejść z niej do krzywej utargów
całkowitych , które są sumą utargów krańcowych Z zachowanie utargu krańcowego wynika ,ze
utarg całkowity monopolisty zmienia się na całej długości krzywej popytu.
Utarg krańcowy i przeciętny a cena rynkowa.*
Dla naszej dalszej analizy szczególnie przydatna będzie kategoria utargu krańcowego,
U` =Uc/Q
liczonego jako przyrost utargu całkowitego Uc spowodowanego przyrostem sprzedaży o Q
oraz jej związek z utargiem przeciętnym liczonym jako Up=Uc/C. Dlatego musimy dokładniej
wyjaśnić od czego zależy przebieg obu tych funkcji.
Geometrycznie utarg krańcowy równy jest w każdym punkcie krzywej utargu całkowitego
wartości tangensa kąta nachylenia stycznej do tej funkcji czyli tg  .Natomiast utarg przeciętny w
dowolnym punkcie krzywej utargu całkowitego mierzy wartość tangensa linii łączącej ten punkt
z początkiem układu współrzędnych , czyli siecznej jest to tg β
Uc
Uc


Q
β
Q
Jeżeli każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tg,
czyli utargu krańcowego, otrzymamy funkcję utargu krańcowego – pochodną od funkcji utargu
całkowitego. Zauważy ,że ponieważ wraz ze spadkiem ceny kąt nachylenia stycznej maleje do
zera, również do zera maleje mierzony tangensem stycznej utarg krańcowy
Jeżeli teraz każdej wartości utargu całkowitego przyporządkujemy odpowiednią wartość tg β , to
otrzymamy funkcję utargu przeciętnego. Zauważmy, że dla każdego poziomu utargu całkowitego
tgβ > tg a ponieważ utarg przeciętny równy jest cenie dla każdego poziomu utargu cena jest
wyższa od utargu krańcowego .
Zależności te przedstawić można analitycznie .Punktem wyjścia jest funkcja utargu
całkowitego Uc = C * Q.
C
C
tg = -------- = C=const
Q
Ca
A
C0
C
C
*Q
C1
Q *C
B
Q * C

Q0
Q

Q1
Qa
Q
Załóżmy ,ze wskutek spadku ceny o C=C1- C0 przechodzimy z punktu A do punktu B co
oznacza ,ze sprzedaż rośnie o Q =Q1-Q0
Aby obliczyć przyrost utargu całkowitego Uc Uc1 – Uc0. ,obliczamy utarg całkowity przy
poziomie ceny Co.
Uc0 = Q0 * C0
oraz dla ceny C1:
Uc1 = Q1 * C1
A ponieważ Q1 =Q0 + Q , zaś C1 =C0 +C możemy przedstawić go jako:
Uc1 = ( Q0 +Q ) * ( C0 + C)
Uc1 = Q0 * C0 + Q0 * C + Q * C0 + Q * C
Przyrost utargu Uc = Uc1 – Uc0 możemy teraz przedstawić jako:
Uc = Q0 *C0 + Q0 * C + Q * C + Q * C - Q0 * C0
Jeżeli C i Qsą wielkościami nieskończenie małymi, wielkość Q * C= 0. Możemy zatem
przyjąć , że przy niewielkich zmianach ceny wyrażenie Q * C jest bliskie zeru, zatem możemy
je w dalszych analizach pominąć. W tej sytuacji przyrost utargu całkowitego przedstawia
równanie :
Uc = Q * C + C * Q + Q * C
Wartość utargu krańcowego dla każdej zmiany ceny i ilości obliczamy według formuły :
Uc
Uk = ---------Q
Funkcję utargu krańcowego otrzymujemy dzieląc obie strony równania opisującego przyrost
utargu całkowitego przez: Q, w rezultacie przyjmuje ona postać jak poniżej :
Q * C
C
Uk = ------------ + ---------- * Q
Q
Q
Po uproszczeniu mamy :
C
Uk = C + --------- * Q
Q
Ponieważ wyrażenie C / Q przyjmuje zawsze wartości ujemne, zatem z tak
zapisanej funkcji wynika ,ze utarg krańcowy musi być mniejszy od poziomu ceny rynkowej
i utargu przeciętnego dokładnie o wartość wyrażenia C / Q * Q.
Ponieważ krzywa popytu przedstawia różne poziomy utargu przeciętnego i a co zatem i
ceny ceny, dlatego też funkcja utargu krańcowego przebiega pod funkcją popytu. Funkcja
utargu krańcowego opada szybciej niż funkcja popytu, ponieważ w miarę spadku ceny wzrostu
sprzedaży rozpiętość pomiędzy ceną i utargiem krańcowym nieustannie rośnie
Z przedstawionych powyżej rozważań i wykresów wynika, że linia opisująca funkcję
utargu przeciętnego i całkowitego przecinają oś rzędnych w punkcie, dla którego poziom ceny
wynosi C = Ca. Określa się ją mianem ceny prohibicyjnej, gdyż przy takim poziomie ceny,
wielkość popytu spada do zera. Z drugiej strony funkcja popytu przecina oś odciętych w
punkcie, dla którego wielkość Qa odpowiada poziomowi podaży, przy której rynek jest
nasycony. Nawet gdyby cena dobra spadła do zera, konsumenci nie chcieliby mieć go więcej.
Linia przedstawiająca utarg krańcowy przecina zatem oś odciętych w połowie odległości
pomiędzy początkiem układu a punktem przecięcia linii opisującej funkcję popytu z osią
odciętych. Wynika z tego, że linia utargu krańcowego jest dwa razy bardziej stroma aniżeli krzywa
popytu.
Utarg całkowity i krańcowy a elastyczność popytu*
Z przedstawianych w tabeli danych wynika, że spadkowi ceny towarzyszy najpierw
rosnący a następnie malejący przyrost utargu całkowitego. Utarg całkowity rośnie gdy utarg
krańcowy jest dodatni natomiast malej gdy jest ujemny. W przypadku liniowej funkcji popytu
spadkowi ceny towarzyszy nieustanny spadek utargu krańcowego Przy pewnym poziomie ceny i
sprzedaży jest on równy zero, a następnie przyjmuje coraz większe w wyrażeniu bezwzględnym
wartości ujemne Czym można uzasadnić taki przebieg krzywej utargu krańcowego i całkowitego?
Jak udowodnić, że w miarę spadku ceny , utarg krańcowy spada, przy pewnym poziomie ceny
osiąga wartość zero, a następnie przyjmuje coraz większe - w wartościach absolutnych - wartości
ujemne?
Wyjdźmy ze znanego nam uproszczonego wyrażenia opisującego przyrost utargu całkowitego
Uc = | Q * C | + | C *Q )
Wynika z niego ,że na przyrost utargu całkowitego mają wpływ dwa czynniki ilościowy i
cenowy. Wpływ czynnika ilościowego opisuje wyrażenie Q * C . Efekt jego działania jest
dodatni gdy cena maleje, zaś ujemnie gdy cena rośnie. Z kolei Wpływ czynnika cenowego
opisuje wyrażenie C * Q. .Efekt jego działania jest dodatni gdy cena rośnie , zaś ujemnie gdy
cena maleje
Jak widać oba efekty działają w przeciwnych kierunkach a w dodatku muszą działać z
różna siłą .Gdyby bowiem ich siła oddziaływania utarg całkowity była jednakowa ,czyli gdyby
występowała równość
| Q * C |= | C *Q
wówczas przyrost utargu całkowitego wynosiłby:
Uc =| Q * C | - | C *Q |=0
W tej sytuacji zmiany ceny i sprzedawanych ilości nie wywierałyby żadnego wpływu na wielkość
utargu całkowitego przyrost utargu całkowitego wyniesie zero Uc = 0. Na rysunku powyżej
prostokąt górny musiałby być równy prostokątowi dolnemu. Gdy efekt ilościowy równy jest
efektowi cenowemu, utarg całkowity pozostanie bez zmian.
Z przebiegu funkcji utargu całkowitego wiemy że jest to tylko jeden z wielu przypadków
wiemy, że na pewnym odcinku krzywej popytu utarg całkowity rośnie .Dlaczego ta się dzieje ?
Aby spadek ceny powodował wzrost utargu całkowitego dodatni efekt ilościowy musi
działać silniej niż ujemny cenowy ,a to oznacza ,że w tym musi mieć miejsce nierówność
| Q * C | > | C * Q |
Na rysunku powyżej prostokąt dolny musiałby być większy od prostokąta górnego dolnemu.
Utarg całkowity będzie rósł wraz ze spadkiem ceny Gdy efekt ilościowy działa silniej niż
cenowy
Utarg całkowity będzie natomiast wraz ze spadkiem ceny malał gdy efekt cenowy działa
silniej niż ilościowy , czyli spadkowi ceny towarzyszy poniższa nierówność:
| Q * C | < | C * Q |
Poruszając w dół liniowej krzywej popytu o stałym ujemnym nachyleniu ( tg = C /
Q = const )zauważamy ,że wartość wyrażenie Q * C > 0 nieustannie spada. Jest to
spowodowane tym, cena nieustannie maleje natomiast Q jest stałe . w tym samym czasie
wyrażenie C *Q <0 będzie nieustannie rosło w wartościach bezwzględnych Wynika to z tego,
ze nieustannie rośnie wielkość Q. natomiast wielkość C jest stała
Biorąc pod uwagę te zależności dochodzimy do wniosku ,że towarzyszący kolejnym
spadkom ceny dodatni przyrost utargu całkowitego określony równaniem
Uc = Q * C + C * Q
staje się w miarę kolejnych spadków ceny coraz mniejszy
Przy pewnym poziomie ceny malejący efekt ilościowy zrówna się z rosnącym efektem
cenowym, czyli dojdzie do równości
|Q * C|--|C * Q|
W tym punkcie na krzywej popytu spadek ceny i wzrost kupowanych ilości nie wywoła żadnego
przyrostu utargu całkowitego
Zauważmy , ze gdy cena spada dalej efekty cenowe zaczynają przeważać nad ilościowymi a to
oznacza, że występuje nierówność
| Q * C | < |C * Q | < 0
W tej sytuacji przyrost utarg całkowitego będzie ujemny
Uc=| Q * C |--|C * Q |<0
a zatem utarg całkowity z rosnącego zmienia się na malejący
Utarg krańcowy a elastyczność cenowa popytu*
Pozostaje odpowiedzieć na pytanie, do jakiego poziomu sprzedaży i ceny utarg całkowity
rośnie wraz ze spadkiem ceny a od jakiego zaczyna spadać.
Z naszych dotychczasowych rozważań wiemy, że utarg całkowity rośnie, gdy :
Uc = | Q * C | + |C * Q | > 0
dzieląc te wyrażenie przez utarg całkowity i upraszczając otrzymane wyniki dochodzimy do
nierówności:
| Q * C| |C * Q|
Q
C
-------------- > ---------=> ------ > ------Q *C
Q *C
Q
C
Jeśli obie strony nierówności podzielimy przez C/C, to otrzymamy :
Q
C
------ : ------ > 1
Q
C
Z przedstawionej nierówności wynika, że utarg całkowity będzie rósł, gdy tempo wzrostu
popytu będzie większe od tempa spadku cen. Wyrażając to w znanych na kategoriach
elastyczności cenowej popytu, jest to równoznaczne ze stwierdzenie, że będzie on rósł , gdy
wartość współczynnika elastyczności cenowej na funkcji popytu przyjmuje wartości większa od
jedności, czyli gdy popyt jest elastyczny .
Z naszych dotychczasowych rozważań wiemy również , że utarg całkowity maleje , gdy
Uc = ( Q * C ) + ( C * Q ) < 0
dzieląc te wyrażenie przez utarg całkowity, możemy ten warunek zapisać jako nierówność :
Q * C
C * Q
Q
C
-------------- < ---------=>
------ < ------Q *C
Q *C
Q
C
Wynika z niej , że utarg całkowity maleje, gdy :
Q
C
------ : ------ < 1
Q
C
Wynika stąd, że utarg całkowity będzie spadał , gdy tempo wzrostu popytu będzie
mniejsze od tempa spadku cen, co oznacza w praktyce, że wartość współczynnika elastyczności
cenowej popytu musi być w tym miejscu na funkcji popytu mniejsza od jedności.
Utarg całkowity nie zmienia się w sytuacji, gdy:
Uc = ( Q * C ) + ( C * Q ) = 0
Q *C
C * Q
-------------- = ---------- =>
Q*C
Q*C
Q
C
------ = ------Q
C
Q
C
------ : ------ = 1
Q
C
Utarg całkowity będzie stały , gdy tempo wzrostu popytu będzie takie samo jak tempo
spadku cen, co oznacza w praktyce, że wartość współczynnika elastyczności cenowej popytu
będzie równa jeden
C
Uk
Up
D=Up
Ec > 1 , Uk>o
C*
Ec = 1 , Uk=0
Ec < 1 , Uk<0
D = Up
Qa
Q*
Uc
Q
U`
Uc=max
Q
Q*
Jak wynika z powyższych rozważań, wzrost lub spadek utargu całkowitego uzależniony
jest od wartości współczynnika elastyczności cenowej popytu ( Ec ) w dowolnym punkcie na
krzywej popytu. Posługując się metodami analizy geometrycznej i trygonometrycznej
dochodzimy do wniosku, że w przypadku prostoliniowej krzywej popytu wskaźnik cenowej
elastyczności popytu przyjmuje wartość Ec = | - 1 | dokładnie w środku krzywej popytu
Przy cenach niższych od C* i wielkości sprzedaży większej od Q*, wskaźnik elastyczności
cenowej popytu jest mniejszy od jednego Ec < | - 1 |. Oznacza to, że spadkowi ceny
towarzyszyć będzie spadek utargu całkowitego. Spadkowi cen, osiągających poziom wyższy od
C* towarzyszy wskaźnik elastyczność cenowej popytu Ec > | - 1 |, czyli wzrost utargu
całkowitego.
Utarg krańcowy i przeciętny a elastyczność cenowa popytu ( podejście analityczne )*
Powróćmy na moment do równania opisującego przychód krańcowy
C
U` = C + Q * ------Q
Jeżeli teraz obie strony wyciągniemy przed nawias cenę C to otrzymamy :
1
U`= C { 1 + --------- *
C
Q C
--------- }
Q
. Wrażenie opisujące utarg krańcowy można zatem zapisać w postaci :
Q
C
U`= C { 1 + --------- * --------- }
C
Q
Zwróćmy uwagę na fakt, że wyrażenie w postaci iloczynu
elastyczności cenowej popytu
nawiasie jest odwrotnością
Q
C
1
--------- * --------- =-----C
Q
Ec
A ponieważ wyrażenie to nic innego tylko odwrotność wskaźnika elastyczności cenowej popytu
zatem formułę utargu krańcowego możemy przekształcić do użytecznej w dalszych analizach
po postaci :
1
U` = C ( 1 + ---- )
Ec
Z przedstawionego powyżej zapisu wynika ,że jeżeli elastyczność cenowa popytu wynosi
Ec =|- 1 |, to przychód krańcowy wynosi 0 i nie zmienia się, kiedy zmienia się poziom ceny i
wielkość sprzedaży. Jeśli popyt jest nieelastyczny Ec < | - 1 |,to wyrażenie 1/Ec jest większe od
jedności zatem ,a ponieważ ma ono wartość ujemną zatem wyrażenie ( 1-1/Ec ) będzie miało
również wartość ujemna a zatem przychód krańcowy jest również ujemny . Jeśli natomiast
elastyczność cenowa popytu jest większa od jedności Ec >| - 1 | , to przeprowadzając podobne
rozumowania dochodzimy do wniosku ,że utarg krańcowy jest w tej sytuacji dodatni .
W tym miejscu wyraźnie widać różnicę między utargami w przedsiębiorstwem doskonale
konkurencyjnym a monopolem. To pierwsze napotyka na rynku na płaską ( doskonale elastyczną
) krzywą popytu. Elastyczność cenowa popytu na towary takiej firmy jest nieskończenie duża ,
czyli jej wartość bezwzględna dąży do nieskończoności. Ec= - . Ponieważ iloraz dowolnej
liczby
podzielonej przez nieskończoność wynosi zero , zatem wyrażenie 1/Ec =0, zaś
wyrażenie ( 1 + 1 / Ec ) równe jest jedności Oznacza to ,że w przypadku popytu doskonale
elastycznego przychód krańcowy równy jest cenie czyli utargowi przeciętnemu.
U` = C ( 1 + 1 /  ) = C + 0 = C
Monopolista konfrontowany jest z opadającą krzywą popytu, a więc elastyczność cenowa
na jego towary jest skończoną wielkością ujemną. Abstrahujemy tu od teoretycznie możliwych
ale nierealistycznych przypadków ceny zaporowej, przy której elastyczność cenowa popytu jest
nieskończenie duża nieskończenie oraz ceny zerowej , dla której elastyczność cenowa jest
równa zero. Zatem w realnym świecie wyrażenie: U` = C ( 1 + 1/Ec ) jest zawsze mniejsze od
ceny.
Ponieważ elastyczność cenowa popytu spada w wielkościach absolutnych , rośnie zatem w
wielkościach absolutnych wartość wyrażenie 1/Ec . Rośnie zatem również w wielkościach
absolutnych wartość wyrażenia C*1/ Ec , które po odjęciu od ceny daje wartość utargu
krańcowego
U`= C- C/ Ec
To właśnie nieustanny wzrost tego wyrażenia powoduje że przychód krańcowy monopolisty
musi być – poza przychodem z pierwszej sprzedanej jednostki – zawsze niższy od rynkowej
ceny dobra oraz że rozpiętości pomiędzy ceną a utargiem krańcowym nieustanne powiększa się
Analizując zatem funkcję utargu krańcowego w warunkach monopolu dochodzimy do
pewnych ogólnych wniosków:
- utarg krańcowy spada na całej długości krzywej popytu, wraz ze spadkiem elastyczności
cenowej na krzywej popytu. Jest dodatni, gdy elastyczność popytu jest większa od
jednościEc>|-1| a ujemny, gdy współczynnik Ec <|-1|jest mniejszy od jedności
- utarg krańcowy jest równy cenie dla pierwszej sprzedanej jednostki towaru. Dalsze
zwiększanie produkcji ( sprzedaży ) powoduje, że utarg krańcowy spada szybciej niż spada
cena. Oznacza to, że krzywa U` znajduje się poniżej krzywej popytu rynkowego, która jest
również krzywą utargu przeciętnego i ceny
- rozpiętość między utargiem przeciętnym ( ceną ) a utargiem krańcowym zwiększa się w miarę
tego, jak spada cena i wzrasta fizyczna ilość sprzedawanych dóbr
- przekroczenie poziomu sprzedaży, przy którym Ec = | -1 | powoduje powstanie ujemnych,
coraz większych w wielkościach absolutnych utargów krańcowych.
KRÓTKOOKRESOWA RÓWNOWAGA MONOPOLU
Monopol znajduje się w korzystniejszej sytuacji niż firma na rynku doskonale
konkurencyjnym. Może osiągać zysk nadzwyczajny nie tylko w krótkim ale również i w
długim okresie . Możliwość osiągania zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i
długim okresie jest konsekwencją monopolistycznej pozycji na rynku. Bariery wejścia na
rynek nie dopuszczają do pojawienia się nowych firm, a zatem nie ma mechanizmu
spychającego cenę do poziomu długookresowych kosztów przeciętnych
Zysk nadzwyczajny monopolisty Cm> Kpc
Przyjrzyjmy się najpierw typowej sytuacji, gdy monopolista realizuje zysk nadzwyczajny
Poniższy przykład liczbowy i ilustrujący go rysunek pozwoli lepiej zrozumieć ten
problem.
Q
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Cm
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Uc
0
10
18
24
28
30
30
28
24
18
10
0
U`
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Kk
4
3
2
1
2
3
4
5
6
7
8
Kz
Ks
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
4
7
9
10
12
15
19
24
30
37
45
Kc
10
14
17
19
20
22
25
29
34
40
47
55
Kpc
14
8,5
6,3
5,0
4,4
4,16
4,14
4,25
4,44
4,7
5,0
Kpz
4,0
3,5
3,0
2,5
2,4
2,5
2,71
3,0
3,3
3,7
4,09
-4
+1
+5
+8
+8
+5
-1
-10
-22
-37
-55
KC,UC
KC
tg α=Uk
tg β=Kk
UC
α
Z
β
Q
Qopt
C,Kk
Uk, Kpc
C
Kk
Cm
Kpc
tg α=Uk= tg β=Kk
Kpc
A
B
Kk
Cm
C
E
E
Q
0
Qopt
U`
0
Qopt
U`
Na górnym rysunku zaznaczono wielkości całkowite. Z geometrii wynika ,że zysk
nadzwyczajny powstaje tylko wówczas ,gdy dla jakiejś wielkości produkcji funkcja utargu
całkowitego przebiega ponad funkcja kosztów całkowitych. Maksymalny zysk, liczony jako
odległość w pionie pomiędzy utargami i kosztami całkowitymi, występuje przy tej wielkości
produkcji i sprzedaży, dla której nachylona pod kątem α styczna do funkcji utargów
całkowitych jest równoległa do nachylonej pod kątem β stycznej do funkcji kosztów
całkowitych ponieważ obie styczne są równoległe mają to samo nachylenie a zatem mierzący w
tym punkcie utarg krańcowy tg α=Uk równy jest mierzącemu w tym punkcie koszt krańcowy
tg β=Kk. Z zasad geometrii wynik a zatem ,że racjonalnie postępujący monopolista wyznaczy tę
wielkość produkcji dla której utarg krańcowy równy jest kosztowi krańcowemu .
Jak pamiętamy monopolista jest cenodawcą musi zatem oprócz wielkości produkcji
wyznaczyć również cenę, po której będzie mógł ją w całości sprzedać Nie da się tego zrobić na
rysunku górnym, dlatego wprowadziliśmy dodatkowo dwa rysunki dolne. Na dolnym prawym
rysunku pokazane jest w jaki sposób monopolista wyznacza cenę sprzedaży swojego wyrobu
Najpierw znajdujemy punkt równowagi E, w którym koszty krańcowe równają się utargom
krańcowym. Potem punkt E rzutujemy pionowo na oś odciętych wyznaczamy punkt ,który
reprezentuje optymalną w danych warunkach wielkość produkcji Qopt . Z punktu tego
posuwamy się pionowo do góry ,dopóki nie natrafimy na krzywą rynkowego popytu
.Zaznaczamy to miejsce na krzywej popytu literą C i w ten sposób wyznaczymy punkt
Cournot`a zwany tak od nazwiska francuskiego matematyka i ekonomisty, który jako pierwszy
zastosował to pojecie w teorii monopolu
Jak pamiętamy każdy punkt na krzywej popytu
reprezentuje sobą dwie odczytywane na obu osiach współrzędnych wielkości ilość i cenę. Z
punktu C nas krzywej popytu przenosimy się jak to pokazuje strzałka na oś rzędnych gdzie
odczytujemy jaką cenę Cm monopolista powinien wyznaczyć by mógł sprzedać całą
określoną produkcję Qopt .
Na dolnym lewym rysunku pokazujemy ,że monopolista znajduje się w punkcie
równowagi E to znaczy wytwarza i sprzedaje ilości, przy których utarg krańcowy równy jest
kosztowi krańcowemu W punkcie tym funkcja utargów krańcowych przecina się z funkcją
kosztów krańcowych. Z rysunku wynika ponadto, że będący w równowadze monopolista osiąga
zysk nadzwyczajny czyli dodatnią różnicę pomiędzy utargami kosztami całkowitymi .Jest to
możliwe dlatego ,że w danych warunkach rynkowych wyznaczona z krzywej popytu cena
monopolowa Cm jest wyższa od przeciętnych kosztów całkowitych Kpc
Utarg całkowity = Cm * Q
Uc =
0,Cm.,A,Qopt
Koszty całkowite = Kpc * Qopt
Kc =
O, Kpc, B, Qopt
Zysk całkowity = Uc - Kc =Q*Cm—Q*Kpc = Q(Cm—Kpc)
Ze =
Ze >0
g Kpc, Cm., A, B
gdy Cm>Kpc
Przy takim układzie ceny i ilości, monopolista otrzymuje zysk nadzwyczajne, które
wynikają z różnicy Cm > Kpc. W warunkach doskonałej konkurencji podaż firmy byłaby przy tej
cenie większa, gdyż byłaby wyznaczona w punkcie przecięcia się krzywej kosztów krańcowych z
ceną, czyli krzywą utargu przeciętnego ( krzywą popytu ). Zysk nadzwyczajny powstaje, gdy cena
rynkowa wyznaczona przez punkt Curnota kształtując się powyżej przeciętnych kosztów
całkowitych.
Czy oznacza to ,że monopolista otrzymuje niejako z urzędu zawsze zysk nadzwyczajny ?
Otóż nie. Jego wynik finansowy jest zależy od przebiegu funkcji utargów i kosztów ,a te
uzależnione są od sytuacji na rynku dostarczanego przez monopolistę towaru oraz od cen na
rynkach czynników wytwórczych.
Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne może osiągać czysty zysk ekonomiczny tylko
dzięki indywidualnym staraniom o obniżkę kosztów. Konkurencja innych wytwórców, także
obniżających koszty, nie pozwala długo utrzymać tej premii. Monopolista może jednak osiągnąć
zysk ekonomiczny niezależnie od poziomu swych kosztów, ograniczając produkcję do
rozmiarów, przy których cena będzie wyższa od kosztu przeciętnego. Inaczej mówiąc
monopolista otrzymuje premię za wyłączność a nie za obniżkę kosztów. Możliwość osiągania
zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest konsekwencją siły
monopolowej – monopolistycznej pozycji na rynku.
W krótkim okresie maksymalizujący zysk monopolista ustali taką wielkość produkcji, dla
której rosnący koszt krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym Kk = U`. Aby zysk był
zmaksymalizowany firma musi osiągnąć punkt równowagi, w którym różnica między
przychodami całkowitymi ze sprzedaży ( Uc ) a całkowitym kosztami była największa.
Popyt a podaż i cena sprzedaży w warunkach monopolu.
Na poniższym wykresie pokazaliśmy krzywą popytu i utargu krańcowego analizowanego
przez nas monopolisty. Załóżmy przy tym, że z tych czy innych względów ma miejsce spadek
popytu. Jego efektem jest przesunięcie krzywej popytu w lewo w dół z pozycji D0 D1. Wytrąca
to monopolistę z równowagi . Jak zmiana warunków wpłynie na jego sytuację ekonomiczną Jak
zareaguje on na zmianę warunków ? Przedstawi to poniższy rysunek
C
C
D0
Kk
Cm0
D1
Kpc
Cm1
E1
U`1
U`0
E0
Q1 Q0
Zysk normalny Cm = Kpc
Przesunięcie krzywej popytu pociąga za sobą zmianę położenia krzywej utargów
krańcowych. Niezmieniona krzywa kosztów krańcowych Kk0 przetnie się w nowych warunkach
z nową krzywą utargu krańcowego U`1 w nowym punkcie równowagi E1 ,w którym monopolista
będzie zmuszony wyznaczyć niższy poziom produkcji ( Q1 < Q0 ), jednocześnie wskutek zmiany
warunków rynkowych będzie musiał obniżyć cenę do poziomu Cm1 < Cm0 ). Ponieważ
zakładamy że krzywe kosztów pozostają niezmienione , i ponieważ w punkcie tym nowa cena
równa jest przeciętnym kosztom zmiennym Cm1=Kpc zatem utarg całkowity równy jest
kosztom całkowity w rezultacie zmiany warunków rynkowych zysk ekonomiczny monopolisty
spadnie do zera a monopolista będzie musiał zadowolić się tylko zyskiem normalnym.
KC
Kk
Cm=Kpc
Kpc
UC
KC=UC
α
E
Qopt
Uk
Monopolista osiąga zysk normalny, gdy koszt krańcowy = utarg krańcowy i cena równa jest
przeciętnych kosztów całkowitych
Utarg całkowity = Cm * Qopt
Uc =
0,Cm.,A,Qopt
Koszty całkowite = Kpc * Qopt
Kc =
O, Kpc= Cm,A, Qopt
Zysk całkowity = Uc - Kc = Q*Cm-Q*Kpc= Q(Cm-Kpc)
A ponieważ przy produkcji i sprzedaży Qopt Cm = Kpc zysk ekonomiczny wynosi Ze=0
Monopolista dostaje tylko zysk normalny.
Jeżeli z kolei popyt wzrośnie , co może ilustrować powrót krzywej popytu z pozycji D0
do pozycji D0 ,monopol zostanie wytrącony z równowagi. Osiągnie ją gdy powróci do punktu
E0 w efekcie reakcji dostosowawczych na wzrost popytu odpowie zwiększeniem produkcji, ale
warunkiem osiągnięcia maksymalnego zysku jest podniesienie ceny sprzedawanych przez siebie
wyrobów do poziomu Cm0.
Z powyższego wynika ,że monopolista nie ma monopolu na zysk ekonomiczny .W
mniej sprzyjających warunkach rynkowych może otrzymywać tylko zyski normalne. Ma to
miejsce wówczas, gdy przy danych kosztach produkcji popyt rynkowy jest zbyt niski ,lub gdy
przy danym popycie rynkowym wysokie są koszty produkcji .
Podaż i cena w warunkach przesunięć krzywych kosztów
Do tej pory przyjmowaliśmy umownie ,ze analizowany monopol funkcjonuje w
warunkach stałej mapy kasztów. Odrzućmy to założenie i przyjmijmy, że ceny czynników
wytwórczych używanych przez monopol wzrosły .. Graficznym przedstawieniem tej sytuacji jest
przesunięcie do góry krzywych kosztów krańcowych i przeciętnych .
Cena
Cm1
Cm0
Cena
Kk1
Kk0
E1
E0
Q1 Q0
Cm1
Cm0
Kk1 Kpc1
Kk0
E1
Kpc0
E0
Produkcja
Q1 Q0
Produkcja
Wyżej położona krzywa kosztów krańcowych Kk1 musi przecinać z niezmienioną
krzywą utargu krańcowego Uk w punkcie, przy którym produkcja będzie mniejsza ( Q1 < Q0 ).
Jednocześnie monopolista zażąda wyższej ceny ( Cm1 > Cm0 ).
Nowa wyższa cena musi gwarantować monopoliście pokrycie wyższych przeciętnych
kosztów całkowitych Kpc, a w krótkim okresie przynajmniej przeciętnych kosztów zmiennych
Kpz. Skutkiem wzrostu kosztów musi być spadek produkcji. Ponieważ krzywa popytu opada,
spadkowi produkcji i sprzedaży towarzyszyć będzie wzrost cen.
Strata monopolisty pozwalająca kontynuować produkcję Kpc >Cm> Kpz
Sytuacja rynkowa (popyt ,ceny czynników ) może się tak ułożyć ,że monopol nie tylko nie
osiąga zysków normalnych, lecz nawet wykazuje straty. Nie każda strata prowadzić musi do
natychmiastowego zaprzestania produkcji. Podobnie jak w analizie konkurencji doskonałej,
firma może kontynuować produkcję w krótkim okresie nawet wówczas, gdy cena jest mniejsza
od przeciętnych kosztów stałych
Cm < Kpc ..Jednak aby firma mogła kontynuować
działalność utarg całkowity powinien starczyć firmie na pokrywanie kosztów bieżącej
działalności nie może być zatem mniejszy od kosztów zmiennych. Będzie tak, gdy wyznaczona
przez monopol cena sprzedaży jest większa a co najwyżej równa przeciętnym kosztom
zmiennym ,czyli gdy spełniony jest ciąg nierówności Kpz < Cm. < Kpc.
KC
Kpc
Kpc
Cm
Kpz
Kpz
KC
KZ
UC
KZ
S
UC
N
E
0
Utarg całkowity = Cm x Q
Uc =
Qopt
Uk
Q
Qopt
Q
0,Cm.,A,Q
Koszty całkowite = Kpc x Q
Kc =
O, Kpc, B, Q
Zysk całkowity = Uc - Kc
Strata =
P., Kpc, B, A
Ze < 0 strata
Firma może kontynuować produkcję przy poziomie Qopt. minimalizując w krótkim
okresie straty. W tej sytuacji utarg całkowity pozwala na pokrycie całych kosztów zmiennych i
część przynajmniej kosztów stałych Pomimo ponoszonych straty, monopolista będzie
kontynuował produkcję ( minimalizując straty ), gdy cena wyznaczona dla produkcję ,przy
której Kk=U` jest niższa od kosztów przeciętnych całkowitych, ale wyższa od kosztów W
przypadku tym cena pokrywa część kosztów stałych, a więc zaprzestanie produkcji oznaczałoby
konieczność pokrywania całości kosztów stałych. Granicą jest sytuacja, gdy wyznaczana przez
monopol cena jest równa przeciętnym kosztom zmiennym zmiennych. Produkcja ze stratą jest
jednak nie do przyjęcia na dłuższą metę
Strata monopolisty powodująca konieczność likwidacji firmy Cm < Kpz
Rozpatrzmy teraz przypadek, gdy wyznaczona w punkcie Cournota cena jest niższa od
przeciętnych kosztów zmiennych
Kpc
A
Kpz
B
Kk
Kpc
KC
Kpz
KZ
KS
Strata
Cm
C
S
UC
E
Q
Qopt
Uk
Q
Qopt
W tej sytuacji utarg całkowity jest mniejszy od kosztów zmiennych UC<KZ , a zatem ponoszona
przez monopol strata przewyższa koszty stale produkcji S>KS.
Utarg całkowity = Cm * Q
Uc =
0,Cm.,A,Qopt
Koszty zmienne = Kpz * Qopt
Kc =
O, Kpc, B, Qopt
Zysk całkowity = Uc - Kc
Strata =
Cm., Kpc, ,A.,C
(Ze < 0 ) – strata
Przy tak niskiej cenie monopol nie może funkcjonować, bowiem najniższa wyznaczająca
dopuszczalne w krótkim okresie straty, równe co najwyżej kosztom stałym, to cena która
przyniesie firmie utarg pozwalający pokrywać w całości bieżące koszty funkcjonowania firmy
czyli koszty zmienne Jest to zatem cena równa przeciętnym kosztom zmiennym. Jeżeli z tych czy
innych względów wyznaczana przez monopolistę cena jest niższa od niej , kierownictwo firmy
powinno podjąć decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa .
Monopolista zaprzestanie produkcji, nawet wtedy gdy koszt krańcowy = utarg krańcowy ale gdy
wyznaczona w punkcie Cournt`a cena jest niższa od kosztów przeciętnych zmiennych. Ponieważ
cena monopolowa nie pokrywa kosztów zmiennych ,a tym bardziej kosztów stałych dalsze
kontynuowanie produkcji jest nieuzasadniona.
Jeżeli monopol ponosi w krótkim okresie straty, to musi w długim okresie poszukać
sposobu korzystniejszego wykorzystania stojących do jego dyspozycji zasobów np. obniżyć
przeciętne koszty wytwarzania, zwiększając skalę produkcji. Powiększenie skali produkcji może
przynieść ponadto dodatkowe zyski nadzwyczajne w stosunku do zysków w krótkim okresie.
MONOPOL W DŁUGIM OKRESIE
Jeśli w krótkim okresie monopolista zadowala się niekiedy zyskiem normalnym, a nawet
czasem toleruje przejściową stratę, to na długą metę dąży do osiągnięcia zysku nadzwyczajnego.
Jeżeli monopol ponosi w krótkim okresie straty, to aby utrzymać się na rynku. musi
poszukać sposobu korzystniejszego wykorzystania stojących do jego dyspozycji zasobów. Może
np. podjąć działania mające na celu obniżkę przeciętne koszty wytwarzania np. zwiększając gdy
jest to korzystne skalę produkcji .W dłuższym okresie monopolista może również oddziaływać
na swoja krzywą popytu. Może np. podjąć działania prowadzące do przesunięcie krzywej popytu
na swój wyrób w prawo. Może też starać się znieczulić nabywców na zmiany ceny swoich
wyrobów, usztywnić krzywą popytu na swoje wyroby, tak popyt stał się mniej elastyczny. W
rezultacie tych działań staje się ona bardziej niż dotychczas stroma. Działania te wymagają czasu i
pieniędzy. Ale ich efektem może być pojawienie się zysku ekonomicznego, jeśli go przed
rozpoczęciem tych działań nie było lub powiększenie zysku już istniejącego .
Monopol a korzyści skali korzyści skali
Jednym ze sposobów zapewnienia sobie zysków nadzwyczajnych lub powiększenia już
istniejących jest wykorzystanie zjawiska korzyści skali produkcji Powiększenie skali produkcji
może prowadzić do obniżanie przeciętnych kosztów całkowitych ,co może przynieść dodatkowe
zyski nadzwyczajne w stosunku do zysków w krótkim okresie
Kk
C
Kpc
Cm1
Cm2
dKk
dKp
E1
dKpc=min
E2
Q1 Q2 Uk
Q
Podejmujący decyzje o powiększaniu skali działania monopol będzie musiał rozstrzygnąć,
jaka skala będzie dla niego optymalna. Warunkiem długookresowej równowagi jest zrównanie
długookresowego i krótkookresowego kosztu krańcowego z utargiem krańcowym
Pierwotnie równowaga zachodzi w punkcie E1, gdzie Kk = Uk prze cenie Cm1 oraz
wielkości produkcji Q1. Decyzje rozbudowy zakładu wiążą się z opracowaniem różniących się od
siebie wielkością nakładów i kosztem produkcji wariantów projektów rozbudowy. W efekcie
można ustalić przebieg długookresowej krzywej kosztów przeciętnych dKp i krańcowych dKk.
Jeżeli krzywe utargów przeciętnych i krańcowych pozostają niezmienione, firma osiągnie
maksimum zysku w nowym punkcie równowagi E2, wyznaczonym przez zrównanie się
długookresowych kosztów krańcowych z utargiem krańcowym dKk = Uk. W punkcie tym firma
wytwarzać będzie więcej Q2 > Q1, i jednocześnie sprzedawać po niższej niż dotychczas cenie
Cm2 < Cm1 Zwróćmy uwagę ,że optymalna produkcja wytwarzana jest w długim okresie po
koszcie przeciętnym wyższym od minimalnego ,a zatem długookresowe optimum ekonomiczne
w warunkach monopolu nie musi pokrywać się z optimum technologicznym. Wynika z tego że
w przeciwieństwie do konkurencji doskonałej monopol może otrzymywać zysk nadzwyczajny
również w okresie Jest to spowodowane brakiem konkurencji na rynku, wynikającym z
występujących na tym rynku barier wejścia. Konkurencja nie zmusza go do produkowania po
najniższych przeciętnych kosztach całkowitych ( monopol może produkować bowiem przy
dowolnym poziomie długookresowych kosztów całkowitych, zależnie jedynie do popytu na
swoje towary ) Monopolista jest zatem w stanie w osiągać w długim okresie zyski nadzwyczajne
również w długim okresie , dopóki istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych
konkurentów.
W odróżnieniu do konkurencji doskonałej, długookresowa równowaga monopolu nie
charakteryzuje się brakiem zysku ekonomicznego ( nadzwyczajnego ) czy strat. Jeżeli monopol
osiąga zysk ekonomiczny w krótkim okresie, to nie utraci go także w okresie długim wskutek
migracji kapitału, chyba, że przestanie być monopolistą. Gałąź jest zmonopolizowana , gdy
jedyny dostawca nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się konkurencji.
INNE SPOSOBY POWIEKSZANIA ZYSKU
Z różnorodnych metod stosowanych przez monopole wybieramy trzy do bardziej
szczegółowego omówienia.; przesuwanie krzywej popytu, usztywnianie popytu i podnoszenie
cen oraz różnicowanie cen
Przesuwanie krzywej popytu rynkowego *
Na poniższym wykresie pokazaliśmy krzywą popytu i utargu krańcowego analizowanego
przez nas monopolisty. Załóżmy przy tym, że następuje przesunięcie w górę i na prawo krzywej
popytu, co pociąga za sobą także zmianę położenia krzywej utargów krańcowych.
Cena
Kk
Cm1
Cm0
E1
E0
Produkcja
Q0 Q1
Krzywa kosztów krańcowych przecinać będzie nową krzywą utargu krańcowego Uk1 w
punkcie wyznaczającym wyższy poziom produkcji ( Q1 > Q0 ), ale przy wyższej cenie równowagi
Cm1 > Cm0 ). Wzrost popytu skłaniać będzie monopolistę do wzrostu produkcji i podaży, ale
jednocześnie przy pozostałych wielkościach niezmienionych wywoła to wzrost ceny rynkowej.
Cena
Kk0
Cm1
Kpc0
Kpc
Cm0
E0
E1
D0
D1
Q0 Q1 Uk0 Uk1
W długim okresie monopolista może również oddziaływać na krzywą popytu rynkowego
na dostarczane przez siebie wyroby .Z przedstawionego na powyższym wykresie przebiegu
funkcji popytu i kosztów wynika ,że w punkcie równowagi monopolu E0 wyznaczona przez
monopolistę dla optymalnej produkcji Q0 cena Cm0 jest niższa od przeciętnych kosztów
całkowitych monopolista produkuje zatem ze stratą. Zbadajmy co może się wydarzyć, gdy
monopoliście w ten czy inny sposób uda się, jak to przedstawiono na poniższym rysunku,
przesunąć krzywą popytu rynkowego z pozycji D0 na prawo do zaznaczonej linia przerywaną
pozycji D1 .Załóżmy ,że krzywe kosztów pozostają niezmienione
Przesunięciu krzywej popytu rynkowego towarzyszy rzecz oczywista przesunięcie na
prawo krzywej utargu krańcowego z pozycji Uk do zaznaczonej linią przerywaną pozycji Uk1
W nowych warunkach niezmieniona krzywa kosztów krańcowych przecinać będzie nową krzywą
utargu krańcowego Uk1 w punkcie E1 wyznaczającym nowy wyższy poziom produkcji ( Q1 > Q0
), ale przy wyższej cenie równowagi Cm1 > Cm0 ,która jest jednocześnie wyższa od przeciwnych
kosztów całkowitych. Stymulowany przez monopolistę wzrost popytu dał w efekcie wzrostu
produkcji i podaży, ale jednocześnie wzrost rynkowej ceny w efekcie czego dążący do
równowagi monopolista podniesie cenę sprzedaży, strata monopolu została przekształcona w
zysk nadzwyczajny
Możliwość osiągania zysku monopolowego, zarówno w krótkim, jak i długim okresie jest
konsekwencją siły monopolowej – monopolistycznej pozycji na rynku Gałąź jest
zmonopolizowana , gdy jedyny dostawca nie musi brać pod uwagę możliwości pojawienia się
konkurencji. Zwróćmy uwagę na fakt ,że zyski te monopolista utrzyma te zyski w długim okresie
dopóki istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych konkurentów.
W długim okresie monopolista , w przeciwieństwie do konkurencji doskonałej , może
również otrzymywać zyski nadzwyczajne. Jest to spowodowane brakiem konkurencji na rynku,
wynikającym z występujących na tym rynku barier wejścia . Monopolista nie musi produkować
po najniższych przeciętnych kosztach całkowitych ( monopol może produkować bowiem przy
dowolnym poziomie długookresowych kosztów całkowitych, zależnie jedynie do popytu na
swoje towary ) Monopolista jest w stanie osiągać w długim okresie zyski nadzwyczajne, dopóki
istnieją bariery wejścia na rynek dla potencjalnych konkurentów.
Elastyczność popytu a równowaga monopolu.
Maksymalizujący zysk monopolista wybiera taką wielkość produkcji, dla której koszt
krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym ( Kk = U` ). Dlatego wybrana wielkość produkcji,
musi zapewniać firmie dodatni przychód krańcowy.
Ec| > 1
|
Ec| = 1
|
Q1
|Ec| < 1
U`
Q
Utarg krańcowy jest dodatni, gdy elastyczność cenowa popytu na produkt monopolisty
jest większa od jednego | Ec |> 1, tzn. gdy popyt jest elastyczny. Stąd wniosek, że monopolista
maksymalizujący zysk nigdy nie wybierze wielkości produkcji odpowiadającej nieelastycznej
części krzywej popytu. Gdyby ją wybrał, strata utargu wskutek spadku ceny byłaby większa
aniżeli jego wzrost spowodowany wzrostem produkcji ( sprzedaży )
Z analizy krzywych popytu i utargu krańcowego monopolisty wynika, że gdy elastyczność
cenowa popytu jest większa od jednego | Ec| > 1, utarg krańcowy jest dodatni. W punkcie, na
krzywej popytu, gdzie |Ec| = 1, utarg krańcowy jest równy zero. Tam zaś, gdzie |Ec| < 1, utarg
krańcowy jest ujemny. Wiemy również, że dla funkcji w postaci linii prostej elastyczności w
wartościach bezwzględnych | Ec| spadają od nieskończoności do zera wraz ze spadkiem ceny i
wzrostem sprzedaży. Wartość |Ec| = 1 osiągają w połowie funkcji popytu.
Ponieważ koszty krańcowe monopolisty są dodatnie, zatem muszą być one pokryte przez
dodatni utarg krańcowy. Zatem wybrana wielkość produkcji wyznaczająca poziom ceny
monopolowej maksymalizującej zysk, musi leżeć na tej części krzywej popytu, na której
elastyczność cenowa jest większa od jedności |Ec| > 1
Usztywnianie krzywej popytu *
Usztywnianie popytu. Chodzi tu o wiele znanych sposobów oddziaływania na preferencje
konsumentów. Wszystkie one są kosztowne, wymagają zatrudnienia wyspecjalizowanych
czynników wytwórczych, które często me mają żadnego związku z procesem wytwarzania dóbr,
o które chodzi. Paradoksalnie, te koszty, np. reklamy i podobnych jej działań, często mają
związek z ograniczaniem, a me z rozszerzaniem skali produkcji. Jeś1i działanie to jest skuteczne,
to powoduje, że cenowa elastyczność popytu na dobra firmy maleje. Można to przedstawić w ten
sposób, że krzywa popytu staje się bardziej pionowa. Odpowiednio przesuwa się też krzywa
utargu krańcowego. Pokazują to poniższy rysunek .
Cm1
Cm0
Kpc0
Kpc1
Kpc1
E0
E1
Uk 0
Uk1
Na obu rysunkach pozostawiliśmy tę samą krzywą kosztów krańcowych, co jest do
przejęcia jeśli koszty kampanii reklamowej potraktujemy jako niezależne od wielkości produkcji
(a więc stałe). Natomiast krzywa przeciętnych kosztów całkowitych (stałych plus zmiennych)
przesunęła się w górę do pozycji Kpc1 . Nowy punkt równowagi przesuwa się na lewo, co
oznacza skurczenie podaży w stosunku do sytuacji poprzedniej. R6wnocześnie odpowiada mu
znacznie wyższa cena. W rezultacie, mimo wzrostu kosztów i zmniejszenia wielkości produkcji,
zysk jest teraz większy co widać porównując oba rysunki gołym okiem; chodzi mianowicie o
powierzchnię zakreskowaną). I taki był cel całej operacji. Daliśmy tu przykład udanego
przedsięwzięcia , w którym dodatkowe koszty dały tak duże usztywnienie popytu, że nastąpił
wzrost zysku.
Różnicowanie ceny
Monopol ma jeszcze inne sposoby by powiększyć swój najczęściej nadzwyczajny zysk
Może to osiągnąć różnicując ceny sprzedawanych przez siebie wyrobów
Na rynku doskonale konkurencyjnym pozioma krzywa popytu indywidualnego
wskazywała, że producent może sprzedać całość swojej produkcji po stałej cenie a zatem każdy
dodatkowy nabywca kupuje dodatkową jednostkę danego towaru po takiej samej cenie.
W przypadku monopolu sytuacja może wyglądać inaczej. Opadająca krzywa popytu
sugeruje, że jeżeli monopolista chce zwiększyć sprzedaż, musi obniżyć ceny dla wszystkich
kupujących. Niekiedy jednak monopole są tak silne, że mogą różnicować ceny, czyli sprzedawać
różnym nabywcom ( w tym samym miejscu i czasie ) ten sam produkt po różnych cenach.
Mówimy wówczas o dyskryminacji cenowej lub różnicowaniu cen.
Dyskryminacja cenowa jest szeroko stosowaną praktyką w dzisiejszej gospodarce. Oto
niektóre jej przykłady :





upusty cenowe dla studentów i osób starszych
produkt sprzedawany w większych ilościach ma niższą cenę
sprzedaż produktów w handlu detalicznym jest droższa niż w handlu hurtowym
linie lotnicze sprzedają bilety na ten sam lot w różnych cenach
prenumerata jest tańsza aniżeli zakupy pojedynczych egzemplarzy
Stosujące różnicowanie cen przedsiębiorstwo pobiera różną cenę za swój towar na
wydzielonych przez producenta segmentach rynku, mimo iż koszty produkcji i obsługi każdej
grupy klientów są jednakowe.
Możliwość stosowania dyskryminacji cenowej wymaga jednak spełnienia dwóch
warunków:
- przedsiębiorstwo musi mieć możliwość podzielenia rynku lub oferowania takiego produktu,
by nabywcy, którzy kupują go taniej nie mieli możliwości odsprzedaży go z zyskiem tym,
którzy nabywają to dobro drożej
- popyt na towar monopolisty musi charakteryzować się na poszczególnych rynkach różnymi
elastycznościami cenowymi, wywołanymi odmiennymi preferencjami, różnym poziomem
dochodów, różnym dostępem do substytutów.
Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia.
Różnicowanie cen pierwszego stopnia polega na takim zróżnicowaniu ceny, że kupujący
płacą różne ceny za kolejne sprzedawane jednostki towaru. Pamiętajmy, że ujemne nachylenie
krzywej popytu na wyroby monopolisty, spowodowane jest tym, że niektórzy nabywcy danego
dobra skłonni są je kupić przy wyższej cenie a inni przy niższej. Są również i tacy nabywcy,
którzy będą skłonni kupować większe ilości danego towaru, pod warunkiem, że za kolejne
jednostki płacić będą coraz niższą cenę. Jeżeli na przykład, zamontowanie pierwszego gniazdka
telewizji kablowej płacimy 100 zł, zaś za kolejne podłączenie np. 90 zł i za trzecie 80 zł, to mamy
do czynienia z doskonałym różnicowaniem cen.
Doskonałe różnicowanie cen polegać będzie na sprzedawaniu kolejnej jednostki dobra
czy usługi po możliwej do osiągnięcia maksymalnej cenie rynkowej. Monopolista zdolny do
różnicowania cen wychodzi z założenia, że każdy nabywca powinien płacić najwyższą
akceptowaną przez siebie cenę, a zatem nie powinien otrzymywać żadnej nadwyżki
ekonomicznej. Jeżeli monopolista chce rozszerzyć produkcję i sprzedaż, kolejnemu zaoferować
nabywcy dodatkową jednostkę produkcji ( Q ) po niższej cenie, która będzie jednocześnie
największą ceną, jaką on zaakceptuje. Dla uproszczenia analizy przyjęliśmy, że każdą dodatkowo
sprzedaną sztukę wyrobu kupują kolejno coraz to nowi nabywcy.
Poniższy przykład liczbowy i ilustrujący go rysunek pozwoli lepiej zrozumieć ten
problem.
Q
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Cm
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Uc
0
10
19
27
34
40
45
49
52
54
55
55
U`
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
Kk
4
3
2
1
2
3
4
5
6
7
8
Kz
4
7
9
10
12
15
19
24
30
37
45
Ks
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
Kc
10
14
17
19
20
22
25
29
34
40
47
55
Kpc
14
8,5
6,3
5,0
4,4
4,16
4,14
4,25
4,44
4,7
5,0
Kpz
4,0
3,5
3,0
2,5
2,4
2,5
2,71
3,0
3,3
3,7
4,09
-10
-4
+2
+8
+14
+18
+20
+20
+18
+14
+8
0
Normalny nie różnicujący cen monopolista maksymalizujący efekty ekonomiczne (
rysunek A ) ustali dla wielkości produkcji Q1 jednakową dla wszystkich nabywców cenę
monopolową Cm. Zdolny do doskonałego różnicowania cen monopolista ( rysunek B ) za
pierwszą sprzedaną jednostkę zażąda ceny C1. Jego przychód krańcowy z tej pojedynczej
transakcji jest równy cenie sprzedaży C1. Drugą jednostkę można sprzedać po niższej cenie C2,
utrzymując jednocześnie na niezmienionym poziomie cenę pierwszej jednostki. Dodatkowy
przychód z tej sprzedaży ( Uc ) równy jest przychodowi krańcowemu ( Uk = UC/ Q czyli
Uk = UC/1, a zatem Uk = UC ). Jednocześnie jest on równy cenie C2. Analogiczna sytuacja
wystąpi, gdy monopolista sprzeda dalszą ( np. trzecią ) jednostkę swojego towaru po dalszej ( np.
trzeciej ) niższej cenie, przy stałych cenach C1 i C2. Utarg krańcowy ze sprzedaży kolejnej
jednostki będzie równy cenie sprzedaży.
Rysunek A
Rysunek B
Cena
Cena
Kk
A
Kk
Kpc
C1
C2
Cm=6
Kpc
E1
Cm=4
Kpc
E0
Qopt =5
Kpc
Produkcja
Q1 Q2 Qopt = 7
Produkcja
Uogólniając dochodzimy do wniosku, że w przypadku doskonałego różnicowania cen
przez monopolistę, krzywa utargu krańcowego pokrywa się z krzywą rynkowego popytu . (
podobnie jak w konkurencji doskonałej ). Racjonalnie postępujący monopolista maksymalizuje
efekty ekonomiczne ( zysk lub nadwyżkę utargów nad kosztami zmiennymi ) w punkcie E, gdzie
spadający utarg krańcowy zrównuje się z rosnącym kosztem krańcowym. Dalsze zwiększanie
produkcji i sprzedaży przyniesie mniejsze od krańcowych kosztów utargi krańcowe, czyli będzie
nieopłacalne.
Zwróćmy uwagę, że w przypadku monopolisty doskonale różnicującego ceny, gdy
krzywa popytu firmy pokrywa się z jej krzywą utargu krańcowego, monopol w punkcie
równowagi produkuje tyle samo, co wytworzyłby przemysł doskonale konkurencyjny, czyli
zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami będzie ona większa od produkcji monopolu nie
stosującego dyskryminacji cenowej. W tym sensie tego typu producent jest efektywniejszy .
W punkcie E wyznaczona została najwyższa cena dla ostatniego krańcowego produktu
Qb, jest ona przy tym niższa od ceny monopolowej Cm, którą wyznaczyłby monopol nie
stosujący dyskryminacji cenowej. W punkcie E monopolista określa produkcję na poziomie Q =
6, jest ona z kolei wyższa od produkcji Q = 4, którą wyznaczyłby monopolista pobierający jedną
stała cenę od wszystkich nabywców. W efekcie zyski monopolisty różnicującego ceny czyli pole
0, C0, E, Q opt=6 jest większe od pola zysku monopolisty nie różnicującego cen ), Cm, A, Q opt
= 4. Dzięki różnicowaniu cen monopolista przejmuje bowiem więcej nadwyżki konsumenta.
Doskonałe różnicowanie cen jest przypadkiem skrajnym, bardzo rzadko spotykanym w praktyce.
Aby było ono możliwe, monopolista musi bardzo dobrze znać rynkową krzywą popytu i na jej
podstawie oszacować ile i po jakiej cenie będą skłoni kupować nabywcy. Musi też umieć
odizolować od siebie nabywców w celu uniemożliwienia im odsprzedawania towarów
zakupionych po niższych cenach tym, którzy według przekonania monopolisty powinni być
skłonni płacić wyższe ceny. Ponieważ taki stan występuje w rzeczywistości rzadko,
dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia traktowana jest jako przypadek teoretyczny, podobnie
jak model konkurencji doskonałej.
Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia (ilościowe różnicowania cen)*
Z przedstawionej powyżej analizy wynika, że różnicowanie cen może przynosić bardzo
duże korzyści ekonomiczne. Jednak doskonałe różnicowanie cen jest w zasadzie niemożliwe,
gdyż monopolista nie dysponuje wystarczającą informacją o zachowaniu się poszczególnych
nabywców. Nie dysponuje też z reguły wystarczającymi środkami zapobiegającym arbitrażowi.
Jeżeli monopolista uważa, że korzyści z dyskryminacji będą przeważające nad kosztami tej
operacji może stosować politykę niedoskonałego różnicowania cen. Polega ona bądź na
nakładaniu różnych poziomów cen dla różnych zakupywanych ilości, bądź na sprzedawaniu tego
samego towaru po różnych cenach, jeśli uda się podzielić trwale rynek danego dobra na segmenty
i zapobiec arbitrażowi. Traktując poszczególne segmenty rynku tak, jakby miały one odrębne
krzywe popytu, monopolista jest w stanie stosować różne ceny na każdym z nich.
C
A
C1
Cm
C2
C3
Kk
B
G
C
D
E
Q
0 Q1
Qm Q2 Q3
Te dwa rodzaje dyskryminacji są powszechnie znane. Firmy telefoniczne lub
dostarczające energię elektryczną stosują niedoskonałe różnicowanie ceny, gdy proponują różne
ceny w zależności od poziomu konsumpcji, mierzonej w kilowatogodzinach lub mierzonych
długością przeprowadzanej rozmowy. Natomiast zniżki cen dla emerytów, studentów czy innych
wyodrębnionych grup odbiorców jest przykładem segmentacji rynku w zależności od wielu lub
przynależności do wybranej grupy społecznej.
Posłużmy się przykładem firmy telekomunikacyjnej, która pobiera cenę C1 za pierwsze
Q1 minut rozmowy telefonicznej. C2 za następny czas połączenia, nie dłuższy jednak niż Q2, oraz
cenę P3 za rozmowę dłuższą aniżeli Q2.
Jeżeli przedsiębiorstwo nie różnicowałoby cen, za Q3 minut połączenia telefonicznego
otrzymało by utarg całkowity równy polu 0,C3,E,Q3. Jeżeli jednak firma stosuje różnicowanie cen
to jej przychody odzwierciedla pole 0, C1, A,B,C,D, Q3. Ogólnie więc uzyskuje w ten sposób
dodatkowy przychód zilustrowany polem C3,C1,A,B,C,D.
Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia ( segmentacja rynku )*
Różnicowanie cen trzeciego stopnia polega na wyodrębnieniu pewnych grup nabywców
np. dorośli, dzieci, młodzież ucząca się itp. Dla każdej z tych grup jest ustalana odrębna cena;
każda z tych grup ma przy tym swoją własną krzywą popytu o różnej elastyczności. Przykładem
dyskryminacji cenowej trzeciego stopnia może być sprzedaż tych samych dóbr na rynkach
krajowych i zagranicznych. Dobrym przykładem są tzw. ulgowych na przejazdy środkami
transportu komunikacji miejskiej, zniżki na bilety do kina czy teatru itp.
Aby zilustrować problem dyskryminacji cenowej trzeciego stopnia posłużymy się
przykładem linii lotniczych, które oferują różne bilety na tę sama trasę w zależności od tego, czy
z jej usług korzystamy w celach służbowych, czy też turystycznych.
Monopolista będący w stanie wyodrębnić powyższe, dwie grupy nabywców, traktuje je
jak dwa oddzielne rynki, na których napotyka dwie odmienne krzywe popytu, charakteryzujące
się rożną elastycznością .Pierwszy segment rynku to biznesmeni, a drugi zwyczajni turyści. W
przypadku biznesmenów, których podróże są z reguły finansowane przez ich macierzyste firmy a
szybkość środka transportu jest najważniejsza ,zmiana poziomu ceny biletu ma dużo mniejszy
wpływ na zmianę popytu na tego rodzaju usług niż w klasie turystycznej, gdzie czas gra dużo
mniejsza rolę w związku z czym istnieje dużo więcej substytutów. Oznacza to, że cenowa
elastyczność biznesmenów popytu na bilety lotnicze jest w tym przypadku mniejsza od cenowej
elastyczności turystów. Na rynku biznesmenów danej zmianie cen odpowiada więc niewielki
spadek (lub wzrost) popytu, na rynku turystycznym z kolei reakcja popytu jest znacznie
silniejsza.
Rysunek a
Biznesmeni
Rysunek b
Turyści
Rysunek c
Łączny rynek monopolisty
Kk
C1
Cw
D
C2
E1
E0
E2
Q1 U`1
D1
Q2
U`2
U`
D2
Rys. Różnicowanie cen trzeciego stopnia
Powyższy wykres przedstawia dwa segmenty rynku. Na rysunku „a” przedstawiono
popyt i krzywą utargu krańcowego pierwszego segmentu, jakim są biznesmeni. Rysunek „b”
przedstawia z kolei drugi segment rynku – krzywą popytu i utargu krańcowego na bilety lotnicze
turystów. Rysunek c jest ilustracją ogólnego utargu krańcowego monopolisty ( złożonego z
utargów krańcowych obu segmentów rynku ) oraz ogólnego popytu na towary ( usługi )
monopolisty.
Zgodnie z zasadami optymalizacji przedsiębiorca powinien zrównać swoje koszty
krańcowe (Kk) z utargami krańcowymi na łącznym rynku. Pokazuje to trzecia część oznaczona
jako rysunek c, gdzie wykreśliliśmy zsumowaną funkcję popytu i utargu krańcowego z obu
rynków ,na którą nałożyliśmy krzywą kosztów krańcowych naszego przedsiębiorstwa.
Optymalna ilość cena i koszty krańcowy na obu rynkach łącznie zostaje wyznaczona na
rynku” c” w punkcie E0, w którym zachodzi równość zsumowanych utargów krańcowego z
krańcowym kosztem koszt produkcji
 Uk = Kk
W celu wyznaczenia cen ilości na poszczególnych rynkach musimy ustalić dla każdego z
nich punkty równowagi E1 E, czyli punkty zrównania na tych rynkach kosztu krańcowych z
utargami krańcowym Kk1=U`1 oraz Kk2=U`2.. Osiągamy to rzutując poziomo wyznaczony w
przez punkt E koszt krańcowy na dwa przedstawiające sytuację rynkową w dwóch segmentach
wykresy a i b Znając je możemy określić optymalną wielkości sprzedaży na obu rynkach Q1 Q2
a także C1 oraz C2 , po których można te ilości w każdy z segmentów sprzedać .Oczywiste,
że w segmencie , w którym popyt jest bardziej sztywny cena jest wyższa, a w segmencie gdzie
popyt jest bardziej elastyczny jest niższa .
Jest to stan optymalny dla przedsiębiorstwa. Gdybyśmy przerzucili kolejno jednostkę dobra z
jednego rynku na drugi, mielibyśmy niezgodność utargu krańcowego z kosztem krańcowym na
obu rynkach, co oznaczałoby zmniejszenie łącznego zysku. Podobnie odejściem od zasady
optymalizacji byłoby zysk byłoby wyznaczenie jednej ceny wspólnej ceny (C) dla obu rynków
rynku. W tej sytuacji cena ta byłaby nieco wyższa niż C2 ale dużo niższa niż C1. W efekcie
dawałoby to mniejszy zysk niż w przypadku cen zróżnicowanych
Różnicowanie cen jest często stosowane w wymianie międzynarodowej na rynku
krajowym gdzie popyt jest stosunkowo sztywny cena jest wyższa od ceny na rynku zagraniczny ,
gdzie z reguły jest on bardziej elastyczny. Obniżając cenę, możemy tam dużo więcej sprzedać
(stajemy się bardziej konkurencyjni), a podnosząc cenę możemy ten rynek nawet całkiem utracić
Rzecz jasna. sztywny popyt na rynku krajowym wyraża fakt, ze przedsiębiorstwo ma tam silną
pozycja monopolistyczną
Tłumaczy to znane , także z naszego kraju, przypadki eksportowania cukru czy węgla po
cenie znacznie niższej od krajowej ceny zbytu . Oczywiście w handlu zagranicznym występuje
jeszcze wiele elementów komplikujących sprawę: na przykład problem kosztów transportu,
wyznaczanego pod wpływem równowagi w bilansie handlowym i płatniczym poziomu kursu
wymiany walut , stosowania ceł itp. Dlatego powyższa uproszczona analiza nie wystarczy do
wytłumaczenia w pełni motywów, korzyści i strat związanych z konkretnym przypadkiem
eksportu, w latach dziewięćdziesiątych, polskiego węgla po cenach dużo niższych niż krajowe
Stosownie do tego, co powiedzieliśmy o celowości zróżnicowanych cen, monopole starają
się podzielić jednolite rynki tak, aby sprzedawać drożej nabywcom a sztywnym popycie, a taniej
tym, których popyt jest bardziej elastyczny. Służą temu różne metody: na przykład stosowanie
biletów tak zwanych normalnych i ulgowych dla różnych kategorii paserów, różne ceny w
zależności od wielkości zakupu, odwoływanie się do różnych preferencji przez pozorne
różnicowanie jakości (na przykład podział rynku na ,,dorosły” i młodzieżowy).
Podsumowując, należy stwierdzić, że dyskryminacja cenowa jest korzystna jedynie wtedy,
gdy popyt poszczególnych segmentów rynku ma różne elastyczności. Dla rynków o mniejszej
elastyczności popytu ustala się z reguły wyższe ceny, gdyż konsumenci na tych rynkach słabiej
reagują na zmiany cen, a zatem przy ich wzroście, stosunkowo mało redukują popyt.
Krzywa podaży monopolu
Krzywa podaży jest hipotecznym przedstawieniem tego, co producent oferuje na
sprzedaż przy różnych poziomach cen. Przywykliśmy analizować rynek w kategoriach popytu i
podaży, jednak w przypadku monopolu nie jest to właściwe.
Krzywą podaży firmy doskonale konkurencyjnej wyprowadziliśmy dodając do siebie
krzywe kosztów krańcowych poszczególnych firm. W ten sposób otrzymaliśmy krzywą podaży
całej gałęzi. Podaż firmy definiowaliśmy jako zależność funkcyjną pomiędzy poziomem ceny
rynkowej a wielkością zaoferowanej do sprzedaży produkcji.
W przypadku monopolu nie ma wyraźnego związku pomiędzy poziomem ceny rynkowej
a ilością zaoferowaną przez producenta. Krótkookresowa krzywa podaży nie istnieje, co wyjaśnia
poniższy rysunek.
C
Cmo
Kk
E0
E1
Uk1
Qo Uk0 D0 Qa
D1
Q
Monopolista wyznacza swoją najkorzystniejszą kombinację cena – produkt i nie
będzie sprzedawać po innej cenie. Kombinacja ta jest przedstawiona przez jeden punkt na
krzywej popytu. Przy monopolu występuje zatem punktowa podaż i nie można wykreślić
krzywej podaży.
Na rysunku mamy przedstawione dwie różne krzywe popytu Do oraz D1, z których
wyprowadzamy odpowiednio krzywe utargów krańcowych Uko oraz Uk1.
Firma
maksymalizująca zysk wybierze zatem taką wielkość produkcji, dla której Kk = Uk. Zwróćmy
uwagę, że monopolista może maksymalizować zysk lub minimalizować straty przy tej samej cenie
Co, ale różnych poziomach produkcji:. Qo oraz gdy krzywa popytu przesunie się z D0 do D1
przy poziomie produkcji Qa. Cena Cmo odpowiada dwóm różnym poziomom podaży, przy
których monopolista maksymalizuje zysk.
W ramach danej krzywej kosztów krańcowych może zatem istnieć nieskończenie wiele
optymalnych wielkości produkcji oferowanych przez monopolistę po tej samej cenie.
Równocześnie każdy poziom ceny monopolowej może wynikać z nieskończenie wielu
optymalnych rozmiarów produkcji. Zależy to od położenia krzywej popytu oraz od elastyczności
popytu..
Z przeprowadzonej analizy
rynku monopolistycznego wynika
,że w analizie
efektywności monopolu pozbawieni jesteśmy bardzo pożytecznego narzędzia zwanego krzywą
podaży rynkowej W analizie rynku pełnego monopolu oraz wszystkich rynków niedoskonałej
konkurencji musimy pominąć analizę funkcji podaży. Zasadnicze znaczenie ma kształtowanie się
krzywej popytu oraz kosztów krańcowych. Stanowi to dość duże utrudnienia , ale nie jest barierą
nie do pokonania .
WADY I ZALETY MONOPOLU
Monopole są obiektem ostrych sporów. Zarzuca się im wyzysk słabszych uczestników
rynku, utrudnianie konkurencji będącej siłą regulującą i stymu1ującą dziala1ność gospodarczą,
wykorzystywanie swego wpływu gospodarczego w sferze polityki itd. I każdy z tych zarzutów
można udokumentować licznymi faktami. Równocześnie zwraca się uwagę ,że bez przywilejów
pozycji monopolistycznej zapewne nie powstałyby w swoim czasie liczne wielkie
przedsięwzięcia, takie jak kolejowe linie
transkontynentalne, poczta i telegraf, systemy
nawadniające itp. Łatwo też stwierdzić, że w życiu politycznym zawsze występują liczni zarówno
gorący zwolennicy, jak i przeciwnicy monopoli.
Temat jest bardzo obszerny i wielopłaszczyznowy. Spróbujmy wyliczyć ważniejsze dodatnie
i ujemne strony monopoli rozpatrywane z ekonomicznego punktu widzenia, to znaczy z punktu
widzenia interesów głównych uczestników życia gospodarczego i, w miarę możliwości, biorąc
pod uwagę interes publiczny, czy może raczej działanie gospodarki jako całości . Na tej
podstawie można sformułować opinię a niektórych sposobach polityki monopolistycznej
prowadzonej przez przedsiębiorstwa i o polityce rządów w tej dziedzinie
Argumenty przeciw monopolowi
Porównanie monopolu z doskonała konkurencją
Struktura rynkowa determinuje sposób ustalania wielkości produkcji kosztów produkcji
oraz poziom żądanej przez producenta ceny. Miedzy konkurencja doskonała a monopolem
występują bardzo widoczne różnice
Dla przeprowadzenia takiej analizy posłużmy się poniższym wykresem.
dKk
dKp
Kpc
Kk
Q
Przedsiębiorstwo konkurencyjne osiąga równowagę w punkcie zrównania się kosztu
krańcowego z utargiem krańcowym. Ponieważ krzywa popytu na produkty takiej firmy jest
doskonale elastyczna, przychód krańcowy jest równoznaczny z ceną ( pokrywa się z krzywą
popytu)
Wolnokonkurencyjna firma znajduje się w równowadze w punkcie E, gdzie krzywa Kk
przecina krzywą popytu. Po cenie Ck sprzedaje całość swojej produkcji w wysokości Qk.
Ponieważ w długim okresie równa utargowi krańcowemu cena jest jednocześnie równa
kosztowi przeciętnemu zysk ekonomiczny firmy i gałęzi wynosi zero Jednocześnie pamiętamy
że w długim okresie firma produkuję po najniższych przeciętnych kosztach gałęziowych
Każde z przedsiębiorstw w gałęzi doskonale konkurencyjnej utrzymuje swoją produkcję
na poziomie optimum technologicznym, wytwarzając po najniższych kosztach przeciętnych i nie
osiąga strat ani zysków ekonomicznych ( nadzwyczajnych Ze = 0 ).
Przyjmując opisaną wyżej sytuację za punkt wyjścia załóżmy, że wolnokonkurencyjna gałąź
staje się zmonopolizowana. Monopolista przejmuje wszystkie zakłady pod kontrolę a decyzje
dotyczące rozmiarów produkcji zostają scentralizowane. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo i
gałąź oznaczają to samo. Sytuacja taka nie jest abstrakcyjna. Wydarzyła się np. w 1967 roku w
Wielkiej Brytanii, gdzie zmonopolizowany został w całości przemysł stalowy. British Steel
wykupiło wszystkich producentów stali stając się legalnym monopolem w tym przemyśle
monopolistą .Aby pokazać skutki optymalnego wyboru w warunkach monopolu potraktujemy
taką gałąź jako zbiór samodzielnych doskonale konkurencyjnych firm , których liczba równa
jest liczbie zakładów tworzących monopol wielozakładowy. Krzywe dKk i dKpc są
zagregowanymi krzywymi kosztów wszystkich firm Sytuacje tę ilustruje zamieszczony poniżej
rysunek.
C
dKk
Cm
Kpc
C
Ck
B
Kk
dKpc
E
A
Qm
Uk
Qk
D
Q
Z powyższego rysunku wynika ,że monopolista optymalną produkcję Qm jest wyznaczona
w punkcie B, w którym koszt krańcowy równy jest utargowi krańcowemu.
Aby stwierdzić, jakie są skutki takiego postępowania, przeanalizujemy i porównamy sytuację
konsumenta, producenta i gospodarki jako całości w warunkach doskonałej konkurencji i monopolu. W tym celu posłużymy się rysunkiem oraz ideą efektywności Pareto . Zakładamy, że w
gałęziach doskonale konkurencyjnej i zmonopolizowanej wykorzystuje się tę samą technikę
produkcji
W gałęzi doskonale konkurencyjnej optymalna produkcja Qk wyznaczona jest w punkcie E,
gdzie spełniony jest warunek C=U=dKk. Ponadto w punkcie tym cena równa jest minimalnym
przeciętnym kosztom całkowity Ck=dKpc=min, a zatem optimum ekonomiczne firmy i gałęzi
pokrywa się z technologicznym. Oznacza to, że w warunkach doskonalej konkurencji produkcja
wytwarzana jest po najniższym z możliwych koszcie . Ponieważ cena równa jest przeciętnym
kosztom całkowitym zysk ekonomiczny wynosi zero, a gałąź osiąga wyłącznie zysk normalny .
Inaczej jest, gdy gospodarka jest zmonopolizowana.
Kierujący się maksymalizacją zysku monopolista ustala optymalną wielkość produkcji w
punkcie w B, w którym spadający utarg krańcowy zrównuje się z rosnącym kosem krańcowych
Wielkość ta jest mniejsza od optymalnej produkcji gałęzi doskonale konkurencyjnej Qm < Qk
Ponieważ krzywa rynkowego popytu jest na obu rynkach jednakowa. Cena po której
monopolista sprzedaje swoja produkcje też muszą być rożna od ceny pobieranej na rynku
konkurencyjnym . Wyznaczona dla mniejszej wielkości produkcji w punkcie Cournot`a ( punkt
C) cena monopolowa Cm musi być wyższa od ceny Ck , która obowiązuje na rynku
konkurencji doskonałej. Ponadto jest ona wyższa od kosztu krańcowego
. W punkcie równowagi monopol sprzedaje wielkość produkcji Qm, po ustalonej cenie
monopolowej Cm. Zysk jednostkowy wynosi zatem AB, zaś zysk całkowity przedstawia pole
Kpc Cm, C, B.
Z porównania punktów E i C wynika ,że znajdujący się w optimum ekonomicznym
monopolista produkuje mniej ( Qm < Qk ) i drożej Kpcm>Kpck oraz sprzedaje wytwarzane
towary po wyższych cenach ( Cm > Ck ) w porównaniu z gałęzią doskonale konkurencyjną.
Zwróćmy uwagę, że w warunkach monopolu minimalizująca przeciętny koszt całkowity
optymalna z technicznego punktu widzenia produkcja jest wyznaczona w punkcie E , gdzie
krzywa kosztów krańcowych przecina się z krzywą przeciętnych kosztów całkowitych
Optymalna z technicznego punktu widzenia wynosi Qk i osiągana jest przy większych
rozmiarach produkcji niż przynosząc maksymalny zysk wyznaczone w punkcie A produkcja
Qm.. Dlaczego optimum ekonomiczne monopolu leży na lewo od technologicznego i
monopol produkuje i sprzedaj drożej?.
W krótkim okresie jest to spowodowane względami czysto ekonomicznymi. Z rysunku
wynika ,że gdyby monopolista chciał produkować najtaniej, musiałby zwiększyć produkcję do
poziomu Qk. Aby ją sprzedać musiałby obniżyć cenę. do poziomu Ck . W tej sytuacji wprawdzie
sprzedałby Qk czyli więcej niż Qm , ale jego utarg krańcowy by spadł, zaś koszt krańcowy
wzrósł, w rezultacie osiągnąłby mniejszą sumę zysku niż w przypadku wyznaczenia ceny na
poziomie Cm i rozmiarach produkcji na poziome Qm. Z prostego rachunku wynika ,że
zwiększenie produkcji i obniżenie ceny do poziomy wyznaczonego przez optimum techniczne ,
byłoby postępowaniem sprzecznym z jego interesem.
Jeśli monopol osiąga zysk ekonomiczny w krótkim okresie może go również utrzymać w
okresie długim ,co jak wiemy jest niemożliwe na rynku doskonale konkurencyjnym
W długim okresie rynku konkurencyjnym istnieje niczym nieograniczona swobody wejścia
nowych firm. Efektem tego jest poznana w poprzednim wykładzie tendencja do eliminowania
(zmniejszania do zera) zysków (nadzwyczajnych). Mogą one występować jedynie przejściowo,
zaś na dłuższą metę gałąź zadawala tylko ( wliczanym w koszty ekonomiczne ) zyskiem
normalne,.
Dla monopolu sytuacja rozwinie się inaczej. Monopol oznacza, że istnieją silne bariery
uniemożliwiające nowym firmom wejście na rynek. Monopolista nie musi produkować przy
najniższym poziomie długookresowego kosztu przeciętnego. Nie zagrożony konkurencją, może
również na długą metę pomimo braku nacisku na obniżanie kosztów produkcji, liczyć na zyski
nadzwyczajne, jeżeli z układu popytu i kosztów wynika, że istnieje możność osiągnięcia zysku
nadzwyczajnego monopol ustali produkcje na poziomie optimum ekonomicznego mniejszym od
technologicznego czyli będzie produkował po koszcie wyższym od minimalnego
Na rysunku przedstawiliśmy krzywą przeciętnego kosztu całkowitego i krzywą kosztu
krańcowego monopolisty. Zgodnie z tym, co mówiliśmy wcześniej, jest to analiza
długookresowa. Okres krótki pomijamy świadomie, jego badanie nie przynosi bowiem
interesujących wniosków. W przypadku monopolisty rozróżnienie między oboma okresami nie
ma wielkiego sensu, gdyż monopolista nie ma konkurentów. Nawet w długim okresie wejście do
gałęzi jest przecież zablokowane (inaczej nie byłby monopolistą). Jego sytuacja nie zmienia się
zatem jak to ma miejsce w przypadku doskonałej konkurencji pod wpływem wejścia do gałęzi
nowych firm (lub odejścia z niej dotychczasowych producentów). Wystarczy zatem generalne
sformułowanie warunku: U` = Kk Oczywiście, w krótkim okresie także monopolista mógłby
produkować ze stratą (gdyby przeciętny koszt zmienny był co najmniej równy cenie, a cena była
niższa niż przeciętny koszt całkowity). Brak konkurentów wchodzących do gałęzi powoduje, że
monopolista może także w długim okresie osiągać dodatnie zyski.
Zasadnicze rozbieżności pomiędzy firmą doskonale konkurencyjną a pełnym monopolem w
długim okresie można ująć z parę punktów:
a. firma wolnokonkurencyjna wytwarza w punkcie równowagi więcej towarów i usług niż
monopol ( Qk > Qm )
b. cena sprzedaży firmy wolnokonkurencyjnej jest niższa aniżeli cena monopolowa ( Ck < Cm )
c. Zysk monopolowy może występować nie tylko w krótkim ale również w długim okresie
Podsumujmy
Zarówno w krótki jak i długim okresie monopolista produkuje mniej po wyższym koszcie i
sprzedaje drożej, niż, minimalizujące koszty przeciętne firmy doskonale konkurencyjne.
Dowodzi się w ten sposób, iż z tytułu istnienia monopoli społeczeństwo musi płacić wyższe
ceny za mniejsze rozmiary produkcji. Na tej podstawie formułuje się pogląd, że monopol w
porównaniu z wolną konkurencją prowadzi do niewłaściwej alokacji zasobów.
Ponieważ monopol nie wykorzystuje w pełni zdolności produkcyjnych, możliwych do
osiągnięcia w długim okresie czasu Oznacza to gorsze wykorzystanie czynników wytwórczych
jest mniej efektywny
Efektywność monopolu w sensie Pareto
Skutki postępowania monopolisty możemy pokazać, posługując się pojęciem efektywności
Pareto. Według Pareto, efektywny jest stan, w którym nie da się poprawić niczyjej sytuacji, nie
pogarszając jednocześnie sytuacji kogoś innego.
Z przedstawionego powyżej rysunku widać, że stopniowe obniżanie ceny z Cm pozwoliłoby
sprzedać kolejne jednostki dobra. Gdyby monopolista pierwszą jednostkę produkcję po cenie
monopolowej Cm, a każdą następna sprzedawał po wyznaczonej z krzywej popytu coraz niższej
cenie cenie, skorzystałby na rozszerzeniu produkcji. Do punktu E ( Qk , Ck ) cena jest bowiem
wyższa od kosztu krańcowego. Gdyby monopolista rozszerzył produkcję do poziomu ,przy
który koszt krańcowy zrównuje się z ceną , jego dodatkowy zysk stanowiłby obszar CBE.
Wynika z tego że produkcja optymalna dla monopolu nie jest optymalna w sensie Pareto
Powiększenie bowiem produkcji do poziom Qk zwiększyłby z jednej strony zysk. monopolisty
z drugiej strony konsumenci kupiliby dodatkowe jednostki produktu czyli powiększyliby
użyteczność całkowitą osiąganą z wydawanych dochodów , czyli obie strony rynku poprawiłyby
swoją sytuację .
Dlaczego monopolista tak nie robi? Mówiliśmy, że monopol zyska na rozszerzeniu produkcji
z Qm do Qk tylko wtedy, jeśli każda dodatkowa jednostka produktu zostanie sprzedana po
cenie wynikającej z wyceny konsumentów, czyli z wynikającej z kształtu linii popytu. Ponieważ
krzywa popytu ma nachylenie ujemne, cena ta musiałby być dla kolejnych jednostek dobra coraz
mniejsza . Tymczasem monopolista najczęściej nie jest w stanie oddzielić od siebie kupujących
a zatem nie może różnicować cen. W tej sytuacji każde niższa cena dotyczyłoby nie tylko
dodatkowo sprzedawanych produktów , lecz wszystkich sprzedawanych jednostek.
Gdy monopolista, który nie może różnicować ceny ,zdecydował się na produkcję na
poziomie Qk , musiałby każdą sztukę sprzedawać po tej samej cenie Ck równej kosztowi
krańcowemu i przeciętnemu .Firma produkowałaby w warunkach optimum technicznego, co
oznacza ze jej dodatni zysk ekonomiczny spadłby do zera, a to oznaczałoby pogorszenie jego
sytuacji. Ponieważ w sytuacji monopolu nie ma samoczynnego mechanizmu naprowadzającego
doprowadzającego firmę do równowagi w punkcie E, optimum ekonomiczne monopolu
najczęściej nie pokrywa się z optimum w sensie Pareto ,a zatem monopol jest w porównaniu z
doskonałą konkurencją mniej efektywny
Możliwość powstawania kartelu
Wyobraźmy sobie, że na jakimś konkurencyjnym rynku działa wielu drobnych wytwórców
takiego samego dobra. Żaden z nich swoim indywidualnym zachowaniem nie wywiera wpływu
na rynek. Musi się dostosować do ceny rynkowej zgodnie z zasadami jakie przedstawi1ismy w
poprzednim rozdziale. Jeśli teraz wielu wytwórców zmówi się lub gdy poddadzą się oni woli
jednego organizatora i zaczną prowadzić wspólną politykę wobec licznych I niezorganizowanych odbiorców, to będziemy mieli do czynienia z monopolem w najprostszej postaci
tzw. kartelu. Jego polityka polega najczęściej na ograniczaniu łącznej podaży, co pozwala na
podniesienie ceny do poziomu cent monopolowej .Dlaczego tak jest? Dlatego, że jak mówiliśmy
wcześniej , przy wolnej konkurencji krańcowy koszt krańcowego przedsiębiorcy zrównuje się z
ceną , co określa wielkość podaży. Obecnie kartel dąży do zrównania kosztu krańcowego z
utargiem krańcowym, który to punkt osiągany jest przy mniejszej łącznej podaży ale
przy
wyższej cenie Do osiągnięcia tego nie są konieczne żadne zmiany w procesie produkcji.
Technika, organizacja i koszty mogą pozostać takie same jak poprzednio a zatem nie zmienione
Przy dostatecznie mało elastycznym popycie daje to zysk monopolowy przewyższający wszystko
to, co mogli uzyskać nasi wytwórcy poprzednio. Teraz mają wprawdzie ograniczone, regulowane
przez kartel kwoty produkcji, ale mają też zyski, których nie mieli w warunkach
konkurencyjnych. W tym przypadku monopol daje jego uczestnikom niewątpliwe korzyści,
uzyskiwane w ten sposób, że wyzyskują swoich klientów. Jest to zatem jedynie czysta
redystrybucja dochodów, przelewanie pieniędzy z jednych kieszeni do drugich, bez jakichkolwiek
korzyści dla pozostałych uczestników życia gospodarczego czy dla gospodarki jako całości .
Podobne działanie może być podjęte w celu wyzyskiwania dostawców surowców i
półproduktów, jeśli są oni słabi i rozproszeni odbiorcy zorganizowali się w kartel .Znamy liczne
przykłady takich działań, choć ich oko1iczności najczęściej nie były tak proste. Elementy
opisanego działania łatwo znajdujemy na przykład w Polsce zarówno przedwojennej , jak i
obecnie). Innym przykładem może być OPEC, czyli kartel naftowy zorganizowany w latach
siedemdziesiątych przez grupę krajów arabskich, który potrafił nie tylko wpłynąć na sytuację na
rynku ropy naftowej, ale tez wstrząsnął całym systemem kapitalistycznym (tzw. ,,szoki naftowe”).
Inne wady monopolu
Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne
negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich
kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział
globalnego dochodu.
Całkowity koszt społeczny monopolu
Całkowite koszty społeczne istnienia monopoli są w rzeczywistości znacznie większe niż
wskazane wyższe ceny i niższa produkcja. Monopole bowiem wydatkują znaczne sumy pieniędzy
na niedopuszczenie innych konkurencyjnych firm na rynek, a środki te mogłyby być
wykorzystane z większym pożytkiem społecznym.
* Wiele firm próbuje osiągnąć korzyści typu monopolistycznego przez stwarzanie barier wejścia
na, rynki, opanowane przez nie. Zasoby zużyte do budowy barier są wycofywane z innych
zastosowań, gdzie mogłyby dostarczyć korzyści konsumentowi.
* Wielkie monopole są również w stanie wpłynąć na przesunięcia w strukturze popytu ludności i
tym samym na mniej efektywną alokację środków.
* W celu niedopuszczenia do obniżenia ceny monopole często świadomie ograniczają podaż
produkcji i w ten sposób utrzymują równowagę rynku przy wyższym poziomie cen. Koszty takiej
egoistycznej polityki obciążają nabywców.
W sumie można stwierdzić, że monopole same kontrolują popyt i nie muszą się do niego
dostosowywać. Wywołują korzystne dla siebie działania rządu zamiast ograniczeń. Wykorzystują
swą znaczną władzę przeciw interesom społeczeństwa.
Monopol a redystrybucja dochodów
Monopolistyczna polityka cen kształtuje także społecznie niepożądane proporcje podziału
dochodów ludności na korzyść jej zamożniejszych grup, co pogłębia dysproporcje warunków
bytowych społeczeństwa. Monopolizacja oznacza wyższe ceny dające monopoliście zyski
nadzwyczajne Z powodu monopolizacji konsumenci płacą wyższe ceny, niżeli musieliby płacić
na rynku wolnokonkurencyjnym tj. Cm zamiast Ck a kupują mniej Mniejsza jest zatem w
porównaniu z wolną konkurencja siła nabywcza czyli realny dochód Realna siła nabywcza
konsumentów ulega więc zmniejszeniu, natomiast zyski właścicieli monopoli rosną. W takim
stopniu w jakim monopol podnosi ceny dóbr konsumpcyjnych i zyski właścicieli, w takim też
zakresie dokonuje on redystrybucji dochodów od konkurentów o niskich dochodach, na rzecz
przedsiębiorców o wysokich dochodach. Ekonomiści nie są skłonni oceniać tego stanu , gdyż
oznaczałoby to ocenę wartościującą stwierdzenie , ze dobrobyt jednej grupy jest bardziej
pożądany niż innej . Wielu ludzi uważa taki efekt redystrybucyjny za niepożądany ze
społecznego punktu widzenia.
Z istoty monopolu, a także z własności państwowej, wynika szereg negatywnych działań w
funkcjonowaniu przedsiębiorstw, prowadzących do wzrostu kosztów ich funkcjonowania, a w
konsekwencji do wzrostu cen. Jako najważniejsze można wskazać:
* Istnienie monopolu może powodować zanika motywacji do wprowadzania postępu
technicznego, organizacyjnego i technologicznego,
* Powstawanie monopoli powoduje zmniejszenie produkcji i zatrudnienia zanika motywacja do
tendencje do wzrostu zatrudnienia,
* Monopol sprzyja rozbudowie struktur organizacyjnych a co za tym i biurokracji
* Monopole szczególnie państwowe wykazują skłonności do przeinwestowywania.
Opisane powyżej zjawiska towarzyszące monopolizacji prowadziły do niskiej efektywności
monopolistów, zwłaszcza przedsiębiorstw państwowych, których kadra zarządzająca wykazuje
bardzo często skłonności do realizowania własnych celów, bez względu na koszty jakie firma
z tego powodu ponosi .W monopolach państwowych prowadzi to często do deficytowości
produkcji i konieczności ich dotowania , subsydiowania itp
W praktyce stosowane są różnorodne formy subsydiowania: jawne, ukryte. bezpośrednie i
pośrednie. Przykładem może być dotowanie sektora elektroenergetycznego w Polsce. Począwszy
od prowadzenia inwestycji np.. budowy nowych elektrowni tzw.. inwestycje centralne, do
stosowanie niższych cen dla odbiorców indywidualnych i wyższych dla przedsiębiorstw
przemysłowych. Powodowało to dotowanie jednej grupy odbiorców przez drugi Subsydiowanie
przedsiębiorstw słabszych /mających wyższe koszty produkcji/ przez przedsiębiorstwa
posiadające wyższą rentowność. Na koniec stosowanie sztucznych, nie odpowiadających
kosztom produkcji, najczęściej zaniżony cen węgla - podstawowego paliwa do produkcji energii
elektrycznej w Polsce. Takie postępowanie powodowało całkowite oderwanie cen energii od
kosztów jej wytwarzania, a w skutkach niską efektywność ekonomi całego sektora.
Właśnie ta opisana powyżej nieefektywność monopoli i towarzyszące ich działa1nościich
społeczne, te powszechnie dostrzegane negatywne konsekwencje funkcjonowania
zmonopolizowanych sektorów i równocześnie pozytywne przykłady płynące z gospodarek
innych państw, gdzie obowiązywała konkurencja. powodowały, że rządy coraz liczniejszych
krajów korygowały politykę- gospodarczą stopniowo wycofując gwarancje prawne dla monopoli
oraz ustanawiają przepisy antymonopolowe. Przepisy te obowiązują w większości
cywilizowanych krajów kapitalistycznych, także w Polsce. Inna rzecz, że skuteczność tego
ustawodawstwa bywa skromna
Na marginesie możemy dodać , że w koszt społeczny monopolu należy również wliczyć
ogromne niekiedy sumy, które są wydatkowane na funkcjonowania instytucji związanych z
walką przeciwko bezprawnym praktykom monopolistycznym. Całkowity koszt społeczny
monopolizacji musi ponadto brać także pod uwagę czas i wysiłki Urzędów i różnych osób
prywatnych których zadaniem jest udaremnianie prób zdobycia pozycji monopolistycznej i
łamaniu tej siły gdyby się pojawiła.
Nie należy wyciągać stąd wniosku o celowości likwidacji monopoli. Nie jest to ani możliwe,
ani potrzebne. Monopole są nieuchronnym skutkiem postępującej koncentracji produkcji i
kapitału w najważniejszych dziedzinach produkcji. Dzięki wielkiej koncentracji kapitału rozwijają
one produkcję na wielką skalę, co sprzyja wzrostowi wydajności pracy i obniżeniu przeciętnych
kosztów, wytwarzania. Monopole dysponujące własnymi laboratoriami prowadzą na szeroką
skalę badania służące postępowi technicznemu i doskonaleniu jakości produkcji. Podwyższenie
jakości produkcji i jej odpowiednia reklama w publikatorach jest we współczesnym świecie
główną formą walki konkurencyjnej o klienta między monopolami. Krytyczna ocena pewnych
stron działalności monopoli nie musi więc oznaczać ich totalnej negacji. Skłania ona natomiast
do formułowania postulatów o potrzebie poddania większej kontroli negatywnej strony
działalności monopoli przez państwowe urzędy antymonopolowe na podstawie obowiązującego
prawa, wyrażającego interes publiczny.
Argumenty na rzecz monopolu
W poprzednim paragrafie dokonaliśmy porównania monopolu z konkurencją doskonała,
wskazując na jego nieefektywność. W praktyce można jednak spotkać się z argumentami na rzecz
monopolu. Przeanalizujmy je zatem dokładniej .
Zysk monopolowy bodziec do poszukiwań nowych produktów i technologii
Wyobraźmy sobie , że przedsiębiorca podejmuje całkowicie nową dziala1ność : wprowadza na
rynek nowy, nie znany poprzednio towar, zaczyna stosować nowe metody wytwarzania,
podejmuje dziala1ność , która nie mogła być uruchomiona przez dotychczasowych uczestników
rynku. Może to być całkiem niewielkie przedsiębiorstwo, które jednak odróżnia się od
pozostałych. Tworzy ono swój rynek zaspokajając nowe potrzeby lub te same potrzeby, ale na
wyższym poziomie. Instytucjonalnie znajduje to wyraz w patencie na nowy wyrób i w marce
fabrycznej. Taki monopolista najczęściej osiąga wysoki zysk, który jest wynagrodzeniem za
nowatorstwo. Odbiorcy i gospodarka jako całość mają z tego korzyści w postaci nowych
produktów i metod produkcji, w postaci ożywienia życia gospodarczego. Podział tych korzyści
może być różny. Jedni dostają więcej, inni mniej, ale nie ma tu tylko prostej redystrybucji
dochodów. Warto też zauważyć, że te korzyści monopolu najczęściej kończą się po pewnym
czasie, gdyż za naszym innowatorem z reguły pojawiają się konkurenci.
Firmy kapitalistyczne inwestują olbrzymie fortuny w prace nad tworzeniem produktu, który
mógłby zapewnić im monopol na rynku, jednak korzyści wynikające z tego są tylko tymczasowe.
Koszty związane z istnieniem konkurencji przekraczają zyski.
Przypuśćmy, że pięć firm zajmujących się budową dróg zamierza wybudować autostradę z
Berlina do Warszawy i każda z nich przystępuje do realizacji tego projektu. Należałoby
wykorzystać pięć razy więcej ziemi, co jest oczywistym marnotrawstwem.
Nie można jednak zaakceptować takiego argumentu bez zastrzeżeń. Trudno przecież zgodzić
się z argumentem, że istnienie konkurencyjnych sieci banków i sklepów jest marnotrawieniem
terenów budowlanych. Tylko niewielu ludzi, którzy kiedyś sami doświadczyli tego, jak traktowała
swoich klientów firma Społem, mogłoby opowiedzieć się za „oszczędnym", monopolistycznym
handlem detalicznym.
Strategiczne gałęzie przemysłu
Niektóre kraje utrzymują monopol w pewnych gałęziach przemysłu nie tyle ze względu na
spodziewane .korzyści, co dla zachowania bezpieczeństwa kraju. Klasycznym tego przykładem
jest przemysł zbrojeniowy, co zresztą wiąże się także z pewnymi korzyściami ekonomicznymi.
Układ Warszawski miał możliwość korzystania z wyjątkowo silnej ekonomii skali w dziedzinie
produkcji broni, ponieważ każdy z krajów kontrolowanych przez Związek Radziecki musiał
wyspecjalizować się w określonej technologii wojskowej, osiągając tym samym bardzo wysoki
poziom produkcji.
Amerykańska kontrola nad NATO nigdy nie była wystarczająco silna, aby osiągnąć taki
stan. Na przykład zarówno Anglia, jak i Francja, Włochy, Niemcy czy też Stany Zjednoczone
produkowały swoje własne modele śmigłowców wojskowych; każdy z nich był bardzo
kosztowny i nie istniała możliwość pełnego wykorzystania linii produkcyjnych.
Innym przypadkiem jest monopol, często wsparty instytucjonalnie, którego działanie jest
warunkiem podjęcia przedsięwzięcia na wielką skalę. Przykładem mogą być płatne autostrady.
Najczęściej dopiero zawarcie porozumienia kartelowego między rządem, prywatną spółką i
instytucjami kredytowymi umożliwia zdobycie niezbędnych środków na budowę autostrad..
Istnieje jeszcze jeden przypadek uzasadnianego monopolu jest to tzw. monopol naturalny
Wymaga on osobnego bardziej szczegółowego omówienia
Monopol naturalny
Nie wszystkie monopole są wielozakładowe. Zdarza się, że produkcja pewnego dobra jest
skoncentrowana w jednym miejscu, mamy wówczas do czynienia z monopolem
jednozakładowym Powstaje on w gałęziach, gdzie techniczno-ekonomiczne warunki produkcji
(korzyści skali) sprzyjają tworzeniu wielkich przedsiębiorstw. Przyczyną tego jest zwykle
możliwość osiągnięcia korzyści skali. Jeżeli rosnące korzyści skali przy ograniczonych
rozmiarach rynku uzasadniają skupienie całej produkcji określonego towaru w jednym
przedsiębiorstwie , to w danej branży powstają naturalne przesłanki zaistnienia monopolu. Mamy
wówczas do czynienia ze szczególnym przypadkiem monopolu czyli z tzw. monopolem
naturalnym..
Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych drobnych outsiderów,
gdyż produkcja na małą skalę jest droga i nierentowna. Zagrażać mu może jedynie duży rywal,
który przejąłby
jego przedsiębiorstwo
lub wyeliminował je tworząc nowe ,wielkie
przedsiębiorstwo. produkujące taniej.
Podsumujmy : monopol naturalny to sytuacja. w której korzyści skali lub zakresu są tak
silne, iż najefektywniejszym sposobem organizacji produkcji w danej gałęzi jest istnienie w niej
pojedynczego , zintegrowanego przedsiębiorstwa
Rys. Monopol naturalny
C
Cm
D
A
dKp
dKk
H
E
dKp
C
B
D
Qopt
Ilustracją tego stanu rzeczy jest powyższy rysunek , pokazujący długookresową
równowagę monopolu naturalnego. W gałęzi tej krzywa długookresowego kosztu przeciętnego
opada w całym przedziale wielkości produkcji mającym praktyczne znaczenie przy dane 1
pojemności rynku zbytu. W takich warunkach ekonomicznie uzasadnione jest istnienie jednego
wielkiego przedsiębiorstwa - małe firmy miałyby bardzo wysokie koszty przeciętne i ich
produkcja byłaby za droga. Jednozakładowy monopol wybierze wielkość produkcji Qopt dla
której koszt krańcowy równa się utargowi krańcowemu (Uk=dKk ) i będzie osiągał zyski
nadzwyczajne bez zagrożenia ze strony konkurencji .W takiej gałęzi może istnieć tylko jedno
duże przedsiębiorstwo Małe nie maja szans
Zauważmy, że monopolista nie dochodzi do punktu, w którym cena zrównuje się z
kosztem krańcowym (punkt B) , ani do punktu C , w którym jednostkowy koszt produkcji jest
najniższy. Gdyby monopol naturalny próbował zachowywać się jak gałąź wolnokonkurencyjna,
ustalając wielkość produkcji na poziomie, przy którym C = Kk (punkt B), to ponosiłby straty
gdyż cena byłaby niższa od kosztu przeciętnego
Efektywność monopolu naturalnego
Nie ma sensu porównywanie zachowań monopolu naturalnego z gałęzią wolnokonkurencyjną.
Tu nie może być wolnej konkurencji. Gałąź z rosnącymi korzyściami skali jest z natury rzeczy
skazana na istnienie monopolu naturalnego
Po pierwsze ponieważ z powodów czysto technicznych podział tego
typu
przedsiębiorstwa na mniejsze zdolne do samodzielnego funkcjonowania jest niemożliwy. Jak
np. podzielić sieć energetyczną , wodociągową ,kanalizacyjną czy tory kolejowe.
Po drugie , nawet gdyby udało się monopol podzielić i dany produkt zaczęło wytwarzać
wiele firm .To każda z nich zaspakajałaby tylko niewielką część popytu rynkowego, a zatem
produkowała by grubo poniżej minimalnej skali efektywnej. W tej sytuacji każde powiększenie
skali produkcji byłoby opłacalne, gdyż pozwalałby obniżyć przeciętne koszty wytwarzania
Zachęcałoby to przedsiębiorstwa do zwiększania podaży i obniżki cen w celu powiększenia
swojego udziału w rynku a co za tym i zysku .W związku z tym wybuchałyby co jakiś czas wojny
cenowe. W końcu ,któryś najbardziej efektywny z konkurentów opanowałby cały rynek i w
gałęzi zapanowałby monopol. Aby tego uniknąć państwo często wspiera istnienie monopolu i
nie dopuszcza do gałęzi więcej firm .
Gdzie pojawiają się monopole naturalne
Monopole naturalne pojawiają się najczęściej tam, gdzie koszt uruchomienia produkcji
jest bardzo duży, np. w gałęziach, w których dostawa produktu wymaga ciągłego fizycznego
kontaktu z odbiorcą, czyli kosztownej sieci (wodociągowej, energetycznej, gazowniczej,
telewizji kablowej itp.). Rozkładanie się kosztu uruchomienia produkcji na kolejne porcje
wytwarzanego dobra jest wtedy przyczyną ogromnych korzyści skali. Na przykład, budowa
ogólnokrajowej sieci telefonicznej kosztuje bardzo wiele. Kiedy jednak sieć jest już gotowa,
koszt podłączenia kolejnych abonentów, a także koszt rozmów jest stosunkowo niski. Nic
więc dziwnego, że „telekomy" w różnych krajach bywają uważane za monopole naturalne .
Monopol naturalny występuje również często w sektorach infrastruktury gospodarczej,
określanych także mianem technicznych. Sektory te charakteryzują się m.in. tym ,że obejmują
swoją siecią obszaru całego kraju.. Przykładami są dostawcy: wody, gazu i elektryczności, to jest
dóbr , których podaż realizowana jest przy pomocy rur lub kabli tworzących sieci. Od strony
ekonomicznej oznacza to sytuację, w której monopolista dysponujący siecią jest w stanie
zaspokoić potrzeby wszystkich istniejących odbiorców i równocześnie, korzystając ze zjawiska
korzyści skali produkcji , dostawy swoje realizuje po cenie uniemożliwiającej podejmowania
opłacalnej działalności przez konkurencję.
Rys. Stopień naturalnego monopolu w różnych gałęziach gospodarki USA
Konkurencja doskonała
Monopol naturalny
Rolnictwo Górnictwa, Tekstylia , Przewozy , Linie , Banki, Stal, Samochody, Produkcja ,Koleje, Elektryczność ,Telefony
ciężarowe lotnicze
osobowe
samolotów
lokalne
Rysunek porządkuje kilka regulowanych i nie regulowanych gałęzi według właściwego im stopnia
zbliżenia do naturalnego monopolu lud doskonalej konkurencji. Gałęzie doskonale konkurencyjne to te,
w których minimalna efektywna skala produkcji jest malutka w porównaniu z rozmiarami rynku, podczas
gdy całkowity monopol naturalny występuje wówczas, gdy dKp dla produkcji o wielkości równej
wielkości produkcji całej gałęzi wciąż opada. Rolnictwo i górnictwo są z natury rzeczy wysoce
konkurencyjne, podczas gdy lokalne usługi telefoniczne czy usługi użyteczności publicznej, takie jak
dostawy elektryczności. są bliskie biegunowi monopolu naturalnego.
Źródło P Samuelson Ekonomi cyt. wyd. s
Jakie są w przemyśle amerykańskim stopnie monopolu naturalnego? W tabeli powyżej
pokazano niektóre reprezentatywne przykłady gałęzi regulowanych i nie regulowanych. Zauważ,
że wiele gałęzi, które wciąż są regulowane lub niedawno przestały być regulowane (jak linie
lotnicze, przewozy ciężarowe, banki) charakteryzuje niski stopień naturalnego monopolu. Ten
niski stopień monopolu naturalnego w regulowanych gałęziach to jeszcze jeden argument na
rzecz teorii wyboru publicznego w sferze regulacji ekonomicznej, mówiącej, że często znacznie
dłuższy jest żywot regulacji niż jej faktyczna użyteczność dla konsumentów, oraz utrzymuje się
ona dzięki przelewom na rzecz kampanii wyborczych dokonywanych przez chronione firmy w
regulowanych gałęziach.
W Polsce w sytuacji zbliżonej do monopolu naturalnego działają takie przedsiębiorstwa jak
PKP i PLL ,,LOT” (w przewozach krajowych) oraz Poczta Polska (przynajmniej w zakresie
przesyłek listowych). Natomiast monopolistyczne struktury w takich dziedzinach jak
telekomunikacja, energetyka i dystrybucja paliw nie znajdują uzasadnienia ekonomicznego i
powinny być stopniowo likwidowane.
W wielu państwach, firmy funkcjonujące w sektorach infrastrukturalnych chroniono
także poprzez zapisy ustawowe, tworząc monopol prawny. Wprowadzanie takiego monopolu
uzasadniano wyższymi celami np.. ważnymi interesami państwa np.. wynikającymi z
wymogów obronności kraju lub potrzebami społecznym. Takie uprzywilejowanie wyklucza
możliwość podejmowania działalności przez inne podmioty gospodarcze. W efekcie
przyznania praw określonemu przedsiębiorstwu do budowy i eksploatacji np.. sieci
energetycznych powstaje przypadek równoczesnego funkcjonowania w tej dziedzinie
monopolu naturalnego i prawnego.
W sektorach infrastrukturalnych użyteczności publicznej monopol naturalny usprawiedliwiał
jego nacjonalizację, jako działanie mające na celu zapobieżenie nadużywania pozycji przez
prywatnego monopolistę. Władze państwowe chroniły powołane przez siebie lub
znacjonalizowane przedsiębiorstwa infrastrukturalne, poprzez zapewnienie ochrony prawnej,
mimo, iż w miarę postępu technicznego tworzyły się warunki do ograniczania monopolu
naturalnego.
Demonopolizacja i prywatyzacja sektorów infrastrukturalnych o charakterze użyteczności
publicznej wzbudzała /i nadal wzbudza/ obawy czy po sprywatyzowaniu tych podmiotów
nowi właściciele zechcą realizować wszystkie cele. dla których te przedsiębiorstw-a pierwotnie
powołano .
Przeciwnicy wprowadzania konkurencji, głównie wywodzący się spośród
dotychczasowych monopolistów używali argumentu, że deregulacja systemu spowoduje
zagrożenie dla funkcji użyteczności publicznej realizowanej przez ten sektor. W efekcie w wielu
krajach argument ten powodował opóźnienia w liberalizacji rynku. Obawiano się także, że ceny
dotychczas dotowane, w wyniku ich urealnienia, staną się powszechnie ekonomicznie
niedostępne.
Podsumujmy
Jeśli zjawisko ekonomii skali oznacza, że tylko przy produkcji na wielką skalę można
osiągnąć niskie koszty jednostkowe, a rynek nie jest wystarczająco duży, aby zapewnić zbyt kilku
firmom osiągającym tak wysoki poziom produkcji - mogłoby to przemawiać na korzyść
monopolu. Często podawanym przykładem jest produkcja samolotów pasażerskich.
Jeżeli argument ten jest słuszny, oznacza to po prostu, że chodzi monopol wywołany
czynnikami ekonomicznymi. Jeśli ustalane przez rząd prawa antymonopolowe zabraniają
tworzenia takiego monopolu, może to być argument przeciw takiej polityce rządu.
Monopol a postęp techniczny
Porównanie monopolu z doskonal a konkurencja pozwoliło nam na wyciągniecie następujących
wniosków
* Monopol dąży do ograniczenia produkcji i podniesienia ceny
* W krótkim okresie monopol osiąga najczęściej zysk ekonomiczny , a w długim nie musi
obawiać się uszczuplenia zysków przez konkurencję
Wielki austriacki ekonomista J. Schumpeter (1883-1950) twierdził, że porównanie takie
może wprowadzić w błąd, ponieważ pomija wpływ postępu technicznego, który zmniejsza
koszty, pozwalające na obniżkę cen i rozszerzenie produkcji. Dużym firmom monopolistycznym
łatwiej jest finansować prace badawczo-rozwojowe, niezbędne do powstawania przełomowych
wynalazków, niż firmom małym. Jednocześnie monopolista może mieć silniejszą motywację do
podejmowania tych prac. W gałęzi wolnokonkurencyjnej przedsiębiorstwo mające przewagę
technologiczną może osiągać wysokie zyski jedynie przejściowo. Możliwość wejścia
i
naśladownictwo innych firm stopniowo likwiduje wszelkie zyski nadzwyczajne, natomiast
monopol, obniżając swe krzywe kosztów, może trwale osiągać zyski nadzwyczajne.
Schumpeter uzasadnia, że dwa czynniki:, powodują, że monopole są bardziej innowacyjne
niż gałęzie wolnokonkurencyjne. Są to większe zasoby, które można przeznaczyć na badania i
rozwój, oraz większy potencjalny zysk z każdego udanego przedsięwzięcia. Stosując
długookresowe podejście, monopole mają niższe koszty, co skłania je do ustalenia niższych cen,
a to z kolei przyczynia się do zwiększenia popytu.
Należy jednak zwrócić uwagę, że argumenty Schumpetera nie zawsze się sprawdzają w
praktyce, ponieważ:
- większość zachodnich gospodarek stosuje s y s t e m p a t e n t o w y. Monopol (wynalazca)
dzięki czasowemu wykluczeniu naśladownictwa może w czasie obowiązywania patentu ustalać
wyższe ceny i osiągać wyższe zyski. Gdy patent wygasa, inne firmy zwiększą produkcję i obniżają
ceny (np., gdy wygasły oryginalne patenty firm Rank Xerox i IBM -ceny realne kopiarek spadły);
- prawa patentowe mogą stwarzać bodźce do podejmowania prac badawczo-rozwojowych, nawet
w tych gałęziach, gdzie nie ma trwałego monopolu.
Badania empiryczne nie potwierdzają jednak szczególnie dużych wydatków na badania i
rozwój w gałęziach zmonopolizowanych. Potwierdzają natomiast, że małe firmy prowadzą
badania w niewielkim zakresie. Ponadto stwierdzono, że powyżej określonych rozmiarów
przedsiębiorstwa nie występuje korelacja między jego wielkością a wydatkami na cele badawcze.
Reasumując należy stwierdzić, że monopole mają większe zasoby własne, które mogą
przeznaczyć na badania obniżające koszty. Ich motywacja do prowadzenia takich badań może
być silniejsza, bo zyskom z innowacji nie grozi konkurencja. Małe przedsiębiorstwa nie prowadzą
kosztownych badań, ale prawo patentowe stwarza wystarczająco silne bodźce dla średnich i
większych firm . nie ma dowodów na to ,ze gałąź musi być zmonopolizowana , aby podjęła
badania mające na celu obniżenie kosztów monopole mogą być siłą napędową
Wynalazczości i postępu w gospodarce rynkowej
Joseph Schumpeter, uważał, że powstawanie i zanikanie monopoli jest integralną częścią
procesów zachodzących w gospodarce kapitalistycznej. Każdy monopolista osiągający olbrzymie
zyski w sposób nieunikniony przyczynia się do powstania konkurencji ze strony firm, które chcą
podzielić jego sukces. Firmy kapitalistyczne inwestują olbrzymie fortuny w prace nad
wytworzeniem produktu, który mógłby zapewnić im monopol na rynku, jednak korzyści
wynikające z tego są tylko tymczasowe. Nie można nawet bezspornie stwierdzić, że olbrzymie
fortuny, jakich dorobiły się firmy farmaceutyczne, mogą być rzeczywistą zachętą do inwestycji w
badania nad nowymi lekami, które w przyszłości wpłyną na jakość życia ludzi.
Podsumujmy
Z naszych ustaleń wynika że realnym świecie mogą wstępować różnego rodzaju korzystne i
niekorzystne skutki działania monopoli. Przy tym w życiu ta sama organizacja monopolistyczna
może w pierwszym okresie swego rozwoju być bardzo pożyteczna (jak np. IBM czy Microsoft),
później zaś stracić nowatorski rozpęd, żyć z ,,obcinania kuponów ” i być przeszkodą dla
następnych nowatorów. Wynika z tego że monopolu nie da się jednoznacznie oceniać ani
pozytywnie ani negatywnie . zależy to dziedziny w której usytuowany jest monopol rodzaju
wytwarzanego przez niego produktu i wielu innych. Dlatego prowadzona przez państwo
polityka gospodarcza, nie zawsze musi być polityką antymonopolową , w niektórych
przypadkach celowe jest prowadzenia polityki promonopolowej. Natomiast wszelka polityka
prowadzona przez państwo polityka antymonopolowa powinna być dobrze przemyślana i mieć
odpowiednie uzasadnienie , musi być rozważna i selektywna Nie każdy monopol jest wrogiem ,
a ponadto niekiedy koszt walki z monopolem jest większy od rzeczywistych lub tylko
domniemanych strat jaki może on powodować
Polityka antymonopolowa państwa.
Polityka antymonopolowa państwa to ogół działań władz państwowych zmierzających do
przeciwdziałania praktykom monopolistycznym lub ich skutkom i ochronie wolnej konkurencji (
efektywności gospodarowania ). Konieczność prowadzenia takiej polityki motywowana jest
społecznymi kosztami istnienia monopolu. Przejawiają się one przede wszystkim w ograniczeniu
przez monopole produkcji i podaży, co prowadzi do wzrostu cen i generowania przez monopol
zysków większych aniżeli w przypadku konkurencji doskonałej. Koszty monopolu to również
niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych i w wyższych kosztach produkcji, co oznacza
marnotrawstwo w gospodarce. Pozostałe koszty monopolizacji to hamowanie postępu
technicznego i narzucanie innym podmiotom gospodarczym warunków transakcji, niezgodnych
z zasadą uczciwej konkurencji. Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy.
Pierwsza z nich, realizowana w USA, polega na całkowitym zakazie podejmowania
działań zmierzających do ograniczenia produkcji i handlu i konkurencji między firmami.
Niedozwolone są m.in. : tajne lub jawne umowy dotyczące wielkości produkcji lub różnicowania
cen, umowy wiązane, fuzje przedsiębiorstw lub wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie
połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać rozbicie monopolu, jeśli taki
wcześniej zaistniał.
Drugi rodzaj polityki antymonopolowej, stosowany np. w Wielkiej Brytanii, dopuszcza
istnienie monopoli ( uważa się, że w niektórych przypadkach ich istnienie jest korzystne dla
gospodarki np. gdy wielka skala produkcji umożliwia znaczną redukcję przeciętnych kosztów
wytwarzania ) i poddaniu ich działania kontroli państwa, głównie poprzez nadzór nad cenami i
zyskami z możliwością nakazania obniżenia cen i opodatkowania nadmiernych zysków.
Polityka antymonopolowa państwa może obejmować też pomoc dla przedsiębiorstw
wchodzących na zmonopolizowane rynki, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących
monopoli.
W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest – będący agendą rządową
– Urząd Antymonopolowy, utworzony na początku 1990 roku, opierający swoją działalność na
ustawie o przeciwdziałaniu praktykom monopolowym z dnia 24 II 1990 r.
Nie jest to pierwszy akty prawny regulujący omawiany tu aspekt działalności
gospodarczej.
Historia prawa antymonopolowego w Polsce sięga 1933 roku, kiedy to 28 marca
uchwalono ustawę o kartelach, nakładającą obowiązek rejestracji umów kartelowych, która
umożliwiała rządowi ( Ministrowi Przemysłu i Handlu ) wystąpienie do sądu kartelowego o
rozwiązanie umów szkodliwych dla interesów Państwa. W późniejszym okresie, po nowelizacji z
1935 r, Minister Przemysłu i Handlu miał prawo rozwiązywania umów kartelowych bez potrzeby
odwoływania się do sądu. Jak wynika z historii ustawa ta była potrzebna gdyż z latach 1933 –
1934 są kartelowy rozpatrzył trzy sprawy. W dniu 13 lipca 1939 r uchwalono nową ustawę o
porozumieniach kartelowych. Miała ona podporządkować działalność karteli polityce
gospodarczej państwa. Niestety, z powodu wybuchu II wojny światowej nie weszła ona w życie.
Po wojnie inny model gospodarki kraju ochraniał monopolistyczną pozycję sektora
państwowego. Dopiero reforma gospodarcza w latach 80 – tych spowodowała powstanie w 1985
roku pierwszego projektu ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w
gospodarce narodowej. Ustawa ta została uchwalona w roku 1989. Przewidywała ona m.in.
przeciwdziałania powstawaniu struktur monopolistycznych przy jednoczesnym istnieniu
monopoli państwowych, których nie obejmowała swoimi postanowieniami. Dopiero przejście do
gospodarki rynkowej wymusiło zastosowanie nowych rozwiązań prawnych w walce z
monopolami. Doprowadziło to do powstania obecnie obowiązującej ustawy o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym. Ustawa ta reguluje dwa rodzaje stanów, jakie mogą zaistnieć w
gospodarce: działania antykonkurencyjne indywidualne i zbiorowe ) oraz zmiany
antykonkurencyjne w strukturze podmiotów gospodarczych. Jednocześnie ustawa nie definiuje
pojęcia „ praktyki monopolistyczne „ Rozdział drugi zawiera jednak regulacje, pozwalające
zdefiniować listę takich praktyk. Można tu wymienić :
- przeciwdziałanie powstaniu i zwalczanie istniejących struktur monopolistycznych
- zwalczanie niektórych działań podejmowanych z pozycji monopolisty
- walka z podmiotami gospodarczymi zajmującymi dominującą pozycję na rynku zwalczanie
praktyk monopolistycznych polegających na nadużyciu pozycji dominującej na rynku
- zwalczanie grupowych praktyk monopolistycznych
- zwalczanie indywidualnych praktyk monopolistycznych
Uważa się zwykle, że polityka antymonopolowa jest użyteczna w przeciwdziałaniu nadużyciom
w gałęziach, w których występuje koncentracja, lecz które nie są całkowicie zmonopolizowane (
tam gdzie działają dominujące oligopole ). W pewnym sensie ustawodawstwo antytrustowe to
raczej pasywna niż aktywna polityka rządu. Ustala ono ograniczenia dotyczące zachowań firm,
zakazując pewnych praktyk wymierzonych przeciwko konkurencji ( zmowy dotyczące cen,
podział rynku itp. )
Narzędzia polityki antymonopolowej
Jakie są w rzeczywistości możliwe sposoby, za pomocą których państwo mogłoby
interweniować w celu zmniejszenia kosztów monopolu. Próbując kontrolować działalność
gospodarczą państwo może stosować narzędzia lub dyrektywy. Bodźce rynkowe, takie jak
podatki lub programy wydatków rządowych pobudzają ludzi i przedsiębiorstwa do określonego,
zgodnego z zamierzeniami państwa działania. Z drugiej strony władza ma też możliwość
wprowadzania nakazów i zakazów. Na regulacje składają się zatem zasady i przepisy ustalane
przez państwo po to, aby zmienić działalność przedsiębiorstw bądź też aby nimi kierować.
Poniżej przedstawimy najważniejsze z nich.
1. Podatki – wysokie opodatkowanie monopolu zmniejsza jego zyski, a tym samym łagodzi
pewne nieakceptowane społecznie jego skutki. Opodatkowanie pozwala usunąć
niezadowolenie z monopolu wynikające z poczucia sprawiedliwości, niewiele jednak pomaga
na zakłócenia produkcji. Przypomnijmy, że monopole dążą do zbyt wysokich cen i zbyt
niskiej produkcji. Podatek ryczałtowy zmniejsza zyski, ale nie ma żadnego wpływu na
produkcję. Jeżeli zaś podatek nie jest stuprocentowym ryczałtem, prawdopodobnie skłoni
monopolistę do jeszcze większego odejścia od efektywnego poziomu produkcji, do jeszcze
silniejszego podwyższania ceny i obniżenia produkcji.
2. Regulacja cen – praktyka często stosowana w okresach wojny, częściowo jako sposób
zahamowania inflacji, częściowo zaś w celu utrzymania niskich cen w gałęziach o wysokim
stopniu koncentracji. Badania pokazują, że regulacja cen to narzędzie bardzo tępe i
nieprecyzyjne. W latach 70 – tych, w okresie regulacji cen w USA, marże zysku wielkich
korporacji faktycznie się zmniejszyły. Większość ekonomistów jednak sądzi, że liczne
wypaczenia podważają ogólny sens tej regulacji; w okresie kontroli cen w latach 70 – tych
wystąpiły niedobory benzyny, gazu naturalnego, a nawet takich nieodzownych dóbr jak
papier toaletowy. Stosowanie kontroli cen w całej gospodarce po to, by ograniczyć paru
monopolistów, to tak jakby zniszczyć cały ogród dla zabicia paru szkodników
3. Państwowa własność monopoli – jest to podejście stosowanie w wielu gałęziach np.
produkcja gazu, usługi telefoniczne, elektryczność, koleje itp. Sądzi się, że efektywna
produkcja możliwa jest tylko w warunkach monopolu lub w warunkach bliskich monopolu.
W tych [przypadkach realnym dylematem jest to, czy narzucić własność państwową, czy też
tylko państwową regulację firm. Badania nad tymi gałęziami wskazują, że oba podejścia są
skuteczne – jakość znacjonalizowanych usług telefonicznych w Szwecji czy Japonii jest bliska
tej w Stanach Zjednoczonych przed załamaniem monopolu Bell System, a będące
własnością państwową koleje w Zachodniej Europie mogą być wzorem dla prywatnych kolei
w USA. Wybór pomiędzy regulacją a własnością państwową w większym stopniu może
zależeć od tradycji historycznych kraju i jego instytucji, aniżeli do wyraźnej przewagi
gospodarczej
4. W ostatnich stu latach rządy amerykańskie wypracowały nowe narzędzie państwowej
kontroli nad przemysłem w postaci regulacji. Umożliwia ona wyspecjalizowanym agencjom
kontrolować ceny, wielkość produkcji, wejście przedsiębiorstwa do regulowanej gałęzi, czy
też wyjście z niej. Regulacja ta występuje w sferze usług użyteczności publicznej, w
transporcie i na rynkach finansowych. Jest to, praktycznie rzecz biorąc, państwowa kontrola
bez własności. To bardzo ważne narzędzie z punktu widzenia ograniczenia monopoli.
Monopol a regulacja państwa
W rzeczywistości gospodarczej monopol czysty występuje najczęściej w postaci
przedsiębiorstw użyteczności publicznej takich jak : gazownie, elektrownie, przedsiębiorstwa
transportu publicznego, wodociągi i kanalizacja, oczyszczanie miasta itp. Instytucje rządowe
często, mając na względzie dobrobyt całej społeczności, ingerują w działalność monopolu.
Ingerencja ta dotyczy najczęściej taryf i opłat za usługi przedsiębiorstw publicznych.
Cena
Cena
Kk
Cm
Kk
Kpc
Kpc
Kpc
Cmax
Qo
Q
A
Qe
Qe’
Q
Wielkość maksymalizującą zysk ( Qo ) wyznacza punkt przecięcia krzywej utargu
krańcowego z krzywą kosztu krańcowego ( U` = Kk ) Wyznaczona przy tych rozmiarach
produkcji cena monopolowa biletów komunikacji miejskiej wynosi Cm.
Analizę ingerencji rządu rozpatrzymy na przykładzie miejskiego przedsiębiorstwa
komunikacji, które jest monopolistą pełnym na danym terenie. W danym punkcie czasowym
istnieje określony popyt ( krzywa ) na usługi monopolisty, czyli dana jest funkcja DD. Krzywej
tej odpowiada krzywa przychodów krańcowych U`. Optymalna wielkość usług, maksymalizująca
zysk tego przedsiębiorstwa to wielkość Q0.Wyznaczona cena Cm zostaje uznana za zbyt wysoką,
część społeczeństwa musiałoby ograniczyć przejazdy a część musiałaby nawet z nich nawet
zrezygnować w zupełności. W warunkach funkcjonowania społeczności miejskiej można by
było spodziewać się dużych zakłóceń wynikających z powodów komunikacyjnych. W tej sytuacji
Rada Miejska i Urząd Miasta mogą narzucić monopoliście cenę maksymalną Cmax niższą od tej,
którą wprowadziłby monopolista( Cm)
W nowej sytuacji monopol poszukuje nowego punktów równowagi, czyli wielkości
świadczonych usług przy danej cenie Cmax. Ponieważ każda jednostka usług musi być
sprzedawana po tej samej cenie, mamy zatem do czynienia z sytuacją podobną do kształtowania
się ceny i przychodu marginalnego na rynku doskonałej konkurencji.
Dla ilości usług od 0 do Qe’ krzywa utargów krańcowych przybiera postać linii poziomek
krzywej od punktu Cmax do punktu A. Po przekroczeniu wielkości produkcji Qe’ monopol
napotyka ponownie poprzednią ( pierwotną ) krzywą popytu i odpowiadający jej odcinek
poprzedniej krzywej utargu krańcowego ( U` ).
W przypadku kontroli cen, krzywa utargu krańcowego jest nieciągła dla wielkości Qe’.
Jeżeli krzywa kosztów krańcowych przecina linię przerywaną pomiędzy A i B tak, by koszt
krańcowy Kk zrównał się z utargiem krańcowym U`, wówczas rozmiary sprzedaży monopolu po
cenie Cmax wynosić będą Qe’.
Kontrola cen na rynku monopolistycznym prowadzi do zwiększenia rozmiarów
produkcji i sprzedaży. Równowaga monopolu osiągnięta jest w punkcie Qe’ > Qe. Nie oznacza
to, że przy cenie Cmax monopol zawsze osiąga zysk ekonomiczny. Jeżeli krzywa przeciętnego
kosztu całkowitego Kpc znajduje się powyżej ustalonej ceny ( Kpc > Cmax ), wtedy w długim
okresie monopol zaprzestanie działalności.
Jeżeli produkcja dóbr i usług świadczonych przez monopol uważana jest przez władze za
niezbędną dla danego społeczeństwa, wówczas jedynym rozwiązaniem będzie subwencjonowanie
monopolu. Są to dodatkowe problemy polityczne i społeczne, związane z koniecznością
przeznaczania części środków budżetowych na subwencje. W praktyce zatem ceny monopolu
wyznacza się często w oparciu o koszt przeciętny.
Powszechnie stosowaną miarą struktury rynku jest wskaźnik koncentracji , czyli odsetek
sprzedaży obliczony dla kilku największych np. 4 lub 8 firm . O istnieniu monopolu mówi się
wtedy gdy wspomniany wskaźnik przekracza 90%. Natomiast za konkurencyjny uznawany jest
rynek, gdzie jest on mniejszy od 40%.
Dodajmy, że kłopotów przy pomiarze struktury rynku przysparza zwykle jego identyfikacja.
Decydująca jest tu definicja produktu i granic geograficznych rynku. Na przykład, podając dane
statystyczne o sytuacji na rynku, często nie uwzględnia się importu. Tymczasem stopień
skoncentrowania sprzedaży jest zwykle o wiele mniejszy niż stopień koncentracji produkcji.
Powoduje to, że w wielu gałęziach konkurencja jest bardziej intensywna, niż można by sądzić na
pierwszy rzut oka.
Podsumowanie
1. Można uznać, że większość sytuacji występujących na rynku w rzeczywistym świecie mieści
się na linii pomiędzy skrajnymi biegunami doskonałej konkurencji i całkowitego monopolu.
Niedoskonała konkurencja oznacza, że przedsiębiorstwa mają pewną kontrolę nad
wysokością ceny po jakiej sprzedają: jest tak, gdyż nie ma wielu konkurentów sprzedających
dokładnie taki sam produkt, jaki sprzedaje dana firma Ważne przypadki to: (a) oligopol niewielu sprzedawców podobnego lub zróżnicowanego produktu oraz (b)konkurencja
monopolistyczna wielu sprzedawców zróżnicowanego produktu.
2. Są cztery formy rynku: konkurencja doskonała (wolna), konkurencja monopolistyczna,
oligopol i monopol. Przedsiębiorstwa zachowują się różnie na różnych rynkach
3. Przyczynami zróżnicowania form rynku są korzyści skali, bariery wejścia oraz działania
samych przedsiębiorstw.
4. Tendencje do malejących kosztów niszczą doskonałą konkurencję, gdyż przy ich
występowaniu jedna lub parę korporacji powoduje wyparcie owych licznych sprzedawców
niezbędnych do funkcjonowania modelu konkurencyjnego. Gdy minimalna efektywna
wielkość zakładu jest stosunkowo duża w porównaniu z wielkością ogólnokrajowego czy
regionalnego rynku, wówczas warunki kosztowe pchają struktury rynkowe w kierunku niedoskonałej konkurencji.
5. Poza przeszkodą stworzoną przez malejące koszty istnieją także bariery konkurencji w formie
ograniczeń prawnych (takich jak patenty czy regulacja dokonywana przez państwo) oraz
tworzenie naturalnego lub sztucznego zróżnicowanie produktu (takie jak kierownica z prawej
lub lewej strony, czy też kreowane reklamą różnice w podobnych produktach).
6. Powszechnie stosowanymi miernikami struktury rynku są wskaźnik monopolizacji KaleckegoLernera wskaźniki koncentracji produkcji obliczone dla kilku największych firm oraz indeks
Herfindahla- Hirschmana
7. Monopol jest to rynek, na którym działa nie zagrożony inwazją przybyszów jedyny dostawca
produktu w gałęzi. Linia popytu na jego produkty opada. Może on zmieniać podaż i w ten
sposób ustalać taki poziom ceny, przy którym jego zyski nadzwyczajne są największe.
8. Monopol pełny występuje wówczas, kiedy w danej działalności gospodarczej (w danej gałęzi
przemysłu) istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający
bliskich substytutów
9. Krzywa popytu monopolu pełnego jest równoznaczna z krzywą popytu rynkowego. Posiada
ona nachylenie negatywne a jej elastyczności cenowe zawarte są między 0 i nieskończonością
10. Na podstawie krzywej popytu na produkt przedsiębiorstwa łatwo wyprowadzić jego krzywą
utargu całkowitego. Mając tabelę lub krzywą utargu całkowitego, łatwo wyprowadzić utarg
krańcowy - dodatkowy utarg wynikający z dodatkowej jednostki produkcji. Utarg krańcowy
będzie zwykle niższy od ceny ze względu na straty, jakie ponosimy na wszystkich poprzednich jednostkach produkcji, gdy zmuszeni jesteśmy obniżyć cenę, aby sprzedać dodatkową
jednostkę produkcji.
11. Przychód marginalny monopolu spada wraz ze wzrostem wielkości produkcji (sprzedaży). U
spada szybciej, aniżeli równa utargowi przeciętnemu cena . W momencie, kiedy U` zaczyna
przyjmować wartości ujemne przychód całkowity monopol zaczyna spadać.
12. Monopol kupuje czynniki produkcji po cenach ukształtowanych na rynku. Koszty produkcji
monopolu kształtują się tak samo, jak w przypadku przedsiębiorstwa działającego w ramach
konkurencji doskonałej.
13. Monopol osiąga równowagę w punkcie optymalnej kombinacji ceny i wielkości produkcji. W
punkcie tym zysk monopolu w krótkim okresie czasu jest maksymalny.
14. Warunkiem maksymalizacji zysku monopolu jest wytwarzanie takiej wielkości produkcji, dla
której różnica między przychodem całkowitym i kosztem całkowitym jest największa. Zysk
ekonomiczny monopolu pełnego może być dodatki lub ujemny. Monopol osiąga zysk
dodatni jeżeli cena monopolowa jest większa od kosztu całkowitego przeciętnego. Jeżeli cena
monopolowa jest mniejsza kosztu całkowitego przeciętnego, produkcja przynosi zysk
ujemny (stratę).
15. Przedsiębiorstwo maksymalizuje wynik finansowy gdy ostatnia sprzedawana przez niego
jednostka przynosi dodatkowy utarg, równy dokładnie jej dodatkowemu kosztowi. Ten sam
wynik mówiący, że U`=Kk , można przedstawić graficznie: albo jako punkt przecięcia
krzywych U` i Kk, albo też jako równość nachylenia krzywych utargu całkowitego i
całkowitych kosztów. W każdym wypadku w punkcie równowagi zapewniającym
maksymalny wynik finansowy zawsze musi zachodzić: krańcowy utarg = krańcowy koszt.
16. Cena monopolowa wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu z wielkością
produkcji maksymalizującą zysk monopolu.
17. W przypadku monopolu pełnego nie istnieje jedyna zależność między ceną a oferowaną
ilością produkcji - nie istnieje więc krzywa podaży monopolu w krótkim okresie czasu.
18. Dyskryminacja cenowa monopolu polega na sprzedawaniu tego samego produktu na
różnych rynkach, po różnych cenach. Monopol stosujący dyskryminację cenową zmierza do
tego, aby U` = Kk na wszystkich rynkach, na których sprzedaje swój produkt. Na rynku o
popycie mniej elastycznym cena monopolowa jest wyższa, natomiast na rynku o popycie
bardziej elastycznym cena jest niższa.
19. Z porównania konkurencji doskonałej i monopolu wynika, że przedsiębiorstwo doskonale
konkurencyjne oferuje w punkcie równowagi większą produkcję po niższej cenie, aniżeli
monopol.
20. Są monopoliści jednozakładowi (naturalni) i wielozakładowi. Gałąź naturalnie
zmonopolizowana nie może stać się gałęzią wolnokonkurencyjną. Porównanie monopolu
wielozakładowego z konkurencją doskonałą wskazuje, że monopolista produkuje mniej i
sprzedaje drożej
21. Wśród różnych gałęzi występuje całe spektrum stopnia monopoli naturalnych czy doskonałej
konkurencji. Monopol naturalny występuje wówczas, gdy koszty przeciętne w punkcie
wyznaczającym wielkość produkcji przedsiębiorstwa w danej gałęzi nadal gwałtownie maleją.
Niewiele jest współcześnie gałęzi bliskich takim warunkom - być może dotyczy to tylko
lokalnych usług użyteczności publicznej, takich jak woda czy elektryczność.
22. Ingerencja rządu na rynku monopolistycznym dotyczy najczęściej monopolistycznych
przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Ustalanie przez instytucje administracyjne cen
maksymalnych na produkty i usługi tego rodzaju monopoli prowadzić może do zwiększenia
podaży rynkowej. Jeżeli wyznaczona cena maksymalna jest mniejsza od kosztu całkowitego
przeciętnego, wtedy monopol przynosi straty. Wyrównywanie strat monopolu wymaga
subwencjonowania jego działalności.
23. W warunkach monopolu naturalnego państwo dysponuje kilkoma strategiami. Trzy rzadko
dziś stosowane to opodatkowanie, kontrola cen, nacjonalizacja. Głównymi narzędziami
stosowanymi w Stanach Zjednoczonych są regulacja i ustawodawstwo antytrustowe
24. Na regulację składa się ustawodawstwo państwowe pozwalające rządowi nakazywać
przedsiębiorstwom zmianę sposobu, w jaki prowadzą działalność gospodarczą. Cele, jakie się
najczęściej stawia regulacji ekonomicznej, to kontrola nad monopolem naturalnym czy
zapewnienie powszechnej dostępności usług, sceptycy jednak sądzą, że zachowania
zmierzające do uzyskania głosów wyborców mogą niekiedy mieć większe znaczenie.
Doświadczenia deregulacja w ciągu ostatnich dziesięciu lat wydają się faktycznie potwierdzać
ten pogląd oparty na teorii wyboru publicznego.
ENCYKLOPEDIA INTERNETOW A
Alokacja (allocation) (przydział) - rozmieszczenie, przydział zasobów czynników produkcji lub (i) pieniądza do
innych niż uprzednio zastosowań. Alokacja jako proces rozwinęła się w gospodarce wolnokonkurencyjnej
dzięki konkurencji międzygałęziowej polegającej na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych, a w pewnym
stopniu i czynników produkcji z gałęzi o niższej do gałęzi o wyższej stopie zysku. Zgodnie z koncepcją J.
Schumpetera alokacja polegająca na "przesuwaniu czynników istniejących ze starych do nowych zastosowań"
oznacza wprowadzanie innowacji.
Administracyjne ceny (administrative prices)
- ceny, które w warunkach braku mechanizmów
konkurencyjnych (przynajmniej w dużym stopniu) są ustalane przez oferenta. Najważniejszym oferentem
mogącym stosować ceny administracyjne jest państwo. Ceny administracyjne mogą być czynnikiem
wywołującym inflację.
Ceny administracyjne należy odróżniać od tzw. cen administrowanych (administered prices) kreowanych przez
wielkie korporacje, które realizując politykę planowej długofalowej stopy zysku podnoszą ceny:
 dla sfinansowania inwestycji,
 w okresie osłabienia koniunktury i związanego z nią spadku sprzedaży, aby osiągnąć założony poziom
stopy zysku,
 kiedy tylko rosną jakiekolwiek ważne elementy kosztów produkcji.
Ceny "administrowane" są więc ustalane przez korporacje w sposób "administrowany'` na poziomie najlepiej
służącym osiąganiu przez nie założonego poziomu zysku i zapewnieniu wzrostu firmy.
Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W
gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy
popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub
konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).
Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają
dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową).
Cena maksymalna, pułap ceny, w gospodarce rynkowej - ustalona przez rząd pod naciskiem konsumentów
cena, powyżej której nie wolno sprzedawać danego towaru. Jest ona niższa od ceny równowagi rynkowej.
Może to spowodować konieczność wprowadzenia subwencji dla producentów w celu przeciwdziałania
zmniejszeniu produkcji i podaży. Stosowana często jako instrument polityki antymonopolowej.
CENA MONOPOLOWA, cena ustalana dla wyrobów, których produkcja jest opanowana przez monopol;
zawiera zwykle zysk wyższy od przeciętnego; może być stosowana w warunkach czystego monopolu, jak i
oligopolu.
CENA MONOPOLOWA cena towarów, których produkcja i zbyt opanowane są przez jedno lub kilka
współdziałających ze sobą przedsiębiorstw; zazwyczaj c. m. zawierają wyższą od przyjętej stopę zysku
producenta
(dystrybutora).
Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających
sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie
maksymalny zysk.
Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej,
a podaż jest mniejsza.
Cena sterowana, cena administrowana, cena, która w większym lub mniejszym stopniu kształtuje się pod
wpływem sprzedawców (cena monopolowa) lub państwa (cena maksymalna, cena minimalna, cena urzędowa).
Podmioty gospodarcze mające wpływ na kształtowanie cen nazywane są cenodawcami (cenotwórcami).
Cena (price) Wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia; koszt, który musi być poniesiony w
przypadku zakupu; wyrzeczenie ponoszone przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub
usługa reprezentują; cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego
dobra lub usługi zakupionej, otrzymanej lub spożytej. W ekonomii cena traktowana jest najczęściej jako
pieniężny wyraz wartości, choć równa się wartości tylko wyjątkowo i przypadkowo, a zazwyczaj się od niej
odchyla i to niekiedy zasadniczo. Cenę można więc określić najkrócej jako kwotę pieniężną, której żąda
producent za produkt lub usługę, względnie którą płaci odbiorca.
Cena monopolowa, cena kształtowana przez jednego (monopol) lub kilku (oligopol) wspólnie działających
sprzedawców poprzez takie dopasowanie rozmiarów produkcji (podaży) do popytu, aby zapewnić sobie
maksymalny zysk.
Cena monopolowa jest z reguły wyższa od ceny, jaka ukształtowałaby się w warunkach konkurencji doskonałej,
a podaż jest mniejsza.
Cena równowagi (equilibrium price) Poziom cen, przy którym wielkość popytu zgłaszanego przez
konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Jest to cena, w kierunku
której zmierza rynek konkurencyjny i na poziomie której on pozostaje, przy założeniu, że nic w otoczeniu nie
ulega zmianie, a więc cena, przy której rynek jest w równowadze.
COURNOT Antoine Augustin (1801-77) ekonomista, filozof, matematyk franc., prof. uniw. w Grenoble i
Dijon; prekursor stosowania metod matematycznych do badań ekonomicznych; sformułował teorię monopolu,
wyprzedzając znacznie w tej mierze współczesnych mu ekonomistów, oraz teorię duopolu i oligopolu, która chociaż potem krytykowana - dała podstawy nowoczesnej teorii niedoskonałej konkurencji; prace z zakresu
analizy krzywej popytu oraz teorii cen monopolowych.
COURNOT ANTOINE AUGUSTIN, 1801–77, fr. ekonomista, filozof i matematyk; prof. uniw. w Grenoble i
Dijon, prekursor lozańskiej szkoły w ekonomii; zastosował metody mat. do badań ekon.; Recherches sur les
principes mathématiques de la théorie des richesses.
Decyzje cenowe (price decisions) Zasady, decyzje dotyczące ustalania cen powinny być podejmowane w
kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej oraz zintegrowanego z pozostałymi instrumentami
marketingu. Cena nie powinna być nadużywana jako czynnik konkurencyjny, kreowanie cen nie powinno
należeć do wyłącznych kompetencji księgowości i nie powinno opierać się w zasadniczym stopniu na
elementach kosztów.
Dominująca pozycja, w prawie antymonopolowym oznacza zazwyczaj stan w którym udział firmy w danym
segmencie rynku wynosi ponad 40%.
Oznaczenie pozycji dominującej przedsiębiorstwa jest przesłanką w zastosowaniu sankcji antymonopolowych,
ponieważ z pozycją dominującą łączy się domniemanie negatywnego wpływu na kształtowanie konkurencji.
Ekonomiczna polityka, ogół działań państwa (rządu) mających na celu stymulowanie procesów gospodarczych
zgodnie z celami ogólnogospodarczymi i ogólnospołecznymi. W ujęciu makroekonomicznym polityka
ekonomiczna zmierza do utrzymania produkcji na poziomie zapewniającym pełne wykorzystanie czynników
produkcji (zwłaszcza siły roboczej), stabilnego poziomu cen i wzrostu gospodarczego.
Jej elementami są: polityka fiskalna i monetarna. Polityka ekonomiczna może być także nakierowana na
określone dziedziny życia gospodarczego (np. przemysł, budownictwo mieszkaniowe, rolnictwo, handel
zagraniczny itp.) lub dotyczyć konkretnych problemów (np. inwestycje, ochrona środowiska, ubezpieczenia,
kształtowanie cen, płac, walka z bezrobociem, inflacją).
Formy rynku (market forms) Podział rynku według ilości i wielkości uczestników. Do najważniejszych cech
należy liczba oferentów lub nabywców i ilość oferowanych dóbr. Jeżeli po jednej stronie jest tylko jeden
uczestnik, mówi się o monopolu, gdy dwu mówi się o oligopolu, gdy jest wielu mamy do czynienia z
polipolem.
KALECKI Michał (1899-1970) ekonomista i statystyk; 1929-35 pracownik Instytutu Badania Koniunktur
Gospodarczych i Cen, od 1936 w W. Brytanii; w czasie II woj. świat. badania nad gospodarką wojenną
(racjonowaniem); 1946-54 w wydziale ekonomicznym sekretariatu ONZ; 1951 doradca ekonomiczny rządu
Izraela, 1959-60 - rządu Indii, 1961 - Kuby; po powrocie do kraju pracował w organach planowania; prof.
SGPiS, czł. PAN, doctor honoris causa Uniw. W-wskiego. 1933 wydał Próbę teorii koniunktury, w której
sformułował nowatorską teorię w wielu punktach zbieżną z późniejszą teorią J.M. Keynesa (wydaną 1936).
Sformułował tam pogląd o zależności produkcji, zatrudnienia i zysków od inwestycji i konsumpcji; inwestycje
powodują ożywienie gospodarki w okresie ich wykonywania, ale pociągają za sobą spadek koniunktury,
prowadzący do spadku stopy zysku, w miarę zwiększania aparatu wytwórczego. W późniejszych pracach K.
rozwinął teorię dynamiki gospodarki kapitalistycznej; udowadniał, iż decydującą rolę w długofalowym rozwoju
gospodarki odgrywają nie wewn. siły motoryczne, lecz czynniki takie, jak wpływ innowacji technicznych i
odkryć nowych źródeł surowcowych na charakter inwestycji. Gł. prace powojenne: Teoria dynamiki
gospodarczej, Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej.
KONKURENCJA współubieganie się wielu jednostek gospodarczych o rynki zakupu i zbytu (np. surowców,
siły roboczej, produktów) lub o dobra konsumpcyjne (tzw. dobra rzadkie: dzieła sztuki, towary produkowane w
niewystarczających ilościach). K. WOLNA istnieje od XVIII w., tj. od chwili rezygnacji przez państwo z zasad
merkantylistycznego protekcjonizmu (merkantylizm). Wolna k. charakteryzowała się nieingerencją państwa w
sprawy gospodarki (liberalizm gosp.), istnieniem dużej ilości drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie
było w stanie wpłynąć na zmianę stosunków rynkowych, wobec tego, że żadne nie wytwarzało więcej niż 2-3%
globalnej produkcji. Pragnąc utrzymać się na rynku, producenci zmuszeni byli szukać wciąż nowych
możliwości obniżenia cen i uatrakcyjnienia towaru, wolna k. sprzyjała więc doskonaleniu produkcji, wdrażaniu
postępu technicznego. W 2. poł. XIX w. wolna k. została zastąpiona przez K. MONOPOLISTYCZNĄ, która
tworzyła się poprzez koncentrację i centralizację kapitału, fuzje małych przedsiębiorstw, monopolistyczne
opanowywanie kolejnych segmentów rynku. Powstanie w większości gałęzi produkcji jednego lub kilku
monopoli, które decydują o polityce produkcji i cen w tej gałęzi, zdecydowanie zahamowało proces k. W
warunkach monopolistycznych k. dotyczy warunków i rozmiarów sprzedaży. Wewnątrz danej gałęzi rodzi to
tendencje do udoskonalania metod technologicznych (dzięki czemu obniżą się koszty produkcji). Pomiędzy
gałęziami toczy się konkurencja o stopę zysku (wolne kapitały przepływają do gałęzi o najwyższej stopie
zysku). J. Robinson i E. Chamberlin wprowadzili dodatkowo pojęcia K. DOSKONAŁEJ (gdy producent
traktuje cenę jako wielkość daną i stara się jedynie obniżyć własne koszty produkcji, np. w rolnictwie) oraz K.
NIEDOSKONAŁEJ, gdy poprzez swe działania może oddziaływać na poziom cen (np. podnosi cenę w wyniku
ograniczenia produkcji).
Konkurencja niedoskonała (imperfect competition) Sytuacja na rynku, w której przynajmniej jeden
sprzedawca jest na tyle duży, że może wywierać wpływ na cenę rynkową, tak że nie istnieje konkurencja
doskonała. Konkurencja niedoskonała obejmuje wszystkie rodzaje struktur rynku: oligopol i konkurencję
monopolistyczną, oligopson i konkurencję monopsonistyczną, z wyjątkiem rynku konkurencji doskonałej i
czystego monopolu.
Lerner Abba (1903-1982), amerykański ekonomista urodzony w Rosji, pracę o mierzeniu siły monopolu
opublikował w 1934 r. Zajmowały go także problemy makroekonomiczne (m.in. wpływ zmian kursu
walutowego na bilans handlowy, interwencjonizm państwowy, kontrola rozmiarów inflacji).
Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porównania z firmą konkurencyjną,
rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik siły monopolu m:
Cm - Kk
1
m = ----------- = - -----gdzie:
Cm
Ec
C* - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy
Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny
monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero (C =Kk ), natomiast w
warunkach monopolu jego wartość zależy od cenowej elastyczności popytu. Im wartość m. jest bliższa jedności
(1), tym stopień monopolu jest większy.
Licencja,
1) urzędowe zezwolenie na wykonywanie czynności, której nie wolno wykonywać bez zezwolenia.
2) jeden z typów umowy wykorzystywany w prawie własności przemysłowej i prawie własności intelektualnej,
w szczególności w prawie wynalazczym (licencja patentowa, licencja know-how, licencja wzoru użytkowego),
w prawie znaków towarowych (licencja znaku towarowego) oraz w prawie autorskim.
Licencją w prawie wynalazczym jest umową nazwaną, tzn. jej istotne postanowienia przedmiotowe są
uregulowane przepisami prawa. Zgodnie z ustawą o wynalazczości uprawniony z patentu może w drodze
umowy udzielić innej osobie upoważnienia (licencji) do korzystania z jego wynalazku (umowa licencyjna).
Licencje można dzielić w zależności od zakresu przyznawanych uprawnień na: licencje pełne i niepełne,
licencje wyłączne i niewyłączne. Kryterium podziału na licencje pełne i niepełne jest zakres korzystania z
wynalazku. Jeżeli licencjobiorca ma prawo gospodarczego korzystania z rozwiązania w takim samym zakresie
jak licencjodawca, wówczas mamy do czynienia z licencją pełną. Jeżeli ten zakres jest węższy, wówczas można
mówić o licencji niepełnej.
Udzielenie licencji wyłącznej oznacza, że na danym terytorium licencjobiorca ma monopol korzystania z
wynalazku. Licencji niewyłącznej można udzielić natomiast kilku licencjobiorcom równocześnie na danym
terytorium.
MONOPOL [gr.], ekon.:
1) struktura rynku, na którym istnieje jeden sprzedawca;
2) wyłączny tytuł do produkcji lub handlu danym towarem bądź w danej gałęzi, przysługujący
przedsiębiorstwu, osobie, grupie osób lub państwu na podstawie warunków polit., prawnych, ekon. albo
naturalnych.
monopol (gr. monopolía od mónos ‘jedyny’ + poleín ‘sprzedawać’) 1. ekon. związek przedsiębiorstw, które
całkowicie lub w dużej większości kontrolują rynek i wykorzystują to dla narzucenia wyższych cen, dla
osiągnięcia ponadprzeciętnych zysków. 2. sytuacja, w której dzięki występowaniu określonych warunków, złóż
itp. o dużym zapotrzebowaniu tylko w jednym miejscu wytwórca produktu uzyskuje ponadprzeciętny zysk z
jego sprzedaży. 3. wyłączne prawo do produkcji czegoś lub handlu danym towarem, przysługujące jednej
osobie, grupie osób albo państwu.
MONOPOL forma rynku, w której istnieje jeden sprzedawca dla nieograniczonej liczby nabywców; w
gospodarce rynkowej częstą formą występowania m. jest oligopol; najczęstszymi formami organizacyjnymi m.
są luźne związki niezależnych, wielkich producentów, których celem jest prowadzenie wspólnej polityki,
polegającej na utrzymaniu niskich cen zakupu surowców i materiałów, wysokich cen sprzedaży produktów,
podział rynków zbytu (kartele, syndykaty) lub utrzymywanie ścisłych - często międzynarodowych - związków
kapitałowych (trusty, kartele); państwa starają się ograniczać działania m. wprowadzając ustawy
antymonopolowe; zdarza się jednak również, że państwo występuje jako monopolista (m. państwowy, m.
fiskalny), wówczas określona dziedzina gospodarki (np. energetyka, produkcja zbrojeniowa, przemysł
spirytusowy, przemysł tytoniowy) stanowi prawnie zastrzeżoną na rzecz państwa wyłączność produkcji i obrotu
wybranymi artykułami (przepisy wykluczają wszelką konkurencję); wszelkie m. stanowią barierę w rozwoju
gosp. Wobec tego, że m. ograniczają w wielu dziedzinach możliwość konkurencji cenowej, coraz większą rolę
odgrywa konkurencja za pomocą jakości (znaku firmowego), reklamy, sprzedaży ratalnej itp.
Monopol (monopoly) Rynek, na którym występuje jedyny producent (sprzedawca) dobra lub usługi. Brak
konkurencji pozwala monopoliście na ograniczenie podaży, podniesienie ceny i osiągniecie zysku
nadzwyczajnego. Państwo może również występować i działać jako monopolista, ustalając wyższe ceny i
pobierając wyższe opłaty. Monopole regulowane przez rząd czy monopole prywatne stanowią poważną barierę
w rozwijaniu zdrowej konkurencji.
Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może
przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad
konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i
wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na
sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce
światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo
antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane
przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.
MONOPOL NATURALNY, te gałęzie przemysłu, w których efekty skali są tak wielkie, że może w nich
przetrwać tylko jedno przedsiębiorstwo, które wyprze z rynku pozostałych konkurentów.
Monopol dwustronny (bilateral monopoly) Rynek, na którym działa tylko jeden sprzedający (monopol) i tylko
jeden kupujący (monopson). W tej sytuacji cena zależy od względnej siły przetargowej i umiejętności
negocjacji.
Monopol występuje zazwyczaj w dziedzinach, w których warunki produkcji nie pozwalają na poważne jej
rozszerzenie ze względu na rzadkość występowania danego czynnika produkcji (specjalne warunki glebowoklimatyczne, rzadkie bogactwa naturalne) a zapotrzebowanie na dany produkt jest duże. Taka sytuacja pozwala
producentowi na ustalenie wysokiej ceny (zawierającej tzw. rentę monopolową), która nawet kilkakrotnie może
przewyższać rzeczywiste koszty produkcji. Taki monopol nazywa się często monopolem naturalnym.
Monopol międzynarodowy (international monopoly) Organizacja i zrzeszenie przedsiębiorstw obejmujące
swoją działalnością terytoria wielu krajów i łączące monopolistyczne przedsiębiorstwa różnych państw więzami
w celu wyeliminowania konkurencji i opanowania rynków. Porozumienia między uczestnikami monopolu służą
podziałowi rynków i ustalaniu zasad polityki cenowej. Monopole międzynarodowe przyjmują formy: trustów,
koncernów i karteli międzynarodowych.
MONOPOL PAŃSTWA, zakaz prowadzenia danego rodzaju działalności gosp. przez niepaństwowe
podmioty gospodarcze
Monopol pełny
W monopolu pełnym jeden producent wytwarza zazwyczaj unikatowy produkt, kształtujący cenę rynkową
zapewniającą mu wysoki zysk na drodze ograniczania podaży. Brak konkurencji, wejście innych producentów
na rynek w pełni zmonopolizowany jest praktycznie niemożliwe.
MONOPOL SKARBOWY (monopol fiskalny), prawnie zastrzeżona na rzecz państwa wyłączność produkcji lub
obrotu określonymi artykułami, w celu ścisłego ustalenia wielkości ich produkcji i opodatkowania spożycia.
Monopson (monopsony) Struktura rynku, w której istnieje tylko jeden nabywca dobra wytwarzanego przez
daną gałąź produkcji. Monopsem jest monopolista, który dyktuje producentowi warunki sprzedaży korzystne
dla
siebie.
Monopson jest odpowiednikiem monopolu w dziedzinie zakupu. Monopol może być jednocześnie
monopsonem. Monopsonistami są na przykład monopole tytoniowe (zakup liści tytoniu) cukrownicze (zakup
buraków cukrowych), petrochemiczne (zakup ropy naftowej) itp. Również przedsiębiorstwo nie będące
monopolistą, jeśli opanuje jakiś lokalny rynek zakupu, staje się na nim monopsonistą.
Monopol, forma rynku, na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców. Może
przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę ekonomiczną nad
konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu kształtowaniu cen sprzedaży, jak i
wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo wyłączności na
sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione posiadaniem znaku firmowego o marce
światowej. Państwo może inspirować konkurentów do zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo
antymonopolowe), może również nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane
przez rząd czy monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwijaniu efektywnej konkurencji.
Patent, dokument stwierdzający własność wynalazku i wyłączne prawo korzystania z niego w sposób
zawodowy lub zarobkowy.
W Polsce autorstwo wynalazku stwierdza się przez wydanie twórcom i współtwórcom świadectwa autorskiego.
W przypadku, gdy wynalazek dokonany został w wyniku zlecenia jednostki gospodarczej lub przy jej pomocy,
albo przez pracownika w związku z jego zatrudnieniem w tej jednostce, patentu udziela się na rzecz tej
jednostki.
W przypadku wynalazku tajnego, patentu udziela się na rzecz skarbu państwa. Wynalazek dokonany w innych
warunkach jest własnością autora. Właściciel patentu jest zobowiązany do rozpoczęcia realizacji wynalazku w
okresie 3 lat od jego wydania. Okres wyłącznego stosowania wynalazku trwa 15 lat.
Urząd patentowy lub właściciel wynalazku może zezwolić na korzystanie z wynalazku innej osobie w drodze
udzielenia licencji (właściciel) lub licencji przymusowej (urząd patentowy). Prawa z patentu mogą być
wywłaszczone na rzecz skarbu państwa, np. na cele obrony państwa.
Wyróżniamy: patent zależny - czyli patent na wynalazek oparty na innym wynalazku, patent dodatkowy - czyli
patent na wynalazek będący ulepszeniem wynalazku tego samego autora. Świadectwa autorskie i patenty
wydaje urząd patentowy. Uzyskane w Polsce patenty są ważne tylko w Polsce.
Pozycja rynkowa przedsiębiorstwa, miejsce przedsiębiorstwa na rynku lokalnym lub globalnym. Oznacza
zdolności do sprostania wyzwaniom konkurencji, wyścigowi technologicznemu. Pozycja rynkowa
przedsiębiorstwa może być mierzona udziałem w rynku oraz zdolnością utrzymywania bądź zwiększania tego
udziału.
Polityka antymonopolowa, ogół działań państwa mających na celu przeciwdziałanie procesom monopolizacji
lub ich skutkom i ochronę zasad wolnej konkurencji.
Konieczność prowadzenia polityki antymonopolowej motywowana jest powstawaniem społecznych kosztów
związanych z monopolizacją.
Przejawiają się one głównie: w zmniejszaniu przez monopole rozmiarów produkcji i podaży, co prowadzi do
wzrostu cen i osiągania przez nie wyższego niż w warunkach wolnej konkurencji zysku, zwanego zyskiem
monopolowym, w niepełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych i wyższych przeciętnych kosztach
produkcji, hamowaniu postępu technicznego, narzucaniu innym podmiotom gospodarczym warunków
transakcji niezgodnych z zasadami uczciwej konkurencji.
Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: pierwsza - realizowana np. w USA - polega na
całkowitym zakazie działań zmierzających do ograniczania produkcji lub handlu i konkurencji pomiędzy
firmami.
Zakazane są m.in. takie formy działania, jak: jawne lub tajne umowy i porozumienia dotyczące wielkości
produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, wyłączność handlowa, fuzje przedsiębiorstw lub
wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać
rozbicie monopolu, jeśli wcześniej zaistniał.
Druga - występująca np. w Wielkiej Brytanii - polega na dopuszczeniu istnienia monopoli (uznaje się, że w
niektórych przypadkach ich istnienie jest nawet korzystne dla gospodarki, np. gdy wielka skala produkcji
pozwala wydatnie obniżyć przeciętne koszty wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, przede
wszystkim poprzez nadzór nad cenami i zyskami, z możliwością nakazania obniżki cen lub opodatkowania
nadmiernych zysków.
Polityka antymonopolowa może obejmować także pomoc państwa dla przedsiębiorstw wchodzących na rynki
zmonopolizowane, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli. Polityka antymonopolowa stanowi
część ekonomicznej polityki państwa.
W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest - będący agendą rządową - Urząd
Antymonopolowy, utworzony na początku 1990, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym z 24 II 1990.
Praktyki monopolistyczne, zachowania podmiotów gospodarczych osłabiające konkurencję. W prawie
polskim są nimi m.in. porozumienia polegające w szczególności na:
1) ustalaniu, bezpośrednio lub pośrednio, cen oraz zasad ich kształtowania między konkurentami w stosunkach
z osobami trzecimi,
2) podziale rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych,
3) ustaleniu lub ograniczeniu wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów,
4) ograniczeniu dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku podmiotów gospodarczych nie objętych
porozumieniem,
5) ustaleniu przez konkurentów, lub ich związki, warunków umów zawieranych z osobami trzecimi.
Polityka antymonopolowa, ogół działań państwa mających na celu przeciwdziałanie procesom monopolizacji
lub ich skutkom i ochronę zasad wolnej konkurencji.
Konieczność prowadzenia polityki antymonopolowej motywowana jest powstawaniem społecznych kosztów
związanych z monopolizacją.
Przejawiają się one głównie: w zmniejszaniu przez monopole rozmiarów produkcji i podaży, co prowadzi do
wzrostu cen i osiągania przez nie wyższego niż w warunkach wolnej konkurencji zysku, zwanego zyskiem
monopolowym, w niepełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych i wyższych przeciętnych kosztach
produkcji, hamowaniu postępu technicznego, narzucaniu innym podmiotom gospodarczym warunków
transakcji niezgodnych z zasadami uczciwej konkurencji.
Polityka antymonopolowa może przyjmować dwie formy: pierwsza - realizowana np. w USA - polega na
całkowitym zakazie działań zmierzających do ograniczania produkcji lub handlu i konkurencji pomiędzy
firmami.
Zakazane są m.in. takie formy działania, jak: jawne lub tajne umowy i porozumienia dotyczące wielkości
produkcji lub różnicowania cen, umowy wiązane, wyłączność handlowa, fuzje przedsiębiorstw lub
wykupywanie akcji konkurentów, tworzenie połączonych dyrekcji. Sąd antymonopolowy może nawet nakazać
rozbicie monopolu, jeśli wcześniej zaistniał.
Druga - występująca np. w Wielkiej Brytanii - polega na dopuszczeniu istnienia monopoli (uznaje się, że w
niektórych przypadkach ich istnienie jest nawet korzystne dla gospodarki, np. gdy wielka skala produkcji
pozwala wydatnie obniżyć przeciętne koszty wytwarzania) i poddaniu ich działania kontroli państwa, przede
wszystkim poprzez nadzór nad cenami i zyskami, z możliwością nakazania obniżki cen lub opodatkowania
nadmiernych zysków.
Polityka antymonopolowa może obejmować także pomoc państwa dla przedsiębiorstw wchodzących na rynki
zmonopolizowane, w celu stworzenia konkurencji dla istniejących monopoli. Polityka antymonopolowa stanowi
część ekonomicznej polityki państwa.
W Polsce organem realizującym politykę antymonopolową jest - będący agendą rządową - Urząd
Antymonopolowy, utworzony na początku 1990, opierający swoją działalność na ustawie o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym z 24 II 1990.
Schumpeter Joseph Alois (1883-1950), ekonomista austriacki, przedstawiciel kierunku historycznego w
ekonomii. Profesor uniwersytetów w Grazu (1911-1919) i Bonn (1925-1932), od 1932 profesor ekonomii na
Uniwersytecie Harvarda.
Zajmował się problematyką rozwoju gospodarczego, za główne jego czynniki uznawał przedsiębiorczość oraz
innowacje techniczne i organizacyjne, był autorem nowatorskiej teorii wahań koniunkturalnych (cykl
gospodarczy). Przewidywał transformację kapitalizmu w socjalizm na drodze rozwoju wielkich spółek
akcyjnych.
Główne prace: Teoria rozwoju gospodarczego (1912, wydanie polskie 1960), Business Cycles (tom 1-2, 1939),
Capitalism, Socialism and Democracy (1942), History of Economic Analysis (tom 1-2, 1954).
Segmentacja rynku, proces podziału zakresów działalności przedsiębiorstwa. Można go przeprowadzić, biorąc
pod uwagę produkt lub konsumenta. Jeżeli dokonujemy segmentacji przyjmując za punkt wyjściowy produkt, to
wyodrębniamy segmenty rynku w zależności od odczuć, reakcji konsumenta na dany produkt. Natomiast jeżeli
punktem wyjściowym jest konsument, to następuje pogrupowanie konsumentów o podobnych cechach czy
upodobaniach niezależnie od produktu. Segmentacja rynku jest integralną częścią marketingu pomocną w
ocenie, co należy produkować dla konkretnych, nabywców lub jakie są ich oczekiwania w stosunku do
produktów.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska
Strategie cenowe (pricing strategies) sposoby myślenia i działania, w których uwypukla się strategiczną rolę
ceny podkreślając jej znaczenie, które mają doprowadzić do określonych efektów w dziedzinie kształtowania
cen. W teorii marketingu najbardziej popularne strategie cenowe to "skimming" i strategia "penetracji".
Formułując strategię cenową należy brać pod uwagę następujące zasady:
 decyzje cenowe powinny być podejmowane w kontekście ogólnych celów i strategii marketingowej;
 decyzje cenowe powinny być zintegrowane z pozostałymi instrumentami marketingu;
 należy uważać, by cena nie była nadużywana jako czynnik konkurencyjny (należy poszukiwać
alternatywnych strategii konkurowania na rynku);
 kreowanie cen nie powinno stać się rutynową czynnością pozostającą w kompetencji działu
księgowości;
 decyzje cenowe nie mogą w zbyt dużym stopniu opierać się na elementach kosztów.
Według Strategora w każdym przedsiębiorstwie można stosować jedną z pięciu strategii cenowych lub ich
kompilacje w zależności od pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa oraz nasilenia się walki konkurencyjnej w
sektorze. Strategie te, to:
1. Strategia dumpingu polegająca na akceptowaniu początkowych strat w celu zwiększenia sprzedaży lub
narzucenia produktu substytucyjnego: chcąc wprowadzić na rynek produkt i szybko zwiększyć jego
sprzedaż przedsiębiorstwo może w pierwszym okresie pójść na ryzyko strat z nadzieją, że
zmniejszające się koszty spowodują stopniowe dojście do satysfakcjonującego je poziomu
opłacalności.
2. Strategia dominacji polegająca na jednoczesnym obniżaniu ceny w ślad za spadkiem kosztów
produkcji. Przedsiębiorstwo utrzymując stałą marżę zysku utrudnia wejście do sektora nowym
konkurentom i eliminuje z rynku przedsiębiorstwa od siebie słabsze. Stosując tę strategię, przejmuje
ono inicjatywę na rynku i określa ceny, narzucając je konkurentom. Taką strategię mogą stosować
tylko przedsiębiorstwa dominujące w danym sektorze.
3. Strategia parasola, polegająca na tym, że przedsiębiorstwo, zamiast obniżać cenę wraz ze
zmniejszeniem się kosztów produkcji, w pierwszym okresie utrzymuje wysoką cenę, tworząc w ten
sposób swoisty parasol cenowy. Umożliwia to w okresie początkowym osiąganie wysokiej marży
zysku i zapewnia szybki wzrost zainwestowanego kapitału.
4. Strategia przechwycenia, czyli "przejęcia" części rynku; aby przechwycić część rynku przedsiębiorstwo
w pewnym momencie decyduje się na sprzedawanie swoich produktów po cenach niższych od cen
konkurencyjnych, a nawet niższych niż koszty własne produkcji. Strategia ta umożliwia
przedsiębiorstwom znajdującym się na niekorzystnych pozycjach wyjściowych zwiększenie ich udziału
w rynku i doścignięcie liderów sektora.
5. Strategia porzucenia, polegająca na stopniowym wycofywaniu się z sektora z jednoczesnym
maksymalizowaniem rentowności. Strategię taką stosują przedsiębiorstwa, które nie osiągnąwszy
dostatecznie korzystnej pozycji konkurencyjnej, postanawiają w pewnym momencie wycofywać się z
rynku, a jednocześnie wyciągać z niego ile się jeszcze da, by przynajmniej częściowo zwrócił się
zainwestowany kapitał
Struktury rynkowe Informacje ogólne





Informacje ogólne
Model czystej konkurencji
Model konkurencji monopolistycznej
Oligopol
Monopol pełny
Struktury rynkowe, rynkowe struktury, formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych
ich grup, kształtujące się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Wyróżnia się cztery modele
struktur rynkowych: czystą (doskonałą, wolną) konkurencję, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol
pełny. Różnią się one między sobą liczbą producentów występujących na danym rynku, sposobem
kształtowania cen, charakterem produktów będących przedmiotem obrotu, formami konkurencji między
producentami oraz stopniem swobody wejścia na rynek nowych producentów.
Model czystej konkurencji
Charakteryzuje się dużą liczbą niezależnych producentów, z których żaden indywidualnie nie ma wpływu na
cenę, kształtującą się pod wpływem całkowitych wielkości popytu i podaży. Przedmiotem obrotu na takim
rynku są produkty jednorodne (np. płody rolne), konkurencja ma charakter cenowy (dążenie do obniżki kosztów
produkcji, pociągające za sobą obniżenie cen, eliminuje z rynku konkurentów produkujących zbyt drogo).
Wejście nowych producentów na rynek doskonale konkurencyjny nie napotyka żadnych barier.
Model konkurencji monopolistycznej
Charakteryzuje się względnie dużą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu (np. meble,
odzież, obuwie, biżuterię), ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie
ustalać ceny swoich wyrobów, ale nie mogą one zbytnio odbiegać od cen podobnych produktów na rynku.
Konkurencja ma głównie charakter niecenowy (jakość, opakowanie, reklama, promocja). Wejście na rynek jest
trudniejsze niż w modelu konkurencji doskonałej, wymaga większego kapitału i nakładów na skuteczną reklamę
i promocję dla pozyskania klientów.
Oligopol
W oligopolu liczba producentów nie przekracza kilkunastu. Produkty mogą mieć charakter jednorodny (np.
surowce, materiały) lub różnorodny (np. sprzęt radiowo-telewizyjny, samochody, artykuły gospodarstwa
domowego). Ceny dyktowane są przez największe z przedsiębiorstw oligopolu (przywódca cenowy) lub
ustalane w wyniku umowy między producentami. Konkurencja o charakterze niecenowym polega na ciągłej
poprawie jakości i nowoczesności produktów, ustalaniu dogodnych warunków sprzedaży i gwarancji, reklamie i
promocji. Wejście na rynek oligopolistyczny jest trudne, z uwagi na bariery ekonomiczne (znaczny kapitał),
technologiczne i prawne, ale możliwe.
USTAWY PRZECIWMONOPOLOWE przepisy mające na celu zapobieżenie powstawaniu monopoli,
ograniczenie stosowania praktyk monopolistycznych przez duże przedsiębiorstwa; ustawodawstwo
przeciwmonopolowe (antytrustowe) powstało w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX w., w Europie
rozwijało się od połowy XX w. gł. we Włoszech i W. Brytanii; w Polsce obowiązuje ustawa z 1990 o
przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz istnieje Urząd Antymonopolowy; u.p. nie są w Polsce
rygorystyczne z uwagi na konieczność dokonywania wyboru między zdolnością do konkurowania na rynku
światowym przedsiębiorstw, będących krajowymi monopolistami a ograniczeniem monopolu, zmniejszającym
ich zdolności konkurencyjne.
Urząd Antymonopolowy, w Polsce od 1990 centralny organ administracji państwowej podległy bezpośrednio
Radzie Ministrów, właściwy w sprawach przeciwdziałania praktykom monopolistycznym. Zajmuje się kontrolą
przestrzegania przez wszelkie podmioty gospodarcze przepisów o przeciwdziałaniu praktykom
monopolistycznym i wydaje decyzje w tych sprawach. W związku z reformą centrum administracyjnogospodarczego w 1996 zastąpiony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
PROBLEMY ZADANIA TESTY
stwarza wystarczająco silne bodźce dla średnich i większych firm. Nie ma dowodów na to, że gałąź musi być
Zadania
1) Jakie są właściwości czystego monopolu?
2) Czy w warunkach monopolu istnieje konkurencja?
3) Co oznacza czysty monopol nie dyskryminujący?
4) Co oznacza doskonała przejrzystość rynku w warunkach monopolu? .
5) Czy w warunkach monopolu występuje zawsze homogeniczność produktu?
6) Jakie są przyczyny monopolizacji rynku?
7) Dlaczego w niektórych sytuacjach monopolizacja rynku jest prawnie ograniczona, natomiast w innych nie
tylko nie jest zakazana, ale jest chroniona przez prawo?
8) Które z następujących dziedzin działalności gospodarczej stanowią czysty monopol:
a) lokalny dziennik;
b) Polska Poczta;
c) Elektrociepłownia we Wrocławiu;
d) jedyny dostawca koksu w Olsztynie;
e) Wedel S.A
9) Na podstawie danych zawartych w tabeli oblicz:
a) przychód całkowity, przychód marginalny, koszt marginalny oraz koszt całkowity, przyjmując, że koszt stały
wynosi 10;
b) ustal optymalną ilość, cenę i zysk monopolowy;
c) narysuj linię popytu, przychodu marginalnego oraz krzywą kosztu marginalnego;
d) znajdź punkt Cournot`a.
Q
C
Uc
U`
Kz
Kk
Ks
Kc
1
12
5
5
2
11
9
3
10
14
4
9
20
5
8
28
6
7
38
10) Tabela odpowiada krzywej popytu pewnego monopolisty:
Popyt (tys. jednostek)
Cena (C)
Utarg
na tydzień
całkowity (Uc)
0
40
1
35
2
30
3
25
4
20
S
15
6
10
7
5
a)
b)
c)
d)
Utarg
krańcowy (U`)
oblicz wielkość utargu całkowitego i krańcowego;
sporządź wykres utargu przeciętnego i krańcowego; c) na oddzielnym rysunku wykreśl utarg całkowity;
przy jakiej wielkości popytu utarg całkowity osiąga maksimum?
) przy jakim poziomie popytu utarg krańcowy wynosi zero?
11) Monopolista ma do czynienia z kosztami i utargami, które są pokazane na rysunku:
C
Kk
Kpc
D
U`
Q
a) zaznacz na rysunku wielkość produkcji maksymalizującą zysk;
b) zaznacz cenę, po której monopolista zdecyduje się sprzedawać tę produkcję;
c) wskaż obszar odpowiadający poziomowi zysku monopolu, osiąganego przy tej wysokości ceny i
produkcji;
d) jak spadek popytu rynkowego na dane dobro wpłynie na równowagę monopolisty?
12) Rysunek pokazuje długookresowe koszty i utargi charakteryzujące sytuację monopolisty:
C
Kk
Kpc
D
U`
Q
a) jaka jest wielkość produkcji, przy której zysk osiąga maksymalną wysokość?
b) po jakiej cenie monopolista będzie sprzedawać produkowany towar?
c) ile wyniesie w tej sytuacji zysk nadzwyczajny?
d) ile towaru dostarczyłby monopolista i po jakiej cenie, gdyby był zmuszony ustalić cenę na poziomie równym
kosztowi krańcowemu?
13. Sądzi się, że krzywa popytu rynkowego na heroinę jest wysoce nieelastyczna. Mówi się także, że podaż
heroiny jest zmonopolizowana przez mafię. Zakładamy, że jest ona zainteresowana maksymalizacją zysków.
Czy dwa powyższe stwierdzenia są ze sobą zgodne?
14)Czy monopol kiedykolwiek z własnej inicjatywy zrealizuje poziom produkcji spełniający kryterium
konkurencji doskonałej (Pareta)?
15) Dlaczego korzyści skali mogą być barierą wejścia na rynek?
TEST MONOPOL
1. Która z firm stoi w obliczu krzywej popytu rynkowego:
a. przedsiębiorstwo, uczestnik wolnej konkurencji
b .przedsiębiorstwo monopolistyczne
c .przedsiębiorstwo oligopolistyczne
d .przedsiębiorstwo, uczestnik konkurencji monopolistycznej
e .odpowiedź b i c jest prawidłowa
2 Którą z form cechuje największa ilość firm :
a. doskonalą konkurencję
b .czysty monopol
c .konkurencję monopolistyczną
d .oligopol
e .żadną z nich
3.
a.
b.
c.
d.
e.
4
a)
b)
c)
d)
e)
f)
W której z podanych niżej form rynku firmy nie sprawują kontroli nad cenami swych produktów :
konkurencja doskonała
czysty monopol
konkurencja monopolistyczna
oligopol
każda z tych form rynkowych pozwala firmom na zachowanie choćby minimalnej kontroli nad cenami ich
produktów.
Które z wymienionych czynników prawdopodobnie zwiększą siłę monopolistyczną firmy?
skoncentrowanie produkcji w mniejszej liczbie zakładów;
wygaśnięcie patentu na produkt;
rozszerzenie profilu produkcji;
wzrost zysków monopolowych;
zmniejszenie wydatków przeznaczonych na reklamę;
spadek mieszanej cenowej elastyczności popytu na wytwarzany produkt.
5. Którą podanych niżej form rynku cechuje występowanie jakiejkolwiek siły monopolowej, wywołanej
istnieniem na tym rynku barier wejścia :
a. zysty monopol
b. konkurencja monopolistyczna
c. oligopol
d. wszystkie wymienione
e. żadną z wymienionych
6.
a.
b.
c.
d.
e.
Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :
zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa
konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty
firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich kosztów
bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim
wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne
7. Firma monopolistyczna :
a. stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby
b. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich
sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny
c. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym
rynku
d. żadna
e. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia
8. Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację
zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :
a. punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy
b. odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu
c. odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych
d. przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży
e. krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki
9. Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla
wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :
a. i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby
b. i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby
c. gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby
d. ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży
e. ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i d
10. Jeżeli na rynku monopolu pełnego monopolista maksymalizuje zysk dodatni lub minimalizuje stratę, to
wtedy:
a) przychód całkowity > koszt całkowity;
b) przychód przeciętny > przeciętne koszty całkowite;
c) przychód przeciętny > koszt marginalny;
d)przeciętne koszty całkowite < koszt marginalny.
10 Które z podanych niżej twierdzeń są prawdziwe (może być ich więcej niż jedno). Monopolista nie ponoszący
żadnych kosztów produkcji zmaksymalizuje swój utarg, ustalając cenę na takim poziomie, aby:
a) utarg krańcowy wynosił zero;
b) elastyczność popytu w danym punkcie wynosiła l;
c) utarg całkowity w danym punkcie nie wzrastał, ani nie malał.
11) Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny obniżyć cenę swego produktu, jeśli:
a. przeciętny koszt całkowity obniży się;
b. koszty reklamy wzrosną;
c. utarg krańcowy będzie większy niż koszt krańcowy;
d. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom zmiennym.
10. Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :
a. popyt na jej wyroby jest względnie niski
b. jej koszty produkcji są względnie wysokie
c. jej przeciętne koszty produkcji są wyższe id ceny rynkowej
d. popyt na jej wyroby jest względnie wysoki
e. prawdziwe są sytuacje a i b
11. Firma monopolistyczna zwykle:
a. stosuje doskonałe zróżnicowanie cen
b. otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie
c. produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi
d. ponosi straty w okresie krótkim
e. produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale konkurencyjnym
rynku
12. Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?
a. firma monopolistyczna może produkować przy różnym poziomie przeciętnych kosztów całkowitych, w
zależności od wielkości popytu na swe wyroby wyznaczającej funkcję utargu krańcowego
b. jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów
rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie
c. im słabsze są bariery wejścia na rynek, tym silniejsza siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego
d. monopol może być zawsze złamany przez rząd
e. monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się
wynalazki
13. Monopol:
a. nie ma wpływu na cenę swego produktu
b. może wpływać na cenę swego produktu
c. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu
d. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy
e. żadna odpowiedź nie jest dobra
14. Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :
a. koszt przeciętny całkowity obniży się
b. wzrosną koszty reklamy
c. utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego
d. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom
e. utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego
15. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?
a. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów
b. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów
c. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów
d. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania
e. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji
16. W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :
a. doskonale elastyczna
b. rosnąca w górę
c. pozioma
d. opadająca w dół
e. kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista
17.
a.
b.
c.
d.
e.
Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :
zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa
konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty
firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich
kosztów
bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim
wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne
18. Firma monopolistyczna :
a. stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby
b. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich
sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny
c. jest jedynym producentem danego wyrobu i
d. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym
rynku
e. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia
19. Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację
zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :
a. punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy
b. odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu
c. odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych
d. przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży
e. krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki
20. Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla
wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :
a. i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby
b. i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby
c. gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby
d. ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży
e. ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i d
21.
a.
b.
c.
d.
e.
Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :
popyt na jej wyroby jest względnie niski
jej przeciętne koszty produkcji są wyższe od możliwej do uzyskania ceny
jej koszty produkcji są względnie niskie
popyt na jej wyroby jest względnie wysoki
prawdziwe są sytuacje a i b
22.
a.
b.
c.
d.
e.
Firma monopolistyczna zwykle:
stosuje doskonałe zróżnicowanie cen
otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie
produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi
ponosi straty w okresie krótkim
produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale
konkurencyjnym rynku
23. Dyskryminacja cenowa występuje, gdy monopol sprzedaje ten sam produkt:
a) po cenach maksymalnych;
b) w tym samym miejscu i czasie po różnych cenach;
c) po cenach dumpingowych;
d) na rynkach zagranicznych.
24. Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?
a. firma monopolistyczna może produkować przy dowolnej wielkości swych długookresowych przeciętnych
kosztów całkowitych, w zależności jedynie od wielkości popytu na swe wyroby
b. jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów
rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie
c. im większe są bariery wejścia na rynek, tym silniejsza siła monopolowa przedsiębiorstwa
monopolistycznego
d. monopol może być zawsze złamany przez rząd
e. monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się
wynalazki
25.
a.
b.
c.
d.
e.
Monopol:
nie ma wpływu na cenę swego produktu
może wpływać na cenę swego produktu
osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu
osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy
żadna odpowiedź nie jest dobra
26. Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :
a. koszt przeciętny całkowity obniży się
b. wzrosną koszty reklamy
c. utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego
d. utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom
e. utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego
27. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?
a. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów
b. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów
c. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów
d. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania
e. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji
28. W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :
a. doskonale elastyczna
b. rosnąca w górę
c. pozioma
d. spadająca w dół
e. kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista
29. . Monopol:
a. nie ma wpływu na cenę swego produktu
b. może wpływać na cenę swego produktu
c. osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu
d. osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy
e. żadna odpowiedź nie jest dobra
30. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?
a. monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów
b. monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów
c. monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów
d. budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania
e. wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji
31. Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :
a. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
b. krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego
c. krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego
d. krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
e. żadna
32.
a.
b.
c.
d.
e.
Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :
krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego
krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego
krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
żadna
33.
a.
b.
c.
d.
e.
Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?
monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów
monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów
monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów
budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania
wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji
MONOPOL
1.. Która z firm stoi w obliczu krzywej popytu rynkowego:
a. przedsiębiorstwo, uczestnik wolnej konkurencji
b .przedsiębiorstwo monopolistyczne
c .przedsiębiorstwo oligopolistyczne
d .przedsiębiorstwo, uczestnik konkurencji monopolistycznej
e .odpowiedź b c jest prawidłowa
2.
a.
b.
c.
d.
e.
Siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego nigdy nie jest całkowita i doskonała, gdyż :
zawsze można znaleźć jakieś substytuty wyrobów tego przedsiębiorstwa
konsumentów nikt nie zmusza do kupowania u monopolisty
firma monopolistyczna musi brać pod uwagę wielkość popytu na swe wyroby oraz strukturę swoich
kosztów
bariery wejścia są do przezwyciężenia w okresie długim
wszystkie powyższe stwierdzenia są słuszne
3. Firma monopolistyczna :
a stoi w obliczu rynkowego popytu na swe wyroby
b. musi zmniejszać swoje ceny, by sprzedać więcej towarów, w ten sposób jej utarg krańcowy dla wszystkich
sprzedanych jednostek , za wyjątkiem pierwszej, kształtuje się poniżej ich ceny
c. jest jedynym producentem danego wyrobu i dlatego fragment krzywej kosztów krańcowych tej firmy
znajdujący się powyżej punktu minimum przeciętnych kosztów zmiennych stanowi rynkową krzywa
podaży na tym zmonopolizowanym rynku
d. nakłada wyższe ceny i produkuje mniej wyrobów niżeli miałoby to miejsce na doskonale konkurencyjnym
rynku
e. jest opisana przez wszystkie powyższe stwierdzenia
4.
Załóżmy, że firma monopolistyczna wytwarza taką ilość towarów, która pozwala jej na maksymalizację
zysków. Cena, która ta firma zażąda, jest określana przez :
a.
b.
c.
d.
e.
5.
a.
b.
c.
d.
e.
punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych z krzywą krańcowego utargu firmy
odczytanie właściwej wartości na krzywej popytu
odczytanie właściwej wartości na krzywej kosztów krańcowych
przecięcie się krzywych rynkowego popytu i rynkowej podaży
krańcowy koszt wytworzenia ostatniej jednostki
Firma monopolistyczna w długim okresie będzie maksymalizowała swe zyski wytwarzając :
przy minimalnych przeciętnych długookresowych kosztach całkowitych
koszcie krańcowym równym długookresowym przeciętnym kosztom całkowitym
gdy koszt krańcowy równy będzie kosztom całkowitym
największą możliwą ilość towarów
w obszarze, w którym występują korzyści skali
6.
Utarg krańcowy firmy monopolistycznej maleje i kształtuje się poniżej ceny ( utargu przeciętnego ) dla
wszystkich jednostek dodatkowo sprzedanych ponad pierwszą jednostkę :
i dlatego krzywa kosztów krańcowych tej firmy pokrywa się z krzywą popytu rynkowego na jej wyroby
i dlatego krzywa utargu krańcowego tej firmy leży powyżej krzywej popytu rynkowego na jej wyroby
gdyż firma ta stoi w obliczu popytu rynkowego na swe wyroby
ponieważ firma ta musi obniżać ceny, jeśli chce zwiększać wolumen sprzedaży
ponieważ zachodzi sytuacja opisana w punkcie c i
a
b.
c.
d.
e.
7.
a.
b.
c.
d.
e.
Firma monopolistyczna może ponieść stratę, gdy :
popyt na jej wyroby jest względnie niski
jej koszty produkcji są względnie wysokie
jej przeciętne koszty produkcji są wyższe od ceny
popyt na jej wyroby jest względnie wysoki
żadna
8.
a.
b.
c.
d.
e.
Firma monopolistyczna zwykle:
stosuje doskonałe zróżnicowanie cen
otrzymuje zyski ekonomiczne zarówno w długim, jak i w krótkim okresie
produkuje taką ilość towarów, która pozwala na zrównoważenie ceny z kosztami krańcowymi
ponosi straty w okresie krótkim
produkuje więcej towarów i żąda niższych cen, niż otrzymaliby to producenci na doskonale
konkurencyjnym rynku
9.
a.
Które z poniższych twierdzeń dotyczących monopolu są prawdziwe ?
firma monopolistyczna może produkować przy dowolnej wielkości swych długookresowych przeciętnych
kosztów całkowitych, w zależności jedynie od wielkości popytu na swe wyroby
jeśli firma monopolistyczna jest w stanie stosować niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów
rynkowych, to najwyższej ceny zażąda ona w segmencie o najbardziej elastycznym popycie
im większe są bariery wejścia na rynek, tym większa siła monopolowa przedsiębiorstwa monopolistycznego
monopol może być zawsze złamany przez rząd
monopol nigdy w rzeczywistości się nie pojawia, ze względu na istniejącą innowacyjność i stale rodzące się
wynalazki
b.
c.
d.
e.
10.
a.
b.
c.
d.
e.
Monopol:
nie ma wpływu na cenę swego produktu
może wpływać na cenę swego produktu
osiąga maksymalny zysk, gdy jego koszt przeciętny równa się utargowi przeciętnemu
osiąga maksymalny zysk, gdy jego całkowity utarg jest najwyższy
żadna odpowiedź nie jest dobra
11.
a.
b.
c.
d.
e.
Monopolista dążący do maksymalizacji zysku będzie skłonny opuścić cenę, jeżeli :
koszt przeciętny całkowity obniży się
wzrosną koszty reklamy
utarg krańcowy będzie większy od kosztu krańcowego
utarg krańcowy będzie równy krańcowym kosztom
utarg krańcowy będzie mniejszy od kosztu krańcowego
12. Które z podanych niżej zjawisk można uznać za społeczny koszt monopolizacji ?
a.
b.
c.
d.
e.
monopolizacja powoduje niepożądaną redystrybucję dochodów
monopolizacja może wywołać nieefektywne wykorzystanie zasobów
monopolizacja powoduje nieprawidłową alokację zasobów
budowanie barier wejścia na rynek powoduje odpływ zasobów z innych dziedzin wytwarzania
wszystkie podane stwierdzenia opisują społeczne koszty monopolizacji
13.
a.
b.
c.
d.
e.
W przypadku monopolu krzywa popytu musi być :
doskonale elastyczna
rosnąca w górę
pozioma
spadająca w dół
kształt krzywej popytu uzależniony jest od warunków rynkowych, w jakich działa monopolista
14. Które z następujących struktur rynkowych wywołują największą nieefektywność rynkową ?
a. czysty monopol
b. konkurencja doskonała
c. oligopol
d. konkurencja monopolistyczna
e. kartel
15. Monopolistycznie konkurencyjna firma:
a. produkuje w minimum przeciętych kosztów całkowitych
b. pobiera wysoką cenę i produkuje więcej niż firma doskonale konkurencyjna
c. będzie maksymalizowała krótkookresowe zyski, produkując dla wielkości produkcji , przy której koszt
krańcowy zrówna się z utargiem krańcowym
d. w długim okresie produkuje w obszarze dyzekonomii skali
e. daje mniejszą różnorodność produktów, spośród których konsumenci mogą dokonywać wyboru
16.
a.
b.
c.
d.
e.
Cena monopolowa jest wyznaczana dla produkcji przy której przecinają się :
krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
krzywa popytu z krzywą przeciętnego kosztu stałego
krzywa utargu krańcowego z krzywą kosztu krańcowego
krzywa popytu krzywą przeciętnego kosztu zmiennego
żadna
MONOPOL FAŁSZYWE CZY PRAWDZIWE.
Dla każdego z poniższych stwierdzeń proszę określić, czy jest ono prawdziwe ( P. ), czy fałszywe ( F ).
1. siła monopolowa powoduje zmniejszenie produkcji i wzrost nakładanych na produkt cen
2. wielkość siły monopolowej zależy od wielkości i natężenia barier wejścia na rynek
3. jedynym źródłem powstania i tworzenia się barier wejścia na rynek jest sytuacja, w której jakiś surowiec
znajduje się w rękach wyłącznie jednego właściciela
4. siła monopolowa czystego monopolisty nigdy nie jest całkowita i doskonała
5. firma monopolistyczna jako jedyny nabywca produktu stoi w obliczu rynkowej krzywej popytu
6. rząd powinien zwalczać wszelkie monopole
7. fragment krzywej kosztów krańcowych firmy monopolistycznej przebiegający powyżej punktu minimum
przeciętnych kosztów zmiennych, stanowi rynkową krzywą podaży na tym zmonopolizowanym rynku
8. krzywa utargu krańcowego firmy monopolistycznej jest nachylona w dół i przebiega poniżej rynkowej
krzywej popytu, co stanowi ilustrację faktu, że wraz ze wzrostem popytu rośnie utarg krańcowy, który
przewyższa cenę dla wszystkich, z wyjątkiem pierwszej sprzedanej jednostki
9. Firma monopolistyczna maksymalizuje w krótkim okresie swoje zyski, produkując w punkcie Uk = Kpc
10. Firma monopolistyczna żąda najwyższej możliwej ceny za swoje wyroby
11. Ekonomiczne zyski krótkookresowe w firmie monopolistycznej nie stosującej różnicowania cen są
obliczane tak samo, jak w każdym innym przedsiębiorstwie
12. Ekonomiczne zyski krótkookresowe w firmie monopolistycznej nie stosującej zróżnicowania cen są
obliczane poprzez odejmowanie od ceny przeciętnych kosztów całkowitych i przemnożenie tak otrzymanej
wielkości przez ilość wyprodukowanych dóbr ( usług )
13. Gdy w krótkim okresie firma monopolistyczna ponosi straty, to winna ona zaprzestać produkcji ( zakończyć
działalność ekonomiczną ), jeżeli utarg całkowity byłby mniejszy od całkowitych kosztów zmiennych
produkcji
14. Firma monopolistyczna nie może osiągać zysków ekonomicznych w długim okresie
15. w długim okresie firma monopolistyczna będzie produkowała w dowolnym punkcie
krzywej
długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych jedynie w zależności od wielkości popytu na swoje
wyroby
16. Firma monopolistyczna jest nieefektywna w tym sensie, że korzyści krańcowe ( dla konsumenta ) z ostatniej
wyprodukowanej jednostki towaru, przewyższają krańcowe koszty jej wytworzenia
17. Firma monopolistyczna będzie stosowała różnicowanie cen, jeśli jest w stanie zapobiec odsprzedawaniu
przez konsumentów swych towarów
18. Firma monopolistyczna produkuje zbyt wiele towarów i dlatego następuje nadmierna alokacja zasobów do
zmonopolizowanych branż i gałęzi
19. Jeśli firma monopolistyczna jest w stanie różnicować ceny, zwiększy ona swoje zyski
20. doskonałe różnicowanie cen w praktyce występuje częściej, niż niedoskonałe różnicowanie cen
21. Firma monopolistyczna stosująca niedoskonałe różnicowanie cen względem segmentów rynku, będzie
przesuwała sprzedaż z jednego segmentu do drugiego, aż do zrównania się krańcowych utargów z ostatniej
sprzedanej w każdym segmencie jednostki towaru
22. Krzywa popytu rynkowa, w obliczu której stoi firma monopolistyczna doskonale różnicująca ceny, jest
zarazem krzywą utargu krańcowego tego przedsiębiorstwa. Poziom produkcji tej firmy jest więc równy
efektywnemu poziomowi produkcji tzn. wielkości produkcji, która by powstała na doskonale
konkurencyjnym rynku
MATERIAŁY FAKULTATYWNE
Przyczyny monopolizacji gospodarki Polski
E.Nojszewska ,E. Czarny ” Mikroekonomia:”
W roku 1989 co najmniej 1/3 rynków w Polsce była zmonopolizowana ( kontrolowana
przez pojedyncze firmy ).Małe przedsiębiorstwa stanowiły jedynie 3% ogółu firm państwowych.
Względnie silna monopolizacja gospodarki polskiej wynikała przede wszystkim z przyczyn natury
ideologicznej, administracyjnej i prawnej. W takich warunkach trudno mówić o gospodarce
rynkowej.
Skłonność centralnie planowanej gospodarki do autarkii miała działanie
antyspecjalizacyjne i zmuszała do rozwijania produkcji wszystkich towarów. Aby sprostać temu
wymaganiu, tworzono gigantyczne przedsiębiorstwa, będące jedynymi wytwórcami określonego
wyrobu w krajach, a nawet w RWPG. Powstanie konkurencji hamowała też brak kapitału oraz
system centralnego planowania i dostosowywania wielkości produkcji do wielkości popytu.
Tworzenie i likwidacja przedsiębiorstw były wyłącznym przywilejem administracji
państwowej. W konsekwencji, w przypadku wielu branż nie istniała, typowa dla konkurencyjnej
gospodarki rynkowej, swoboda wejścia, co umacniało istniejące monopole.
Efektem decyzji administracyjnych była centralizacja gospodarki. Łatwiej było kierować
kilkuset wielkimi przedsiębiorstwami niż tysiącami małych firm. Aby ułatwić sterowanie
gospodarką, administracja tworzyła pośrednie ogniwa zarządzania, zrzeszania, zjednoczenia,
zarządy oraz wspólnoty ( centralne, terenowe i branżowe ). Skupiały one producentów tych
samych rodzajów wyrobów. Także ich istnienie oznaczało monopolizację. Spółdzielnie,
pozbawione samodzielności, zostały przymusowo zrzeszone w centralnych u terenowych
związkach spółdzielczych.
Również ze względu na powszechną przewagę popytu nad podażą producenci mogli
zachowywać się jak monopoliści, narzucający konsumentom i kooperantom niekorzystne
warunki transakcji. W istniejących do końca lat 80 – tych warunkach rynku sprzedawcy
nagminnie praktykowali np. pobieranie nie oprocentowanych przedpłat na przyszłe dostawy.
Firmy handlu wewnętrznego samowolnie zawyżały prowizje. Niektórzy producenci mieli prawo
bez uzasadnienia odstąpić od zawartych umów lub zmienić ich warunki. Zdarzało się, że ceny
ustalano na podstawie zawyżonego kosztu wytwarzania. Latem i jesienią 1989 r , gdy uwolniono
ceny artykułów rolnych, zaobserwowano powstanie „ monopolu kolektywnego” w rolnictwie,
gdzie rozproszone gospodarstwa jednocześnie wstrzymywały się z dostawami towarów w
oczekiwaniu na podwyżki cen.
Podobnie scentralizowany był rynek usług bankowych i ubezpieczeniowych.
Gospodarowanie pieniądzem pozostawało w gestii Narodowego Banku Polskiego ( i oddziałów
terenowych ). Pieniądz emitowany był w zależności od wynikających z planu potrzeb. Kredytów
udzielano nie według kryterium rachunku ekonomicznego, lecz zgodnie z preferencjami
administracji centralnej. Często stosowano przywileje grupowe ( np. kredyty dla młodych
małżeństw ). Nie istniał rynek ubezpieczeń. Państwowy Zakład Ubezpieczeń Społecznych był
jedynym ubezpieczycielem zajmującym się ryzykami krajowymi a Towarzystwo Ubezpieczeń i
Reasekuracji „ Warta” – zagranicznymi.
Program stabilizacyjny wprowadzony na przełomie lat 1989 – 1990 oraz przywracanie
równowagi na rynku dóbr zmieniły sytuację. Rosnąca dostępność towarów coraz bardziej
ograniczała możliwość wymuszania przez sprzedawcę dodatkowych świadczeń. Proces
demonopolizacji następował również w wyniku tworzenia nowych firm, także prywatnych,
zakładanych dzięki liberalizowaniu ustawodawstwa gospodarczego. Firmy dominujące na
polskim rynku musiały ponadto coraz częściej konkurować o odbiorcę z producentami
zagranicznymi. Demonopolizacji sprzyjało znoszenie ograniczeń w prowadzeniu wymiany z
zagranicą ( m.in. od 1990 r zniesiono państwowy monopol handlu zagranicznego i zlikwidowano
rozdzielnictwo dewiz ). Stopniowo likwidowano bariery handlowe i pozahandlowe ( zwłaszcza
utrudnienia administracyjne i techniczne w rodzaju niesprawnej odprawy celnej ). Zaczęto
budować dwustopniowy system bankowy, złożony z banku centralnego i banków komercyjnych.
W lutym 1990 r nieskuteczną ustawę o zwalczaniu praktyk monopolistycznych w
gospodarce z dnia 28 stycznia 1987 r. zastąpił nowy akt prawny, na mocy którego powołano
Centralny Urząd Antymonopolowy. Ma on za zadanie m.in. popierać konkurencję,
demonopolizować gospodarkę, przeciwdziałać szkodliwym praktykom ograniczającym działanie
rynku. Urząd ma prawo nakazać podzielenie firmy na mniejsze jednostki. Może zakazać
prowadzenia praktyk monopolistycznych. Powinien kontrolować łączenia przedsiębiorstw,
będące m.in. efektem prywatyzacji gospodarki. Działalność Urzędu ogranicza praktyki
monopolistyczne tylko w pewnym zakresie. W wielu przypadkach trudno jest bowiem
udowodnić stosowanie takich praktyk.
Jednak w latach 90- tych pojawiły się nowe formy ograniczania konkurencji. Jedną z nich
jest nieformalne blokowanie dostępu do niektórych rynków ( np. w Warszawie grupy
taksówkarzy kontrolują postoje w atrakcyjnych punktach miasta i żądają wyższych niż
zwyczajowe opłat za przejazdy ). Od połowy 1991 roku podnoszono stawki celne na niektóre
towary, co ograniczało możliwość konkurowania zagranicznych producentów z polskimi
monopolistami ( problem dotyczył zwłaszcza przemysłu samochodowego, lekkiego oraz gałęzi
obsługujących rolnictwo ). W grudniu 1992 na import nałożono 6% podatek ( w 1995 roku
obniżono go do 5 % ). W kwietniu 1994 roku przywóz niektórych towarów rolnych obciążono
opłatami wyrównawczymi ( zrezygnowano z nich w lipcu 1995, podnosząc cła na objęte nimi
towary ). Ponadto państwo wróciło do niektórych metod regulacji rynku, a tym samym
wprowadziło ograniczenia wejścia. Na przykład niektóre rodzaje działalności, jak prowadzenie
banków, ponownie wymagają uzyskania zezwoleń ( koncesji ). Z obawy przed niepokojami
społecznymi, a niekiedy pod ich naciskiem, wielkim państwowym zakładom przemysłowym
przywrócono subwencje. Monopolizację utrudniają lub wręcz pogłębiają także niektóre
posunięcia prywatyzacyjne, zwłaszcza te, które prowadzą do łączenia przedsiębiorstw krajowych
lub zastępowania sieci firm filiami korporacji ponadnarodowych.
Mierzenie rynkowej siły monopolisty*
Równanie opisujące równowagę monopolu U`=Kk możemy przedstawić jak poniżej
1
Kk= U` = C ( 1 + ---- )
Ec
Równanie to możemy przekształcić do postaci:
Kk
C= ----------1+1/Ec
z którego dochodzimy do postaci
Cm – Kk
1
------------- = - -----Cm
Ec
Wzór ten, określany mianem indeksu Lernera, wykorzystuje się do mierzenia rynkowej siły
monopolisty. Mierzy on rynkową siłę przedsiębiorstwa, porównując cenę produktu z kosztem
krańcowym jego wytworzenia. Prawa strona równania pokazuje, że indeks przyjmuje wartości
nieujemne. Elastyczność cenowa popytu jest przecież ujemna (dla ujemnie nachylonych linii
popytu), a zatem -(1/E) jest dodatnie.
Gdy cena równa się kosztowi krańcowemu, tak jak to ma miejsce w przypadku firmy
doskonale konkurencyjnej, wówczas indeks Lernera równa się zeru (po prawej stronie, w
mianowniku mamy wtedy Ec - co, a zatem - ( 1/Ec) 0 .
Drugim ekstremum jest sytuacja, w której cena jest drastycznie wyższa od kosztu krańcowego.
Wtedy indeks Lernera dąży do jedności. Indeks przyjmuje zatem wartości z przedziału < 0 , 1 > .
Im wyższa jest jego wartość, tym większa jest różnica między ceną produktu a kosztem krańcowym jego wytworzenia, a co za tym idzie - większa siła rynkowa firmy. Badając związek
między nadwyżką ceny ponad kosztem krańcowym a elastycznością cenową popytu na produkt,
stwierdzimy, że nadwyżka ta jest ,tym większa ( tym większa jest też siła monopolisty ), im mniej
elastyczny jest popyt na produkt.
Mierzenie siły monopolu
Syntetycznym miernikiem siły firmy monopolistycznej są, jak wynika z porównania z firmą
konkurencyjną, rozmiary zysku monopolowego. A. Lerner zaproponował następujący miernik
siły monopolu m:
Cm(Q) – Kk(Q)
1
m = ----------- -------- = - -----Cm(Q)
Ec
gdzie: Cm - cena monopolowa, Q* - ilość monopolowa., Kk koszt krańcowy
Jest to stosunek tzw. zysku surowego, czyli zysku powiększonego o koszt stały firmy, do ceny
monopolowej. W warunkach konkurencji doskonałej miernik ten ma wartość zero ( C =Kk ),
natomiast w warunkach monopolu jego wartość zależy od cenowej elastyczności popytu. Im
wartość m. jest bliższa jedności (1), tym stopień monopolu jest większy.
Monopol a postęp techniczny
Porównanie monopolu wielozakładowego z gałęzią wolnokonkurencyjną wymaga
rozważenia możliwości korzystnego wpływu monopolizacji na postęp techniczny, który
zmniejsza koszty oraz umożliwia obniżenie cen i zwiększenie produkcji. Po pierwsze, monopole
mają zasoby finansowe większe niż w innych przedsiębiorstwach i mogą je przeznaczać na
badania naukowe (np. zyski nadzwyczajne monopoli). Po drugie, ich motywacja do prowadzenia
takich badań może być stosunkowo silna, ponieważ zyski z ulepszeń nie znikają na skutek wejść
przybyszów. (Pamiętajmy o barierach wejścia chroniących zmonopolizowany
rynek).
Przeciwnicy tego poglądu są zdania, że systemy patentowe zapewniają wystarczająco silne bodźce
także w przypadku średnich firm. Ich zdaniem, brakuje dowodów na to, że gałąź musi być
monopolem, żeby prowadzono w niej zdania zmierzające do obniżenia kosztów produkcji. Co
więcej, brak konkurencji prowadzi zwykle do wzrostu przeciętnego kosztu produkcji. Te różnice
oglądów sprawiają, że polityka antymonopolowa - najczęściej jest prowadzona metodą „od
przypadku do przypadku"..
Należy także pamiętać, że istnienie monopolu może wymagać ponoszenia dodatkowych
kosztów w stosunku do sytuacji, w której rynek był doskonale konkurencyjny. Tworzenie barier
wejścia powoduje zazwyczaj wzrost kosztów funkcjonowania firmy monopolistycznej.
Przekonanie polityków o słuszności jakiegoś posunięcia wymaga czasu i pieniędzy. Reklama
kosztuje. Takie dodatkowe nakłady nazywa się kosztami pogoni za rentą (rent-seeking tost).
Ponoszący je monopolista konfrontowany jest z linią kosztów przeciętnych i krańcowych,
położoną ponad analogicznymi krzywymi gałęzi doskonale konkurencyjnej.
Q``
Rysunek 4.8 Monopol a postęp techniczny
Monopolista może prowadzić badania, które przyczyniają się do ulepszeń technicznych i technologicznych, a w konsekwencji do obniżenia kosztów. Ich powodzenie oznacza przesunięcie
w dół krzywej kosztów krańcowych (np. z MC do MC` i wystąpienie dodatkowej korzyści
monopolisty (obszar CBDF pomniejszony o GHIJ)). Jeśli koszt tej innowacji jest mniejszy niż
kwota odpowiadająca temu polu, to część pozostała po jego odjęciu powiększa zysk
monopolisty. Dodatkowy spadek MC` (do położenia MC ") spowoduje, że monopolista
wytworzy taką samą produkcję (Q`) jak wcześniej, gdy obowiązywała krzywa MC, wyprodukowałaby gałąź doskonale konkurencyjna. Dalszy spadek kosztów krańcowych spowodowałby,
że produkcja monopolisty byłaby większa niż pierwotna produkcja gałęzi doskonale kon-
kurencyjnej. Dlatego też stwierdzenie, że monopolista wytwarza mniej i drożej niż firma
doskonale konkurencyjna, obowiązuje tylko wtedy, kiedy monopolista i gałąź doskonale
konkurencyjna mają taką samą charakterystykę krzywych kosztów.
Monopol a postęp techniczny