Handel Wewnętrzny 4/2013 - Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i
advertisement
PISMO ŚRODOWISKA BADACZY PROBLEMÓW RYNKU ukazuje się od 59 lat handel wewnêtrzny 2013 • rynek • przedsiębiorstwo nr 4 (345) • konsumpcja • marketing dwumiesięcznik Spis treści Budowanie pozycji rynkowej i zdobywanie przewagi konkurencyjnej na przykładzie Danone sp. z o.o. – Magdalena Cieślińska, Barbara Kowrygo.................................................................................... 3 Marnowanie żywności jako problem społeczny – Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło........................................................................ 14 Assessment of Food Safety by Lithuanian Consumers – Honorata Danilcenko, Elvyra Jarienė, Jurgita Kulaitiene, Maria Jeznach........................................................................................ 27 Porównanie dwóch wskaźników sytuacji społeczno-ekonomicznej i ich zastosowania w ocenie żywienia młodzieży – Anna Długosz, Lidia Wądołowska, Ewa Niedźwiedzka, Tomasz Długosz..................... 37 Poziom życia ludności a wielkość i struktura spożycia żywności w aspekcie regionalnym – Krystyna Gutkowska, Anna Murawska....... 47 Uwarunkowania akceptacji konsumenckiej pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik – Marzena Jeżewska-Zychowicz.................. 61 Czynniki warunkujące wybór słonych przekąsek przez młodych konsumentów – Małgorzata Kosicka-Gębska, Jerzy Gębski................. 71 Produkty bezglutenowe na rynku polskim – Ewa Lange............................. 83 2 Ochrona konsumentów na rynku żywności w świetle zmieniających się regulacji prawnych – Irena Ozimek....................................................... 96 Analiza rynku suplementów diety z astaksantyną w Polsce – Ewelina Pogorzelska, Jadwiga Hamułka......................................... 107 Jakość żywności i kierunki jej podwyższania w opinii konsumentów na przykładzie jogurtów – Marta Sajdakowska, Marta Szymborska....116 Popyt na żywność w Polsce w ostatnich latach – Krystyna Świetlik......... 129 Segmentacja konsumentów z uwzględnieniem skłonności do zaakceptowania innowacji w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego – Sylwia Żakowska-Biemans, Krystyna Gutkowska, Marta Sajdakowska.......................................... 141 HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):3-13 3 Magdalena Cieślińska, Barbara Kowrygo SGGW w Warszawie Budowanie pozycji rynkowej i zdobywanie przewagi konkurencyjnej na przykładzie Danone sp. z o.o. Streszczenie Cel: Celem rozważań jest przedstawienie procesu budowania pozycji rynkowej i zdobywania przewagi konkurencyjnej na przykładzie działań Danone sp. z o.o. Podejście badawcze: Materiał badawczy stanowiły wtórne i pierwotne źródła informacji. Te drugie pozyskano drogą badania ankietowego, w którym uczestniczyło 150 respondentów. Główne wyniki badań: Do czynników decydujących o przewadze konkurencyjnej Danone badani konsumenci zaliczyli: silną reklamę, obecność w różnych segmentach rynku, dobre pozycjonowanie, bogatą ofertę oraz szeroką dostępność. Implikacje praktyczne: Stwierdzono, że Danone, dążąc do wyróżnienia się na rynku, stosuje różne strategie, w tym strategię zaangażowania społecznego. Słowa kluczowe: oferta rynkowa Danone, strategie, zachowania konsumentów. Kody JEL: D19, M14, M31, O11 Wstęp Każde przedsiębiorstwo, chcąc nie tylko przetrwać we współczesnym, bardzo konkurencyjnym otoczeniu, ale także efektywnie się rozwijać, zmuszone jest dokonywać ciągłych zmian. Zalicza się do nich wdrażanie nowych systemów w organizacji, zarządzaniu i marketingu, a także stosowanie ulepszonych technologii wytwórczych oraz wprowadzanie nowych produktów bądź znacznych modyfikacji produktów już istniejących. Dzięki takim zabiegom firma może w większym stopniu sprostać coraz szybciej zmieniającym się potrzebom nabywców, a także budować nadrzędną pozycję wobec innych konkurentów. Wskazane obszary zmian są szeroko omawiane w literaturze przedmiotu (Drucker 1992; Faulkner i Bowman 1996; Pomykalski 2001; Skawińska 2002; Rejman 2004; Kociszewski i Szwacka 2008; Prahalad i Krishnan 2010), a dyskusja z praktykami jest podejmowana na łamach prestiżowych czasopism (np. „Harvard Business Review”). W pracy posłużono się przykładem Danone sp. z o.o., w działaniu której można zaobserwować ciągłe poszukiwanie i wdrażanie nowych pomysłów i koncepcji, pozwalających na zdobywanie przewagi rynkowej. Celem pracy jest przedstawienie procesu budowania pozycji rynkowej i zdobywania przewagi konkurencyjnej na rynku żywnościowym. Punktem odniesienia były działania Danone sp. z o.o., która jest wyróżniającym się uczestnikiem sektora mleczarskiego. 4 BUDOWANIE POZYCJI RYNKOWEJ I ZDOBYWANIE PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ… Podstawą pracy były wtórne i pierwotne źródła informacji. Te pierwsze, pozyskane z literatury przedmiotu, w tym stron internetowych, pozwoliły na charakterystykę omawianej firmy i stosowanych przez nią strategii. Natomiast dane pierwotne zgromadzono w trakcie badania ankietowego przeprowadzonego za pośrednictwem portalu ankietka.pl. Kwestionariusz wypełniło 150 osób, w tym 63% kobiet i 37% mężczyzn. Przeważały osoby: w wieku do 40 lat (73% respondentów), posiadające wykształcenie wyższe (74%), czynne zawodowo (ponad 67%), nieposiadające dzieci (50%) oraz mające jedno, bądź dwoje dzieci (40%), mieszkające w mieście powyżej 500 tys. mieszkańców (ponad 45%), uzyskujące dochód miesięczny netto/osobę w wysokości 1100 zł - 1600 zł (25%) oraz poniżej 1100 zł (22%). Prawie połowa respondentów oceniła swoją sytuację materialną jako dobrą, 42% jako ani dobrą, ani złą, tylko 5% uznało ją za bardzo dobrą, a 4% za złą lub bardzo złą. Badanie zostało przeprowadzone na przełomie lutego/marca 2012 roku. Kwestionariusz obejmował pytania dotyczące zachowań konsumentów na rynku produktów mleczarskich, zwyczajów związanych z konsumpcją jogurtów, ze szczególnym uwzględnieniem oferty jogurtów i produktów probiotycznych marki Danone. Wyniki badań poddano analizie wykorzystując program Microsoft Excel. Wyniki badania Początki firmy Danone sięgają 1919 roku i wiążą się z produkcją mlecznych napojów fermentowanych przy współpracy z Instytutem Pasteura z Paryża. W Polsce produkty tej marki pojawiły się w 1990 roku. Na początku były importowane, ale już w 1992 roku podjęto produkcję w Zakładzie Mleczarskim Wola w Warszawie. Trzy lata później produkcję ulokowano również na Śląsku w Bieruniu. W 2000 roku firma Danone podjęła działania na rynku wód mineralnych tworząc spółkę „Woda Polska” i firmując takie marki, jak: Żywiec Zdrój, Primavera i Vitalinea. Firma w Polsce działa jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i jest częścią Grupy Danone. Obecnie Danone posiada w kraju 6 zakładów produkcyjnych ulokowanych (poza Bieruniem) w Cięcinie, Jeleśni, Krotoszynie, Mirosławcu i Opolu. Uzyskuje przychody ze sprzedaży przekraczające 1,5 mld zł, co daje 40% w ujęciu wartościowym udział w rynku (http://www.danone.pl). Pierwszymi produktami Danone na polskim rynku były śmietana i kefir, kolejne produkty to serki homogenizowane oraz serki Petit Danone. Aktualnie portfolio firmy jest znacznie większe, tworzą go produkty dla dzieci, osób starszych, a także produkty prozdrowotne. Cały asortyment powstaje wyłącznie z polskiego mleka. Jako lider firma ukształtowała nowe trendy w branży. Na początku lat 90. przyczyniła się do wzrostu jakości mleka produkowanego w Polsce przez narzucenie rygorystycznych norm higienicznych. Już w roku 1998 w zakładach produkcyjnych Danone wdrożony został system HACCP. W 2000 roku, wraz z Polskim Towarzystwem Oświaty Zdrowotnej, rozpoczęła program „Lubię zimno”, którego zadaniem było propagowanie właściwych zachowań uczestników łańcucha chłodniczego prowadzące do utrzymania świeżości i wysokiej jako- MAGDALENA CIEŚLIŃSKA, BARBARA KOWRYGO 5 ści produktów mlecznych, począwszy od produkcji do spożycia. Fabryki Danone posiadają certyfikaty ISO 9001, ISO 14001, PN-N 18001 (http://www.danone.pl). Budując pozycję rynkową Danone stosuje różne strategie. Ważnym kierunkiem są innowacje produktowe, ponieważ w dużym stopniu wyznaczają tempo i poziom wzrostu sprzedaży oraz udział w rynku, a tym samym pozycję konkurencyjną. Siłą napędową rozwoju tych produktów są przede wszystkim zmieniające się preferencje i potrzeby konsumentów (Kowalczuk 2011). Szczególne miejsce w ofercie firmy zajmują produkty prozdrowotne, do których należy Actimel, Activia i Danacol. Actimel został wprowadzony na rynek w 2001 roku jako pierwszy mleczny probiotyczny napój. Produkt ten zawiera szczep bakterii L.casei Defensis mających korzystny wpływ na zdrowie. Kolejnym produktem w tej grupie jest Activia, dostępna na rynku od 2002 roku, która zawiera, oprócz tradycyjnych szczepów bakterii, wyselekcjonowany szczep – ActiRegularis – Bifidobacterium animalis, wspomagający komfort trawienny (http://www.activia.pl). Trzeci z produktów, Danacol, dystrybuowany od 2007 roku to niskotłuszczowy produkt kontrolujący poziom cholesterolu, zawierający naturalne fitosterole blokujące absorpcję złego cholesterolu i zabezpieczające przed ryzykiem chorób układu krążenia (http://www.danacol.pl). Do innych, często stosowanych strategii należy strategia rozciągania linii marki, polegająca na oferowaniu nowych wariantów smakowych, bądź nowych opakowań. Przykładowo jogurty Fantasia, które początkowo były dostępne w tradycyjnych smakach: wiśniowym, truskawkowym, jagodowym, malinowym, brzoskwiniowym, w późniejszym okresie zostały wzbogacone o nowe linie smakowe: Fantasia Ale Owoc i Fantasia Inspiracja. W asortymencie Actimela, oprócz klasycznego smaku, można obecnie znaleźć np. smak truskawkowy i wieloowocowy. Podobnie, do początkowych smaków jogurtów Danone: Gratka, Pyszny i Aksamitny dodano smak; morelowy, wiśniowy, gruszkowy, jagodowy. Jogurt Activia, który w momencie wprowadzenia był oferowany tylko w dwóch wariantach smakowych – truskawkowym i brzoskwiniowym-muesli, obecnie dostępny jest także o smakach: suszonej śliwki, jabłka-muesli, moreli,wiśni i suszonej figii. Ważnym obszarem działań Danone jest różnicowanie opakowań. Niektóre z jogurtów, występujące początkowo w formie małych lub większych opakowań, są rozlewane do nowych opakowań. Przykładem jest „Dzbanek rodzinny”, który ma wielkość 540 g. Poza rozszerzeniem opakowań pojedynczych, w asortymencie produktów występują tzw. multipaki. Przykładami takich produktów są: Jogurt Danone Activia w dwu- i czteropakach, Fantasia i AleOwoc w trójpakach, Gratka w czteropakach, czy też Danonki, początkowo w czteropakach (4 x 50 g), w późniejszym okresie w wersji mega o większej wadze opakowania jednostkowego (4 x 80 g). Danone stosuje także strategię penetracji rynku, która polega na podejmowaniu działań mających na celu zwiększenie sprzedaży produktów przedsiębiorstwa na dotychczasowym rynku lub zdobycie nowych klientów. Podejmowane są takie działania, jak: doskonalenie produktu, poprawa jego jakości czy też obniżenie ceny. 6 BUDOWANIE POZYCJI RYNKOWEJ I ZDOBYWANIE PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ… Przykładem doskonalenia produktu jest opracowanie na bazie Actimela kolejnych wyrobów probiotycznych, jak: Actimel Power Witamina C z dodatkiem witaminy C pochodzącej z owocu aceroli oraz Actimel Power Magnez wzbogaconego w komponenty, które sprzyjają wchłanianiu i przyswajaniu magnezu (http://www.actimel.pl, http://www.acerolainfo.com). Inne działania Danone w tym zakresie to rozszerzenie postaci produktu od klasycznego jogurtu do wersji do picia. Przykładem może być Activia, Danonki oraz jogurt Gratka. Budując pozycję rynkową, Danone stosuje również programy oparte na strategii zaangażowania społecznego. Odpowiedzialność społeczna przejawia się w działalności charytatywnej, dbałości o pracowników, a także trosce o jakość produktów i środowisko. Działania z tego zakresu wzmacniają najważniejsze atrybuty marki Danone, którymi w opinii firmy są: bliskość, zaufanie, bezpieczeństwo i zdrowie. Na uwagę zasługują działania podjęte na rzecz dzieci. W 2003 roku firma stworzyła program „Podziel się posiłkiem” – program walki z niedożywianiem dzieci. Ważnym filarem strategii walki z niedożywieniem dzieci jest stworzenie wysokowartościowego produktu dla tej grupy, tzw. Mlecznego Startu, którego niska cena umożliwia jego zakup nawet najuboższym konsumentom. Od wprowadzenia na rynek w 2006 r. sprzedano łącznie 57 mln jego porcji, w tym 27 mln w 2011 r. (http://www.klubcsr.pl). Inne działania świadczące o zaangażowaniu społecznym to przekazywanie potrzebującym produktów Danone przez banki żywności (Raport... 2010). Mimo że Danone nie ma finansowych korzyści z zasygnalizowanych przedsięwzięć, zyskuje coś bardzo ważnego z punktu widzenia strategicznego – umacnia rozpoznawalność i popularność swoich marek, buduje pozytywną opinię w społeczeństwie oraz polepsza stosunki ze swoimi interesariuszami. Przeprowadzone badania dotyczące zachowań konsumentów na rynku produktów mleczarskich pozwoliły na stwierdzenie, że w koszyku z zakupami znajdują się zazwyczaj takie produkty mleczarskie, jak: jogurty, kefiry, serki homogenizowane, desery mleczne oraz produkty mleczne dla dzieci. Szczególne miejsce zajmują jogurty, które zawsze, bardzo często i często są nabywane przez ponad 72% ankietowanych. Na decyzje dotyczące zakupu produktów mleczarskich bardzo ważny wpływ mają: termin ważności (59%), jakość produktu (57%) oraz cechy sensoryczne (53%). Ważna jest także marka (41% odpowiedzi), cena (46%) oraz przyzwyczajenie (47%). Dla blisko 40% respondentów średnio ważne okazały się wygląd i wielkość opakowania. Ponad 19% odpowiedzi wskazywało, że nieważna jest promocja produktu, a 23% osób oceniło tak nowość na rynku. Wszyscy ankietowani zadeklarowali, że spożywają jogurty. Ponad 54% respondentów konsumuje je 2-3 razy w tygodniu, blisko 21% codziennie, 10% raz w tygodniu, natomiast prawie 15% kilka razy w miesiącu. Większość respondentów (71%) preferuje jogurty smakowe (głównie o smaku truskawkowym i wiśniowym), które w nieco większym stopniu wybierają kobiety, natomiast naturalne są bardziej preferowane przez mężczyzn. Ponad 77% ankietowanych spożywa jogurty w formie tradycyjnej. Produkty te w pierwszej kolejności są konsumowane podczas drugiego śniadania lub między posiłkami. MAGDALENA CIEŚLIŃSKA, BARBARA KOWRYGO 7 Badając preferencje dotyczące marek jogurtów stwierdzono, iż blisko 45% badanych zawsze i bardzo często wybiera markę Danone. Na drugiej pozycji znalazła się Bakoma, wybierana przez 29% respondentów, następnie Zott (20%) i Krasnystaw (17%) – por. wykres 1. Wykres 1 Producenci jogurtów wybierani przez ankietowanych ( %) 1LJG\ &]DVDPL %DUG]RF]ĊVWR &]ĊVWR =DZV]H Źródło: badania własne. Ponad 1/3 respondentów zadeklarowała fakt rezygnacji ze spożywania ulubionego jogurtu. Jako główne powody zmiany w asortymencie konsumowanych jogurtów wymieniono znudzenie smakiem (35% odpowiedzi), obniżenie jakości (18%) oraz wzrost ceny (13%). Około 9% ankietowanych zmieniło rodzaj jogurtu wskutek pojawienia się innowacji w tym asortymencie produktów, a 1,5% kierowało się opinią i namową znajomych. Jak wynika z deklaracji respondentów, na rynku jogurtów brakuje produktów bez cukru, zagęszczaczy, sztucznych barwników, o niskiej zawartości tłuszczu i z dużymi kawałkami owoców. Padały również takie odpowiedzi, jak: „brak oryginalnych, ciekawych smaków”, „niewygodne otwieranie opakowania”, „brak dołączonej łyżeczki”. Niektórzy badani chętnie spróbowaliby słonych wersji jogurtów czy też produktów zawierających składniki energetyzujące. Blisko 60% ankietowanych stwierdziło, że poszukuje nowości z asortymentu jogurtów. Zauważono, że ankietowani z miast pow. 500 tys. mieszkańców w równym stopniu poszukują nowości, jak i tego nie robią. Niewielkie różnice w tym zakresie wystąpiły w przypadku mieszkańców miast do 20 tys. mieszkańców, w których blisko 5% więcej poszukuje nowości oraz mieszkańców wsi, w których prawie 8% więcej ankietowanych nie rozgląda się za innowacjami z asortymentu jogurtów. 8 BUDOWANIE POZYCJI RYNKOWEJ I ZDOBYWANIE PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ… Respondenci poproszeni zostali również o wskazanie trzech najważniejszych powodów zakupu nowości z gamy jogurtów. Należały do nich: ciekawość nowych smaków (72% odpowiedzi), atrakcyjna cena (36%) oraz zapewnienie o prozdrowotnym oddziaływaniu produktu (32%). Ważna okazała się także wartość odżywcza produktu (30%). W nieco mniejszym stopniu na decyzje zakupowe dotyczące nowości wpływ miały: informacje zdrowotne umieszczone na opakowaniu, rekomendacje znajomych, reklama i nowa forma jogurtu. Czynniki te zostały wymienione przez 20-24% badanych. Mniej ważne, bo wskazane tylko przez ponad 17% ankietowanych, okazały się przekonanie o innowacyjności wybieranego produktu oraz nowa forma opakowania. Badanie wykazało, że blisko 71% respondentów o nowościach dowiaduje się najczęściej w trakcie robienia zakupów oraz z reklamy radiowo-telewizyjnej (prawie 57% odpowiedzi). Na dalszych miejscach znalazły się rekomendacje znajomych (blisko 29%) oraz gazetka reklamowa sklepu (20%). Najmniej osób (9%) wymieniło Internet jako źródło tej informacji. Na tle ogólnej charakterystyki zachowań rynkowych i zwyczajów żywieniowych dotyczących jogurtów warto podkreślić, iż ponad 95% respondentów zadeklarowało spożywanie produktów marki Danone. Z oferty asortymentowej Jogurt Danone wybierany jest „zawsze” i „często” przez 46% respondentów, Fantasia, Jogurt naturalny oraz Pitny przez 1/3 badanych, Gratkę wybiera blisko 21% respondentów, Ale Owoc zaś tylko 14%. Ponad 67% respondentów odpowiedziało, że wcale nie kupuje jogurtu Ale Owoc, a niewiele mniej, bo 53%, Gratki (por. wykres 2). Tylko 24% respondentów kupuje jogurty marki Danone w wersji light. Częściej czynią to kobiety (31% odpowiedzi) niż mężczyźni (12,5%). Można wnioskować, że produkty te generalnie cieszą się mniejszą popularnością, a większa ich aprobata w grupie kobiet może wynikać z dbałości o szczupłą sylwetkę. Jeżeli chodzi o produkty prozdrowotne, to wskaźnik zakupów tych produktów nie był wysoki. Niecałe 5% osób zawsze kupuje Activię, 30% wybiera ją często, 29% – rzadko a 37% nie kupuje jej wcale. Actimel wybierany jest często przez 20% konsumentów, ale 43% nie kupuje tego produktu wcale. Najmniejszym powodzeniem cieszy się Danacol – 87% ankietowanych nie spożywa go wcale (por. wykres 3), co może mieć związek z tym, że respondenci byli w większości w wieku do 40 lat. Niewiele osób zauważyło ostatnie nowości Danone, takie jak Actimel Power Witamina C i Actimel Power Magnez, a jeszcze mniejszy procent je zakupił. Pierwszą nowość zauważyło ponad 21% respondentów, natomiast zaledwie 4% kupiło ten produkt. Podobne wyniki uzyskano w przypadku drugiej nowości, którą zaobserwowało niewiele ponad 15% ankietowanych, a kupiło blisko 7%. Respondentów poproszono o wyrażenie opinii dotyczącej jogurtów i produktów probiotycznych marki Danone, przy użyciu skali siedmiopunktowej, gdzie oceny krańcowe (1,7) oznaczały odpowiednio najwyższą i najniższą ocenę, przy czym wartością neutralną był punkt centralny tej skali, tj. wartość 4. Najwyżej oceniono dostępność produktów w placówkach handlowych (ocena 1). Na drugim miejscu w tej skali, po stronie wartości pozytywnych, znalazły się wysoka jakość i smakowitość, wygodne opakowanie oraz wygodny sposób zamykania, a także właściwa konsystencja jogurtu. Ankietowani na tym samym poziomie ocenili również urozmaicony asortyment, innowacyjność oraz wystarczające informacje na opakowaniach produktów. W dalszej kolejności, wśród pozytywnych cech wskaza- MAGDALENA CIEŚLIŃSKA, BARBARA KOWRYGO Wykres 2 Jogurty marki Danone najczęściej kupowane przez respondentów ( %) :FDOH 5]DGNR &]ĊVWR =DZV]H $OH2ZRF )DQWDVLD *UDWND -RJXUW'DQRQH -RJXUW QDWXUDOQ\ 3LWQ\ Źródło: jak w wykresie 1. Wykres 3 Opinie respondentów dotyczące spożycia produktów prozdrowotnych Danone ( %) $FWLPHO $FWLYLD 'DQDFRO :FDOH Źródło: jak w wykresie 1. 5]DGNR &]ĊVWR =DZV]H 9 10 BUDOWANIE POZYCJI RYNKOWEJ I ZDOBYWANIE PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ… Wykres 4 Analiza profilowa oferty jogurtów marki Danone :DUWRĞü QHXWUDOQD Źródło: jak w wykresie 1. no na znaczne oddziaływanie prozdrowotne (ocena 3). Na wykresie 4 przedstawiono rozkład opinii respondentów dotyczących wszystkich uwzględnionych kryteriow, które połączone wskazały na wysoką ocenę oferty rynkowej Danone. Blisko 60% ankietowanych uznało markę Danone za bardziej konkurencyjną niż inne firmy. Dla poparcia tego stanowiska respondenci (w pytaniu otwartym) wymienili także czynniki przewagi konkurencyjnej, jak: reklama przy wykorzystaniu znanych osób, obecność produktów marki w różnych segmentach rynku (np. typowe jogurty, jogurty dla kobiet, dla dzieci), dobre pozycjonowanie produktów na półce sklepowej, bogata oferta, a także szeroka dostępność. MAGDALENA CIEŚLIŃSKA, BARBARA KOWRYGO 11 Podsumowanie Zasygnalizowane działania firmy Danone na rzecz budowania pozycji rynkowej są stosowane przez innych producentów żywności. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez brytyjską agencję IGD, większość firm spożywczych istotną rolę przypisuje innowacyjności. Jednak około 64% badanych firm w najbliższym okresie nie planuje wprowadzania na rynek nowych produktów, lecz tylko produkty już oferowane, ale „zreformowane”, dzięki lepszemu dostosowaniu gramatury opakowań do zmieniających się potrzeb konsumentów i handlu oraz dostosowaniu produktów do potrzeb określonych grup konsumentów i rodzajów sklepów (Strategia… 2011, s. 49). Na takie postawy producentów żywności z pewnością ma wpływ kryzys finansowy nękający światową i w coraz większym stopniu polską gospodarkę, powodujący ostrożność w podejmowaniu strategicznych decyzji. W dobie kryzysu firmy spożywcze, zwłaszcza największe koncerny, wykorzystują różne strategie, jak przejęcia i fuzje, inwestycje na rozkwitających rynkach, ale także działania restrukturyzacyjne skierowane na wzmocnienie pozycji swoich flagowych marek. Mając na uwadze te działania warto w tym miejscu odwołać się do wypowiedzi uczestników V Forum Rynku Spożywczego i Handlu, a w szczególności panelu pt. Przemysł Spożywczy, Rolnictwo, Handel – sektory, które uratują polską gospodarkę?, wskazujących, że jakość produktu obroni się sama (http://www.portalspozywczy.pl). W tym kontekście za czynnik sukcesu rynkowego firm z sektora spożywczego, a także innych można uznać wyróżniającą się jakość oferowanych produktów. Na podstawie zgromadzonych danych można sformułować cztery końcowe wnioski: 1. Firma Danone, budując swoją pozycję rynkową i konkurencyjną, stosuje różne strategie, w tym, co warte podkreślenia, strategie zaangażowania społecznego. 2. Zwraca uwagę fakt, że blisko 60% ankietowanych uznało markę Danone za bardziej konkurencyjną niż inne firmy. Do czynników decydujących o przewadze konkurencyjnej zaliczono silną reklamę, obecność w różnych segmentach rynku, a także dobre pozycjonowanie produktów na półce sklepowej, bogatą ofertą oraz szeroką dostępność. 3. Wobec częstych zakupów tradycyjnej oferty asortymentowej produktów Danone oraz zdecydowanie rzadszych z grupy prozdrowotnych, niezbędne jest wykorzystanie różnorodnych instrumentów marketingowych, w tym niekonwencjonalnych do popularyzacji tego asortymentu i zwiększenia skali zakupów, a następnie spożycia. 4. Ważną kwestią w budowaniu oferty asortymentowej i wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej na rynku jest uwzględnienie tzw. głosu konsumenta. Badania dowiodły, że mimo różnorodności produktowej w sektorze jogurtów i produktów probiotycznych jest miejsce na nowe propozycje. Bibliografia Drucker P.F. (1992), Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa. Faulkner D., Bowman C. (1996), Strategie konkurencji, Gebethner i S-ka, Warszawa. 12 BUDOWANIE POZYCJI RYNKOWEJ I ZDOBYWANIE PRZEWAGI KONKURENCYJNEJ… Kociszewski M., Szwacka J. (2008), Innowacyjność stymulatorem rozwoju przedsiębiorstw przemysłu spożywczego,(w:) Adamowicz M. (red.), Innowacje i innowacyjność w sektorze agrobiznesu,. SGGW, Warszawa. Kowalczuk I. (2011), Innowacyjna żywność w opinii konsumentów i producentów, SGGW, Warszawa. Pomykalski A. (2001), Zarządzanie innowacjami. Globalizacja, konkurencja, technologia informacyjna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Prahalad C.K., Krishnan M.S. (2010), Nowa era innowacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rejman K. (2004), Innowacje produktowe w rozwoju przedsiębiorstw sektora spożywczego, (w:) Kowrygo B. (red.), Nowoczesne zarządzanie i marketing w rozwoju przedsiębiorstw sektora spożywczego, SGGW, Warszawa. Raport o Odpowiedzialności Społecznej i Środowiskowej 2006-2009 (2010), Danone, Warszawa. Skawińska E. (2002), Konkurencyjność przedsiębiorstw- nowe podejście, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań. Strategie koncernów spożywczych w dobie kryzysu (2011), „Przemysł Spożywczy”, nr 65. http://acerolainfo.com [dostęp: 02.05.2012] http://www.actimel.pl [dostęp: 17.02.2012] http://www.activia.pl [dostęp: 02.05.2012] http://www.danacol.pl [dostęp: 18.02.2012] http://www.danone.pl [dostęp: 17.02.2012] http://www.klubcsr.pl [dostęp: 14.02.2013] http://www.portalspozywczy.pl [dostęp: 20.05.2013] Building Market Position and Achieving Competitive Advantage – Based on Danone Ltd. Experience Summary Purpose of the article: An aim of this paper is to present the creation of market position and gaining the competitive advantage on Danone Ltd. experience. Research approach: The paper uses secondary and primary sources of information. The latter was collected through a questionnaire-based survey of 150 respondents. Key findings: In the respondents’ opinion, the factors determining the Danone’s competitive advantage are: strong advertising, presence in different market segments, good positioning, rich offer and wide accessibility. Practical implications: It is stated that Danone, in order to be noticed in the market, uses different strategies, including the community engagement strategy. Key words: Danone’s market offer, strategies, consumer behaviour. JEL codes: D19, M14, M31, O11 MAGDALENA CIEŚLIŃSKA, BARBARA KOWRYGO Формирование рыночной позиции и завоевание конкурентного преимущества на примере Данона, ООО Резюме Цель: Цель рассуждений – представить процесс формирования рыночной позиции и завоевания конкурентного преимущества на примере действий ООО Данон. Исследовательский подход: Исследовательский материал представляли вторичные и первичные источники инйормации. Вторые были получены путем анкетного опроса, в котором приняли участие 150 респондентов. Основные результаты исследований: К числу факторов, решающих вопрос конкурентного преимущества Данона, обследуемые потребители отнесли сильную рекламу, присутствие в разных сегментах рынка, эффективное позиционирование, богатое предложение и широкую доступность. Практические импликации: Установлено, что Данон, стремясь отличиться на рынке, применяет разные стратегии, в том числе стратегию вовлечения сообщества. Ключевые слова: рыночное предложение Данона, стратегии, поведение потребителей. Коды JEL: D19, M14, M31, O11 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: mgr inż. Magdalena Cieślińska prof. dr hab. Barbara Kowrygo Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW, WNoŻCziK ul. Nowoursynowska 159 C 02-776 Warszawa tel.: 22 5937140, fax: 22 5937148 e-mail: [email protected] 13 14 HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):14-26 Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło SGH w Warszawie Marnowanie żywności jako problem społeczny Streszczenie Celem rozważań jest przedstawienie problemu marnowania żywności ze szczególnym uwzględnieniem aspektu społecznego. Każdego dnia marnuje się znaczną ilość żywności, która jest traktowana jako odpady, a idealnie nadaje się do spożycia. Marnotrawienie żywności stanowi problem środowiskowy i etyczny, ale także gospodarczy i społeczny. UE postawiła sobie za cel opracowanie konkretnych działań ukierunkowanych na ograniczenie o połowę zjawiska marnotrawienia żywności do 2025 r., a jednocześnie na zapobieganie produkcji odpadów żywnościowych. Coraz częściej zwraca się uwagę na marnowanie żywności, jako skutek nieodpowiedzialnego zachowania się konsumentów. W artykule wykorzystano metodę desk research. Jak wynika z badań Banku Żywności w Polsce, do marnotrawienia żywności przyznaje się 30% Polaków. Autorki, poza przedstawieniem skali zjawiska i jego postrzegania przez UE, podzieliły się także własnymi refleksjami. Słowa kluczowe: żywność, konsumpcja, marnowanie, koszt społeczny, etyka. Kody JEL: D12, D19, D61, O11 Wstęp Badania zwykle koncentrują się na poziomie i strukturze spożycia żywności, obszarze niezaspokojonych potrzeb czy miejscu żywności w hierarchii potrzeb, bowiem nie jest już ona odnoszona tylko do potrzeb fizjologicznych, ale obecnie może pełnić określone role na każdym poziomie piramidy Maslova. Coraz częściej zwraca się uwagę na marnowanie żywności i konsumpcję zrównoważoną. Wyrzucanie (marnowanie) żywności ma negatywne skutki społeczne, ekonomiczne i ekologiczne. Aby produkt spożywczy mógł trafić do obrotu musi zostać wyprodukowany, zwykle wymaga opakowania, transportu, energii itp., co pociąga za sobą nie tylko konsekwencje ekonomiczne, ale także określone skutki dla środowiska naturalnego. Z kolei na zakup tych dóbr gospodarstwa domowe muszą wydatkować środki finansowe, a następnie czas i siły na przyniesienie, przygotowanie posiłku, które są trudno mierzalne. Problem marnowania żywności zaczyna nabierać globalnego charakteru. Według danych FAO z 2011 r., na świecie, co roku wyrzuca się 1,3 mld ton jedzenia. Stanowi to ponad 30% produkowanej żywności nadającej się do spożycia. W Europie, według Komisji Europejskiej, marnuje się 89 mln ton żywności. W typowym europejskim gospodarstwie domowym wyrzuca się 20-30% kupionego jedzenia, z którego 2/3 nadawałoby się jeszcze do spożycia. Brytyjczycy marnują ponad 20% kupowanego jedzenia, natomiast Amerykanie nawet 25-40% żywności. ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO 15 Spożycie żywności w Polsce w latach 2000-2012 Żywność zajmuje szczególne miejsce w wydatkach gospodarstw domowych z racji charakteru zaspokajanych potrzeb. Przeciętne polskie gospodarstwo nie realizuje „żywnościowego modelu konsumpcji”, co oznacza, że żywność nie stanowi dominującej pozycji w ich wydatkach miesięcznych, aczkolwiek jest ona znacząca. Według danych GUS, w 2012 r. udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w polskich gospodarstwach domowych ogółem w strukturze wydatków ogółem stanowił 25,1% (podobnie jak w 2011 r.) (Sytuacja gospodarstw domowych... 2013). Od 2000 r. obserwuje się zmianę modelu spożycia wybranych produktów żywnościowych. W 2012 r. najbardziej spadło spożycie kaszy, ryżu i płatków (o 5,1%), ryb (o 4,7%), warzyw (o 3,9%), w tym ziemniaków (o 8,0%), tłuszczów zwierzęcych (o 2,6%), w tym masła (o 3,8%). Spadło również spożycie mięsa surowego (o 2,6%), w tym wieprzowego (o 5,2%), przy jednoczesnym wzroście spożycia mięsa drobiowego (o 0,7%) i wędlin wysokogatunkowych (o 1,5%). Najbardziej wzrosło spożycie owoców (o 3,6%), w tym jabłek (o 13,6%). W 2012 r. mieszkańcy miast, w porównaniu z gospodarstwami wiejskimi, spożywali przeciętnie miesięcznie w przeliczeniu na 1 osobę więcej napojów bezalkoholowych (9,2 l w miastach i 7,0 l na wsi), w tym wód mineralnych lub źródlanych (4,7 l w miastach i 3,1 l na wsi), ryb (0,4 kg w miastach i 0,3 kg na wsi), natomiast mniej mleka (3,1 l w miastach i 3,9 l na wsi) oraz jaj (11,8 szt. w miastach i 13,4 szt. na wsi). Z uwagi za fakt, iż dane za 2012 r. opublikowane przez GUS są jeszcze niepełne, dalsza analiza dotyczy lat 2000-2011. Przeciętne miesięczne spożycie ilościowe wybranych artykułów żywnościowych na 1 osobę w gospodarstwie domowym w latach 2000-2011 przedstawiono w tabeli 1. W latach 2000-2011 gospodarstwa domowe ograniczyły spożycie pieczywa i produktów zbożowych o 26,9%, w tym samego pieczywa o 32,5%. W 2011 r. przeciętna konsumpcja miesięcznie wynosiła odpowiednio 6,70 kg/osobę i 4,46 kg/osobę. Spadek spożycia pieczywa i produktów zbożowych odnotowano także wśród mieszkańców miast – pieczywa i produktów zbożowych o 25,9%, w tym samego pieczywa o 32,5%. Na wsi tendencja zmian miała podobny charakter (Sytuacja gospodarstw domowych... 2013). Spadek spożycia pieczywa i produktów zbożowych może wskazywać na wzrost poziomu życia Polaków. Spadek spożycia dotyczył także innych produktów. W 2011 r. najbardziej zmalało spożycie cukru (o 9,2%), mięsa wołowego (o 9,1%), tłuszczów zwierzęcych (o 7,1%), w tym masła (o 3,7%). Polacy spożywają również mniej mąki (o 6,8%), napojów mlecznych (o 6,7%), kaszy, ryżu i płatków (o 4,9%), pieczywa (o 4,5%), ryb (o 4,4%), owoców (o 4,1%), co jest wynikiem spadku spożycia jabłek (o 12,0%) i owoców jagodowych (o 7,1%). Podobną tendencję odnotowano w przypadku spożycia mleka, śmietany i śmietanki (o 2,6%) oraz ziemniaków i jaj (o 2,1%). 15,08 1,58 4,07 5,11 0,56 0,84 14,79 1,59 4,08 12,85 7,45 2,13 0,28 2,01 0,43 5,39 0,56 0,83 Jaja (w szt.) 14,62 Oleje i produkty tłuszczowe (w kg) 1,56 Owoce (w kg) 4,10 3,27 7,82 2,16 0,27 1,89 1,11 Mleko (w l) Jogurty i napoje mleczne (w kg) Sery (w kg) Warzywa (w kg) w tym ziemniaki (w kg) Cukier, dżem, miód, czekolada i wyroby cukiernicze (w kg) Używki (kawa, herbata, kakao i inne) (w kg) Napoje bezalkoholowe (w l) W tym wody mineralne (w l) 1,56 0,28 2,43 2,08 7,51 13,02 0,58 0,94 4,89 0,40 1,97 0,29 2,94 2,10 7,12 12,67 1,61 3,99 15,16 0,62 0,89 4,89 0,41 5,59 8,82 6,17 2003 1,89 0,29 2,83 2,03 6,91 12,33 1,57 3,91 14,89 0,61 0,87 4,60 0,41 5,43 8,68 6,08 2004 2,13 0,29 5,25 1,95 6,68 12,42 1,53 3,72 15,16 0,59 0,87 4,43 0,42 5,48 8,44 5,90 2005 0,64 0,89 4,12 0,42 5,40 8,05 5,57 2006 2,62 0,28 6,11 1,94 5,72 11,06 1,46 3,55 14,02 Lata 2,74 0,28 6,42 1,86 5,60 10,77 1,42 3,40 13,49 0,69 0,88 3,84 0,45 5,39 7,70 5,29 2007 2,90 0,28 6,79 1,86 5,27 10,51 1,39 3,59 13,05 0,70 0,88 3,64 0,47 5,60 7,42 5,06 2008 Źródło: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-2011. Zróżnicowanie miasto-wieś (2013). 1,22 0,42 5,41 Ryby (w kg) 5,38 5,47 8,92 6,33 2002 Mięso (w kg) 9,12 6,55 2001 9,16 6,81 2000 Pieczywo i produkty zbożowe (w kg) w tym pieczywo (w kg) Wyszczególnienie 3,35 0,28 7,26 1,83 5,07 10,28 1,37 3,77 13,00 0,74 0,92 3,51 0,46 5,55 7,17 4,85 2009 3,85 0,28 7,92 1,76 4,83 9,95 1,35 3,43 12,81 0,84 0,95 3,51 0,45 5,57 7,01 4,67 2010 3,98 0,26 8,10 1,65 4,73 9,88 1,31 3,29 12,54 0,82 0,94 3,42 0,43 5,48 6,70 4,46 2011 Tabela 1 Przeciętne miesięczne spożycie ilościowe wybranych artykułów żywnościowych na 1 osobę w gospodarstwie domowym 16 MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY 17 ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO Należy zauważyć, że wzrost spożycia odnotowano w grupie niektórych warzyw i owoców: pomidorów (o 15,8%), bananów (o 4,9%) i owoców cytrusowych (o 1,6%), co może dowodzić zmiany stylu żywienia. W okresie 2000-2011 prawie nie zmieniła się konsumpcja mięsa (w 2000 r. na 1 osobę w mieście przypadało 5,22 kg, w 2011 r. 5,27 kg, natomiast na wsi odpowiednio: 5,84 kg i 5,81 kg) oraz ryb (odpowiednio: 0,45 kg i 0,45 kg; 0,40 kg i 0,39 kg) – por. wykres 1. Na niskim poziomie pozostaje konsumpcja ryb, zarówno w mieście, jak i na wsi. Wykres 1 Spożycie wybranych artykułów żywnościowych na 1 osobę w gospodarstwach domowych w miastach i na wsi w latach 2000 i 2011 (w kg) PLDVWD ZLHĞ 3LHF]\ZRLSURGXNW\ ]ERĪRZH PLDVWD ZLHĞ 3LHF]\ZR PLDVWD ZLHĞ 0LĊVR PLDVWD ZLHĞ 5\E\ Źródło: Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-2011. Zróżnicowanie miasto-wieś (2013). Porównując lata 2000 i 2011 warto zauważyć, że w Polsce o 36,5% spadło spożycie mleka, przy czym znacznie wyraźniej na wsi – o 41,9%, w miastach o 30,8%. W tym samym czasie Polacy chętniej spożywali jogurty i napoje mleczne, co wskazuje na zmianę nawyków żywieniowych, na co niewątpliwie wpłynął marketing. Spożycie jogurtów i napojów mlecznych wzrosło o 46,4%, w miastach o 33,8%, ale na wsi aż o 90,6%, co nie oznacza, że spożycie tych produktów jest na wysokim poziomie (0,95 kg w miastach i 0,61 kg na wsi). Omawiając spożycie produktów nabiałowych należy zauważyć, że wzrosło także spożycie serów (o 13,3%), przy czym znacznie wyższy wzrost zanotowano w miastach (o 18,2%) niż na wsi (o 5,3%) – różnica wynosi 12,9 p.p. 18 MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY Zdecydowaną różnicę w konsumpcji artykułów żywnościowych odnotowano w odniesieniu do ziemniaków. W ciągu 11 lat ich spożycie na 1 osobę w przeciętnym gospodarstwie domowym spadło o 2/5, przy czym w miastach o 41,5%, a na wsi o 36,0%. Jest to bardzo wyraźna zmiana w stylu żywienia Polaków. Ziemniaki to kolejny produkt, obok pieczywa, który jest wyznacznikiem poziomu życia. Im mniejsza jest konsumpcja tych produktów, tym wyższa jest zamożność społeczeństwa. Woda jest jednym z najważniejszych składników środowiska, w którym żyjemy i podstawowym, obok powietrza, elementem potrzebnym do życia. Jej zawartość w organizmie wynosi od 70% do 90%. Dzienne zapotrzebowanie człowieka wynosi średnio 2,5 litra wody, co oznacza, że bez wody człowiek nie może funkcjonować. Ogromne znaczenie ma jakość spożywanej wody. Jednym z trendów obserwowanych w konsumpcji jest wzrost spożycia wód mineralnych i źródłowych jako przejaw świadomego postępowania człowieka (Dąbrowska 2011). W Polsce, w latach 2000-2011, spożycie napojów bezalkoholowych wzrosło 4-krotnie, w tym spożycie wód mineralnych i źródłowych ponad 3-krotnie. W roku 2000 przeciętny Polak miesięcznie wypijał 1,11 l wód mineralnych i źródłowych, w 2011 roku 3,98 l. Bardzo ciekawe są wyniki dotyczące miast i wsi. W miastach spożycie wód wzrosło 3-krotnie, a na wsi ponad 5-krotnie. Można postawić tezę, że akcje edukacyjne przynoszą efekty, aczkolwiek nadal jest dysproporcja między spożyciem wód w miastach i na wsi. W miastach w 2000 r. spożycie wynosiło 1,49 l, a w 2011 r. 4,62 l, natomiast na wsi odpowiednio: 0,54 l i 2,94 l. W roku 2012 spożycie w miastach wzrosło do 4,7 l, a na wsi do 3,1 l. Marnowanie żywności w Polsce Jak podano w raporcie pt. Marnowanie żywności w Polsce i Europie (2012), opublikowanym przez Federację Polskich Banków Żywności: „Marnotrawstwo żywności zakłada świadome działanie nie spożytkowania żywności zgodnie z jej pierwotnym przeznaczeniem na każdym etapie łańcucha żywnościowego”. W przyjętej definicji nie ujmuje się niejadalnych części żywności (takich jak niejadalne skórki, obierki, skorupki i części zwyczajowo uznawanych za niejadalne) oraz surowców spożywczych produkowanych w innym celach niż konsumpcyjny, np. na paszę lub bioenergię. Wśród przyczyn marnotrawienia żywności w gospodarstwach domowych wymieniono: nieodpowiednie przechowywanie żywności i zarządzanie zapasami, niewłaściwą obróbkę surowców i procesy kulinarne, wyrzucanie nadwyżek żywności, częściowo zużytych produktów spożywczych, niewykorzystanych potraw, nieudane próby nowych receptur, nierozróżnianie terminów „najlepiej spożyć przed” i „termin przydatności do spożycia”1, resztki talerzowe. Data minimalnej trwałości poprzedzona określeniem „najlepiej spożyć przed” wskazuje, do kiedy żywność zachowuje odpowiednią jakość. Po upłynięciu tego terminu żywność jest nadal bezpieczna dla konsumenta, pod warunkiem, że przestrzega się wskazówek dotyczących przechowywania, a opakowanie nie jest naruszone. Po upłynięciu tej daty produkt może jednak zacząć tracić swoje właściwości smakowe i zmieniać konsystencję. Termin przydatności do spożycia, poprzedzony określeniem „należy spożyć do” wskazuje, do kiedy spożycie danego produktu jest bezpieczne. Por. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz 1 ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO 19 W przypadku restauracji i usług cateringowych, które odpowiadają za 14% odpadów za główne przyczyny uznano: brak wyboru wielkości porcji, zbyt duże zapasy produktów, preferencje konsumentów. Według ostatnich danych Eurostatu (2006 r.) opublikowanych przez Komisję Europejską, w Polsce marnuje się blisko 9 mln ton żywności, z tego ponad 2 mln ton przypadało na gospodarstwa domowe. Polska zajmowała wysoką, piątą pozycję wśród krajów UE, a wyprzedzały nas Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Holandia. W krajach zachodnich skala marnowania żywności była większa wśród konsumentów, natomiast w Polsce w branży spożywczej. Nie można wykluczyć, że gdyby powtórzono badania, proporcje między konsumentami a branżą spożywczą uległyby zmianie. Najczęściej w Europie marnotrawione w gospodarstwach domowych są produkty należące do grup: zboża (25%), owoce i warzywa (19%), korzenie i bulwy (17%), mięsa (11%), ryby i owoce morza (11%), mleko (7%), nasiona oleiste i rośliny strączkowe (4%). W Polsce, jak wynika z badania MillwardBrown SMG/KRC2, do wyrzucania niespożytej żywności przyznaje się 30% badanych, z tego aż 70% osób zdarzyło się wyrzucić żywność w ciągu ostatniego miesiąca. Jest to o 6% więcej niż w roku 2011. Znacząco częściej żywność wyrzucają osoby pracujące, mieszkające w dużych miastach. Najczęściej zdarza się nam wyrzucać pieczywo, warzywa, wędliny, ziemniaki, owoce – por. wykres 2. Wśród przyczyn najczęściej wymieniano: -- przekroczenie terminu przydatności do spożycia – 51%, -- niewłaściwe przechowywanie żywności – 31%, -- zakup złego jakościowo produktu – 26%, -- zbyt duże porcje posiłków – 25%%, -- zbyt duże zakupy – 22%, -- brak pomysłów na wykorzystanie składników do różnych dań – 5%, -- inne – 1%, -- nie zastanawiam się nad tym – 1%. Mimo że Polacy marnują tak wiele żywności, aż 66% wskazuje marnotrawstwo jako problem żywieniowy, jednocześnie 65% dostrzega skutki ekonomiczne marnotrawstwa, a 36% dostrzega negatywne skutki ekologiczne niewykorzystanej żywności. Zjawisko to można by określić jako „świadomą nieświadomość”. Według opinii Polaków, to właśnie konsumenci powinni podejmować różnorodne działania mające na celu minimalizację niepotrzebnego wyrzucania żywności w naszych domach. Na taki kierunek działań wskazało 57% badanych. Zapewne dobrym rozwiązaniem byłoby robienie zakupów z listą potrzebnych produktów, po wcześniejszym skontrolowaniu zapasów i zawartości lodówki. Dobrze jest też zastanowić się dla ilu osób robimy zakupy. uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004. Także: http://ec.europa.eu/food/food/sustainability/docs/best_before_pl.pdf 2 Badanie zrealizowało MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Federacji Polskich Banków Żywności, wrzesień 2012 r. 20 MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY Wykres 2 Produkty najczęściej wyrzucane (w %) 3LHF]\ZR :ĊGOLQ\ :DU]\ZD =LHPQLDNL 2ZRFH -RJXUW\ 'DQLDJRWRZHQS3L]]D 6HU 0LĊVR 0OHNR ,QQHSURGXNW\ -DMD 5\E\ ĩDGQH]SRZ\ĪV]\FK Źródło: Marnowanie żywności w Polsce i Europie (2012). Polacy również oczekują, że sprzedawcy i producenci żywności aktywnie włączą się w działania ograniczające marnowanie żywności (ok. 35% badanych). Rodzi się pytanie, jak to zrobić, kiedy konsumentów namawia się do konsumpcjonizmu, kupowania więcej, więcej, więcej … Istotną rolę w ograniczaniu marnowania żywności przypisuje się działaniom rządowym (29% badanych) i organizacjom społecznym (21% badanych). Zapewne ważną rolę edukacyjną mogą odegrać np. banki żywności, organizacje konsumenckie, kampanie społeczne w mediach. Wskazano także na restauratorów (15% badanych), którzy zapewne powinni zrewidować menu i wielkość porcji (ale tymi atrybutami niektórzy przyciągają klientów). Federacja Polskich Banków Żywności co roku w sposób szczególny obchodzi Światowy Dzień Żywności, który przypada 16 października. W 2012 r. Federacja Polskich Banków Żywności oraz wybrane banki żywności podjęły tematykę przeciwdziałania marnowaniu produktów pochodzenia zwierzęcego, tj. wędlin i mięsa, co jest problemem o wielowątkowych i daleko idących skutkach. W Europie, jak podaje Komisja Europejska, marnuje się niemal ¼ produkowanego mięsa i produktów mięsnych (23,8%). Najwięcej marnuje się na etapie konsumpcji – 11%, produkcji i pakowania – 5%, dystrybucji i sprzedaży – 4 %, produkcji rolnej – 3,1% oraz przetwórstwa i przechowywania 0,7%. Ilość spożywanego mięsa jest zależna od poziomu życia ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO 21 i statusu społecznego, który systematycznie wzrasta, dlatego też KE prognozuje, że do 2050 roku podwoi się ilość mięsa spożywanego w UE3. W Polsce, jak wynika z Diagnozy Społecznej 2011, wędliny są trzecim najczęściej wyrzucanym produktem, a mięso dziewiątym. Jednocześnie 13% gospodarstw domowych w Polsce wskazywało, że najczęściej nie było ich stać na zaspokojenie potrzeb dotyczących mięsa (Diagnoza Społeczna 2011). Warto w tym kontekście wspomnieć, że zakupy żywności podlegają ograniczeniom w sytuacji wystąpienia trudności finansowych. Gospodarstwa domowe poszukują wówczas przede wszystkim tańszych zamienników, także kupują mniej. Z badania dotyczącego niedoborów konsumpcji wynika, że w gospodarstwach o relatywnie najkorzystniejszej sytuacji dochodowej, czyli w gospodarstwach pracujących na własny rachunek w przypadku takich artykułów, jak: mięso, drób i ich przetwory, ryby i przetwory rybne oraz przetwory z warzyw i owoców wyższe były odsetki wskazań „kupujmy mniej” niż „kupujemy tańsze produkty”. Może to wskazywać na dokonywanie bardziej przemyślanych decyzji co do kupowanych ilości tych produktów (Dąbrowska i in. 2013, s. 146). Marnowanie żywności – działania Parlamentu Europejskiego Wobec problemu marnowania żywności nie pozostała obojętna Unia Europejska. Problematyce, unikania marnotrawienia żywności, czyli strategii na rzecz poprawy wydajności łańcucha żywnościowego w UE poświęcona była Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. (2011/2175(INI))4. Parlament Europejski miał na uwadze następujące okoliczności: -- według badań opublikowanych przez KE, szacuje się, że roczna produkcja odpadów żywnościowych w 27 państwach członkowskich wynosi około 89 mln ton, tj. 179 kg na osobę (przy dużym zróżnicowaniu między poszczególnymi państwami), a jeśli nie zostaną podjęte działania i środki zapobiegawcze do roku 2020 całkowita ilość marnotrawionej żywności wzrośnie do około 126 milionów ton, tzn. o 40%. Gospodarstwa domowe są odpowiedzialne za 42% marnotrawionej żywności, gastronomia – za 14%; -- w Unii Europejskiej 79 mln osób żyje nadal poniżej progu ubóstwa – co oznacza, że ponad 15% obywateli Unii osiąga dochód poniżej 60% średniego dochodu w ich kraju zamieszkania; -- 16 milionów spośród osób żyjących poniżej progu ubóstwa otrzymało pomoc żywnościową za pośrednictwem instytucji charytatywnych; -- jak szacuje Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations – FAO), obecnie niedożywienie zagraża 925 mln osób na świecie i raczej niemożliwe jest do roku 2015 osiągnię Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. (2011/2175(INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2012-0014+0+DOC+XML+V0//P [dostęp: 20.05.2013]. 4 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. (2011/2175(INI)), op. cit. 3 22 --- -- --- MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY cie milenijnych celów rozwoju obejmujących zmniejszenie o połowę poziomu ubóstwa i głodu; zgodnie z badaniami FAO, prognozowany wzrost światowej populacji z 7 mld do 9 mld spowoduje konieczność zwiększenia do 2050 r. dostaw żywności o co najmniej 70%; światowa produkcja zboża wzrosła z 824 mln ton w 1960 r. do około 2,2 mld ton w 2010 r., co daje 27 mln ton więcej każdego roku i gdyby ta tendencja utrzymała się do roku 2050, byłby to wystarczający poziom, żeby wyżywić światową populację. Trzy piąte całkowitej zwiększonej ilości zaopatrzenia potrzebnej w 2050 r. można by otrzymać dzięki zaprzestaniu marnotrawienia żywności, w tym w gospodarstwach domowych; marnotrawienie żywności ma konsekwencje nie tylko natury etycznej, gospodarczej, społecznej i żywieniowej, ale również zdrowotnej i środowiskowej, gdyż zalegające duże ilości niespożytej żywności w znacznym stopniu przyczyniają się do globalnego ocieplenia, a odpady żywnościowe wydzielają metan – gaz cieplarniany 21 razy silniejszy niż dwutlenek węgla; produkcja 30% żywności, która nie zostaje skonsumowana, powoduje zwiększenie o 50% zużycia zasobów wodnych do celów nawadniania; w Europie około 89 mln ton zmarnowanej żywności jest źródłem 170 mln ton CO2 rocznie, przy czym udział gospodarstw domowych to 78 mln ton CO2 rocznie. Dodatkowo zwrócono uwagę, że równolegle z zagrożeniem dla bezpieczeństwa żywnościowego występują inne, powiązane zagrożenia dla najbogatszych gospodarek, takie jak otyłość, choroby układu krążenia i choroby nowotworowe związane z dietą zbyt obfitą w tłuszcze i białka, w związku z czym na świecie liczba osób spożywających nadmierne ilości żywności odpowiada liczbie osób niedożywionych. Podkreślono także, że coraz większa redukcja czynników produkcji jest sprzeczna z koniecznością zwiększenia oferty żywnościowej w Unii Europejskiej. Parlament Europejski dostrzega, że coraz większa liczba państw członkowskich podejmuje inicjatywy mające na celu uświadamianie społeczeństwa w zakresie przyczyn i konsekwencji marnotrawienia żywności, sposobów ograniczania tej negatywnej tendencji oraz propagowania kultury naukowej i obywatelskiej ukierunkowanej na zasady zrównoważonego rozwoju i solidarności. Ale jednocześnie niektóre państwa członkowskie zakazują sprzedaży żywności poniżej kosztów produkcji, odbierając detalistom możliwość sprzedaży konsumentom świeżej żywności niesprzedanej w ciągu dnia po niższej cenie i przyczyniając się tym samym do dalszego marnotrawienia żywności w łańcuchu rolno-spożywczym. Parlament Europejski wezwał Radę, Komisję Europejską, państwa członkowskie oraz uczestników łańcucha rolno-spożywczego do bezzwłocznego podjęcia problemu marnotrawienia żywności wzdłuż całego łańcucha dostaw i konsumpcji. Komisja Europejska ma zwiększać świadomość na temat prac prowadzonych zarówno przez Forum Wysokiego Szczebla do spraw Poprawy Funkcjonowania Łańcucha Dostaw Żywności, jak i Europejski Okrągły Stół na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji, również z uwzględnieniem zaleceń dotyczących przeciwdziałania marnotrawieniu żywności. ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO 23 Parlament wzywa Radę i Komisję do ogłoszenia roku 2014 Europejskim Rokiem Przeciwdziałania Marnotrawieniu Żywności, co stanowiłoby ważną inicjatywę na rzecz informowania i promocji mającą na celu uświadamianie obywateli europejskich oraz zwrócenie uwagi rządów na tę ważną kwestię, aby zapewniły one wystarczające środki na podejmowanie wyzwań związanych z najbliższą przyszłością. Podsumowanie Konsumpcja we współczesnym świecie decyduje o poziomie i jakości życia społeczeństw, a jednocześnie może i powinna stać się jednym z elementów socjalizacji człowieka przez akceptację określonych norm, zasad, dotyczących konsumpcji odpowiedzialnej społecznie i korzystania z dóbr i usług z poszanowaniem środowiska. Kupując żywność konsument powinien wykazać wzmożone zainteresowanie i troskę o jakość żywności, świadomość powiązania żywności i żywienia ze zdrowiem, powinien mieć także zwiększone oczekiwania nie tylko co do walorów sensorycznych żywności, ale również m.in. co do zawartości składników odżywczych, stosowanych metod utrwalania żywności, rodzaju opakowania. Ponadto konsument, wybierając żywność, powinien uwzględniać swoje realne potrzeby, nie kupować nadmiernych ilości, bądź produktów, których nie będzie w stanie spożyć przed upływem terminu przydatności do spożycia. Z raportów dotyczących żywności i jej marnotrawienia wynika, że dla wielu konsumentów w Polsce liczy się kupowanie bez względu na koszty społeczne, ekologiczne, indywidualne. Zapewne do tej grupy należą konsumenci, którzy kupują żywność bez świadomości, czy jest potrzebna, czy kupowane wielkości są odpowiednie. Należy jednak zauważyć, że producenci nie włączają się w działania przeciwdziałające marnowaniu żywności. Zbyt mało jest niewielkich opakowań dostosowanych do potrzeb chociażby gospodarstw jednoosobowych. Jednak coś zaczyna się zmieniać. Obserwuje się nowy mikrotrend – downsizing, czyli „skromniej”. Odnosi się on również do żywności – mniejsze opakowania, mniejsze porcje za mniejszą cenę. Oznacza to, że chcemy się z różnych powodów ograniczać, ale nie chcemy całkowicie rezygnować. Nadszedł czas na downsized lifestyle czy może rightsized? (Teczka mikrotrendów 4P/2013). W miarę wzrostu dochodów konsumentów zmieniają się ich preferencje, wzrasta spożycie warzyw i owoców, spożycie wody mineralnej i źródlanej, co należy ocenić pozytywnie. Jednocześnie zwraca się uwagę na problem marnotrawienia żywności. Papież Franciszek zauważył, że staliśmy się niewrażliwi na wyrzucanie żywności. „Jednak dobrze zapamiętajmy, że wyrzucane jedzenie jest jakby skradzionym ze stołu ubogich, głodnych! Zachęcam wszystkich do zastanowienia się nad problemem utraty i marnowania żywności, aby znaleźć drogi i sposoby, które podejmując poważnie tę problematykę byłyby nośnikami solidarności i dzielenia się z najbardziej potrzebującymi”5. http://www.niedziela.pl/artykul/5121/Papiez-Franciszek-wzywa-do-poszanowania [dostęp: 21.05.2013]. 5 24 MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY Marnowanie żywności generuje zwiększoną konsumpcję, co nie pozostaje bez wpływu także na budżety gospodarstw domowych. Warto przywołać raport Deloitte pt. Żywność i napoje 2012 – przedsmak tego, co nas czeka, w którym stwierdzono, że rosnące ceny towarów stają się „nową rzeczywistością”6. Mają one bardzo dotkliwy wpływ na zachowania konsumentów oraz strategie zarówno firm detalicznych, dostawców, jak i producentów. Skutki rosnących kosztów zakupu podstawowych towarów oraz brak pewności co do bezpieczeństwa dostaw żywności, pogłębiają niepewność ekonomiczną konsumentów na całym świecie. W szczególny sposób uderzają w gospodarstwa słabsze ekonomicznie. Wobec obszaru ubóstwa marnotrawienie żywności nie stanowi chluby dla współczesnego konsumenta. Wobec danych raportu Banku Światowego, na świecie 1,2 mld ludzi żyje w skrajnej biedzie. Poszanowanie żywności ma szczególnie wyrazisty wymiar w dobie kryzysu gospodarczego, w dobie niedojadania przez dzieci. Wyrzucanie żywności to także marnotrawstwo energii oraz wody potrzebnej do wytworzenia, transportu i dystrybucji żywności. Powstaje także coraz większy problem związany z odpadami. Racjonalne decyzje zakupu żywności powinny być jednym z przykazań dekalogu świadomego konsumenta. Wkładając produkt do koszyka warto pamiętać, że problem rozbudowanej konsumpcji nie dotyczy wszystkich współczesnych konsumentów. Do zmiany zachowań zakupowych i konsumpcyjnych mogą przyczynić się ludzie młodzi. Jak zauważają K. Gutkowska i I. Ozimek (2008, s. 9), w Polsce wzorem krajów zachodnich – obserwuje się upodmiotowienie dzieci, czyniąc z nich obiekt aspiracji rodziców i ważnych członków gospodarstw domowych, odczuwających automoniczne potrzeby i preferencje, wpływając tym samym coraz wyraźniej na decyzje nabywcze rodziców. Należy mieć nadzieję, że udziałem tych młodych konsumentów będzie zrównoważona konsumpcja, a etycznymi zasadami będą zarażać dorosłych, także ich edukując. Bibliografia Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport (2011), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa. Dąbrowska A. (2011), Trendy w konsumpcji i zachowaniach konsumentów, (w:) Kusińska A. (red.), Konsumpcja a rozwój społeczno-gospodarczy regionów, PWE, Warszawa. Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Słaby T., Witek J., (2013) Niedobory konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych, SGH, Warszawa. Gutkowska K., Ozimek I. (2008), Zachowania młodych konsumentów na rynku żywności, SGGW, Warszawa. Marnowanie żywności w Polsce i Europie (2012), Federacja Polskich Banków Żywności, Warszawa. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. (2011/2175(INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2012-0014+ 0+DOC+XML+V0//P http://www.egospodarka.pl/32205,Rosnace-ceny-zywnosci-zmieniaja-rynek,1,39,1.html [dostęp: 21.05.2013]. 6 ANNA DĄBROWSKA, MIROSŁAWA JANOŚ-KRESŁO 25 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004. Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych (2013), Informacja sygnalna, GUS, Warszawa. Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach 2000-2011. Zróżnicowanie miasto-wieś (2013), GUS, Warszawa. Teczka mikrotrendów 4P/2013 (2013), 4Presearch mix. http://ec.europa.eu/food/food/sustainability/docs/best_before_pl.pdf http://www.niedziela.pl/artykul/5121/Papiez-Franciszek-wzywa-do-poszanowania [dostęp: 21.05.2013]. http://www.egospodarka.pl/32205,Rosnace-ceny-zywnosci-zmieniaja-rynek,1,39,1.html [dostęp: 21.05.2013]. Food Waste as a Social Problem Summary The aim of this article is to present the problem of food waste with a particular emphasis on the social aspect of the problem. Food occupies a special place among human needs. Every day a considerable amount of food is wasted, i.e. the food is treated as waste, while still being ideally suited for consumption. Food waste is an environmental and ethical problem as well as an economic and social issue. The goals established by the European Union involve developing specific measures aimed at reducing the phenomenon of wasting food by 50% by 2025, and, at the same time, preventing the production of food-related rubbish. More and more attention is paid to food waste seen as a result of consumers’ irresponsible behaviour. In their article, the authors applied the desk research method. According to the findings presented by the Food Bank in Poland, 30% of Polish people admit wasting food. Apart from presenting the scale of the problem and its perception by the EU, the authors have also shared their own reflections on the issue. Key words: food, consumption, waste, social cost, ethics. JEL codes: D12, D19, D61, O11 Пищевые отходы как социальная проблема Резюме Цель рассуждений – представить проблему растрачивания пищевых продуктов с особым учетом социального аспекта. Каждый день люди тратят значительное количество продуктов питания, которые считают отходами, хотя 26 MARNOWANIE ŻYWNOŚCI JAKO PROBLEM SPOŁECZNY они идеально годятся к потреблению. Трата пищи представляет собой проблему с точки зрения окружающей среды и этики, но также экономическую и социальную. Евросоюз определил своей целью разработку конкретных действий, направленных на ограничение на половину явления траты продуктов питания до 2025 г. и, одновременно, на предупреждение производства пищевых отходов. Все чаще обращают внимание на растрачивание пищи как результат безответственного поведения потребителей. В статье использовали метод кабинетных исследований. Как вытекает из исследований Пищевого банка в Польше, к растрачиванию пищи признаются 30% поляков. Авторы, кроме представления масштаба явления и его восприятия Евросоюзом, указали также их собственные размышления по этому поводу. Ключевые слова: пища, потребление, трата, социальные издержки, этика. Коды JEL: D12, D19, D61, O11 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: dr hab. Anna Dąbrowska, prof. nadzw. SGH Zakład Badań Zachowań Konsumentów SGH w Warszawie e-mail: [email protected] dr hab. Mirosława Janoś-Kresło, prof. nadzw. SGH Zakład Badań Zachowań Konsumentów SGH w Warszawie e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):27-36 27 Honorata Danilcenko, Elvyra Jarienė, Jurgita Kulaitiene Aleksandras Stulginskis University Maria Jeznach Warsaw University of Life Sciences Assessment of Food Safety by Lithuanian Consumers Summary Introduction: In Lithuania, there is an insufficient attention to public education and to creating attitudes towards the quality of the consumed food. The aim: To find out how Lithuanian consumers assess food safety. Materials and methods: 466 respondents took part in the research. The questionnaires had been distributed at shopping centres. The results of questionnaires were processed by the SPSS. Respondents were split into the following age groups: 18-30; 31-40; 41-50; 51- 60 and 61 years and older. Results of the survey were grouped by age. Results: The majority of respondents answered that “organic food is not necessary safe”. Most of the participants in 18-50 age groups claim that the letter E marks preservatives, but older than 51 stated that the letter E marked the food products approved by the EU. The press, Internet and the radio were more often mentioned as the source of information about healthy food and food additives by the participants of the age group of 41 years and older. The groups younger than 51 years old specified that the information received on food and additives was not sufficient. The majority of respondents thought that the main food safety risks were microorganisms, pesticides, and chemicals, BSE, while the 61 and older – that GMO, acrylamide, and irradiation. Conclusions: The research demonstrates that consumers are insufficiently informed on proper nutrition, safe food products, different food additives and pollutants that may pose a potential risk to public health. The present survey has the potential to form an opinion of how Lithuanian consumers assess the food safety. This study is low-budget and easy to analyse; moreover, we believe that it could be modified appropriately to fit the assessments and habits of other populations, too. Key words: food safety, Lithuanian consumers. JEL codes: D01 Introduction The rapid economic development of countries, different urbanisation and globalisation processes are closely related to the lifestyle changes that influence human nutrition, dynamics of development strategies results in changing food production, distribution, marketing and prices. Although availability of food has been increasing, occurrence of many low-value foodstuffs consumption whereof is stimulated by aggressive advertising is observed (WHO, 28 ASSESSMENT OF FOOD SAFETY BY LITHUANIAN CONSUMERS 2008). In Lithuania, this relevant issue has been undergoing thorough examination, especially in recent years, as well as it has been making the need to search for different ways of solution and has been causing discussions related to food-safety and nutrition problems. Lately, consumption of high energy value food containing much fat and sugar has increased, whereas consumption of vegetables, fruit and cereal products is insufficient (WHO, 2003). Such nutrition changes stimulate occurrence of obesity, lipid metabolism disorders and different chronic non-infectious diseases (Beardsell et al., 2002, Novaković et al., 2009). The carried out research demonstrates that consumers are insufficiently informed on healthy diet, safe food products, different food additives and contaminants that may pose a potential risk to public health (Jakubowska and Smoczyński, 2007). The aim To find out how the Lithuanian consumers assess food safety. Materials and methods 466 respondents (290 women and 176 men) took part in the inquiry. The questionnaires had been distributed in the biggest shopping centres in various Lithuanian cities and towns. The survey was carried out in September – October of 2012. Five questions were asked. For each question, a few answers were provided. People taking part in the survey were asked to choose and to mark the most appropriate answer about assessment of food safety. The results of questionnaires were entered into a database and processed by the SPSS data package. Since the age of respondents was different, the results structure was split by age: ≤18-30 years old; 31-40 years old; 41-50 years old; 51-60 years old; 61 years and older. Among the men and women taking part in the survey, 44.6 per cent covered the 18-30 years old age group, 21.8 per cent comprised the 31-40 years old age group, whereas the respondents of the 41-50 years old group amounted to 22.9 per cent of all the respondents. The 5160 years old age group and the 61 years and older age group amounted to 6.5 per cent and 4.2 per cent respectively. An analysis of all answers to each question was carried out. Each answer variant was compared with the answers of the youngest age group. Results Organic food products contain neither synthetic food additives nor hormones. Quality of organic food products is guaranteed by strict control of cultivation and processing thereof, they are marked by a special symbol. Most respondents representing all age groups answered that “organic food is not necessarily safe”. But it is worthy to underline that the respondents of 41-50 and 51-60 age groups answered essentially different. Their percentage distribution ranged from 45% to 57% respectively (Fig. 1). 29 H. DANILCENKO, E. JARIENĖ, J. KULAITIENE, M. JEZNACH Fig. 1 Percentage distribution of answers of respondents to the question: “Is organic food safe?” DQG! <HDUVROG \HV QHFHVVDU\ ,GRQ¶WNQRZ *p<0.05 compared with the youngest age group Source: own research. Fig. 2 Percentage distribution of answers of respondents to the question: “What does the letter E on a label mean?” <HDUVROG SUHVHUYDWLYHV IRRGVWXIIV *p<0.05 compared with the youngest age group Source: own research. KDUPIXOVXEVWDQFHV XQQDWXUDOLQJUHGLHQWV DQG! 30 ASSESSMENT OF FOOD SAFETY BY LITHUANIAN CONSUMERS Fig. 3 Percentage distribution of answers of respondents to the question: “From what sources do the respondents receive information on health food and additives thereof?” DQG! <HDUVROG SUHVVLQWHUQHW UDGLR79 ODEHOSURGXFHUV RWKHU *p<0.05 compared with the youngest age group Source: own research. Fig. 4 Percentage distribution of answers of respondents to the question: “Do the consumers receive sufficient information on food and additives thereof?” <HDUVROG \HVVXIILFLHQW *p<0.05 compared with the youngest age group Source: own research. QRWVXIILFLHQW DQG! H. DANILCENKO, E. JARIENĖ, J. KULAITIENE, M. JEZNACH 31 Not all food additives marked by the letter E are favourable to our health; therefore, it is important to identify and avoid them (Jahn et al. 2005). The majority of respondents in the 18-50 age groups answered that the letter E marks preservatives. Their percentage distribution ranged from 48% to 57% (Fig. 2).The most frequent answer provided by respondents of the 51 and older age groups (53-57%) stated that the letter E marks the food products approved by the European Union (EU). Statements that the letter E might mark unnatural ingredients or potential harmful substances were sustained by negligible percentage of respondents in different age groups (Fig. 2). The results of research studies where publicized on the most common sources of information about the safe food, additives, etc. Health professionals, nutritionists, and food labels were highly trusted sources of food safety information, while the Internet, radio, and television were the least trusted (Enefi ok Ekanem et al. 2008). According to our research, the answer to the question “From what sources do the residents receive information on health food and additives thereof?” the respondents usually specified the press and the Internet, whereas the radio was mentioned more often (50%) by older age groups respondents (41 years and older). Moreover, a considerable percentage of people older than 31 years Fig. 5 Percentage distribution of answers of respondents to the question: “What is the main food safety risk?“ DQG! 0LFURRUJDQLVPV 3HVWLFLGHV &KHPLFDOV *02 %6( $FU\ODPLGH ,UUDGLDWLRQ 2WKHUV *p<0.05 compared with the youngest age group Source: own research. 3HUFHQW 32 ASSESSMENT OF FOOD SAFETY BY LITHUANIAN CONSUMERS specified that they receive the information on food quality by reading product labels. Their percentage distribution ranged from 25% to 38% (Fig. 3). Answering the question “Do the consumers receive sufficient information on food and additives thereof?” respondents in all age groups normally specified that the information received was not sufficient, especially youngest than 51 years old Lithuanian citizens. Their percentage distribution ranged from 75% to 82% (Fig. 4). This scientific research shows that Lithuanians know too little, they do not get enough information about healthy diet, safe food, variety of food additives and contaminants that may pose a risk to public health. Answering the question “What is the main food safety risk?“ the majority of respondents thought that the main food safety risks were microorganisms, pesticides and chemicals, as well as many of the respondents felt that Bovine spongiform encephalopathy (BSE) was also a significant risk factor for food (Fig. 5). The respondents of age group of 61 and older thought that GMO (genetically modified organisms), acrylamide and irradiation were a lower risk factors for food safety risk (the percentage distribution was 29%, 5%, and 19% respectively) (Fig. 5). Discussion After having noticed that certain food products pose a constant risk to health, the European Union adopted a few legal acts committing to stricter control of certain goods imported from third countries. Since 2004, the Decree of the Minister of Health approving the list of “sensitive” food products took effect in Lithuania as well. Attitude of most people towards healthy food is different. It depends on age, sex, social status. Most consumers’ opinion is that organic food products shall be free of heavy metals, pesticide residues, and excess of nitrates (Dolatowski and Drozd 2007). Organic agricultural products and food products shall not contain genetic modifications. Over 80.0% of the Western Europe population believes that organic products are of the better taste. However, some experts maintain that organic products are just an absurd fashion, whereas others state that they are necessary for our daily nutrition (Hawkes 2006, Magnusson et al. 2003). To the question: “Is organic food safe?” the respondents of 41-50 and 51-60 age groups answered essentially different. Their percentage distribution ranged from 45% to 57% respectively. According to representatives of the Ministry of Health of the Republic of Lithuania, the food production industry uses too much additives improving the taste of the product as well as too much flavours, thus contributing to production of cheaper food products using lower quality raw material. Many respondents have heard about the letter E found on food packages; however, not all of them know what it means. The majority of respondents in the 18-50 age groups answered that the letter E marks preservatives. Usually the respondents specified the press and the Internet as the most common sources of information about healthy food and additives, whilst the radio was mentioned more often by 41 years and older. Among the younger than 51 years old consumers there was an opinion that they didn’t receive sufficient information on food and additives. H. DANILCENKO, E. JARIENĖ, J. KULAITIENE, M. JEZNACH 33 Food quality, in particular food safety, is the most important task of the modern food industry. Lately, a lot of data related to food contamination by pathogenic microorganisms, pesticides, chemicals, genetically modified organisms, acrylamide, irradiation and other items have been published. A majority of consumers express confidence in the safety of these products, 74% believe the government should be more involved in ensuring that these products are safe and efficacious (Crowley and FitzGerald 2006). The majority of respondents claimed that the main food safety risks were microorganisms, pesticides and chemicals, bovine spongiform encephalopathy (BSE). These results are based on the fact that acrylamide, irradiation and genetically modified organisms are less known to the Lithuanian people, because they are more recent. Conclusions The research demonstrates that consumers are insufficiently informed on healthy diet, safe food products, different food additives and contaminants that may pose a potential risk to public health. The present questionnaire has the potential to form an opinion of how the Lithuanian consumers assess the food safety. This study is low budget and easy to analyse; moreover, we believe that it could be modified appropriately to fit the assessments and habits of other populations as well. Acknowledgements This research was supported by the international project “Eureka“ E! 6855 ECORAW. References Beardsell, D., Francis, J., Ridley, D. (2002). Health promotion constituents in plant derived edible oils. Journal of Food Lipids, 9, 1-34. Crowley, R. and FitzGerald, LH. (2006). The impact of cGMP compliance on consumer confidence in dietary supplement products. Toxicology, 221, 1, 9–16. Diet nutrition and prevention of chronic diseases report of joint WHO/FAO expert consultation Geneva (WHO Technical report series, No. 916), Geneva, 2003. Dolatowski, Z. and Drozd, M. 2007. Organic food in consumers’ opinion. 3rd Int. Conf. on Quality and Safety in Food Production Chain, Wroclaw, Poland, (2007), June 13-15, p. 351. Enefi ok Ekanem, Mary Mafuyai-Ekanem, Fisseha Tegegne, and Surendra Singh (2008). Trust in Food-Safety Information Sources: Examining Differences in Respondents’ Opinions from a Three-State Survey. Journal of Food Distribution Research 39(1), 51-56. Hawkes, C. (2006). Uneven dietary development linking the policies of globalization with the nutrition transition, obesity and diet-related chronic diseases. BMC Globalization and Health, 2, 3-18. Jahn, G., Schramm, M., Spiller A. (2005). The reliability of certification: quality labels as a consumer policy tool. Journal of Consumer Policy, 28, 1, 53-73. 34 ASSESSMENT OF FOOD SAFETY BY LITHUANIAN CONSUMERS Jakubowska, D. and Smoczyński, S. (2007). Food safety – consumer risk perception. 3rd Int. Conf. on Quality and Safety in Food Production Chain, Wroclaw, Poland, 2007, June 13-15, 370. Magnusson, M. K., Arvola, A., Hursti, U. K, Åberg, L., Sjödén, P. O. (2003). Choice of organic foods is related to perceived consequences for human health and to environmentally friendly behaviour. Appetite, 40 (2), 109-117. Novaković, B, Grujicić, M, Trajković-Pavlović, L. (2009). Medical nutrition prevention and medical nutrition therapy of lipid metabolism disorder. Med Pregl. 62 (3), 95-100. The global burden of disease: (2004) update. 2008, WHO‘s Global Burden of Disease 2004 update report, released 27 October 2008, 7-27. Ocena bezpieczeństwa żywności przez konsumentów litewskich Streszczenie Wprowadzenie: Na Litwie istnieje problem edukacji i postaw społeczeństwa w kwestii jakości i bezpieczeństwa konsumowanej żywności. Cel pracy: Określenie postaw społeczeństwa litewskiego w kwestii bezpiecznej żywności. Materiał i metody: W badaniu ankietowym wzięło udział 466 osób. Kwestionariusze ankietowe rozdawano respondentom w największych centrach handlowych. Uzyskane na podstawie kwestionariuszy dane poddawano analizie statystycznej w programie SPSS. Obliczenia statystyczne wykonywano dzieląc respondentów na następujące grupy wiekowe: ≤18-30; 31-40; 41-50; 51-60 oraz w wieku 61 i więcej lat. Wyniki: Badani konsumenci wyrazili opinię, że „żywność ekologiczna nie koniecznie jest bezpieczna” oraz że „oznakowanie literą E odpowiada zastosowaniu konserwantów”. Respondenci w wieku 18-50 lat odpowiedzieli, że litera E oznacza konserwanty, zaś starsi niż 51 lat, iż oznacza środki spożywcze, zatwierdzone przez UE. Większość respondentów w wieku poniżej 51 stwierdziła, że ilość informacji na etykietach żywności jest niewystarczająca. Odnotowano, że źródłem informacji dotyczących bezpieczeństwa żywności oraz dodatków do żywności jest prasa oraz Internet. Radio jako źródło informacji o bezpieczeństwie żywności wskazali głównie badani w wieku 41 lat i więcej. Większość respondentów odpowiedziała, że głównym zagrożeniem dla bezpieczeństwa żywności są mikroorganizmy, pestycydy, chemikalia, BSE, zaś grupa 61 lat i starsi - iż GMO, akrylamid i napromieniowanie. Wnioski: Badanie wykazało, że konsumenci nie są wystarczająco informowani o bezpiecznych środkach spożywczych, dodatkach do żywności i zanieczyszczeniach, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla zdrowia publicznego. Badanie miało charakter sondażowy, służące uzyskaniu informacji o sposobie oceny bezpieczeństwa żywności przez konsumentów litewskich. Przeprowadzone badanie może, po modyfikacji, być wykorzystane dla oceny postaw i zwyczajów innych populacji. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo żywności, litewscy konsumenci. Kody JEL: D01 H. DANILCENKO, E. JARIENĖ, J. KULAITIENE, M. JEZNACH Оценка безопасности продуктов питания Литовскими потребителями Резюме Введение: В Литве существует проблема обучения и отношения общества к качеству и безопасности потребляемых продуктов питания. Цель работы: Определить отношение литовского населения по вопросу о безопасных продуктах питания. Материал и методы: В опросе приняли участие 466 лиц. Анкетные вопросники раздавали респондентам в крупнейших торговых центрах. Полученные на основе вопросников данные подвергли статистическому анализу по программе SPSS. Статистические расчеты провели, распределяя респондентов по следующим возрастным группам: ≤18-30; 31-40; 41-50; 51-60 и в возрасте 61 и больше лет. Результаты: Обследуемые потребители выразили мнение, что «экологические продукты питания не обязательно безопасны» и что «обозначение буквой Е соответствует применению консервантов». Респонденты в возрасте 18-50 лет ответили, что буква E обозначает консерванты, тогда как лица в возрасте более 51 года, что она обозначает потребительские товары, утвержденные ЕС. Большинство респондентов в возрасте до 51 года констатировало, что объем информации на этикетках пищевых продуктов недостаточен. Отметили, что источником информации, касающейся безопасности продуктов питания и пищевых добавок, являются печать и Интернет. Радио в качестве источника информации о безопасности пищи указали в основном лица в возрасте 41 и больше лет. Большинство респондентов ответило, что основной угрозой для безопасности пищевых продуктов являются микроорганизмы, пестициды, химикаты, ГЭКРС, а группа лиц в возрасте 61 года и старше - что ГМО, акриламид и радиация. Выводы: Обследование показало, что потребители недосточно информированы о безопасных пищевых средствах, добавках к пищевым продуктам изагрязнениях, которые могут собой представлять потенциальную угрозу для здоровья населения. Обследование имело зондажный характер, которое служит получению информации о способе оценки безопасности пищи литовскими потребителями. Проведенное обследование может, после видоизменения, быть использовано для оценки отношения и навыков других популяций. Ключевые слова: безопасность пищи, литовские потребители. Коды JEL: D01 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved 35 36 ASSESSMENT OF FOOD SAFETY BY LITHUANIAN CONSUMERS Afiliacja: H. Danilcenko, Prof. Dr, E. Jarienė, Prof. Dr, J. Kulaitiene, Dr Aleksandras Stulginskis University Faculty of Agronomy, Agriculture and Food Sciences Institute LT-53361 Kaunas -Akademija Lithuania. M. Jeznach, Dr Warsaw University of Life Sciences Faculty of Human Nutrition and Consumer Sciences Department of Organization and Economics of Consumption 02-776, Warsaw Poland. Assessment of food safety by Lithuanian consumers Corresponding author: Honorata Danilcenko e-mail: [email protected] tel, +370 68647839 fax +370 37 752 293 HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):37-46 37 Anna Długosz Uniwersytet Mikołaja Kopernika – Bydgoszcz Lidia Wądołowska, Ewa Niedźwiedzka Uniwersytet Warmińsko-Mazurski – Olsztyn Tomasz Długosz Apteka „Marzeń” – Bydgoszcz Porównanie dwóch wskaźników sytuacji społecznoekonomicznej i ich zastosowania w ocenie żywienia młodzieży Streszczenie Cel: Analiza porównawcza dwóch wskaźników sytuacji społeczno-ekonomicznej o różnej konstrukcji i ich użyteczności w ocenie żywienia młodzieży. Materiał i metody: Badaniami objęto 576 osób w wieku 13-18 lat. Wyznaczono dwa ważone wskaźniki sytuacji społeczno-ekonomicznej (SES), które obliczono jako sumę (sSESI) i iloczyn (iSESI) wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników SES. Metodą częstotliwości spożycia żywności oceniono urozmaicenie spożycia żywności. Wyniki: Używając wskaźnika sSESI opisano różnice między osobami o niskim, średnim i wysokim SES w liczbie produktów spożywanych w ciągu tygodnia (odpowiednio 42,3 vs. 41,6 vs. 42,2; p<0,05). Nie stwierdzono różnic w liczbie produktów spożywanych tygodniowo używając wskaźnika iSESI. Wnioski: Do badania współzależności między sytuacją społeczno-ekonomiczną a odżywianiem młodzieży można rekomendować wskaźnik sytuacji społeczno-ekonomicznej obliczony jako suma wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników z powodu jego większej siły różnicującej wybrane cechy odżywiania w porównaniu ze wskaźnikiem obliczonym jako iloczyn. Słowa kluczowe: sytuacja społeczno-ekonomiczna, młodzież, spożycie, urozmaicenie, żywność. Kody JEL: I32 Wstęp Ważną grupą czynników kształtujących przebieg kolejnych etapów rozwojowych dzieci i młodzieży są tzw. modyfikatory cywilizacyjno-kulturowe (czynniki społeczno-ekonomiczne). Są one określane między innymi przez dochód, poziom wykształcenia rodziców, przynależność do klasy społecznej, status zatrudnienia rodziców, strukturę rodziny (np. rodzina pełna/niepełna, liczba dzieci w rodzinie) i miejsce zamieszkania. Zgromadzono wiele dowodów dokumentujących oddziaływanie czynników społeczno-ekonomicznych na sposób żywienia, styl życia i aktywność fizyczną osób w różnym wieku, a także ich wpływ na stan 38 PORÓWNANIE DWÓCH WSKAŹNIKÓW SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ... zdrowia w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym (Blakely i in. 2004; Drewnowski i in. 2004; Lallukka i in. 2007, Lien i in. 2007; Proper i in. 2007; Wądołowska 2010; World Health Statistics 2012). Dzieci i młodzież należą do tzw. populacji wrażliwych, w których zaburzenia rozwoju psychofizycznego mogą być nieodwracalne i/lub odczuwane w wieku dorosłym i starszym (Blössner i De Onis 2005; Chen i in. 2005). Większa liczba cech charakteryzujących sytuację społeczno-ekonomiczną dzieci i młodzieży umożliwia wieloaspektowe śledzenie czynników decydujących o przebiegu ich rozwoju psychofizycznego. Pozwala na ustalenie przyczyn zaburzeń w rozwoju oraz ich przewidywanie zanim wystąpią, a także ułatwia ich możliwie szybkie usuwanie. Posługiwanie się wieloma pojedynczymi wyróżnikami sytuacji społeczno-ekonomicznej znacząco ogranicza możliwości wnioskowania, a nawet może prowadzić do błędów w interpretacji, wynikających z jednostronnej oceny. Niektórzy autorzy tworzyli własne złożone wskaźniki statusu społeczno-ekonomicznego (Braveman i in. 2005; Galobardes i in. 2006a; Galobardes i in. 2006b). W dostępnym piśmiennictwie nie znaleziono jednak prac prezentujących różne wskaźniki i porównujących ich użyteczność w ocenie żywienia. Celem pracy jest analiza porównawcza dwóch wskaźników sytuacji społeczno-ekonomicznej o różnej konstrukcji i ocena ich użyteczności w ocenie żywienia młodzieży. Materiał i metody W pracy wykorzystano dane zebrane w latach 2010-2011. Badania prowadzono za zgodą Komisji Bioetycznej przy Collegium Medicum w Bydgoszczy (decyzja nr 102/2008). Wywiady prowadzili wyszkoleni ankieterzy. Młodzież rekrutowano w szkołach gimnazjalnych i średnich zlokalizowanych we wcześniej wytypowanych małych miastach i wsiach Polski Północno-Wschodniej i Centralnej. Wykorzystując losowanie grupowe 2-warstwowe początkowo wylosowano po 1-2 szkoły gimnazjalne i średnie w każdej miejscowości, a następnie po 2-3 klasy w każdej ze szkół. Ocena sytuacji społeczno-ekonomicznej Łącznie badaniami objęto 576 osób w wieku od 13 do 18 lat (średnio 15,9±1,4 lat). Informacje ogólne o respondentach zebrano techniką ankietową w wywiadach indywidualnych. Sytuację społeczno-ekonomiczną (SES) młodzieży scharakteryzowano stosując 6 wyróżników, które łącznie miały 23 kategorie. Poszczególnym kategoriom wyróżników SES przypisano wartości liczbowe. Większym wartościom liczbowym (podane w nawiasach) odpowiadały kategorie opisujące korzystniejszą sytuację społeczno-ekonomiczną młodzieży i ich rodzin. A. DŁUGOSZ, L. WĄDOŁOWSKA, E. NIEDŹWIEDZKA, T. DŁUGOSZ 39 -- wielkość miejsca zamieszkania – 3 kategorie: wieś (1), miasto <50 000 mieszkańców (2), miasto 50 000-100 000 mieszkańców (3); -- wykształcenie ojca – 3 kategorie: podstawowe/zawodowe (1), średnie (2), wyższe (3), -- wykształcenie matki – 3 kategorie: podstawowe/zawodowe (1), średnie (2), wyższe (3), -- deklarowana sytuacja ekonomiczna rodziny – 4 kategorie: zła (1), dostateczna (2), dobra (3), bardzo dobra (4); -- sytuacja gospodarstwa domowego – 6 kategorii: żyjemy bardzo biednie – pieniędzy nie wystarcza nawet na najtańsze jedzenie i ubranie (1), żyjemy biednie – pieniędzy wystarcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie (2), żyjemy skromnie – po uiszczeniu opłat mieszkaniowych, pieniędzy wystarcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie (3), żyjemy średnio – życie bardzo oszczędne w celu odłożenia na poważniejsze zakupy (4), żyjemy dobrze – życie dość oszczędne aby wystarczyło na wszystko (5), żyjemy bardzo dobrze - wystarcza na wszystko bez specjalnych ograniczeń (6); -- liczba dzieci w rodzinie – 4 kategorie: 6-11 dzieci (1), 4-5 dzieci (2), 2-3 dzieci (3), 1 dziecko (4). Wyznaczono dwa ważone wskaźniki SES, które obliczono jako sumę (sSESI) i iloczyn (iSESI) wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników SES. Ważenie wskaźników zapewniło jednakowy udział każdego z 6 wyróżników SES. Korzystając z rozkładu tercylowego wyróżniono osoby o niskim (dolny tercyl), średnim (środkowy tercyl) i wysokim (górny tercyl) SES oddzielnie dla obu wskaźników. Uzyskano następujące rozkłady: -- dla wskaźnika obliczonego jako suma (sSESI): -- niski SES: sSESI<14, N=171, 31% próby, -- średni SES: sSESI=14-16, N=208, 35% próby, -- wysoki SES: sSESI>16, N=197, 34% próby, -- dla wskaźnika obliczonego jako iloczyn (iSESI): -- niski SES: iSESI<98, N=190, 34% próby, -- średni SES: iSESI=98-265, N=198, 33% próby, -- wysoki SES: iSESI>265, N=188, 33% próby. Ocena spożycia żywności Za pomocą walidowanego kwestionariusza urozmaicenia spożycia żywności (Intake Variety Questionnaire – FIVeQ) zebrano informacje o spożywaniu 63 grup produktów, we wskazanych ilościach, przez ostatnie 7 dni (Howarth i in. 1999; Niedźwiedzka i Wądołowska 2008). Użyto 2 kategorii odpowiedzi – „nie” i „tak”. Po wyłączeniu 3 grup napojów alkoholowych (piwa, wina i drinków, wódki i innych mocnych alkoholi), żywność pogrupowano w 8 grup: napoje (6 produktów), owoce (8 produktów), produkty mięsne, ryby i jaja (12 produktów), produkty mleczne (4 produkty), produkty zbożowe i ziemniaki (6 pro- 40 PORÓWNANIE DWÓCH WSKAŹNIKÓW SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ... duktów), słodycze i przekąski (4 produkty), tłuszcze (6 produktów), warzywa (14 produktów). Urozmaicenie spożycia żywności wyrażono indeksem urozmaicenia spożycia żywności (FIVeI), który obliczono jako liczbę jadanych tygodniowo grup produktów (maksymalnie 60 produktów/tydzień), po wyłączeniu 3 grup napojów alkoholowych wymienionych powyżej. Na podstawie analizy rozkładu FIVeI wyróżniono osoby o urozmaiceniu spożycia żywności: -- małym (FIVeI <40 produktów/tydzień), -- przeciętnym (FIVeI=40-45 produktów/tydzień), -- dużym (FIVeI >45 produktów/tydzień). Analiza statystyczna Dla każdej grupy żywności oddzielnie i wskaźnika FIVeI obliczono średnią liczbę produktów jadanych w ciągu tygodnia i wyrażono wartością średnią i odchyleniem standardowym. W wyróżnionych grupach wskaźników sSESI i iSESI wyznaczono rozkłady i obliczono odsetki osób. Wartości średnie cech porównano testem ANOVA rang Kruskala-Wallisa, a rozkłady cech porównano testem chi2 Pearsona. Analizę statystyczną wykonano programem Statistica 10.0 PL firmy StatSoft. Wyniki Oba wskaźniki – sSESI oraz iSESI – jednakowo silnie zależały od wszystkich sześciu wyróżników SES (por. tabela 1). U osób o niskim, średnim i wysokim SES wyróżnionych na podstawie sSESI oraz iSESI stwierdzono istotne różnice w rozkładach wszystkich cech społeczno-ekonomicznych (p<0,001). Używając wskaźnika iSESI nie stwierdzono różnic w średniej liczbie produktów jadanych w ciągu tygodnia między młodzieżą o niskim, średnim i wysokim SES (por. tabela 2). Brak różnic dotyczył zarówno wskaźnika FIVeI, jak i każdej z ośmiu grup żywności. Używając wskaźnika sSESI stwierdzono różnice między osobami o niskim, średnim i wysokim SES w spożywaniu 2 grup produktów (napojów; produktów mięsnych, ryb i jaj) oraz liczbie produktów jadanych w ciągu tygodnia (por. tabela 2). Młodzież o średnim sSESI miała niższy wskaźnik FIVeI niż młodzież o niskim sSESI, odpowiednio 41,6±3,4 vs. 42,3±3,3 produktów/tydzień (p<0,05). W ciągu tygodnia młodzież o średnim sSESI miała mniejsze urozmaicenie dotyczące napojów niż młodzież o niskim lub wysokim sSESI (odpowiednio 5,6±0,9 vs. 5,7±0,7 vs. 5,8±0,6 napojów/tydzień; p<0,05) oraz mniejsze urozmaicenie dotyczące produktów z grupy mięso, ryby i jaja niż młodzież o niskim sSESI (odpowiednio 6,9±0,8 vs. 7,1±0,8 produktów/tydzień; p<0,05). 41 A. DŁUGOSZ, L. WĄDOŁOWSKA, E. NIEDŹWIEDZKA, T. DŁUGOSZ Tabela 1 Porównanie rozkładu cech społeczno-ekonomicznych młodzieży o różnym statusie społeczno-ekonomicznym (SES) określonym dwoma wskaźnikami statusu społeczno-ekonomicznego (%) Cechy Ogółem N=576 sSESI1 iSESI2 Niski N=171 Średni N=208 Wysoki N=197 Niski N=190 Średni N=198 Wysoki N=188 Miejsce zamieszkania*# wieś 68 90 82 34 91 77 35 miasto <50 tys. 22 10 14 41 9 17 40 miasto 50-100 tys. 10 0 4 25 0 6 25 podstawowe/ zawodowe 46 88 45 11 92 42 4 średnie 46 11 53 69 8 55 75 wyższe 8 1 2 20 0 3 21 Wykształcenie ojca*# Wykształcenie matki*# podstawowe/ zawodowe 39 86 29 8 90 21 6 średnie 48 13 68 57 9 75 58 wyższe 13 1 3 35 1 4 36 1 3 0 0 3 0 0 dostateczna 10 24 7 3 19 9 2 dobra 63 64 72 52 63 73 53 26 9 21 45 15 18 45 Sytuacja ekonomiczna*# zła bardzo dobra Sytuacja gospodarstwa domowego*# żyjemy bardzo biednie 0 1 0 0 1 0 0 żyjemy biednie 0 1 0 0 1 0 0 żyjemy skromnie 3 8 1 0 6 2 0 żyjemy średnio 8 21 3 2 17 6 1 żyjemy dobrze 47 47 58 34 46 56 37 żyjemy bardzo dobrze 42 22 38 64 29 36 62 6-11 dzieci 4 11 2 0 10 2 0 4-5 dzieci 19 36 21 3 32 21 5 2-3 dzieci 66 50 67 79 50 71 77 1 dziecko 11 3 10 18 8 6 18 Liczba dzieci w rodzinie*# * istotność różnic między grupami wskaźnika sSESI przy p<0,001; # istotność różnic między grupami wskaźnika iSESI przy p<0,001; 1indeks statusu społeczno-ekonomicznego obliczony jako suma; 2indeks statusu społeczno-ekonomicznego obliczony jako iloczyn; N – liczebność. Źródło: opracowanie własne. 42 PORÓWNANIE DWÓCH WSKAŹNIKÓW SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ... Tabela 2 Porównanie urozmaicenia spożycia żywności młodzieży o różnym statusie społeczno-ekonomicznym (SES) określonym dwoma wskaźnikami statusu społeczno-ekonomicznego (produktów/tydzień; średnia±odchylenie standardowe) Grupy żywności Ogółem N=576 sSESI1 Niski N=171 iSESI2 Średni N=208 Wysoki N=197 Niski N=190 Średni N=198 Wysoki N=188 Napoje* (6) 5,7±0,8 5,7±0,7a 5,6±0,9a,b 5,8±0,6b 5,7±0,8 5,6±0,9 5,7±0,7 Owoce (8) 5,2±0,9 5,3±0,9 5,1±1,0 5,3±0,8 5,3±0,9 5,2±1,0 5,3±0,9 Produkty mięsne, ryby i jaja* (12) 7,0±0,8 a 7,1±0,8 a 6,9±0,8 7,0±0,8 7,0±0,8 6,9±0,8 7,0±0,8 Produkty mleczne (4) 3,3±0,5 3,2±0,5 3,3±0,5 3,3±0,5 3,2±0,5 3,3±0,5 3,3±0,5 Produkty zbożowe i ziemniaki (6) 4,4±0,8 4,4±0,8 4,5±0,8 4,4±0,8 4,4±0,8 4,5±0,8 4,4±0,8 Słodycze i przekąski (4) 3,8±0,4 3,8±0,4 3,9±0,3 3,8±0,4 3,8±0,4 3,9±0,4 3,9±0,4 Tłuszcze (6) 4,4±0,8 4,4±0,7 4,4±0,8 4,4±0,8 4,4±0,7 4,4±0,7 4,4±0,8 Warzywa (14) 8,2±1,3 8,2±1,2 8,1±1,3 8,2±1,3 8,2±1,3 8,1±1,3 8,2±1,3 Urozmaicenie spożycia żywności* (60) 42,0±3,4 42,3±3,3a 41,6±3,4a 42,2±3,3 42,0±3,3 41,8±3,4 42,1±3,4 Urozmaicenie spożycia żywności (% próby) małe3 przeciętne 4 duże 5 20 18 24 18 20 22 19 76 77 72 78 76 74 77 4 5 4 4 4 4 4 *Istotność różnic między grupami wskaźnika sSESI przy p<0,05; () w nawiasach podano maksymalną liczbę produktów w każdej grupie żywności; N – liczebność; 1indeks statusu społeczno-ekonomicznego obliczony jako suma; 2indeks statusu społeczno-ekonomicznego obliczony jako iloczyn; a-a, b-b jednoimiennymi literami oznaczono różnice w wierszach istotne przy p<0,05; 3<40 produktów/tydzień; 440-45 produktów/tydzień; 5>45 produktów/tydzień. Źródło: jak w tabeli 1. Dyskusja Wykazano, że wskaźnik sytuacji społeczno-ekonomicznej obliczony jako suma wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników umożliwia znalezienie różnic w urozmaiceniu spożycia żywności uwarunkowanych odmiennym statusem społeczno-ekonomicznym, w przeciwieństwie do wskaźnika obliczonego jako iloczyn, który nie wykrył żadnej różnicy. Świadczy to o większej czułości wskaźnika obliczonego jako suma niż wskaźnika obliczonego jako iloczyn wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników oraz jego większej przydatności w ocenie odżywiania młodzieży. Znamienne jest, że różnice w urozmaiceniu spożycia żywności dotyczyły ogólnego urozmaicenia diety oraz urozmaicenia w spożyciu napojów oraz pro- A. DŁUGOSZ, L. WĄDOŁOWSKA, E. NIEDŹWIEDZKA, T. DŁUGOSZ 43 duktów mięsnych, ryb i jaj. Ta właściwość wskaźnika obliczonego jako suma jest niezwykle cenna, ponieważ różnice w spożyciu napojów, w tym soków owocowych i/lub warzywnych, słodzonych napojów oraz mięsa, wędlin i ryb są często wskazywane jako charakterystyczne cechy różnicujące odżywianie osób o odmiennym statusie społeczno-ekonomicznym (Agardh i in. 2004; Blakely i in. 2004; Drewnowski i in. 2004; Lallukka i in. 2007). W tym kontekście wzrasta potencjalna użyteczność tego wskaźnika z powodu możliwości prowadzenia analiz porównawczych między osobami o niskim, średnim i wysokim statusie społeczno-ekonomicznym. Podsumowanie Do badania współzależności między sytuacją społeczno-ekonomiczną a odżywianiem młodzieży można rekomendować wskaźnik sytuacji społeczno-ekonomicznej obliczony jako suma wartości liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom wyróżników z powodu jego większej siły różnicującej wybrane cechy odżywiania w porównaniu ze wskaźnikiem obliczonym jako iloczyn. Źródło finansowania: projekt NCN nr N N312 215336. Bibliografia Agardh E.E., Ahlbom A., Anderson T., Efendic S., Grill V., Hallqvist J., Östenson C.G. (2004), Explanations of socioeconomic differences in excess risk of type 2 diabetes in Swedish men and women, “Diabetes Care”, No. 27. Blakely T., Hales S., Woodward A. (2004), Poverty: assessing the distribution of health risks by socioeconomic position at national and local. WHO Reports, Nutrition for health and development protection of the human Environment, “Environmental Burden of Disease Series”, No. 10, Geneva. Blössner M., De Onis M. (2005), Malnutrition: quantifying the health impact at national and local level. WHO Reports, Nutrition for health and development protection of the human environment, “Environmental Burden of Disease Series”, No. 12, Geneva. Braveman P.A., Cubbin C., Egerter S., Chideya S., Marchi K.S., Metzler M., Posner S. (2005), Socioeconomic status in health research: one size does not fit all, “Journal of the American Medical Association”, No. 294. Chen W., Srinivasan S., Li S., Xu J., Berenson G. (2005), Metabolic syndrome variables at low levels in childhood are beneficially associated with adulthood cardiovascular risk. The Bogalusa Heart Study, “Diabetes Care”, No. 28. Drewnowski A., Darmon N., Brend A. (2004), Replacing fats and sweets with vegetable and fruits – a question a cost, “American Journal of Public Health”, No. 94, 9. Galobardes B., Shaw M., Lawlor D.A., Lynch J.W., Davey Smith G. (2006a), Indicators of socioeconomic position (part 1), “Journal of Epidemiology and Community Health, No. 60. Galobardes B., Shaw M., Lawlor D.A., Lynch J.W., Davey Smith G. (2006b), Indicators of socioeconomic position (part 2), “Journal of Epidemiology and Community Health”, No. 60. 44 PORÓWNANIE DWÓCH WSKAŹNIKÓW SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ... Horwath C., Kouris-Blazos A., Savige G., Wahlqvist M.L. (1999), Eating your way to a successful old age, with special reference to older women, “Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition, No. 8. Lallukka T., Laaksonen M., Rahkonen O., Roos E., Lahelma E. (2007), Multiple socio-economic circumstances and healthy food habits, “European Journal of Clinical Nutrition”, No. 61. Lien N., Kumar B.N., Holmboe-Ottesen G., Klepp K.I., Wandel M. (2007) Assessing social differences In overweight among 15- to 16-year-old ethnic Norwegians from Oslo by register data and adolescent self-reported measures of socio-economic status, “International Journal of Obesity, No. 31. Niedźwiedzka E., Wądołowska L. (2008), Accuracy analysis of the Food Intake Variety Questionnaire (FIVeQ). Reproducibility assessment among older people, “Pakistan Journal of Nutrition”, No. 7. Proper K.I., Cerin E., Brown W.J., Owen N. (2007), Sitting time and socio-economic differences in overweight and obesity, “International Journal of Obesity”, No. 31. Wądołowska L. (2010), Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce, UWM, Olsztyn. World Health Statistics (2012), WHO, Geneva. Comparison of Two Indices of the Socioeconomic Status and Their Applications in the Dietary Assessment of Adolescents Summary Aim: A comparative analysis of two indices of the socioeconomic status with different constructions and their usefulness in the dietary assessment of adolescents. Materials and methods: The study included 576 people aged 13-18 years. They were two weighted socioeconomic (SES) indices, which were calculated as the sum (sSESI) and the product (iSESI) of numerical values assigned to each category of the SES parameter. The food intake frequency method was used to assess food intake variety. Results: The use of sSESI for people with low, medium and high SES differences in the number of foods consumed per week (42.3 vs. 41.6 vs. 42.2, respectively; p<0.05) was analysed. There were no differences in the number of foods consumed per week when the iSESI was used. Conclusions: To study the relation between the socioeconomic status and nutrition in case of adolescents it is recommended that the index of socioeconomic status be calculated as a sum of the numeric values assigned to each category of the parameter due to its greater strength in discriminating the selected dietary features compared with an index calculated as a product. Key words: socioeconomic status, adolescents, intake, variety, food. JEL codes: I32 A. DŁUGOSZ, L. WĄDOŁOWSKA, E. NIEDŹWIEDZKA, T. DŁUGOSZ 45 Сопоставление двух показателей социально-экономического положения и их применения в оценке питания молодежи Резюме Цель: Сопоставительный анализ двух показателей социально-экономического положения различного построения и их пригодности в оценке питания молодежи. Материалы и методы: Обследования охватили 576 лиц в возрасте 13-18 лет. Определили два взвешенных показателя социально-экономического положения (SES), которые рассчитали как сумму (sSESI) и произведение (iSESI) численных значений, отнесенных на счет отдельных категорий показателей SES. По методу частотности приема пищи оценили разнообразие потребления продуктов питания. Результаты: Применяя показатель sSESI, описали различия между лицами с низким, средним и высоким показателем SES в числе продуктов, потребляемых в течение недели (соответственно 42,3 против 41,6 и против 42,2; p<0,05). Не отметили расхождений в числе продуктов, потребляемых за неделю, применяя показатель iSESI. Выводы: Для изучения взаимозависимости между социально-экономическим положением и питанием молодежи можно рекомендовать показатель социально-экономического положения, рассчитанный в качестве суммы численных значений, отнесенных на счет отдельных категорий показателей, по причине его большей силы, дифференцирующей избранные свойства питания по сравнению с показателем, рассчитанным в качестве произведения. Ключевые слова: социально-экономическое положение, молодежь, потребление, разнообразие, пища. Коды JEL: I32 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: dr inż. Anna Długosz – Katedra i Zakład Żywienia i Dietetyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum, Bydgoszcz prof. dr hab. inż. Lidia Wądołowska – Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet WarmińskoMazurski, Olsztyn dr inż. Ewa Niedźwiedzka – Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet WarmińskoMazurski, Olsztyn mgr farm. Tomasz Długosz – Apteka „Marzeń”, ul. Jana III Sobieskiego 5, Bydgoszcz. 46 PORÓWNANIE DWÓCH WSKAŹNIKÓW SYTUACJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ... Adres autora do korespondencji: Katedra i Zakład Żywienia i Dietetyki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Collegium Medicum w Bydgoszczy ul. Dębowa 3 85-626 Bydgoszcz tel.: (52) 585 54 01 (wew. 32) fax.: (52) 585 54 01 e-mail: [email protected] (Anna Długosz) HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):47-60 47 Krystyna Gutkowska SGGW w Warszawie Anna Murawska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy Poziom życia ludności a wielkość i struktura spożycia żywności w aspekcie regionalnym Streszczenie Poziom życia definiuje się jako stopień zaspokojenia potrzeb człowieka wynikający z konsumpcji dóbr i usług. Potrzeby żywnościowe należą do podstawowych fizjologicznych potrzeb człowieka i sklasyfikowane są na pierwszym miejscu jako najważniejsze potrzeby każdej jednostki. Cel: Celem pracy jest przedstawienie regionalnego zróżnicowania poziomu życia ludności w Polsce przez analizę podstawowych mierników określających to zjawisko oraz zaprezentowanie wielkości i struktury spożycia żywności. Dodatkowo starano się wykazać, czy zachodzą, i jeżeli tak to jakie, relacje między wskaźnikami opisującymi poziom życia a poziomem i strukturą spożycia artykułów żywnościowych w aspekcie regionalnym. Materiał i metody: Do realizacji założonego celu wykorzystano najnowsze informacje pochodzące ze źródeł wtórnych, głównie z badań budżetów gospodarstw domowych, roczników statystycznych oraz innych materiałów źródłowych. Analizie poddano szesnaście województw w Polsce. Do oceny regionalnych różnic, zachodzących relacji oraz zależności wykorzystano podstawowe mierniki i wskaźniki, mające postać ocen liczbowych. Obliczono współczynniki natężenia, struktury, zmienności, asymetrii oraz korelacji. Wyniki: Istotną rolę w kształtowaniu spożycia żywności odgrywają uwarunkowania makro i mikroekonomiczne, które są jednocześnie wyznacznikami rozwoju gospodarczego oraz poziomu życia ludności. Między wskaźnikami ekonomicznymi a poziomem spożycia żywności zachodzą istotne zależności. W gospodarstwach domowych zlokalizowanych w województwach bogatszych istotnie częściej spożywa się takie produkty, jak: jogurty, napoje mleczne, sery i owoce, a w województwach biedniejszych – pieczywo, mleko, jaja, oleje, warzywa oraz cukier. Wnioski: W Polsce występują istotne regionalne dysproporcje w poziomie PKB, przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń i dochodów, co w konsekwencji wpływa na poziom i strukturę wydatków na dobra żywnościowe i w rezultacie na poziom zaspokajania potrzeb w tym zakresie. W regionach lepiej rozwiniętych gospodarczo ludność spożywa więcej pożywienia przetworzonego przemysłowo, a w regionach biedniejszych, o niższym poziomie życia, więcej produktów nieprzetworzonych, tańszych substytutów zaspokajających te same potrzeby. Słowa kluczowe: poziom życia, żywność, spożycie, regiony, zróżnicowanie, relacje. Kody JEL: D12, D14, I31, O11 48 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... Wstęp Poziom życia jest wieloaspektową kategorią społeczno-ekonomiczną, co powoduje, że w literaturze krajowej i zagranicznej spotyka się wiele prób definiowana tego pojęcia (Gutkowska i Murawska 2011). Definicje poziomu życia, mimo różnic formalnych w ujmowaniu tego terminu (Andrycz 1996) przez różnych autorów, są w większości zgodne z koncepcjami komisji ekspertów ONZ z 1954 roku. Według tychże ekspertów, poziom życia oznacza stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych społeczeństwa przez strumień dóbr i usług odpłatnych oraz fundusze konsumpcji zbiorowej w danej jednostce czasu i przestrzeni (Luszniewicz 1982; 1972). Wśród potrzeb materialnych i kulturalnych wskazanych w definicji poziomu życia Luszniewicz wyróżnił siedem podstawowych rodzajów potrzeb: wyżywienie, osłonę w postaci mieszkania, odzieży i obuwia, ochronę zdrowia, wykształcenie, rekreację, zabezpieczenie społeczne oraz zagospodarowanie materialne. Tym samym, poziom życia można zdefiniować jako stopień zaspokojenia potrzeb człowieka wynikający z konsumpcji tychże dóbr i usług. Potrzeby żywnościowe należą do podstawowych fizjologicznych potrzeb człowieka i sklasyfikowane są na pierwszym miejscu w hierarchii najważniejszych potrzeb każdej jednostki. Na zaspokajanie potrzeb żywnościowych oraz zachowania konsumentów wpływają bodźce wewnętrzne, tj. odczuwany głód lub pragnienie, a także bodźce zewnętrzne, związane z oddziaływaniem poszczególnych elementów marketingu żywnościowego, takie jak opakowanie produktu, cena, dostępność itp. (Gutkowska, Ozimek 2009). Jednak ogólnie uważa się, że to czynniki ekonomiczne odgrywają pierwszorzędną rolę wśród determinant zachowań konsumentów wobec żywności (Jeżewska-Zychowicz, Babicz-Zielińska, Laskowski 2009). Takie uwarunkowania makroekonomiczne, jak produkt krajowy brutto i jego pochodne, podaż żywności, stan koniunktury, stan infrastruktury czy system finansowy, oraz uwarunkowania mikroekonomiczne, jak dochód i w konsekwencji wydatki na żywność, a także ceny produktów żywnościowych są istotnymi wyznacznikami poziomu zaspokajania potrzeb żywnościowych w wąskim ujęciu, a w szerokim – ogólnego poziomu życia ludności. Omawiając poziom życia (poziom zaspokajania potrzeb) podkreśla się, że aby prawidłowo ocenić jego wymiar, nie wystarczy znajomość poszczególnych elementów składowych, ale należy dokonać analiz indeksów zmian, wskaźników poziomu regionalnego oraz stopnia zaspokojenia potrzeb (Andrycz 1995). W literaturze podkreśla się, że w aspekcie regionalnym (zasobność regionu świata, kraju lub jego jednostek administracyjnych) występują istotne różnice w wartości wskaźników makroekonomicznych i mikroekonomicznych, co znajduje odzwierciedlenie w składzie przeciętnej diety, pochodzeniu białka w dziennej racji pokarmowej czy strukturze energetycznej racji pokarmowej ludności (Gutkowska, Ozimek 2009). Cel, materiał i metody Celem rozważań jest przedstawienie regionalnego zróżnicowania poziomu życia ludności w Polsce dzięki analizie podstawowych wskaźników określających to zjawisko oraz zde- KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA 49 finiowanie poziomu zaspokajania potrzeb żywnościowych analizując spożycie wybranych produktów. Dodatkowo starano się wykazać, czy zachodzą, i jeżeli tak to jakie, relacje między wskaźnikami opisującymi poziom życia a poziomem spożycia artykułów żywnościowych w aspekcie regionalnym. Wśród wskaźników opisujących poziom życia uwzględniono między innymi: wielkość PKB per capita, przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto, dochód rozporządzalny i do dyspozycji, wydatki ogółem oraz wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe przypadające na jedną osobę w gospodarstwie domowym, a także udział przeciętnych miesięcznych wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Analizując poziom spożycia skupiono się na grupach podstawowych artykułów żywnościowych, takich jak: pieczywo i produkty zbożowe, mięso, ryby, mleko, jogurty i napoje mleczne, sery, jaja, oleje i pozostałe tłuszcze, owoce, warzywa i cukier. Do realizacji założonego celu wykorzystano najnowsze informacje pochodzące ze źródeł wtórnych, głównie z badań budżetów gospodarstw domowych, roczników statystycznych oraz innych materiałów źródłowych. Analizie poddano szesnaście województw w Polsce. Do oceny regionalnych różnic, zachodzących relacji oraz zależności wykorzystano podstawowe mierniki i wskaźniki, mające postać ocen liczbowych. Obliczono współczynniki natężenia, struktury, zmienności oraz korelacji. Analizy przeprowadzono bazując na danych z lat 2010 i 2011. Wyniki badań Poziom życia ludności i jego regionalne zróżnicowanie uzależnione jest od czynników makroekonomicznych, stanowiących równocześnie podstawowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego. W skali makroekonomicznej poziom życia jest wypadkową poziomu rozwoju gospodarczego, zachodzących zmian w procesach społeczno-demograficznych i polityki państwa. W porównaniach regionalnych za podstawową miarę poziomu życia uznaje się produkt krajowy brutto w przeliczeniu na jednego mieszkańca (Frąckiewicz-Wronka, Zrałek 2000). Na podstawie analizy wartości PKB można zaobserwować dynamiczny wzrost polskiej gospodarki. W latach 2000-2007 odnotowano wzrost wartości PKB o 56% (Gutkowska, Murawska 2011), a w ostatnim okresie, w latach 2007-2010, mimo ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego, nastąpił wzrost o 24%. Mimo założeń polityki kraju, której celem jest dążenie do wyrównywania rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności, Polska boryka się ze znacznym regionalnym zróżnicowaniem. Potencjał ekonomiczny kraju koncentruje się od lat w kilku najlepiej rozwiniętych województwach. Udział województwa mazowieckiego w tworzeniu PKB w 2010 roku niemal dwukrotnie (o 79,4%) przekraczał wartość przeciętną dla kraju, która w wynosiła 33,6 tys. zł na 1 osobę. Powyżej przeciętnej w tworzeniu PKB znajdują się ponadto województwa: dolnośląskie (o 24,1%), śląskie (o 17,9%), wielkopolskie (o 14,8%), pomorskie (o 5,8%) i łódzkie (o 1,6%). Na drugim biegunie niezmiennie od lat znajdują się województwa Polski wschodniej, a najniższy udział w tworzeniu PKB przypada województwom: lubelskiemu (o 25,5% poniżej przeciętnej) i podkarpackiemu (o 25,8%) (por. tabela 1). 50 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... Tabela 1 Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne określające poziom życia ludności w aspekcie regionalnym w 2010 roku Wyszczególnienie NDdDBwSGD PKB na 1 mieszkańca (w PLN) NDdDBwSGD PKB relacja do średniej krajowej Dolnośląskie 23 999 41 750 109,9 124,1 Kujawsko-pomorskie 20 877 31 107 95,6 92,5 Lubelskie 18 792 25 079 86,0 74,5 Lubuskie 20 607 31 348 94,4 93,2 Łódzkie 23 050 34 180 105,5 101,6 Małopolskie 20 885 31 501 95,6 93,6 Mazowieckie 30 608 60 359 140,1 179,4 Opolskie 19 801 29 498 90,7 87,7 Podkarpackie 17 211 24 973 78,8 74,2 Podlaskie 19 187 26 985 87,9 80,2 Pomorskie 22 460 35 597 102,8 105,8 Śląskie 26 219 39 677 120,1 117,9 Świętokrzyskie 19 893 28 134 91,1 83,6 Warmińsko-mazurskie 19 327 27 228 88,5 80,9 Wielkopolskie 23 886 38 629 109,4 114,8 Zachodniopomorskie 22 635 32 268 103,6 95,9 Średnia 21 840 33 645 100,0 100,0 3 294,04 8 735,15 15,08 25,96 Minimum 17 211 24 973 Maksimum 30 608 60 359 1,78 2,42 Odchylenie standardowe Współczynnik zmienności (w %) Amplituda wahań Legenda: NDdDBwSGD- Nominalne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych; PKB – produkt krajowy brutto Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. Obliczony współczynnik zmienności dla PKB per capita w 2010 roku w Polsce na poziomie Vs=25,96% świadczy o istotnym regionalnym zróżnicowaniu. Zróżnicowanie, w porównaniu z ostatnim dziesięcioleciem wzrosło (przykładowo Vs2000r.=21,52%, Vs2005r.=23,92%) (Murawska 2009), co oznacza wzrost międzywojewódzkich dyspropor- KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA 51 cji w poziomie życia ludności. Nieznacznie mniejsze, ale też istotne zróżnicowanie można zaobserwować w zakresie nominalnych dochodów do dyspozycji brutto w zł w sektorze gospodarstw domowych przypadających na jednego mieszkańca (Vs=15,08%). Najwyższe wartości w 2010 roku odnotowano w województwie mazowieckim (o 40,1% powyżej przeciętnej), a najniższe w województwie podkarpackim (21,2% poniżej) (por. tabela 1). Rozwój gospodarki powoduje wzrost produkcji, zatrudnienia, wynagrodzeń, co z kolei stymuluje wzrost dochodów i wydatków ludności (Gutkowska, Murawska 2011). Uwarunkowania poziomu życia, takie jak wynagrodzenia lub dochody, można zaliczyć do czynników mikroekonomicznych mieszczących się w tzw. „bliższym otoczeniu konsumentów”. Jest to grupa uwarunkowań ekonomicznych, która poza cenami dóbr i usług, determinuje sposób żywienia i stan odżywienia człowieka (Gutkowska, Ozimek 2009). W 2011 roku w Polsce występowały istotne regionalne dysproporcje w wartości podstawowych wskaźników mikroekonomicznych (wynagrodzenia oraz dochody i wydatki ogółem), o czym świadczą obliczone współczynniki zmienności (por. tabela 2). Województwem znacznie odbiegającym od pozostałych jest mazowieckie, w którym wszystkie analizowane wskaźniki są na najwyższym poziomie: -- przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – 4243,41 zł; -- przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny – 1622,96 zł; -- przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji – 1569,11 zł; -- przeciętne miesięczne wydatki – 1308,35 zł. Na drugim biegunie znajduje się województwo podkarpackie z najniższymi wartościami analizowanych wskaźników: -- przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto – 2887,87 zł; -- przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny – 937,85 zł; -- przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji - 901,38 zł; -- przeciętne miesięczne wydatki – 843,00 zł (por. tabela 2). Mniejsze dysproporcje międzyregionalne występują w zakresie przeciętnych miesięcznych wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe (Vs=4,93%). Konsumenci na dobra żywnościowe wydają, od 282,34 zł na 1 osobę w gospodarstwach domowych znajdujących się w województwie mazowieckim do 233,07 zł w województwie lubelskim. Wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe stanowiły w analizowanym roku 25,91% wydatków ogółem przy czym, zgodnie z pierwszym prawem Engla (Milewski, Kwiatkowski 2005), wyniki analiz jednoznacznie wskazują, że wraz ze wzrostem dochodów spada udział wydatków na żywność. Udział przeciętnych miesięcznych wydatków na żywność w wydatkach ogółem jest najniższy w województwie mazowieckim o najwyższych wskaźnikach ekonomicznych (21,58%), a najwyższy w województwach Polski wschodniej i południowo-wschodniej: świętokrzyskim (29,49%), podkarpackim (27,85%), lubelskim (27,22%) i warmińsko-mazurskim (27,01%) (por. tabela 2). 52 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... Tabela 2 Podstawowe wskaźniki mikroekonomiczne określające poziom życia ludności w 2011 roku w aspekcie regionalnym Wyszczególnienie Przeciętne Udział Przeciętne Przeciętny Przeciętny miesięczne przeciętPrzeciętne miesięczne miesięczny miesięczny wydatki na nych miemiesięczne wynagrodze- dochód roz- dochód do żywność sięcznych wydatki nia brutto porządzalny dyspozycji i napoje bez- wydatków alkoholowe na żywność w wydatkach na 1 osobę w gospodarstwach ogółem w PLN domowych (w PLN) (w %) Dolnośląskie 3 374,45 1 282,93 1 235,35 1 057,49 258,35 24,43 Kujawsko-pomorskie 2 906,32 1 108,94 1 073,11 922,75 245,07 26,56 Lubelskie 3 066,32 1 025,80 979,43 856,17 233,07 27,22 Lubuskie 2 903,70 1 189,89 1 148,74 975,64 256,84 26,33 Łódzkie 3 053,22 1 203,19 1 148,54 1 042,70 252,94 24,26 Małopolskie 3 134,06 1 156,79 1 124,62 982,59 254,32 25,88 Mazowieckie 4 243,41 1 622,96 1 569,11 1 308,35 282,34 21,58 Opolskie 3 048,82 1 181,90 1 123,99 1 048,57 256,79 24,49 Podkarpackie 2 887,87 937,85 901,38 843,00 234,79 27,85 Podlaskie 3 002,37 1 224,92 1 188,46 903,42 255,65 28,30 Pomorskie 3 314,53 1 286,94 1 241,89 1 061,25 255,20 24,05 Śląskie 3 553,67 1 215,44 1 166,44 1 039,73 259,01 24,91 Świętokrzyskie 2 941,38 1 062,78 1 031,24 848,58 250,25 29,49 Warmińsko-mazurskie 2 863,29 1 096,87 1 063,00 870,30 235,06 27,01 Wielkopolskie 3 101,33 1 135,02 1 102,85 913,66 237,18 25,96 Zachodniopomorskie 3 040,79 1 231,10 1 192,35 972,04 255,36 26,27 Średnia 3 152,22 1 185,21 1 143,16 977,89 251,39 25,91 347,69 149,45 145,19 118,21 12,39 1,93 11,03 12,61 12,70 12,09 4,93 7,46 Minimum 2 863,29 937,85 901,38 843,00 233,07 21,58 Maksimum 4 243,41 1 622,96 1 569,11 1 308,35 282,34 29,49 1,21 1,37 Odchylenie standardowe Współczynnik zmienności (w %) Amplituda wahań Źródło: jak w tabeli 1. 1,48 1,73 1,74 1,55 53 KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA Powyższe stwierdzenia potwierdzają obliczone współczynniki korelacji między ekonomicznymi wskaźnikami charakteryzującymi poziom życia ludności i zarazem determinującymi poziom i strukturę spożycia produktów żywnościowych (por. tabela 3). Na podstawie uzyskanych obliczeń można stwierdzić, że im większy udział regionu w tworzeniu PKB, tym wyższe wynagrodzenia, dochody ludności, i zarazem więcej pieniędzy wydatkowanych na dobra i usługi. Jednocześnie, im wartość wskaźników ekonomicznych w regionie jest wyższa, tym niższy udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Tabela 3 Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami ekonomicznymi charakteryzującymi poziom życia ludności oraz wydatkami na żywność i ich udziałem w wydatkach ogółem – analiza regionalna Zmienna x01 x02 x03 x04 x05 x06 x07 x08 x01 1,00 0,96** 0,90** 0,85** 0,85** 0,85** 0,73** -0,79** 1,00 0,93** 0,88** 0,88** 0,88** 0,75** -0,81** 1,00 0,86** 0,85** 0,87** 0,76** -0,77** 1,00 1,00** 0,93** 0,90** -0,80** 1,00 0,91** 0,89** -0,77** 1,00 0,88** -0,93** 1,00 -0,66** x02 x03 x04 x05 x06 x07 x08 1,00 Legenda: x01, x02 – dane dla 2010 roku, pozostałe dane dla 2011 roku. X01 – nominalne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych na 1 mieszkańca w zł, x02 – PKB per capita w zł; x03 – przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł; x04- przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym w zł; x05 – przeciętny miesięczny dochód do dyspozycji na 1 osobę w gospodarstwie domowym w zł; x06 – przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwie domowym w zł; x07 - przeciętne miesięczne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe na 1 osobę w gospodarstwie domowym w zł; x08 – udział przeciętnych miesięcznych wydatków na żywność w wydatkach ogółem w %. **korelacja istotna na poziomie 0,01; * korelacja istotna na poziomie 0,05. Źródło: obliczenia własne. Na podstawie analizy danych pochodzących z budżetów gospodarstw domowych dotyczących poziomu spożycia produktów żywnościowych można zaobserwować pewne istotne regionalne dysproporcje (por. tabela 4). Obliczony współczynnik zmienności wskazuje na występowanie istotnych różnic regionalnych w spożyciu ryb, mleka, jogurtów i napojów mlecznych oraz cukru (Vs>10%), z kolei nieznaczne regionalne różnice występują w spożyciu takich produktów żywnościowych, jak: pieczywo i produkty zbożowe, mięso, sery, jaja, owoce i warzywa. Najwięcej mięsa, ryb oraz mleka spożywa się w województwie podlaskim, a pieczywa i produktów zbożowych, jaj, cukru oraz warzyw w województwie świętokrzyskim. Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawskopomorskie Dolnośląskie Jednostka miary kg kg Warzywa Cukier 1,04 1,13 1,34 1,08 1,37 1,50 1,13 1,00 1,45 1,20 0,85 1,05 1,64 1,18 1,10 1,04 1,19 17,64 0,85 1,64 1,93 9,64 10,23 10,77 9,99 10,39 10,02 9,54 10,93 10,58 10,58 9,05 9,38 11,90 9,42 8,80 10,21 10,09 7,79 8,80 11,90 1,35 1,39 1,36 1,32 1,44 1,29 1,25 1,16 1,39 1,34 1,34 1,24 1,35 1,35 1,31 1,38 1,34 1,33 5,12 1,16 1,44 1,24 3,28 3,11 3,28 3,39 3,33 3,31 3,67 3,45 3,07 3,45 3,28 3,15 3,33 3,02 2,92 3,50 3,28 5,90 2,92 3,67 1,26 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych GUS. kg kg szt. 11,97 12,70 13,38 11,74 13,49 13,36 11,98 13,04 13,81 13,05 11,20 12,62 15,11 12,14 10,97 12,47 12,69 8,24 10,97 15,11 1,38 Jaja Oleje i pozostałe tłuszcze Owoce 0,40 0,42 0,38 0,44 0,44 0,40 0,44 0,37 0,33 0,61 0,39 0,52 0,37 0,47 0,38 0,41 0,42 15,88 0,33 0,61 1,85 0,88 0,87 0,61 0,85 0,85 0,69 0,90 0,93 0,71 0,81 0,99 0,83 0,62 0,71 0,87 0,85 0,81 13,61 0,61 0,99 1,62 1,03 0,90 0,82 0,95 0,94 0,96 1,09 0,92 0,94 0,84 1,01 0,95 0,76 0,78 0,87 0,93 0,92 9,65 0,76 1,09 1,43 Pomorskie kg kg Śląskie 3,24 3,53 3,63 3,83 2,98 3,84 3,28 3,21 4,22 4,40 3,63 2,83 3,73 3,82 3,08 3,39 3,54 12,26 2,83 4,40 1,55 Świętokrzyskie l Warmińskomazurskie kg Wielkopolskie Mleko Jogurty i napoje mleczne Sery Zachodniopomorskie Ryby Średnia 6,22 6,65 7,28 6,42 7,14 7,06 6,30 6,71 7,43 6,47 5,74 6,75 8,61 6,37 6,62 6,35 6,76 9,72 5,74 8,61 1,50 5,47 5,97 5,46 5,85 5,87 5,32 5,33 5,47 4,77 6,52 5,05 5,41 6,29 5,54 5,20 5,68 5,58 8,00 4,77 6,52 1,37 Współczynnik zmienności (w %) kg kg Minimum Pieczywo i produkty zbożowe Mięso Wyszczególnienie Maksimum Tabela 4 Miesięczne spożycie wybranych produktów żywnościowych na 1 osobę w gospodarstwie domowym w 2011 roku (analiza regionalna) Amplituda wahań 54 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... 55 KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA Mieszkańcy województwa mazowieckiego spożywają relatywnie więcej niż w innych regionach jogurtów i napojów mlecznych, serów i owoców. Z kolei najmniej jaj, owoców i warzyw spożywa się w województwie wielkopolskim, serów w świętokrzyskim, jogurtów i napojów mlecznych w lubelskim, pieczywa i produktów zbożowych w pomorskim, mięsa i ryb w podkarpackim, a mleka w śląskim (por. tabela 4). Na podstawie analizy zależności między wskaźnikami opisującymi poziom spożycia wybranych produktów żywnościowych można stwierdzić, że im więcej pieczywa i produktów mącznych w danym regionie spożywają konsumenci, tym równocześnie więcej spożywają jaj (rxy=0,88), warzyw (rxy=0,76) oraz cukru (rxy=0,88), zaś istotnie mniej jogurtów (rxy=-0,75) i serów (rxy=-0,54). W regionach, w których spożywa się więcej produktów mięsnych, konsumuje się także więcej ryb (rxy=0,56) oraz warzyw (rxy=0,51). Wskaźniki przedstawiające poziom spożycia mleka, olejów i pozostałych tłuszczów oraz owoców nie wykazały istotnych zależności z pozostałymi (por. tabela 5). Tabela 5 Współczynniki korelacji pomiędzy spożyciem wybranych produktów żywnościowych - analiza regionalna Zmienna y01 y02 y03 y04 y05 y06 y07 y08 y09 y10 y11 y01 y02 y03 y04 y05 1,00 0,25 -0,32 0,14 1,00 0,56* 0,20 -0,15 1,00 0,13 1,00 y06 y07 y08 y09 y10 y11 0,88** 0,13 -0,11 0,76** 0,88** -0,47 0,36 0,27 0,32 0,51* 0,21 0,12 -0,09 -0,13 -0,04 0,19 -0,16 -0,20 -0,44 -0,33 0,29 0,01 0,02 0,34 0,36 -0,03 0,22 -0,53* -0,84** -0,45 -0,37 0,40 -0,47 -0,45 1,00 0,02 0,13 0,90** 0,83** 1,00 -0,33 0,22 -0,11 1,00 0,32 -0,08 1,00 0,64** -0,75** -0,54* 1,00 0,65** -0,69** 1,00 1,00 Legenda: dane dla 2011 roku, przeciętne miesięczne spożycie na 1 osobę następujących produktów żywnościowych: y01 – pieczywo i produkty zbożowe w kg; y02 – mięso w kg; y03 - ryby w kg; y04 – mleko w l; y05 - jogurty i napoje mleczne w kg, y06 – sery w kg; y07 – jaja w szt.; y08 – oleje i pozostałe tłuszcze w kg; y09 – owoce w kg; y10 – warzywa; y11 – cukier. **Korelacja istotna na poziomie 0,01; * korelacja istotna na poziomie 0,05. Źródło: jak w tabeli 3. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w województwach o wysokim poziomie wskaźników makro- 56 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... ekonomicznych i mikroekonomicznych istotnie więcej niż przeciętnie spożywa się takich produktów, jak jogurty, sery oraz owoce. Odwrotne zależności można zaobserwować w zakresie spożywania pieczywa, mleka, jaj, olejów, warzyw oraz cukru. W gospodarstwach domowych zlokalizowanych w województwach o niższym poziomie PKB, w których wynagrodzenia i dochody są niskie, obserwuje się istotnie wyższe niż przeciętnie spożycie tego typu produktów. Co ciekawe, przeprowadzone analizy nie wykazały istotnych zależności między wskaźnikami opisującymi poziom życia ludności, a spożyciem mięsa i ryb w gospodarstwach domowych (por. tabela 6). Tabela 6 Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami ekonomicznymi charakteryzującymi poziom życia ludności a spożyciem wybranych produktów żywnościowych - analiza regionalna y01 y02 y03 y04 x01 -0,38 -0,17 0,18 -0,67** x02 -0,40 -0,24 0,09 x03 -0,33 -0,29 x04 -0,55* x05 y05 y06 y07 y08 y09 0,51* 0,66** -0,46 -0,45 0,32 -0,54* -0,39 -0,55* 0,52* 0,73** -0,47 -0,49 0,36 -0,52* -0,36 0,14 -0,44 0,38 0,70** -0,32 -0,62* 0,45 -0,41 -0,30 0,00 0,31 -0,36 0,61* 0,70** -0,47 -0,53* 0,65** -0,41 -0,48 -0,55* 0,01 0,32 -0,34 0,60* 0,69** -0,47 -0,53* 0,64** -0,42 -0,47 x06 -0,49 -0,21 0,11 -0,51* 0,65** 0,83** -0,40 -0,52* 0,59* -0,39 -0,46 x07 -0,32 0,14 0,30 -0,29 0,53* 0,69** -0,17 -0,39 0,78** -0,12 -0,31 x08 0,59* 0,42 0,02 0,64** -0,70** -0,83** 0,55* 0,56* 0,56 0,47 -0,36 y10 y11 Legenda: oznaczenia jak w tablicy 3 i 5. **korelacja istotna na poziomie 0,01; *korelacja istotna na poziomie 0,05. Źródło: jak w tabeli 3. Interesujące zależności stwierdzono analizując relacje między poziomem spożycia produktów żywnościowych a udziałem wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Otóż w gospodarstwach domowych, w których udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem jest relatywnie wyższy, równocześnie najwięcej spożywa się pieczywa i produktów zbożowych (rxy=0,59), mleka (rxy=0,64), jaj (rxy=0,55), warzyw (rxy=0,56) i cukru (rxy=0,56), a w gospodarstwach domowych o najniższym udziale tychże wydatków istotnie więcej spożywa się jogurtów i napojów mlecznych (rxy=-0,70) oraz serów (rxy=-0,83). Podsumowanie Podsumowując analizę czynników makroekonomicznych i mikroekonomicznych można stwierdzić, że w Polsce występują istotne regionalne dysproporcje w poziomie ich wartości, KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA 57 co rzutuje na poziom życia ludności. Zróżnicowany poziom życia w gospodarstwach domowych wpływa na sposób żywienia i stan odżywienia ludzi. Poziom spożycia żywności jest następstwem wpływu czynników ekonomicznych, takich jak wielkość produktu krajowego brutto, poziom wynagrodzeń czy dochodów. W szczególności dochód jest czynnikiem determinującym poziom konsumpcji żywności, jak również wpływającym na zachowania konsumentów w sferze żywności i żywienia. Przedstawione wyniki badań pokazały, że w gospodarstwach domowych o wyższych dochodach spożywa się więcej takich produktów, jak jogurty i napoje mleczne, sery oraz owoce. Natomiast w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w rejonach o niższym poziomie życia spożywa się znacznie więcej takich artykułów żywnościowych, jak pieczywo i produkty mączne, mleko, jaja i cukier. Reasumując należy stwierdzić, że w regionach lepiej rozwiniętych gospodarczo ludność spożywa więcej pożywienia przetworzonego przemysłowo, a w regionach biedniejszych gospodarczo i o niższym poziomie życia więcej produktów nieprzetworzonych, tj. tańszych substytutów zaspokajających te same potrzeby. Bibliografia Andrycz J. (1996), Metody badania poziomu życia ludności. Materiały do studiowania, Wydawnictwo Uczelniane AE w Katowicach, Katowice. Andrycz J. (1995), Poziom życia ludności. Materiały do studiowania, Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice. Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku (2012), GUS, Warszawa, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/WZ_budzety_gospodarstw_domowych_w_2011.pdf [dostęp: 12.07.2013]. Frąckiewicz-Wronka A., Zrałek. M. (red.) (2000), Polityka społeczna w okresie transformacji, Kolegium Zarządzania AE, Katowice. Gutkowska K., Murawska A. (2011), Regionalne zróżnicowanie poziomu i jakości życia Polaków, „Handel Wewnętrzny” (styczeń-luty), Rynek. Przedsiębiorstwo. Konsumpcja. Marketing. Konsumpcja a rozwój regionów. Gutkowska K., Ozimek I. (2009), Czynniki ekonomiczne warunkujące sposób żywienia populacji, (w:) Gawęcki J., Roszkowski W. (red.), Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W. (2009), Konsument na rynku nowej żywności. Wybrane uwarunkowania spożycia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Luszniewicz A. (1972), Statystyka poziomu życia ludności, PWE, Warszawa. Luszniewicz A. (1982), Statystyka społeczna. Podstawowe problemy i metody, PWE, Warszawa. Milewski R., Kwiatkowski E. (2005), Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Murawska A. (2008), Rozwój społeczno-ekonomiczny a poziom życia w gospodarstwach domowych w Polsce, praca doktorska (maszynopis niepublikowany), SGGW, Warszawa. Rocznik statystyczny województw 2011 (2012), GUS, Warszawa, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_stat_wojew_2012.pdf [dostęp: 12.07.2013]. 58 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... The Standard of Living of the Population and the Volume and Pattern of Food Consumption in Regional Terms Summary Introduction: Quality of life is defined as a degree of satisfaction of human needs resulting from consumption of goods and services. Food needs are basic physiological human needs and are classified in the first place as the most important needs of each individual. Aim: An aim of this study was to show regional differences in living standards in Poland through an analysis of the measures defining the phenomenon and to present the volume and pattern of food consumption. In addition, efforts were made to establish whether there are, and if so what, relationships between the indicators that describe the standard of living and the level and pattern of consumption of food in terms of regions. Material and methods: The aim accomplishment used the most current information from secondary sources, mainly from household budget surveys, statistical yearbooks, and other source materials. The authors analysed all sixteen provinces in Poland. To assess the regional differences, occurring relationships and dependencies there were used basic measures and indicators in the form of numerical ratings. There were calculated intensity ratios, coefficients of the pattern, variability, asymmetry, and correlation. Results: An important role in the development of food intake there is played by macro- and microeconomic factors that are both determinants of economic development and standard of living. There are significant relationships between the economic indicators and the level of food consumption. In households located in wealthier regions, there are significantly more frequently consumed products such as yogurt, milk drinks, cheese and fruit, while in poorer provinces - bread, milk, eggs, oil, vegetables, and sugar. Conclusion: In Poland, there are significant regional disparities in GDP, average monthly wages and incomes, which, in turn, affect the level and structure of expenditure on food products and, as a result, the level of meeting needs in this area. In the more developed regions, the population consume more processed foodindustry products, while in poorer regions, with a lower standard of living, more unprocessed products, and cheaper substitutes that meet the same needs. Key words: living standard, food, consumption, regions, diversity, relationships. JEL codes: D12, D14, I31, O11 Уровень жизни населения и объем и структура потребления продуктов питания в региональном аспекте Резюме Уровень жизни определяют как степень удовлетворения потребностей человека, вытекающую из потребления благ и услуг. Потребности в продук- KRYSTYNA GUTKOWSKA, ANNA MURAWSKA тах питания относятся к основным физиологическим потребностям человека и они классифицируются на первом месте в качестве самых важных потребностей каждого индивида. Цель: Цель работы – представить региональную дифференциацию уровня жизни населения в Польше посредством анализа основных измерителей, определяющих это явление, а также указать объем и структуру потребления пищевых продуктов. Дополнительно авторы старались указать, существуют ли, и если да, то какие, соотношения между показателями, описывающими уровень жизни, и уровнем и структурой потребления продуктов питания в региональном аспекте. Материалы и методы: Для осуществления поставленной цели использовали новейшую информацию, поступающую из вторичных источников, в основном из обследования бюджетов домохозяйств, статистических ежегодников и других первоисточников. Анализу подвергли все шестнадцать воеводств в Польше. Для оценки региональных отличий, происходящих отношений и зависимостей использовали основные измерители и показатели, имеющие вид цифровых оценок. Были рассчитаны коэффициенты интенсивности, структуры, изменчивости, асимметрии и корреляции. Результаты: Существенную роль в формировании потребления продуктов питания играют макро- и микроэкономические обусловленности, которые одновременно являются определителями экономического развития и уровня жизни населения. Между экономическими показателями и уровнем потребления продуктов питания происходят существенные зависимости. В домохозяйствах, расположенных в более богатых воеводствах, существенно чаще потребляют такие продукты, как йогурты, молочные напитки, сыры и фрукты, а в более бедных воеводствах – хлебобулочные изделия, молоко, яйца, масла, овощи и сахар. Выводы: В Польше выступают существенные региональные диспропорции в уровне ВВП, среднемесячных зарплате и доходах, что в итоге влияет на уровень и структуру расходов на продукты питания и, в результате, на уровень удовлетворения потребностей в этом отношении. В регионах, лучше развитых экономически, население потребляет больше продуктов питания промышленной переработки, а в более бедных регионах, с более низким уровнем жизни – больше непереработанных продуктов, более дешевых заменителей, удовлетворяющих одни и те же потребности. Ключевые слова: уровень жизни, пищевые продукты, потребление, регионы, дифференциация, отношения. Коды JEL: D12, D14, I31, O11 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved 59 60 POZIOM ŻYCIA LUDNOŚCI A WIELKOŚĆ I STRUKTURA SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI... Afiliacja: dr inż. Anna Murawska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy prof. dr hab. Krystyna Gutkowska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Adres do korespondencji: dr inż. Anna Murawska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Wydział Zarządzania ul. Fordońska 430 85-790 Bydgoszcz tel. (052) 340-88-70, Tel. kom. 508-335-775 e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):61-70 61 Marzena Jeżewska-Zychowicz SGGW w Warszawie Uwarunkowania akceptacji konsumenckiej pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik Streszczenie Celem badania było określenie akceptacji konsumenckiej pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik i jej uwarunkowań. W 2011 roku zrealizowano badanie ankietowe na próbie reprezentatywnej dla ogółu populacji Polski, obejmującej 1000 dorosłych osób. Ponad 2/5 badanych znało i spożywało pieczywo jasne wzbogacone w błonnik. Około 1/5 badanych nie wykazywała zainteresowania spożywaniem pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik. Zainteresowanie badanych osób pieczywem jasnym wzbogacanym w błonnik było warunkowane przede wszystkim akceptacją błonnika jako dodatku do żywności, znajomością pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik, poglądami na temat korzyści i ryzyka związanego z taką zmianą w produkcie. Wzrost spożycia produktu wymaga zatem dostarczenia informacji konsumentowi o produkcie i jego wpływie na zdrowie. Słowa kluczowe: pieczywo jasne, akceptacja konsumencka, błonnik, żywność funkcjonalna. Kody JEL: D01, D12, O11 Wstęp Konsumenci coraz częściej poszukują produktów żywnościowych pozytywnie wpływających na ich zdrowie, co sprzyja wprowadzaniu na rynek innowacyjnych produktów. Wybór tych produktów jest warunkowany tak samo jak w przypadku znanych produktów, czyli w dużym stopniu decydują o nim cechy sensoryczne, w tym m.in. smak, zapach, wygląd, tekstura (Cox i in. 2004; Heenan i in. 2008). Ponadto ważne z perspektywy konsumenta są ich cechy funkcjonalne (np. opakowanie, wygoda użytkowania), wartość odżywcza, dostępność, marka, własne doświadczenie i opinie innych osób (Jeżewska-Zychowicz i in. 2009). O składzie produktu żywnościowego i jego zmianach konsument dowiaduje się z informacji zamieszczonej na produkcie, bądź oświadczenia żywieniowego lub zdrowotnego, bądź informacji o składzie produktu. Informacje te wpływają na percepcję produktu, jednak wpływ ten jest warunkowany w dużym stopniu zainteresowaniem konsumenta taką informacją i jej rozumieniem. Wykazano, że cechy socjo-demograficzne konsumentów (wiek, płeć, status społeczny), ale także jego zainteresowanie zdrowiem decydują o korzystaniu i rozumieniu tych informacji (Carillo i in. 2011; Grunert i in. 2010). Na rynek wprowadzane są produkty spożywcze wzbogacane o różne substancje w celu zwiększenia ich walorów zdrowotnych (Ronteltap i in. 2007). Jedną z takich substancji jest 62 UWARUNKOWANIA AKCEPTACJI KONSUMENCKIEJ PIECZYWA JASNEGO... błonnik pokarmowy. Zwiększając ilość błonnika poprzez dodawanie, np. otrąb czy wyizolowanego błonnika w produktach, które są naturalnymi źródłami tego składnika w diecie, np. w pieczywie, producenci mogą oczekiwać ich większej akceptacji niż w przypadku innych produktów, co potwierdzają wyniki badań dotyczących akceptacji zwiększonej zawartości błonnika (Baixauli i in. 2008; Carillo i in. 2012). Ponadto konsumenci bardziej pozytywnie oceniają takie zmiany w żywności podstawowej (np. w chlebie lub makaronie) niż w żywności postrzeganej jako źródło przyjemności, np. w ciastkach (Dean i in. 2007). Dostrzeganie przez konsumenta korzyści ze spożywania produktu wpływa na zwiększone zainteresowanie produktem, a dostrzeganie zagrożeń zniechęca do produktu, co wielokrotnie zostało potwierdzone w przypadku żywności funkcjonalnej (Verbeke i in. 2005; Devcich i in. 2007; Urala i Lähteenmaki 2007; Dewettinck i in. 2008; Fischer i Frewer 2009). Celem badania było określenie akceptacji konsumenckiej pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik i jej uwarunkowań, przy czym akceptacja była utożsamiana z deklarowaną intencją spożywania produktu. Materiał i metodyka badań Badanie ankietowe zrealizowano w 2011 roku na próbie reprezentatywnej dla ogółu populacji Polski, obejmującej 1000 dorosłych osób. W badaniu uczestniczyło 49,0% kobiet i 51,0% mężczyzn; 16,8% osób w wieku 25 lat i mniej, 19,6% – w wieku 26-35 lat, 17,9% – w wieku 36-45 lat, 18,6% – w wieku 46-55 lat oraz 27,1% – w wieku powyżej 55 lat; 31,6% osób posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe, 51,2% – wykształcenie średnie, a 16,2% – wykształcenie wyższe; 23,7% badanych mieszkało na wsi, 31,9% – w mieście do 100 tys. mieszkańców, a pozostali w mieście powyżej 100 tys. mieszkańców. W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz zawierający między innymi pytanie dotyczące znajomości i spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik, przy czym zastosowano następujące kategorie odpowiedzi: 1 – nie znam takiego produktu i nie chcę go próbować; 2 – nie znam takiego produktu, ale chciałbym go spróbować; 3 – znam ten produkt, ale nie chcę go spożywać; 4 – znam ten produkt i spożywam go. Ponadto pytano respondentów o korzyści i zagrożenia dla zdrowia wynikające ze spożywania tego produktu oraz zamiar kupowania w następnym roku. Zamiar kupowania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik w następnym roku oceniano na skali 5-punktowej, gdzie 1 – tak, 2 – raczej tak, 3 – ani tak, ani nie, 4 – raczej nie, 5 – nie, a korzyści wynikające ze wzbogacenia pieczywa jasnego w błonnik na skali 6-punktowej, na której poszczególne oceny opisano następująco: 1 – duże, 2 – raczej duże, 3 – ani duże, ani małe, 4 – małe, 5 – bardzo małe, 6 – brak jakichkolwiek korzyści. Do oceny zagrożeń dla zdrowia człowieka wynikających ze wzbogacenia pieczywa jasnego w błonnik zastosowano również skalę 6-punktowej: 1 – duże, 2 – raczej duże, 3 – ani duże, ani małe, 4 – małe, 5 – bardzo małe, 6 – brak jakichkolwiek zagrożeń. 63 MARZENA JEŻEWSKA-ZYCHOWICZ Akceptację modyfikacji żywności ukierunkowanych na zwiększenie jej wartości żywieniowej poprzez dodawanie błonnika respondenci wyrażali na 5-punktowych skalach, gdzie ocena 1 oznaczała pełną akceptację, a ocena 5 – brak akceptacji. W kwestionariuszu zamieszczono także pytania dotyczące charakterystyki społeczno-demograficznej badanej populacji, w tym dotyczące płci, wieku, wykształcenia oraz miejsca zamieszkania. W ramach analizy materiału empirycznego wykonana została analiza częstości oraz tabele krzyżowe z uwzględnieniem cech socjo-demograficznych. Do stwierdzenia istotności różnic między zmiennymi zastosowany został test niezależności Chi2 przy poziomie istotności 0,05, a do zbadania siły związku między zmiennymi analiza korelacji dwustronnych (współczynnik korelacji rang Spearmana). Do wykonania analiz wykorzystano pakiet statyczny SPSS wersja 20.0. Akceptacja pieczywa wzbogacanego w błonnik pokarmowy Badana populacja charakteryzowała się dużym stopniem akceptacji dodawania błonnika do żywności – prawie 2/5 badanych w pełni akceptowało taką modyfikację, a tylko około 13% badanych nie akceptowało takich zmian w żywności. Tylko płeć różnicowała istotnie statystycznie opinie badanych w tej kwestii. Istotnie statystycznie więcej kobiet akceptowało wzbogacanie żywności w błonnik pokarmowy (por. tabela 1). Tabela 1 Akceptacja dodawania błonnika do żywności z uwzględnieniem płci (p ≤ 0,05; w %) Cechy populacji Akceptuję: w pełni raczej tak ani tak, ani nie raczej nie w ogóle nie Cała populacja 38,1 27,1 21,3 7,1 6,3 Kobiety 42,5 24,4 18,3 8,1 6,7 Mężczyźni 33,8 29,8 24,2 6,2 6,0 Źródło: badanie własne. Ponad 2/5 badanych znało i spożywało pieczywo jasne wzbogacone w błonnik, 28,7% nie znało takich produktów, ale chciało je spróbować. Około 27% badanych nie wyrażało chęci ich spróbowania lub spożywania. Tylko wiek różnicował istotnie statystycznie znajomość i spożywanie pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik. Brakiem znajomości i chęci poznania produktu wyróżniały się osoby w wieku 25 lat i poniżej, podczas gdy osoby w wieku powyżej 35 lat stanowiły największy odsetek znających i spożywających taką żywność. Dużą specyfiką wyróżniły się osoby w wieku 36-45 lat, wśród nich był największy odsetek znających i spożywających, i jednocześnie największy odsetek znających i nie spożywają- 64 UWARUNKOWANIA AKCEPTACJI KONSUMENCKIEJ PIECZYWA JASNEGO... cych oraz najmniejszy odsetek nie znających produktu (por. tabela 2). Płeć i wiek jako cechy różnicujące zainteresowanie produktami funkcjonalnymi i ich nabywaniem stwierdzono także w innych badaniach (Siegrist i in. 2008). Tabela 2 Znajomość i spożywanie pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik z uwzględnieniem wieku badanych (p ≤ 0,05; w %) Znajomość i spożywanie pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik Nie znam takiego produktu i nie chcę go próbować Nie znam takiego produktu, ale chciałbym go spróbować Znam ten produkt, ale nie chcę go kupować i spożywać Znam ten produkt i spożywam go Ogółem Wiek 25 lat powyżej 26-35 lat 36-45 lat 46-55 lat i poniżej 55 lat 12,2 16,7 12,8 9,6 14,1 9,6 28,7 31,5 33,7 22,3 30,6 26,2 15,7 43,4 12,5 39,3 13,8 39,7 21,2 46,9 9,1 46,2 19,9 44,3 Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 3 Deklarowany zamiar spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik z uwzględnieniem wybranych cech badanej populacji (w %) Cechy Cechy populacji Ogółem Wiek * 25 lat i poniżej 26-35 lat 36-45 lat 46-55 lat powyżej 55 lat Wykształcenie* poniżej średniego średnie wyższe Miejsce zamieszkania* wieś miasto poniżej 100 tys. miasto powyżej 100 tys. Deklarowany zamiar spożywania nie raczej nie ani nie, ani tak raczej tak tak 9,8 9,5 23,7 27,2 29,8 14,9 12,2 7,8 5,4 9,2 14,3 6,6 11,2 8,6 8,1 20,8 29,1 15,6 26,9 24,7 25,6 27,1 27,9 28,5 26,9 24,4 25,0 37,5 30,6 31,1 10,7 8,1 13,0 8,5 9,6 11,2 26,4 25,4 13,2 27,4 27,9 24,8 27,0 29,0 37,8 8,4 6,9 12,6 9,3 11,9 7,9 25,3 28,5 19,4 30,8 27,6 25,0 26,2 25,1 35,1 * Różnice istotne statystycznie między zmiennymi przy p≤0,05 (test Chi2). Źródło: jak w tabeli 1. MARZENA JEŻEWSKA-ZYCHOWICZ 65 Około 1/5 badanych nie wykazywała zainteresowania spożywaniem pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik (wskazania „nie” lub „raczej nie” zamierzam spożywać), podczas gdy ponad połowa badanych (57,0%) deklarowała zamiar spożywania takich produktów („tak” lub „raczej tak”). Wśród osób nie deklarujących zamiaru spożywania największy odsetek stanowiły osoby w wieku 25 lat i poniżej. Odnotowano duże zróżnicowanie opinii w grupie osób z wykształceniem wyższym oraz mieszkających w dużych miastach. W tych grupach był największy odsetek wskazań informujących o braku zamiaru spożywania, ale również o zamiarze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik (por. tabela 3). Z dotychczasowych badań wynika, że na akceptację zmian polegających na wzbogacaniu żywności celem poprawy jej walorów zdrowotnych i deklarowaną gotowość nabywania ma wpływ znajomość dodawanego składnika (Ares i Gámbaro 2007). Można zatem przypuszczać, że jedną z możliwych przyczyn braku zainteresowania pieczywem jasnym wzbogacanym w błonnik może być brak wiedzy o błonniku, co nie było jednak przedmiotem badania. Inną przyczyną może być brak akceptacji dla układu jasne pieczywo - błonnik, gdyż dostępne są wyniki badań wskazujących na brak akceptacji dla niektórych połączeń produkt – dodawany składnik. Determinanty akceptacji pieczywa jasnego wzbogacanego w błonnik Wzbogacanie żywności w korzystne dla zdrowia składniki (np. błonnik, likopen, wapń itp.) lub usuwanie składników niekorzystnych dla zdrowia (np. sól, tłuszcz) jest utożsamiane z poprawą walorów zdrowotnych żywności i w taki sposób jest komunikowane konsumentowi (Carrillo i in. 2012). Można zatem oczekiwać, że pieczywo jasne wzbogacone w błonnik będzie postrzegane przez konsumentów jako źródło korzyści, co częściowo potwierdziły wyniki zrealizowanego badania. Ponad 2/3 badanych dostrzegało korzyści ze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik, w tym prawie połowa tych osób określiła korzyści jako duże. Mniej niż 1/5 badanych (17,7%) określiła je jako małe lub nie dostrzegała żadnych korzyści. Osoby z wykształceniem wyższym prezentowały najbardziej zróżnicowane opinie na temat korzyści, istotnie więcej tych osób dostrzegało brak lub małe korzyści i jednocześnie w tej grupie badanych odnotowano największy odsetek wskazań „raczej duże” lub „duże”. Wraz ze wzrostem wykształcenia wzrastał odsetek opinii o dużych korzyściach, a zmniejszał się udział ocen „raczej duże”. O dużych lub raczej dużych korzyściach poinformowało najwięcej osób reprezentujących środowisko wiejskie, następnie wielkomiejskie, przy czym wśród tych ostatnich było więcej opinii o dużych korzyściach. Około 2-krotnie więcej osób reprezentujących miasta powyżej 100 tys. mieszkańców, niż pozostałych, informowało o braku jakichkolwiek korzyści ze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik (por. tabela 4). Prawie połowa badanych nie dostrzegała zagrożeń dla zdrowia wynikających ze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik lub określała je jako małe. O istnieniu zagrożeń poinformowało 14,1% badanych. Tylko miejsce zamieszkania badanych różnicowało istotnie statystycznie opinie o zagrożeniach dla zdrowia. Prawie 2/5 badanych repre- 66 UWARUNKOWANIA AKCEPTACJI KONSUMENCKIEJ PIECZYWA JASNEGO... zentujących środowisko wiejskie wskazało na brak zagrożeń dla zdrowia wynikających ze spożywania wzbogaconego w błonnik pieczywa jasnego, podczas gdy istotnie mniej mieszkańców miast, a zwłaszcza dużych miast, wskazało taką odpowiedź. Więcej osób ze środowiska miejskiego informowało o istnieniu dużych zagrożeń wynikających ze wzbogacania pieczywa jasnego w błonnik (por. tabela 5). Tabela 4 Opinie o korzyściach ze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik z uwzględnieniem wybranych cech badanej populacji (w %) Cechy Cechy populacji Ogółem Wykształcenie* poniżej średniego średnie wyższe Miejsce zamieszkania* wieś miasto poniżej 100 tys. miasto powyżej 100 tys. Korzyści ze spożywania brak małe raczej małe ani małe ani duże raczej duże duże 2,3 7,6 7,8 21,0 33,4 27,9 2,2 2,1 4,3 6,9 6,9 11,1 7,2 7,7 9,2 23,9 22,1 11,6 37,8 31,6 30,8 22,0 29,6 34,0 1,7 1,3 3,4 3,8 8,5 9,0 5,1 9,4 8,1 16,9 26,3 19,3 46,3 30,7 28,4 26,2 23,8 31,8 * Różnice istotne statystycznie między zmiennymi przy p≤0,05 (test Chi2). Źródło: jak w tabeli 1. Tabela 5 Opinie o zagrożeniach dla zdrowia wynikających ze spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik z uwzględnieniem miejsca zamieszkania (w %) Cechy Cechy populacji Ogółem Miejsce zamieszkania* wieś miasto poniżej 100 tys. miasto powyżej 100 tys. Zagrożenia dla zdrowia wynikające ze spożywania brak małe raczej małe ani małe ani duże raczej duże duże 24,7 24,1 18,7 18,4 6,6 7,5 3,4 8,2 9,2 5,1 6,3 7,7 13,9 21,3 18,7 11,0 21,3 18,6 27,0 22,8 23,4 39,6 25,1 16,4 * Różnice istotne statystycznie między zmiennymi przy p≤0,05 (test Chi2). Źródło: jak w tabeli 1. Cechy socjo-demograficzne nie wykazały istotnych statystycznie zależności z deklarowanym zamiarem spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik, z wyjątkiem MARZENA JEŻEWSKA-ZYCHOWICZ 67 istotnej statystycznie, ale o słabej sile, zależności z wiekiem. Im starsi byli respondenci, tym mniej było wskazań potwierdzających zamiar spożywania. Najsilniejszy związek wykazano między opiniami na temat akceptacji dodawania błonnika do żywności oraz korzyści ze wzbogacania pieczywa jasnego w błonnik a zamiarem spożywania takiego pieczywa. Istotne statystycznie zależności stwierdzono także między opiniami o zagrożeniach związanych ze wzbogacaniem pieczywa jasnego w błonnik oraz znajomością i spożywaniem takich produktów a zamiarem ich spożywania. Im bardziej badane osoby były przekonane o istnieniu zagrożeń tym wykazywały mniejszą akceptację produktu, co ujawniało się brakiem zamiaru jego spożywania. Bardziej pozytywnym opiniom potwierdzającym większą akceptację dodawania błonnika do żywności w ogóle, dostrzeganie korzyści ze wzbogacania oraz znajomość i posiadanie doświadczeń z takimi produktami towarzyszyła większa akceptacja zwiększonej zawartości błonnika w jasnym pieczywie (por. schemat 1). Schemat 1 Wpływ wybranych zmiennych na zamiar spożywania/akceptację pieczywa jasnego wzbogacanego w błonnik (współczynniki korelacji rang Spearmana; *p≤ 0,05; **p≤0,01) =QDMRPRĞü LVSRĪ\ZDQLH 3RVWU]HJDQLH NRU]\ĞFL 3RVWU]HJDQLH ]DJURĪHĔ &HFK\VRFMRGHPRJUDILF]QH 3áHüZLHN Z\NV]WDáFHQLHPLHMVFH ]DPLHV]NDQLD =DPLDUVSRĪ\ZDQLDDNFHSWDFMD SLHF]\ZDMDVQHJRZ]ERJDFDQHJR ZEáRQQLN $NFHSWDFMDGRGDZDQLDEáRQQLND GRSURGXNWyZĪ\ZQRĞFLRZ\FK ZFHOX]ZLĊNV]HQLDLFKZDUWRĞFL Ī\ZLHQLRZHM Źródło: badanie własne. O dużym znaczeniu percepcji korzyści w warunkowaniu akceptacji, intencji i zachowań informują wyniki wielu badań dotyczących funkcjonalnych produktów żywnościowych (Fischer i Frewer 2009; Verbeke i in. 2005), w tym produktów zbożowych (Dean i wsp. 2007; Saba i wsp. 2010). Zagrożenia utożsamiane z dodawaniem błonnika powodowały natomiast obniżenie chęci spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w ten składnik. 68 UWARUNKOWANIA AKCEPTACJI KONSUMENCKIEJ PIECZYWA JASNEGO... Podsumowanie Zamiar spożywania pieczywa jasnego wzbogacanego w błonnik deklarowany przez uczestników badania wykazywał istotne statystycznie zależności z akceptacją błonnika jako dodatku do żywności, znajomością pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik oraz poglądami na temat korzyści i ryzyka związanego z taką zmianą w produkcie. W kontekście stwierdzonych zależności można stwierdzić, że zwiększenie gotowości konsumentów do spożywania pieczywa jasnego wzbogaconego w błonnik wymaga podjęcia działań edukacyjnych, ukierunkowanych na kształtowanie poglądów sprzyjających podjęciu decyzji o spożywaniu tego produktu. Praca została sfinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach projektu badawczego własnego Nr N N112 301338 pt. Akceptacja nowych produktów żywnościowych i jej uwarunkowania a innowacyjność przemysłu spożywczego. Bibliografia Ares G., Gámbaro A. (2007), Influence of gender, age and motives underlying food choice and perceived healthiness and willingness to try functional foods, “Appetite”, No. 49. Baixauli R., Salvador A., Hough G., Fiszman S. M. (2008), How information about fibre (traditional and resistant starch) influences consumer acceptance of muffins, “Food Quality and Preference”, No. 19. Carrillo E., Varela P., Fiszman S. (2012), Effects of food package information and sensory characteristics on the perception of healthiness and acceptability of enriched biscuits, “Food Research International”, No. 48. Carrillo E., Varela P., Salvador A., Fiszman S. (2011), Main factors underlying consumers’ food choice: A first step for the understanding of attitudes toward ”healthy eating”, “Journal of Sensory Studies”, No. 24. Cox D. N., Koster A., Russell C. G. (2004), Predicting intentions to consume functional foods and supplements to offset memory loss using an adaptation of protection motivation theory, “Appetite”, No. 33. Dean M., Shepherd R., Arvola A., Vassallo M., Winkelmann M., Claupein E. Lähteenmäki L., Raats M. M., Saba A. (2007), Consumer perception of healthy cereal products and production methods, “Journal of Cereal Science”, No. 46. Devcich D. A., Pedersen I. K., Petrie K. J. (2007), You eat what you are: modern health worries and the acceptance of natural and synthetic additives in functional foods, “Appetite”, No. 48. Dewettinck K., Van Bockstaele F., Kuhne B., Van de Walle D., Courtens T. M., Gellynck X. (2008), Nutritional value of bread. Influence of processing, food interaction and consumer perception, “Journal of Cereal Science”, No. 48. Fischer A. R. H., Frewer L. J. (2009), Consumer familiarity with foods and the perception of risks and benefits. “Food Quality and Preferences”, No. 20. Grunert K., Wills J. M., Fernandez-Celemin L. (2010), Nutrition knowledge, and use and understanding of nutrition information on food labels among consumers in the UK, “Appetite”, No. 55. Heenan S. P., Dufour J. P., Hamid N., Harvey W., Delahunty C. M. (2008), The sensory quality of fresh bread: Descriptive attributes and consumer perceptions, “Food Research International”, No. 41. MARZENA JEŻEWSKA-ZYCHOWICZ 69 Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W. (2009), Konsument na rynku nowej żywności. Wybrane uwarunkowania spożycia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Ronteltap A., Van Trijp J. C. M., Renes R. J., Frewer L. J. (2007), Consumer acceptance of technologybased food innovations: Lessons for the future of nutrigenomics, “Appetite”, No. 49. Saba A., Vassallo M., Shepherd R., Lampila P., Arvola A., Dean M., Winkelman M., Claupein E., Lähteenmäki L. (2010), Country-wise differences in perception of health-related messages in cereal-based food products, “Food Quality and Preferences”, No. 21. Siegrist M., Stampfli N., Kastenholz H. (2008), Consumers’ willingness to buy functional foods. The influence of carrier, benefit and trust, “Appetite”, No. 51. Urala N., Lähteenmaki L. (2007), Consumers’ changing attitudes towards functional foods, “Food Quality and Preferences”, No. 18. Verbeke W., Sioen I., Pieniak Z., Van Camp J., De Henauw S. (2005), Consumer perception versus scientific evidence about health benefits and safety risks from fish consumption, “Public Health Nutrition”, No. 8. Determinants of Consumers’ Acceptance of White Bread Enriched with Dietary Fibre Summary An aim of the study was to define consumer acceptance of white bread fortified with dietary fibre and its determinants. A survey was carried out in 2011 on a nationwide representative sample of 1000 adult Poles. More than two-fifths of them were familiar and consumed white bread enriched with dietary fibre. Approximately one-fifth of respondents did not show an interest in its consumption. More positive opinions confirming the greater acceptance of food fortified with dietary fibre, perception of benefits and being familiar and experienced with product were accompanied by a greater acceptance of white bread fortified with fibre. Consumers’ interest in white bread enriched with dietary fibre was determined by acceptance of fibre as the ingredient added to food, familiarity and experiences with product, opinions on benefits and risks associated with such a change in white bread. The increase of consumption of the product might be achieved by delivering to the consumer information on the product and its impact on health. Key words: white bread, consumer’s acceptance, dietary fibre, functional food. JEL codes: D01, D12, O11 Обусловленности одобрения потребителями белого хлеба, обогащенного пищевыми волокнами Резюме Цель исследования – определить одобрение потребителями белого хлеба, обогащенного пищевыми волокнами, и обусловленности такого одобрения. 70 UWARUNKOWANIA AKCEPTACJI KONSUMENCKIEJ PIECZYWA JASNEGO... В 2011 г. провели анкетный опрос на представительной для общей популяции Польши выборке, охватывающей 1000 взрослых лиц. Свыше 2/5 обследованных лиц знали и употребляли в пищу белый хлеб, обогащенный пищевыми волокнами. Около 1/5 опрошенных не проявляли интереса к потреблению белого хлеба, обогащенного пищевыми волокнами. Интерес опрашиваемых лиц к белому хлебу, обогащенному пищевыми волокнами, был обусловлен, прежде всего, одобрением пищевых волокон в качестве добавка к пище, знанием белого хлеба, обогащенного пищевыми волокнами, мнениями насчет выгод и риска, связанного с таким изменением в продукте. Рост потребления продукта требует, таким образом, предоставления потребителю информации о продукте и о его влиянии на здоровье. Ключевые слова: белый хлеб, потребительское одобрение, пищевые волокна, функциональные продукты питания. Коды JEL: D01, D12, O11 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: Marzena Jeżewska-Zychowicz Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji, SGGW ul. Nowoursynowska 159c 02-787 Warszaw tel.: 22 593 71 31 fax: 22 59 371 47 e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):71-82 71 Małgorzata Kosicka-Gębska, Jerzy Gębski SGGW w Warszawie Czynniki warunkujące wybór słonych przekąsek przez młodych konsumentów Streszczenie Celem rozważań jest określenie istotnych czynników warunkujących zachowania konsumentów, szczególnie związanych z procesem podejmowania decyzji o nabywaniu słonych przekąsek przez młodych konsumentów. Materiał badawczy został zgromadzony na podstawie analizy dostępnej literatury, danych pochodzących z badań realizowanych przez agencje badania opinii społecznej oraz z badania pierwotnego. To ostatnie zostało przeprowadzone w 2011 roku na próbie 430 respondentów w wieku 18-25 lat. Badanymi osobami byli studenci pochodzący z różnych wydziałów Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Analiza zgromadzonego materiału empirycznego pozwoliła na stwierdzenie, że słone przekąski są produktami często kupowanymi przez studentów. Prawie 40% badanych deklarowało kupowanie produktów tego rodzaju z częstotliwością kilka razy w miesiącu, a 30% badanych – 2-3 razy w tygodniu. Ponad 2/5 badanych studentów wydawało na słone przekąski w ciągu miesiąca kwotę 21-30 złotych. Uzyskane dane mogą stanowić podstawę do podjęcia działań przez specjalistów i instytucje zajmujące się problematyką żywności i żywienia w celu podniesienia poziomu wiedzy i edukowania młodych konsumentów pod kątem zasad racjonalnego żywienia, związanych m.in. z wykazaniem wpływu słonych przekąsek na zdrowie i funkcjonowanie człowieka. Słowa kluczowe: słone przekąski, zachowania konsumentów, nabywanie, atrybuty. Kody JEL: D01, D12, O11 Wstęp W ostatnich latach coraz więcej uwagi zwraca się na problematykę związaną z zachowaniami konsumenta dotyczącymi wyboru i spożywania żywności, szczególnie w kontekście pogarszającego się sposobu odżywiania wielu grup ludności spowodowanych z jednej strony względami finansowymi, które uniemożliwiają zaspokajanie podstawowych potrzeb żywieniowych, ale z drugiej strony wynikającymi z nadmiernego spożywania żywności, szczególnie wysokoenergetycznej oraz braku aktywności fizycznej, czego konsekwencją są problemy z otyłością. Chociaż Polacy, podobnie jak mieszkańcy innych krajów, coraz częściej zwracają uwagę na prawidłowy sposób odżywiania się, to jak można zauważyć, sposób ich postępowania różni się istotnie od posiadanej wiedzy żywieniowej (Babicz-Zielińska 2001; Ronteltap i in. 72 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... 2007). W zaleceniach dotyczących zasad prawidłowego żywienia doradza się spożywanie co najmniej trzech posiłków dziennie, w tym obowiązkowo śniadania. Nie zaleca się natomiast podjadania między posiłkami. Wyjątek stanowią owoce i warzywa, które powinny być dodatkowym składnikiem każdego posiłku. Jak pokazują wyniki badania CBOS (Aktualne… 2010), blisko 85% Polaków twierdzi, że odżywia się „zdrowo”, ale jednocześnie wykazuje niewłaściwe nawyki żywieniowe, do których można zaliczyć m.in.: jedzenie kolacji o późnej porze, jedzenie słodyczy, pieczywa cukierniczego czy słonych przekąsek w postaci chrupek, chipsów, orzeszków. Wyniki te znalazły także swoje potwierdzenie w badaniu Snack Panel TNS OBOP z 2003 roku (Wolimy słodkie 2003). Dane pochodzące z badania Ipsos (Trendy w… 2012) wykazały, że złe nawyki żywieniowe związane z podjadaniem między posiłkami są kształtowane od najmłodszych lat. Około 40% rodziców zauważyło, że ich dzieci podjadają, szczególnie między obiadem i kolacją. Dzieci najczęściej wybierały jako przekąski: batony i wafle (39% odpowiedzi), bułki drożdżówki (21% odpowiedzi), czekoladę (17% odpowiedzi), napoje gazowane typu cola (13% odpowiedzi). Słone przekąski w postaci chipsów, nachos i ciastek spożywało około 18% dzieci. Analiza wyników z przytoczonych badań zrealizowanych przez wymienione agencje badania rynku i opinii społecznej wykazała, że zachowania i nawyki żywieniowe Polaków ulegają stopniowej poprawie, wciąż jednak wymagają wprowadzania wielu zmian, szczególnie w kontekście spożywania przekąsek. Za przekąskę uważa się jakąkolwiek potrawę jedzoną poza domem, w ramach śniadania, lunchu czy obiadu, lub małe posiłki zastępujące tradycyjne. Słone przekąski należą do grupy artykułów spożywczych zwanych „snack food”, czyli suchych wyrobów przemysłowych w postaci ekstrudowanej, ekspandowanej, płatkowanej, suszonej, pieczonej oraz smażonej, o różnym kształcie, barwie, smaku i zapachu. Ich charakterystycznymi cechami są chrupkość i delikatna konsystencja (Kita 2006). Od wielu lat prowadzi się badania dowodzące, że spożywanie tych produktów należy ograniczać w codziennej diecie (Zizza i in. 2001; Nielsen i Popkin 2003; Osterholt i in. 2007), są one bowiem źródłem tłuszczu (Berteus Forslund i in. 2005) oraz chlorku sodu, składników, które mogą przyczyniać się do powstawania otyłości (Ogden i in. 2006), nadciśnienia tętniczego, chorób sercowo-naczyniowych, głównie choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu, wylewu, a także zawału serca oraz chorób układu oddechowego (Bowman i Russell 2007; Czerwińska i Czerniawska, 2007; Havas i in. 2007; Verhagen i in. 2010; Herrell 2011). Dowiedziony, negatywny skutek spożywania słonych przekąsek na zdrowie, nie zawsze jednak przyczynia się do ograniczenia poziomu ich spożywania. Badania TNS OBOP (2002), Święckiej (2010) oraz Kosickiej-Gębskiej i Gębskiego (2012) wykazały, że dla polskich konsumentów najpopularniejszymi przekąskami są chipsy, paluszki, słone orzeszki i popcorn. Zazwyczaj ich spożycie ma miejsce w domu i towarzyszy oglądaniu telewizji, spotkaniom towarzyskim i rodzinnym, ale również produkty te chętnie są podjadane w trakcie odpoczywania, czytania czy uczenia się. MAŁGORZATA KOSICKA-GĘBSKA, JERZY GĘBSKI 73 Cel Celem badania było określenie istotnych czynników warunkujących zachowania konsumentów związane z procesem podejmowania decyzji o nabywaniu słonych przekąsek przez młodych konsumentów-studentów. Materiał i metody Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w okresie od lutego do maja 2011 roku na próbie 430 respondentów w wieku 18-25 lat. Badanymi osobami byli studenci pochodzący z różnych wydziałów Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Dobór populacji do badania odbył się po uzyskaniu od studentów deklaracji potwierdzającej, że spożywali oni słone przekąski w ciągu ostatniego roku. W badaniu wykorzystano autorski kwestionariusz zawierający pytania dotyczące uwarunkowań zakupu słonych przekąsek, a przede wszystkim częstotliwości ich zakupu, wysokości miesięcznych wydatków na te produkty oraz atrybutów słonych przekąsek, które zdaniem badanych miały istotny wpływały na podejmowanie decyzji o ich nabywaniu przez studentów. Charakterystykę badanej populacji przedstawiono w tabeli 1. Wśród respondentów przeważały kobiety, które stanowiły 60% ankietowanych. Biorąc pod uwagę wykształcenie dominowały osoby, które studiowały na studiach I stopnia (licencjackie, inżynierskie – 57,0% odpowiedzi). Studenci II stopnia studiów stanowili 43,0% badanych. Pod względem materialnym respondentów podzielono na kilka grup dochodowych. Najwięcej badanych (25,8%) deklarowało, że posiada dochód do dyspozycji w wysokości 2001-3000 zł. Tabela 1 Charakterystyka socjo-ekonomiczno-demograficzna badanej populacji Cechy populacji Płeć kobiety mężczyźni Rodzaj studiów I stopnia II stopnia Dochód na 1 osobę brutto do 1000 zł 1001-1500 zł 1501-2000 zł 2001-3000 zł pow. 3001 zł Miejsce zamieszkania miasto wieś Źródło: badanie własne. Populacja ogółem N=430 Populacja ogółem (w %) 271 159 60,0 40,0 246 184 57,0 43,0 89 76 97 111 57 20,7 17,6 22,7 25,8 13,2 271 159 63,0 37,0 74 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... W ramach analizy statystycznej, wykonanej przy pomocy pakietu statystycznego SPSS for Windows Pl 14.0, zastosowano analizę częstości oraz tabele krzyżowe. Do stwierdzenia różnic istotnych statystycznie między zmiennymi wykorzystano test Chi² przy poziomie istotności poniżej 0,05, a do poznania siły oddziaływana między analizowanymi zmiennymi zastosowano współczynnik V-Cramera przy poziomie istotności poniżej 0,05. Wyniki i dyskusja Przeprowadzone badanie ilościowe wykazało, że słone przekąski stanowią istotny produkt w codziennej diecie studentów, czego dowodem może być deklaracja respondentów dotycząca częstotliwości kupowania słonych przekąsek, jak również wysokości miesięcznych wydatków na produkty tego rodzaju. W przypadku analizy częstotliwości ich zakupu stwierdzono, że prawie 2/5 badanych kupowało słone przekąski kilka razy w tygodniu, a około 30% – 2-3 razy w tygodniu (por. wykres 1). Wykres 1 Deklarowana przez studentów częstotliwość kupowania słonych przekąsek (w %) &RG]LHQQLH UD]\ZW\JRGQLX .LONDUD]\ZPLHVLąFX 5D]ZPLHVLąFX 5]DG]LHMQLĪUD]ZPLHVLąFX Źródło: badanie własne. Do sporadycznego kupowania słonych przekąsek „rzadziej niż raz w miesiącu” przyznało się zaledwie około 11% respondentów. Żadna z badanych osób nie zadeklarowała, że kupowała te produkty z częstotliwością mniejszą niż „kilka razy w roku”. 75 MAŁGORZATA KOSICKA-GĘBSKA, JERZY GĘBSKI Wyniki pochodzące z badania własnego znalazły swoje odzwierciedlenie w badaniach Kosickiej-Gębskiej i Gębskiego (2012), McLynn (2011), Święckiej (2010), Ratajczaka (2010) oraz Fay (2010). Według nich, słone przekąski, a w szczególności chipsy/snacki/ chrupki stanowiły istotny element w codziennej diecie młodych konsumentów. Większą częstotliwością nabywania słonych przekąsek, jak przedstawiono w tabeli 2, charakteryzowali się mężczyźni, których ponad 45% deklarowało spożywanie słonych przekąsek „2-3 razy w tygodniu”. Analizując odpowiedzi uzyskane od respondentów oceniające poziom ich zadowolenia z dochodu będącego do ich dyspozycji stwierdzono, że osoby wskazujące, że stać ich na wszystko i mogą dodatkowo pozwolić sobie na oszczędzanie pieniędzy, częściej kupowały słone przekąski. Do częstego zakupu słonych przekąsek przyznawali się również badani, którzy oceniali częściej sposób własnego żywienia jako zły i przeciętny. Do grupy osób częściej kupujących słone przekąski zaliczono także badanych, którzy charakteryzowali się wyższym poziomem świadomości, że przy częstym spożywaniu tego typu produktów występuje duże ryzyko powstania u nich otyłości (por. tabela 2). Płeć kobieta mężczyzna Miesięczny dochód jest: - niewystarczający - zaspokaja tylko podstawowe potrzeby - stać nas na niektóre, ale nie wszystkie wydatki - stać nas na wszystko - stać nas i oszczędzamy Ocena sposobu żywienia - zły - przeciętny - dobry Ryzyko otyłości - małe - przeciętne - duże Źródło: jak w tabeli 1. 29,4 36,8 14,8 11,2 2,1 19,1 11,4 45,7 38,1 12,3 15,6 17,0 32,8 5,9 1,2 3,3 7,6 11,3 15,6 15,8 17,4 19,0 40,6 44,3 35,8 37,3 40,8 28,4 24,8 40,1 37,8 22,7 14,8 11,3 7,1 4,2 9,3 4,9 4,0 18,7 1,2 2,3 35,9 12,7 10,8 25,9 46,7 33,4 10,1 31,3 26,5 9,4 8,1 27,0 0,176 0,010 2,0 1,5 36,6 10,2 10,0 32,7 27,9 39,8 21,1 31,0 18,2 7,3 28,9 8,4 2,3 0,112 0,011 - p-value 7,8 2-3 razy w tygodniu N=126 kilka razy w miesiącu N=158 rzadziej niż raz w miesiącu N=48 Ogółem codziennie N=34 Wyszczególnienie N=430 raz w miesiącu N=64 Częstotliwość kupowania słonych przekąsek Współczynnik V-Cramera Tabela 2 Wpływ istotnych statystycznie uwarunkowań na deklaracje respondentów dotyczące częstotliwości nabywania słonych przekąsek (w %) - 0,321 0,000 0,217 0,000 76 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... Nie stwierdzono istotnych statystycznie zależności między deklarowaną przez badanych częstotliwością kupowania słonych przekąsek a cechami ich wyróżniającymi, do których można zaliczyć m.in. miejsce zamieszkania czy rodzaj studiów. Zwracając uwagę na wysokość miesięcznych wydatków ponoszonych przez studentów na zakup słonych przekąsek stwierdzono, że kwotę od 21 zł do 30 zł wydawało w ciągu miesiąca około 42,3% badanych, a powyżej 30 zł – prawie 30% respondentów (por. wykres 2). Wykres 2 Deklarowane przez studentów miesięczne wydatki na słone przekąski (w %) 3RZ]á ]á ]á ]á Źródło: jak w wykresie 1. Wysoki udział słonych przekąsek w miesięcznych wydatkach młodych konsumentów, poparty dużą częstotliwością ich spożywania, jest istotnym sygnałem dla dietetyków i osób zajmujących się profilaktyką zdrowotną do podjęcia odpowiednich działań mających na celu zmniejszenie poziomu konsumpcji słonych przekąsek przez studentów i zastąpienie ich produktami o bardziej pożądanych walorach odżywczych. Uzyskane wyniki świadczące o pozytywnych preferencjach studentów wobec słonych przekąsek mogą też być impulsem dla działań podejmowanych przez producentów. Dowodzą one, że to właśnie ten segment konsumentów w istotnym stopniu wpływa na rozwój rynku słonych przekąsek w Polsce. Stąd też mogą nasuwać się obawy, że ta grupa wiekowa może być zachęcana przez producentów za pośrednictwem narzędzi marketingowych do nabywania słonych przekąsek w jeszcze większej ilości. Zasadność przedstawionych obaw znajduje swoje uzasadnienie 77 MAŁGORZATA KOSICKA-GĘBSKA, JERZY GĘBSKI w prognozach rozwoju rynku słonych przekąsek na najbliższe lata. Wskazują one, że w 2011 roku wartość sprzedaży słonych przekąsek wyniosła 2,5 mld złotych, a w latach następnych przewiduje się, że będzie ona charakteryzowała się tendencją wzrostową z możliwością uzyskania w 2015 roku sprzedaży na poziomie 2,9 mld zł (Drewnowska 2011). Badanie własne dowiodło, że słone przekąski były przede wszystkim wybierane przez studentów ze względu na wyróżniające je atrybuty, do których, jak przedstawiono na wykresie 3, można zaliczyć przede wszystkim ich smak (27,4%), kruchość (18,9%) oraz przyzwyczajenie (15,4%). Wykres 3 Deklarowane przez studentów powody wybierania słonych przekąsek (w %) &HQD 0DUNDSURGXFHQW 6SRVyENURMHQLD .V]WDáW 3U]\]Z\F]DMHQLH .UXFKRĞü 6PDN Źródło: jak w wykresie 1. Na smak, jako na istotną cechę związaną z podejmowaniem decyzji o kupowaniu słonych przekąsek, częściej zwracali uwagę mężczyźni, osoby pochodzące ze wsi, badani deklarujący, że stać ich na niektóre wydatki, stan własnego zdrowia częściej oceniający jako zły, a posiadaną wiedzę żywieniową jako przeciętną (por. tabela 3). Cecha słonych przekąsek, jaką jest ich kruchość była szczególnie istotna dla mężczyzn, osób ze wsi, badanych deklarujących mniejsze zadowolenie z posiadanego dochodu. Atrybut ten był także ważny dla respondentów, którzy zarówno stan własnego zdrowia, jak również poziom posiadanej wiedzy żywieniowej częściej oceniali na poziomie przeciętnym. Na takie cechy, jak przyzwyczajenie do spożywania słonych przekąsek, ich kształt i markę częściej zwracały uwagę kobiety i osoby pochodzące z miasta. 78 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... Tabela 3 Czynniki warunkujące nabywanie słonych przekąsek przez studentów (w %) p-value Współczynnik Cramera Wyszczególnienie N=430 smak N=118 kruchość N=82 przyzwyczajenie N=66 kształt N=56 sposób krojenia N=49 marka N=46 cena N=13 Czynniki determinujące wybór słonych przekąsek Płeć kobieta mężczyzna 15,7 14,0 17,6 24,1 18,0 17,7 10,6 22,0 6,4 15,8 6,4 0,207 0,000 7,1 10,1 14,5 Miejsce zamieszkania - miasto - wieś 13,1 11,4 13,8 29,1 20,2 14,4 9,3 19,1 5,5 10,7 8,3 0,175 0,004 6,8 11,1 12,5 Miesięczny dochód w rodzinie - niewystarczający - zaspokaja tylko podstawowe potrzeby - stać nas na niektóre, ale nie wszystkie wydatki - stać nas na wszystko - stać nas i oszczędzamy 10,8 16,5 18,9 15,4 13,3 Ocena stanu zdrowia - złe - przeciętne - dobre 32,4 10,6 17,7 12,7 13,1 11,5 9,6 13,8 14,3 11,2 23,1 7,9 9,0 13,2 0,104 0,002 19,5 13,9 9,4 20,6 5,6 12,1 10,9 Ocena wiedzy żywieniowej - zła - przeciętna - dobra 15,0 10,0 20,4 35,3 19,0 14,4 10,4 20,5 17,0 14,1 11,6 18,8 15,0 8,3 26,7 4,2 8,3 9,2 15,1 8,8 23,4 7,1 11,0 11,3 0,115 0,000 13,7 11,9 21,0 5,5 10,2 13,0 13,4 15,0 17,1 11,4 11,0 8,1 9,6 7,2 24,1 4,8 21,7 10,8 2,8 6,5 10,0 6,1 10,7 12,2 0,098 0,004 7,1 11,6 11,2 Źródło: jak w tabeli 1. Chociaż marka, zdaniem badanych, nie ma tak istotnego wpływu na podejmowanie przez nich decyzji o zakupie słonych przekąsek, to stwierdzono, że konsumenci wykazali się dużym poziomem wiedzy na temat marek słonych przekąsek. Najlepiej rozpoznawanymi i znanymi markami chipsów były m.in.: Frito Lay (97,6%), Star Foods (85,1%), Pringles (85,1%). Przy słonych paluszkach wymieniano marki, takie jak Lajkonik Snacks (83,2%) i Aksam (51,1%). W przypadku słonych orzeszków najczęściej wskazywano na Feliks Polska (87,4%), a w przypadku popcornu, czy przegryzek w postaci bakalii najczęściej wskazywaną i rozpoznawalną marką był Bakalland (odpowiednio: 82,8% i 75,9%). Podobne odpowiedzi uzyskane od respondentów stwierdzono w badaniu zrealizowanym przez MilwardBrown SMG/KRC (Andrzejewska 2010). MAŁGORZATA KOSICKA-GĘBSKA, JERZY GĘBSKI 79 Podsumowanie Analiza zgromadzonego materiału empirycznego pozwoliła na stwierdzenie występowania niepokojącej tendencji wskazującej, że słone przekąski są produktami często kupowanymi przez studentów. Około 2/5 badanych kupowało je kilka razy w miesiącu, prawie co 3 respondent nabywał je 2-3 razy w tygodniu, a prawie co 10 badany deklarował codzienny ich zakup. Wydaje się, że otrzymane wyniki pochodzące z badania empirycznego są dowodem na występowanie niewłaściwych wzorów żywieniowych charakteryzujących młodych konsumentów i mogą stanowić wskazówkę do podjęcia działań przez specjalistów i instytucje zajmujące się problematyką żywności i żywienia w celu podnoszenia poziomu wiedzy i edukowania młodych konsumentów pod kątem zasad racjonalnego żywienia, w tym rezygnacji ze słonych przekąsek, jako produktów służących do podjadania między posiłkami. Nadmierne ich spożycie, a szczególnie dostarczony z nich tłuszcz i węglowodany, kształtują nieprawidłowe wzorce żywieniowe i mogą przyczynić się do wystąpienia niezakaźnych chorób chronicznych. Bibliografia Aktualne problemy i wydarzenia (2010), Raport CBOS (245) przeprowadzony w dniach 7-13 października na próbie 1035 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski, Warszawa. Andrzejewska O. (2010), Wzmocnić impuls zakupowy, http://www.fcmarket.eu/archiwum%20na%20www/archiwum%20fcm%2031/311821 [dostęp: 04.04.2013]. Babicz-Zielińska E. (2001), Zachowania konsumentów w stosunku do żywności i żywienia, „Żywność, Nauka, Technologia, Jakość”, Sup. 4(29). Berteus Forslund H., Torgerson J.S., Sjostrom L., Lindroos A.K. (2005), Snacking frequency in relation to energy intake and food choices in obese men and women compared to a reference population, “International Journal of Obesity”, No. 29. Bowman B., Russell R. (2007), Present Knowledge in Nutriton, Eight Edition, ILSI, Press, Washington DC. Czerwińska D., Czerniawska A. (2007), Ocena spożycia sodu z uwzględnieniem soli kuchennej jako jego źródła w wybranej populacji warszawskiej, „Roczniki PZH”, nr 1. Drewnowska B. (2011), Polacy nie mają dosyć chipsów, http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/617335.html [dostęp: 14.02.2011] Fay K. (2010), Salty Snacks/Sugar Confectioneryt, http://www.preparedfoods.com/articles/107838-salty-snackssugar-confectionery [dostęp: 25.03.2013] Havas D., Dickinson B., Wilson M. (2007), The Urgent Need to Reduce Sodium Consumption, “JAMA”, No. 298. Herrell K. (2011), Elevated levels of sodium blunt response to stress, study shows, http://www.eurekalert.org/pub_releases//uoca-elo040511.php [dostęp: 03.04.2013] Kita A. (2006), Wpływ wybranych parametrów technologicznych na jakość smażonych produktów przekąskowych, „Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej”, nr 537, Wrocław. 80 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... Kosicka-Gębska M., Gębski J. (2012), Słone przekąski w diecie młodych konsumentów, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna”, XLV, nr 3. McLynn K. (2011), Canadians like Salty Snacks, Americans like Sweet Snacks, but Both like Convenience, http://npd.com/press/releases/110525a.html [dostęp: 22.02.2013] Nielsen S.J., Popkin B.M. (2003), Patterns and trends in food portion sizes, 1977-1998, “Journal of the American Medical Association”, No. 289. Ogden C.L., Carroll M.D., Curtin L.R., McDowell M.A., Tabak C.J., Flegal K.M. (2006), Prevalence of overweight and obesity in the United States, 1999–2004, “Journal of the American Medical Association”, No. 295. Osterholt K.M., Roe L.S., Rolls B.J. (2007), Incorporation of air into a snack food reduces energy intake, “Appetite”, No. 48. Ratajczak J. (2010), Raport: Rynek słodyczy i słonych przekąsek, „Poradnik Handlowca”, http://www.poradnikhandlowca.com.pl/archiwum/10-2010, Raport-Rynek-slodyczy-i-slonych-przekasek,Rok-2010,41,576.html [dostęp: 08.02.2012] Ronteltap A., Van Trijp J.C.M. Renes R.J., Frewer L.J. (2007), Consumer acceptance of technologybased food innovations: lessons for the future of nutrigenomics, “Appetite”, No. 49. Święcka M. (2010), Jej wysokość przekąska, „Hurt&Detal”, nr 7. Trendy w zwyczajach żywieniowych Polaków (2006-2012), Coroczne badanie Ipsos prowadzone od 2006 roku badanie dotyczące zmian w zwyczajach żywieniowych Polaków, ich stosunku do wagi, zdrowia oraz wagi i odżywiania dzieci. Badanie realizowane na próbie reprezentatywnej Polaków (800 osób). Verhagen H., Vos E., Francl S., Heinonen M., van Loveren H. (2010), Status of nutrition and health claims in Europe, “Archives of Biochemistry and Biophysics”, No. 501. Wolimy słodkie. Pierwsza edycja badania Snack Panel (2002), Raport z 14 kwietnia – 28 września 2002 roku z badań przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie 4029 Polaków w wieku 10-55 lat. Internet, 12.04.2013, http://www.obop.pl. Zizza C., Siega-Riz A.M., Popkin, B.M. (2001), Significant increase in young adults’ snacking between 1977-1978 and 1994-1996 represents a cause for concern!, “Preventive Medicine”, No. 32. Factors Influencing the Selection of Salty Snacks by Young Consumers Summary An aim of the authors’ deliberations was to describe the important factors determining consumer behaviour, particularly those connected with the process of making decisions on buying salty snacks by young consumers. The research was collected on the basis of an analysis of the available literature, data originating from research carried out by public opinion research agencies, and from a primary study. The latter was carried out in 2011 on the sample of 430 respondents aged 18-25 lat. The interviewed people were student of various faculties of the Warsaw University of Life Sciences. An analysis of the collected empirical material has allowed for statement that salty snacks are products frequently bought by students. Almost 40% of the respondents declared purchasing of products of this type with frequency of several times a month, and 30% of the interviewed individuals – 2-3 times a week. More MAŁGORZATA KOSICKA-GĘBSKA, JERZY GĘBSKI than 2/5 of the surveyed students spent on salty snacks over one month the amount of 21-30 zlotys. The obtained data may be a basis for undertaking measures by specialists and institutions dealing with the issues of foods and nutrition in order to raise the level of awareness and to educate young consumers with view of the principles of rational nutrition, connected, inter alia, with showing the impact of salty snacks on human health and functioning. Key words: salty snacks, consumer behaviour, purchasing, attributes. JEL codes: D01, D12, O11 Факторы, обусловливающие выбор соленых закусок молодыми потребителями Резюме Цель рассуждений – определить факторы, формирующие поведение потребителей, особенно связанное с процессом принятия молодыми потребителями решений о покупке соленых закусок. Исследовательский материал накопили на основе анализа доступной литературы, данных, источником которых являются исследования, осуществляемые агентствами обследования общественного мнения, а также первичное исследование. Последнее было проведено в 2011 году на выборке в 430 респондентов в возрасте 18-25 лет. Опрашиваемыми лицами были студенты разных факультетов Аграрного университета в Варшаве. Анализ накопленного эмпирического материала позволил констатировать, что соленые закуски – продукты, часто покупаемые студентами. Почти 40% опрошенных декларировали покупку продуктов этого вида с частотностью несколько раз в месяц, а 30% опрошенных – 2-3 раза в неделю. Свыше 2/5 опрошенных студентов тратили на соленые закуски в течение месяца сумму в 21-30 злотых. Полученные данные могут представлять собой основу для принятия мер специалистами и учреждениями, занимающимися проблематикой питания и продуктов питания, для повышения уровня знаний и обучения молодых потребителей с точки зрения принципов рационального питания, связанных, в частности, с указанием на влияние соленых закусок на здоровье и функционирование человека. Ключевые слова: соленые закуски, поведение потребителей, покупка, атрибуты. Коды JEL: D01, D12, O11 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved 81 82 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE WYBÓR SŁONYCH PRZEKĄSEK... Afiliacja: Małgorzata Kosicka-Gębska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji ul. Nowoursynowska 159c 02-776 Warszawa tel. 22 593 71 46 e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):83-95 83 Ewa Lange SGGW w Warszawie Produkty bezglutenowe na rynku polskim Streszczenie Produkty bezglutenowe stanowią podstawę diety eliminacyjnej będącej jedynym sposobem leczenia osób z nietolerancją glutenu. Obowiązujące obecnie w Unii Europejskiej i Polsce regulacje prawne dotyczące tej grupy produktów spożywczych zwiększają bezpieczeństwo ich stosowania, a coraz większy wybór produktów bezglutenowych ułatwia osobom chorym codzienne bilansowanie jadłospisów. Wśród produktów bezglutenowych na polskim rynku wciąż jednak dominują produkty bazujące na skrobi pszennej bezglutenowej, o mniejszej wartości odżywczej, a dużą popularnością cieszą się bezglutenowe przekąski węglowodanowo-tłuszczowe. Wartość odżywczą diety bezglutenowej poprawiłoby wzbogacanie lub fortyfikowanie żywności bezglutenowej, a jej większa dostępność w średnich punktach handlowych i gastronomicznych ułatwiłaby zbilansowanie jadłospisów. Słowa kluczowe: produkty bezglutenowe, regulacje prawne, rynek żywności w Polsce. Kody JEL: I12 Celiakia i dieta bezglutenowa Celiakia (glutenozależna choroba trzewna) to trwała nietolerancja glutenu powodująca charakterystyczne zmiany w błonie śluzowej jelita cienkiego, które ustępują po wyłączeniu z diety białek glutenowych. Celiakia jest chorobą ogólnoustrojową o podłożu autoimmunizacyjnym, rozwijającą się u osób o określonej predyspozycji genetycznej, która może się ujawnić w każdym wieku (Van Heel i West 2006). Postać klasyczna, pełnoobjawowa występuje średnio z częstotliwością 1:1000 osób, natomiast postać o nasilonych objawach spoza przewodu pokarmowego (przewlekłe stany zapalne, niedobory pokarmowe, zaburzenia hormonalne, objawy neurologiczne i psychiczne) pojawia się średnio 5 razy częściej (1:100-300). Mimo coraz lepszej diagnostyki celiakia nadal nie jest diagnozowana u wszystkich chorych. Obecnie szczyt zachowań na celiakię obserwuje się u osób po 40. roku życia (Husby i in. 2012). Za rozwój zmian histopatologicznych błony śluzowej jelita cienkiego u osób z celiakią odpowiadają peptydy powstałe po niecałkowitym strawieniu należących do białek glutenowych prolamin (gliadyny z pszenicy, sekaliny z żyta, hordeiny z pszenicy) i glutenin, a jedynym sposobem jej leczenia pozostaje stosowanie diety bezglutenowej (Schuppan i in. 2009). Szacując, że w populacjach rasy kaukaskiej celiakia występuje u około 1% osób (w Polsce to minimum około 40 tys. osób), niezbędne wydaje zwrócenie uwagi zarówno na ofertę, jak i dostępność produktów spożywczych, które mogą znaleźć zastosowanie w tej diecie eliminacyjnej. Dodatkowo dieta bezglutenowa może być zalecana 84 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM z powodu wielu innych schorzeń, w tym w alergii na białka glutenowe, idiopatycznej nietolerancji glutenu oraz jako wspomaganie terapii w autyzmie, autoimmunologicznych chorobach tarczycy i kandydozie (Lundin i Alaedini 2012). Zapotrzebowanie na specjalistyczną, wolną od glutenu żywność jest więc większe, a rynek produktów bezglutenowych zaczyna się rozwijać coraz dynamiczniej. Zastosowanie bezpiecznej diety bezglutenowej wymaga wyeliminowania z diety przetworów z pszenicy, żyta i jęczmienia zawierających gluten oraz produktów mogących być przez te zboża zanieczyszczone. Z diety bezglutenowej eliminuje się ziarna, kasze, mąki, płatki, otręby, ale także nieoczyszczony z białek słód, syropy i skrobię produkowaną z pszenicy żyta lub jęczmienia, jak również wszystkie produkty, które w czasie zbiorów, przechowywania, przetwarzania, przygotowywania do spożycia mogły zostać zanieczyszczone białkami glutenowymi (Dewar i in. 2012). Regulacje prawne dotyczące żywności bezglutenowej Przesłanką do opracowania obecnie obowiązującego prawa dotyczącego żywności przeznaczonej dla osób nietolerujących glutenu stały się wytyczne zaproponowane w 2008 r. przez Komisję Kodeksu Żywnościowego (Codex Alimentarius 2008). Skład i etykietowanie środków spożywczych odpowiednich dla osób nietolerujących glutenu reguluje Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 41/2009 z dnia 20 stycznia 2009 r. dotyczące składu i etykietowania środków spożywczych odpowiednich dla osób nietolerujących glutenu. Żywność bezglutenowa skierowana dla osób z celiakią lub stosujących dietę bezglutenową z innych powodów (alergia na białka glutenowe, przejściowa nietolerancja białek glutenowych spowodowana np. zespołem złego wchłaniania) została zaliczona do kategorii środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. Produkty bezglutenowe nie mogą zawierać więcej niż 20 mg glutenu w 1 kg żywności sprzedawanej konsumentowi końcowemu i mogą być opatrzone oświadczeniem produkt: „bezglutenowy”, „nie zawierający glutenu” lub być opatrzone znakiem przekreślonego kłosa. Symbol przekreślonego kłosa jest znakiem towarowym zastrzeżonym na terenie całej Unii Europejskiej i jego użycie bez licencji The Association of European Coeliac Societies, w Polsce reprezentowanego przez Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej jest zabronione. Podobne zalecenia odnoszą się także do reklamy i prezentacji powyższych środków spożywczych (AOECS 2010). Całkowite usunięcie białek glutenowych ze zbóż glutenowych jest technologicznie trudne, w związku z tym wiele środków spożywczych uzyskiwanych w ten sposób, np. skrobia pszenna bezglutenowa i produkty na jej bazie, mogą zawierać niewielkie pozostałości glutenu (Gallagher i in. 2004). Dodatkowo osoby z celiakią mają różną wrażliwość na białka glutenowe, choć u większości chorych spożycie do 30 mg glutenu dziennie nie powoduje nawrotu objawów (Rubio-Tapia i in. 2013). Wśród środków spożywczych dla tej grupy osób chorych oferowane są więc także produkty o znacznie zmniejszonej zawartości glutenu, oznakowane jako „produkty o bardzo niskiej zawartości glutenu”, które mogą zawierać od 20 do 100 mg glutenu na 1 kilogram EWA LANGE 85 żywności. Tego typu produkty powinny być oznakowane tak, by osoby z nietolerancją glutenu mogły prawidłowo z nich korzystać. Środki spożywcze bezglutenowe lub o bardzo niskiej zawartości glutenu produkowane są dzięki technologii prowadzącej do zmniejszenia jego zawartości w produktach glutenowych lub poprzez ich zastąpienie produktami naturalnie niezawierającymi glutenu (Gallagher i in. 2004). Określenie „produkt bezglutenowy” można również stosować w etykietowaniu, reklamie oraz prezentacji środków spożywczych przeznaczonych do normalnego spożycia. Dodatkowo produkty bezglutenowe, produkowane na bazie skrobi pszennej bezglutenowej lub oczyszczonej mąki i skrobi ryżowej mogą być wykorzystywane jako środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego w dietoterapii innych schorzeń, np. przewlekłej choroby nerek lub fenyloketonurii (Thompson 2001b). Podobnie, w związku z obowiązującym obecnie schematem żywienia niemowląt, żywność dla niemowląt do szóstego miesiąca życia powinna mieć zamieszczoną informację dotyczącą obecności lub nieobecności glutenu (Dobrzańska i in. 2007). Celiakii, szczególnie w okresie poprzedzającym diagnozę i w okresie regeneracji kosmków jelitowych towarzyszą często inne niepożądane reakcje na pokarm, w tym nietolerancja laktozy, sacharozy i alergie pokarmowe (Fasano i Catassi 2012). Pacjenci z celiakią poszukują więc często także produktów niezawierających laktozy, sacharozy oraz białek o właściwościach alergennych. Zgodnie z obowiązującym wciąż w Polsce Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 lipca 2007 r. w sprawie znakowania środków spożywczych oraz Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności (zapisy te mają być stosowane w całej UE od dnia 13 grudnia 2014 r., z wyjątkiem obowiązkowego podawania informacji o wartości odżywczej, która z wyjątkami określonymi w rozporządzeniu będzie obowiązkowa od dnia 13 grudnia 2016 r.), na etykiecie produktów spożywczych powinny znaleźć się informacje dotyczące zawartości składników lub substancji stosowanych w przetwórstwie, wywołujących alergie lub nietolerancje pokarmowe). Przepisy te dotyczą także możliwej zawartości tych substancji w środkach spożywczych, w związku z zanieczyszczeniem w miejscu przetwarzania i przechowywania środków spożywczych. Lista alergenów oprócz zbóż zawierających gluten, takich jak: pszenica, żyto, jęczmień, owies, orkisz obejmuje substancje odpowiedzialne za ponad 90% reakcji alergicznych u dzieci i osób dorosłych. Uregulowane również zostały zasady umieszczania na etykietach produktów informacji dotyczących zawartej w nich skrobi modyfikowanej fizycznie lub enzymatycznie. Jeżeli przy produkcji środka spożywczego wykorzystano skrobię mogącą zawierać białka glutenowe, to producent zobowiązany jest do podania gatunku rośliny, z której pochodzi skrobia. Do produkcji syropów i skrobi modyfikowanej zazwyczaj używa się jednak surowców naturalnie bezglutenowych: melasy, kukurydzy i ziemniaków (Black i Orfila 2012). 86 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM Charakterystyka i wybór produktów bezglutenowych Większość osób z nietolerancją glutenu może włączyć do swojej diety, bez negatywnych skutków dla zdrowia, przetwory z owsa. Jednak przetwory owsiane dostępne na polskim rynku mogą być zanieczyszczone pszenicą, żytem lub jęczmieniem podczas zbiorów, transportu, przechowywania i przetwarzania. W diecie bezglutenowej poleca się produkty owsiane oznakowane jako bezglutenowe, przetwarzane w warunkach zapewniających bezpieczeństwo i nie zawierające więcej niż 20 mg glutenu w 1 kg produktu (Daniewski i in. 2010). W produkcji przetworów bezglutenowych coraz częściej wykorzystywane są nie tylko popularne naturalnie bezglutenowe zboża, takie jak kukurydza i ryż, ale i inne rośliny o dużej wartości odżywczej, m.in.: proso, gryka, amarantus, sorgo, maniok (z którego wytwarzana jest tapioka), ziarno lnu, babki płesznik (psyllium), dzikiego ryż, miłki abisyńskiej (teff) i komosy ryżowej (quinoa) (Zannini i wsp., 2012). Dieta bezglutenowa nawet wtedy, gdy jest ściśle przestrzegana może zawierać minimalne ilości białek glutenowych pochodzących z produktów bazujących na skrobi pszennej bezglutenowej oraz z zanieczyszczeń innych produktów, w tym także produktów naturalnie bezglutenowych (Koning i in. 2013). Szacuje się, że około 30% pacjentów z celiakią stale lub okresowo świadomie lub nieświadomie nie przestrzega ścisłej diety bezglutenowej (Hall i in. 2009). Ocena zawartości glutenu w produktach, które nie należą do grupy przetworów zbożowych, na przykład: wędlin, koncentratów lub produktów gotowych do spożycia ułatwia codzienne praktyczne stosowanie diety bezglutenowej. Równie ważna wydaje się ocena zawartości glutenu w produktach bezglutenowych czy niskoglutenowych. Uzyskane wyniki mogą być związane np. z zanieczyszczeniem tylko jednej partii surowca, co nie oznacza, że pozostałe partie danego surowca czy produktu też mają identyczną zawartość glutenu (Collin i in. 2004). Størsrud i wsp. (2003) badając przetwory owsiane i produkty naturalnie bezglutenowe zaobserwowali, że 14% dostępnych w tamtym czasie na rynku szwedzkim przetworów ze zbóż naturalnie bezglutenowych zawierało powyżej 200 mg glutenu w 1 kg, a 1/3 zawierała od 20 do 200 mg glutenu/ kg. Wśród około 60% naturalnie bezglutenowych produktów, które spełniały kryteria produktu „bezglutenowego” dominowały przetwory ryżowe i na bazie prosa. Równocześnie 50% przetworów owsianych (39 z 78 przebadanych) zawierało < 20 mg glutenu w 1 kg produktu. Zaobserwowano również, że zawartość glutenu zwiększała się wraz ze stopniem przetworzenia produktów. Gibert i wsp. (2013) zaobserwowali natomiast, oceniając ponad 200 różnych produktów bezglutenowych z 4 krajów europejskich, że 99,5% z nich nie zawierało więcej niż 20 mg glutenu w 1 kg produktu, co wskazuje na pozytywny wpływ obowiązujących obecnie w Unii Europejskiej regulacji prawnych. Dzienne spożycie gliadyny z produktów bazujących na skrobi pszennej bezglutenowej u większości osób z celiakią mieści się w granicach jej tolerancji i nie powoduje nawrotu choroby (Collin i in. 2004). Produkty na bazie skrobi pszennej bezglutenowej charakteryzują się jednak mniejszą zawartością białka, błonnika pokarmowego i wielu składników mineralnych i witamin (Kunachowicz 2001). Wartość odżywczą diety bezglutenowej może poprawić zastosowanie naturalnie bezglutenowych surowców, szczególnie tych o mniejszym EWA LANGE 87 stopniu oczyszczenia, takie jak: kasze, płatki, otręby, ziarna, bogatszych w składniki mineralne (żelazo, magnez, cynk, miedź) i witaminy z grupy B oraz błonnik pokarmowy. Wśród produktów bezglutenowych najbogatsza w witaminy i składniki mineralne jest mąka gryczana, która charakteryzuje się dużą zawartością witamin z grupy B (B1, B2 i PP). Dodatkowo gryka jest bogata w białko i błonnik pokarmowy. Podobną wartością odżywczą charakteryzuje się proso, z którego produkowana jest kasza jaglana (Thompson 2001a). Dużą wartością odżywczą charakteryzują się także przetwory z owsa, które są dobrym źródłem błonnika pokarmowego, miedzi, cynku, żelaza, manganu, selenu oraz tiaminy i biotyny (Lange 2007). Dodatkowo wzbogacają dietę w nienasycone kwasy tłuszczowe, tokoferole i tokotrienole oraz substancje o właściwościach antyoksydacycjnych. W celu zmniejszenia prawdopodobieństwa zanieczyszczenia produktów owsianych pszenicą, żytem, jęczmieniem lub ich przetworami w diecie bezglutenowej powinno wykorzystywać się produkty owsiane kontrolowane i oznakowane jako żywność bezglutenowa (Garsed i Scott-Brian 2007). Restrykcyjna dieta bezglutenowa wykluczająca wszystkie przetwory ze zbóż bezglutenowych i produkty je zawierające może sprzyjać także zwiększonemu spożyciu tłuszczu i zmniejszeniu spożycia błonnika pokarmowego. Wśród produktów preferowanych przez osoby na diecie bezglutenowej wymieniane są bezglutenowe przekąski, o dużej gęstości energetycznej, bogate w węglowodany łatwo przyswajalne, nasycone kwasy tłuszczowe i/lub nienasycone kwasy tłuszczowe o izomeryzacji typu trans oraz sód, a ubogie w błonnik pokarmowy, mikroelementy i witaminy z grupy B (Zuccotti i in. 2012; Martin i in. 2013). Produkty bezglutenowe bazujące na skrobi pszennej bezglutenowej lub naturalnych przetworach bezglutenowych o dużym stopniu oczyszczenia zawierają również znaczne ilości węglowodanów łatwo przyswajalnych, które zwiększają poposiłkowe stężenie glukozy we krwi i indeks glikemiczny. Wysoki indeks glikemiczny wielu produktów bezglutenowych może stanowić problem w dobrym zbilansowaniu diety dla osób z celiakią i współistniejącą cukrzycą typu 1 (Sud i in. 2010). W celu wzbogacenia produktów bezglutenowych w błonnik pokarmowy dodaje się do nich nasiona amarantusa, lnu, psyllium, słonecznika, sezamu, dyni, dzikiego ryżu, komosy ryżowej, tapioki, orzechy, otręby kukurydziane, gryczane, ryżowe, suszone owoce i przetwory sojowe, będące także bogatym źródłem składników mineralnych. W czasie ostatnich dziesięciu lat wybór produktów bezglutenowych na rynku polskim zmienił się znacząco. Przez lata osoby stosujące dietę bezglutenową miały do dyspozycji produkty oferowane przez 3-4 polskie firmy, a wcześniejsze regulacje prawne, w związku z brakiem odpowiedniego oznakowania środków spożywczych powszechnego użytku, w istotny sposób ograniczały wybór tych, które można było bezpiecznie stosować w diecie bezglutenowej. Skład większości produktów bezglutenowych opierał się na bezglutenowej skrobi pszennej, a ich wybór ograniczał się do pieczywa, ciastek i mieszanek do wypieku chleba i ciast. Obecnie na rynku polskim dietetyczne środki spożywcze dla osób nietolerujących glutenu oferuje wiele firm krajowych, a ich wybór urozmaicają produkty firm niemieckich, czeskich i włoskich. Wśród produktów bezglutenowych dostępnych na polskim rynku jest dużo produktów na bazie skrobi pszennej bezglutenowej, które jednocześnie są produktami niskobiałkowymi i pozbawionymi większości alergenów pokarmowych, ale znacząco 88 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM zwiększył się wybór produktów na bazie naturalnie bezglutenowych surowców roślinnych, charakteryzujących się często wysoką wartością odżywczą. Coraz częściej w skład produktów bezglutenowych wchodzą również surowce o mniejszym stopniu przetworzenia, co zwiększa w nich udział składników pokarmowych. Zwiększył się także wybór gotowych do spożycia produktów bezglutenowych, w tym nie tylko przetworów zbożowych, ale i mlecznych, mięsnych. Na rynku pojawiły się bezglutenowe produkty instant, mrożone, gotowe do spożycia dania, dodatki do potraw (przyprawy, sosy). Wśród chlebów bezglutenowych przeważa oferta pieczywa na bazie mąk naturalnie bezglutenowych (kukurydzianej, ryżowej, sojowej) o różnym stopniu oczyszczenia, a duża część nie zawiera mleka (laktozy) i jajek. W celu zapewnienia coraz lepszej wartości odżywczej pieczywa bezglutenowego pojawiła się oferta chleba bezglutenowego na zakwasie, z dodatkami mąki i/lub ziaren ze słonecznika, gryki, prosa, łubinu, amarantusa, lnu i suszonych owoców. Nadal jednak wśród pieczywa cukierniczego, bułek i gotowych ciast dominują drożdżówki, rogale (drożdżowe lub z ciasta francuskiego) na bazie mąki oczyszczonej, niskobiałkowej, z dodatkiem skrobi pszennej bezglutenowej. Wśród przetworów zbożowych dużą część stanowi pieczywo chrupkie i wafle w większości z naturalnie bezglutenowych surowców: ryżu, rzadziej kukurydzy, z dodatkami: przetworów z gryki, komosy ryżowej, słonecznika, dyni, sezamu. Tego typu produkty oferują też z symbolem „przekreślonego kłosa” firmy, które produkują także produkty glutenowe (Wasa, Sonko, GoodFood, Racio, Kupiec). Wśród przetworów zbożowych przeznaczonych dla osób na diecie bezglutenowej dostępne są, oprócz skrobi pszennej bezglutenowej, skrobia kukurydziana, skrobia z tapioki oraz różnego rodzaju i stopnia oczyszczenia mąki z produktów naturalnie bezglutenowych. Dodatkowo dużym zainteresowaniem pacjentów cieszą się ekspandowane nasiona amarantusa, ryżu i prosa. Zwiększył się także wybór mieszanek mącznych, w tym też na bazie jedynie naturalnie bezglutenowych produktów (bez skrobi pszennej) do wypieku chleba jasnego i pełnoziarnistego, z dodatkiem proszku do pieczenia lub do wypieku chleba na zakwasie. Niektóre z nich zawierają dodatek mąki owsianej lub preparatów błonnika pokarmowego. Pojawiły się także oprócz mieszanek do wypieku ciast, ciasteczek, mieszanki do przygotowania ciasta na naleśniki, pierogi, kluski, blaty do pizzy, makaronu. Dostępne są też bezglutenowe płatki i przetwory śniadaniowe z ryżu, owsa, amarantusa, gryki, lnu, najczęściej z dodatkiem cukru, owoców, czekolady, rzadko jednak pełnoziarniste. Dzieci i młodzież z celiakią1 spośród produktów bezglutenowych najchętniej sięga po gotowe ciasteczka bezglutenowe, przetworzone płatki ryżowe i kukurydziane, a także desery bezglutenowe i gotowe mączne potrawy bezglutenowe (kluski, pizza). Wśród kasz oznakowanych jako bezglutenowe na polskim rynku nadal dominują przetwory o znacznym stopniu oczyszczenia i rozdrobnienia, także w formie instant. W ofercie nielicznych producentów produktów bezglutenowych pojawiły się otręby ryżowe i gryczane oraz preparaty błonnika pokarmowego: na bazie pektyn, gumy guar, agaru, babki płesznik, inuliny. W celu samodzielnego przygotowywania przez pacjentów bezglutenowych wypie Potwierdzają to obserwacje własne zachowań żywieniowych z celiakią pozostających pod opieką Poradni Dietetycznej, Katedry Dietetyki Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW. 1 EWA LANGE 89 ków, firmy oferują bezglutenowy proszek do pieczenia, zakwas chlebowy i drożdże. Wśród makaronów bezglutenowych dominują te bazujące na oczyszczonej mące ryżowej, kukurydzianej, rzadko z dodatkiem poprawiającym ich wartość odżywczą mąki gryczanej, komosy ryżowej i fasoli. Najliczniejszą grupę produktów bezglutenowych na naszym rynku stanowią przekąski węglowodanowo-tłuszczowe. Dostępnych jest kilkadziesiąt rodzajów w różnych smakach: ciastek, ciasteczek, herbatników, wafli, pierników, biszkoptów, w tym też z dodatkiem skrobi pszennej bezglutenowej. Wśród tej grupy produktów bezglutenowych producenci oferują także przekąski kukurydziane, rzadziej ziemniaczane (słodkie i słone chrupki, chipsy), paluszki, krakersy oraz czekolady, czekoladki, ptasie mleczko, batony, cukierki, galaretki, lody, sorbety, gumy do żucia. Nieliczne z tych produktów zawierają dodatek ziaren, mąki gryczanej, owoców i warzyw lub orzechów. Coraz większy asortyment stanowią także produkty niezbożowe, które dzięki oznakowaniu jako bezglutenowe środki spożywcze umożliwiają osobom chorym bezpieczne wykorzystanie ich w swojej diecie. W tej grupie pojawiły się głównie dodatki do potraw (mieszanki przyprawowe, sosy, przeciery pomidorowe, musztardy, majonezy, ketchupy, pasty, polewy do ciast), produkty mleczne (jogurty, desery) i przetwory mięsne (wędlin). Black i Orfila (2011) zaobserwowali, że to właśnie dodatki do potraw, takie jak sosy i dresingi, jeżeli nie są przebadane i w jednoznaczny sposób oznakowane, mogą być przyczyną częstego nieświadomego nieprzestrzegania zaleceń diety bezglutenowej. Na polskim rynku dostępne są także dania gotowe oznakowane jako bezglutenowe, w tym sosy warzywne (pomidorowe, bez skrobi pszennej, z dodatkiem orzechów), zupy (pomidorowa, grzybowa, cebulowa, z fasoli i groszku), dania mięsno-warzywne (z mięsa wieprzowego typu gulasz, wołowiny typu rolada, kurczaka typu potrawka) oraz dania mączne (naleśniki, kluski, pyzy, pierogi, gołąbki, krokiety, w większości niskobiałkowe, z dodatkiem skrobi pszennej bezglutenowej). Ofertę produktów umożliwiających szybkie przygotowanie posiłku bezglutenowego poszerza coraz większa oferta produktów instant, głównie zup (barszcz czerwony, żurek, rosół, pomidorowa, grzybowa, cebulowa), oraz kisieli, budyni, galaretek. W grupie produktów bezglutenowych polecanych w diecie bezglutenowej, szczególnie dla osób wymagających jednocześnie stosowania diety bezmlecznej (bezlaktozowej i/lub bez białka mleka krowiego) znajdują się produkty sojowe. Obecnie część z tych produktów dodatkowo oznakowana jest jako produkty bezglutenowe, w tym zarówno napoje sojowe, jak i produkty typu śmietana, desery i pasty sojowe. Alternatywą dla tych produktów mogą być napoje ryżowe, gryczane, kukurydziane, owsiane oraz pasty słonecznikowe i orzechowe. Udział witamin i składników mineralnych w diecie bezglutenowej można zwiększyć poprzez wzbogacenie lub fortyfikowanie żywności bezglutenowej. Około 2/3 produktów bezglutenowych na rynku amerykańskim bazuje na przetworzonych surowcach bezglutenowych, jednak tylko 15% z nich jest wzbogacone lub fortyfikowane w witaminy z grupy B i żelazo (chleb, płatki), a 5%, głównie płatki śniadaniowe, jest fortyfikowane kwasem foliowym (Thompson 2005). W Polsce jedynie napoje roślinne (ryżowe, owsiane) są wzbogacane w wapń. Dwuletnia suplementacja diety bezglutenowej wapniem i witaminą D zwiększyła znacząco gęstość mineralną kości u dzieci i młodzieży z celiakią (Larussa i in. 2012). 90 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM Na początku stosowania diety bezglutenowej u osób, u których obserwowano nasilone objawy ze strony przewodu pokarmowego i zespołu złego wchłaniania, eliminuje się z diety także laktozę (mleko i produkty mlecznych) i sacharozę. W dalszym okresie, nietolerancja laktozy utrzymuje się u ok. 40% pacjentów (Hutyra i Iwańczak 2009). U tych pacjentów należy zwrócić szczególną uwagę na wykorzystanie roślinnych zamienników przetworów mlecznych (np. produktów sojowych), jednak pozostała część pacjentów powinna spożywać zalecane 2–3 porcje bezglutenowych przetworów mlecznych dziennie. Obserwacje zachowań żywieniowych dzieci i młodzieży z celiakią wskazują na częste unikanie produktów mlecznych w diecie, niezależnie od współistniejącej nietolerancji laktozy. Szczególne znaczenie dla osób z celiakią i współistniejącą cukrzycą typu 1 ma pojawienie się oznakowanych jako bezglutenowe wybranych sztucznych środków słodzących, takich jak: sorbitol, ksylitom i stewia. Nadal jednak wiele powszechnie dostępnych preparatów farmaceutycznych (np. leki przeciwbólowe, przeciwzapalne) i środków spożywczych oferowanych jako suplementy diety zawiera dodatek mąki lub skrobi pszennej i/ lub laktozę. Dzięki staraniom środowisk pacjentów z celiakią dostępne są także bezglutenowe opłatki i komunikanty. Najwięksi polscy producenci produktów bezglutenowych to: Glutenex, Bezgluten, Balviten, Bezglutenowa Piekarnia KIM, Smak Życia, a wśród producentów europejskich firma Schär (Włochy), CrazyBakers of Sweden (Szwecja), Schnitzer (Niemcy). Mimo zmian w prawodawstwie dotyczącym produktów bezglutenowych wciąż największą niedogodnością w stosowaniu diety bezglutenowej dla osób z celiakią jest poszukiwanie informacji dotyczących składników glutenowych mogących się znajdować w dostępnych produktach spożywczych. Podobnie, mimo tak wielu zmian w wyborze produktów bezglutenowych, w odczuciu osób chorych wciąż niezadowalająca jest ich dostępność w sklepach i restauracjach (Roma i in. 2010). Produkty bezglutenowe dostępne są w sklepach internetowych, wielu sklepach z żywnością funkcjonalną i ekologiczną oraz jedynie w wybranych mniejszych sklepach spożywczych i niektórych sklepach większych sieci handlowych (Alma, Auchan, Carrefour, Real, Rossman, E.Leclerc, Piotr i Paweł, Biedronka). Większość pacjentów z celiakią pozostających pod opieką Poradni Dietetycznej SGGW deklaruje, że nie ma problemu z dostępnością produktów bezglutenowych. Najczęściej wymienianymi problemami związanymi ze stosowaniem diety bezglutenowej były natomiast wyjazdy wakacyjne i uroczystości w gronie rodzinnym lub rówieśników. Bezpieczne jedzenie poza domem jest jednym z największych problemów osób na diecie bezglutenowej. Stowarzyszenie Osób z Celiakią i Diecie Bezglutenowej prowadzi od maja 2011 roku program Menu Bez Glutenu mający na celu stworzenie bazy lokali gastronomicznych oferujących bezpieczne posiłki bezglutenowe. Stowarzyszenie ocenia przygotowanie restauracji do przystąpienia do Programu, szkoli personel oraz wystawia stosowny certyfikat. Stowarzyszenie Osób z Celiakią i Diecie Bezglutenowej od dwóch lat monitoruje też zawartość glutenu w wybranych produktach bezglutenowych i zwyczajowych środkach spożywczych współpracując z akredytowanymi laboratoriami. Z badań tych wynika, że produkty naturalnie bezglutenowe, takie jak: kasza gryczana czy kukurydziana mogą być zanieczyszczone na wszystkich etapach produkcji, począwszy od ich uprawy, przez przechowywanie i przetwarzanie (Gregorek 2010). EWA LANGE 91 Właściwe urozmaicenie jadłospisów, korzystanie zarówno z produktów bezglutenowych na bazie skrobi pszennej bezglutenowej, jak i z naturalnych produktów bezglutenowych wraz z zasadami prawidłowego żywienia, czyli spożywaniem regularnych 4-5 posiłków dziennie, ograniczeniem w diecie słodyczy i nasyconych kwasów tłuszczowych z przetworów mlecznych i mięsa, zwiększeniem spożycia warzyw, owoców, orzechów, ziaren (nie glutenowych) oraz olejów roślinnych i ryb dostarczyć powinno nie tylko wszystkich potrzebnych składników pokarmowych, ale i zapobiegać występowaniu innych chorób dietozależnych takich jak niedokrwienna choroba serca, czy cukrzyca typu 2. Zalecane jest jednak okresowe monitorowanie skuteczności leczenia dietetycznego, które powinno obejmować ocenę sposobu żywienia i stanu odżywienia osoby chorej oraz oznaczanie miana swoistych przeciwciał pomocnych w ocenie stanu zdrowia i przestrzegania diety. Stosowanie diety bezglutenowej jako sposobu leczenia celiakii postrzegane jest także jako sposób zmniejszenia kosztów związanych z leczeniem osób z niezdiagnozowaną celiakią, podobnie jak i osób nie przestrzegających zaleceń dietetycznych. W związku z tym w większości krajów uprzemysłowionych od lat pacjenci z trwałą nietolerancją glutenu korzystają z częściowej refundacji kosztów żywności bezglutenowej (Ukkola i in. 2012). Niestety, w warunkach polskich ten sposób leczenia nie jest dofinansowywany, mimo tego, że certyfikowana żywność bezglutenowa dostępna na polskim rynku jest o około 30 do 50% droższa niż jej glutenowe odpowiedniki. Podsumowanie 1. Wykorzystanie produktów bezglutenowych w diecie bezglutenowej gwarantuje bezpieczeństwo jej stosowania, a coraz większy wybór asortymentu tej grupy środków spożywczych poprawić może jej wartość odżywczą. 2. Wśród produktów bezglutenowych na polskim rynku dominują produkty bazujące na skrobi pszennej bezglutenowej, o mniejszej wartości odżywczej i śladowej zawartości glutenu, natomiast dużą popularnością wśród osób z celiakią cieszą się bezglutenowe przekąski węglowodanowo-tłuszczowe. 3. W ostatnich latach na rynku produktów bezglutenowych w Polsce pojawiły się produkty zawierające dodatek ziaren roślin bezglutenowych (amarantus, słonecznik, len, sezam) i orzechów oraz produkty bazujące na mniej przetworzonych tradycyjnych produktach bezglutenowych (proso, gryka, owies, soja), jak również środków spożywczych powszechnego użycia oznakowanych jako bezglutenowe (przetwory mięsne i mleczne). 4. Wartość odżywczą produktów bezglutenowych może poprawić wzbogacanie lub fortyfikowanie żywności bezglutenowej w składniki mineralne i/lub witaminy z grupy B. 5. Mimo coraz większej dostępności produktów bezglutenowych, utrudnieniem dla osób z celiakią jest nadal brak ich obecności w punktach gastronomicznych oraz problemy z właściwą interpretacją informacji na etykietach produktów. 92 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM Bibliografia Association of European Coeliac Societies (2010), Standard for Foods for Persons Intolerant to Gluten, Technical requirements for licensing the Crossed Grain Symbol. Black J.L., Orfila C. (2011) Impact of coeliac disease on dietary habits and quality of life, “J. Hum. Nutr. Diet.”, No. 24. Codex Alimentarius Commission. Codex standard for foods for special dietary use for persons Intolerant to gluten, CODEX STAN 118 – 1979, Rev. 2008, ALINORM 08/31/26, Appendix III. Collin P., Thorell L., Kaukinen K., Mäki M. (2004), The safe threshold for gluten contamination in gluten-free products. Can trace amounts be accepted in the treatment of coeliac disease?, “Aliment. Pharmacol. Ther.”, No. 19. Daniewski W., Wojtasik A., Kunachowicz H. Gluten content in special dietary use gluten-free products and other food products, „Rocz. PZH.”, nr 61. Dewar D.H., Donnelly S.C., McLaughlin S.D., Johnson M.W., Ellis H.J., Ciclitira P.J. (2012), Celiac disease: management of persistent symptoms in patients on a gluten-free diet, “World J. Gastroenterol.”, No. 28. Dobrzańska A., Czerwionka-Szaflarska M., Kunachowicz H., Książyk J., Lukas W., Ryżko J., Socha J., Stolarczyk A., Szajewska H., Wąsowska-Królikowska K., Weker H. (2007), Zalecenia dotyczące żywienia zdrowych niemowląt, „Ped. Polska”, nr 82. Fasano A., Catassi C. (2012), Clinical practice. Celiac disease, “N. Engl. J. Med.”, No. 367. Gallagher E., Gormley T.R., Arendt E.K. (2004), Recent advances in the formulation of gluten-free cereal-based products, “Trends in Food Sci. Technol.”, No. 15. Garsed K., Scott-Brian B. (2007), Can oats be taken in a gluten-free diet? A systematic review., “Scand. J. Gastroenterol.”, No. 42. Gibert A., Kruizinga A.G., Neuhold S., Houben G.F., Canela M.A., Fasano A., Catassi C. (2013), Might gluten traces in wheat substitutes pose a risk in patients with celiac disease? A populationbased. probabilistic approach to risk estimation, “Am. J. Clin. Nutr.”, No. 97. Gregorek H.. (2010), Gdzie jest gluten, „Bez Glutenu”, Nr 1. Hall N.J., Rubin G., Charnoc A. (2009), Systematic review: adherence to a gluten-free diet in adult patients with coeliac disease, “Aliment. Pharmacol. Ther.”, No. 30. Husby S., Koletzko S., Korponay-Szabo R., Mearin M.L., Phillips A., Shamir R., Troncone R., Giersiepen K., Branski D., Catassi C., Lelgeman M., Mäki M., Ribes-Koninck C., Ventura A., Zimmer K.P., for the ESPGHAN Working Group on Coeliac Disease Diagnosis, on behalf of the ESPGHAN Gastroenterology Committee: European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. (2012), Guidelines for the Diagnosis of Coeliac Disease, “J.P.G.N.”, No. 54. Hutyra T., Iwańczak B. (2009), Nietolerancja laktozy: patofizjologia, objawy kliniczne, rozpoznanie i leczenie, „Pol. Merkur. Lekarski.”, nr 26. Koning F., Mol M., Mearin M.L. (2013), The million-dollar question: is “gluten-free” food safe for patients with celiac disease?, “Am. J. Clin. Nutr.”, No. 97. Kunachowicz H. (red.) (2001), Dieta bezglutenowa – co wybrać?, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Lange E. (2007), Oat products in gluten free diet, „Rocz. PZH.”, No. 58. Larussa T., Suraci E., Nazionale I., Abenavoli L., Imeneo M., Luzza F. (2012), Bone mineralization in celiac disease, “Gastroenterol. Res. Pract.”, 198025: 10.1155/2012/198025. EWA LANGE 93 Lundin K.E., Alaedini A. (2012), Non-celiac gluten sensitivity, “Gastrointest. Endosc. Clin. N. Am.”, No. 22. Martin J., Geisel T., Maresch C., Krieger K., Stein J. (2013), Inadequate nutrient intake in patients with celiac disease: results from a German dietary survey, “Digestion”, No. 87. Roma E., Roubani A., Kolia E., Panayiotou J., Zellos A., Syriopoulou V.P. (2010), Dietary compliance and life style of children with coeliac disease, “J. Hum. Nutr. Diet.”, No. 23. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 41/2009 z dnia 20 stycznia 2009 r. dotyczące składu i etykietowania środków spożywczych odpowiednich dla osób nietolerujących glutenu. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie znakowania środków spożywczych,, Dz.U. 2007 Nr 13,7 poz. 966. z późn. zm. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1924/2006 i (WE) Nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/ EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) Nr 608/2004, 25.10.2011 r. Rubio-Tapia A., Hill I.D., Kelly C.P., Calderwood A.H., Murray J.A. (2013), American College of Gastroenterology clinical guidelines: diagnosis and management of celiac disease. “Am. J. Gastroenterol.”, No. 108. Schuppan D., Junker Y., Barisani D. (2009), Celiac disease: from pathogenesis to novel therapies, Gastroenterology, No. 137. Størsrud S., Malmheden I., Yman R., Lenner A. (2003), Gluten contamination in oat products and products naturally free from gluten, “European Food Res. Technol.”, No. 217. Sud S., Marcon M., Assor E., Palmert M.R., Daneman D., Mahmud F.H. (2010), Celiac disease and pediatric type 1 diabetes: diagnostic and treatment dilemmas, “Int. J. Pediatr. Endocrinol.”, 161285: 10.1155/2010/161285 Thompson T. (2001a), Case problem: Questions regarding the acceptability of of buckwheat, amaranth, quinoa, and oats from a patient with celiac disease, “J. Am Diet. Assc.”, No. 101. Thompson T. (2001b), Wheat starch, gliadin, and gluten-free diet, “J. Am. Diet. Assoc.”, No. 101. Thompson T., Dennis M.,, Higgins L., Lee A., Sharrett M. (2005), Gluten-free diet survey: are Americans with celiac disease consuming recommended amounts of fibre, iron, calcium and grain foods?, “J. Hum. Nutr. Dietet.”, No. 18. Ukkola A., Kurppa K., Collin P., Huhtala H., Forma L., Kekkonen L., Mäki M., Kaukinen K. (2012), Use of health care services and pharmaceutical agents in coeliac disease: a prospective nationwide study, “B.M.C. Gastroenterol., 12,136: 10.1186/1471-230X-12-136. Van Heel D., West J. (2006), Recent advances in celiac disease, “Gut”, No. 55. Zannini E., Jones J.M., Renzetti S., Arendt E.K. (2012), Functional replacements for gluten, “Annu. Rev. Food Sci. Technol.”, No. 3. Zuccotti G., Fabiano V., Dilillo D., Picca M., Cravidi C., Brambilla P. (2012), Intakes of nutrients in Italian children with celiac disease and the role of commercially available gluten-free products, “J. Hum. Nutr. Diet.”, 10.1111/jhn.12026. 94 PRODUKTY BEZGLUTENOWE NA RYNKU POLSKIM Gluten-Free Products in the Polish Market Summary Gluten-free products are the basis for the elimination diet which is the only way to treat people with gluten intolerance. The currently existing legal regulations of food products in the European Union and Poland increase safety of their use, and a growing choice of gluten-free products makes celiac people easier to balance their daily menus. Gluten-free products in the Polish market are still dominated by gluten-free wheat starch-based products, with worse nutritional value and trace gluten content, and very popular are gluten-free snacks rich in simple sugars and saturated fat. Nutritional value of gluten-free diet may improve enrichment or fortification of gluten-free products, and their widespread presence in medium-sized grocery stores and catering facilities could help balance an everyday menu. Key words: gluten-free products, legal regulations, food market in Poland. JEL codes: I12 Продукты без глютена на польском рынке Резюме Продукты без глютена представляют собой основу элиминационной диеты, являющейся единственным способом лечения лиц с непереносимостью глютена. Действующие в настоящее время в Европейском Союзе и в Польше правоположения, касающиеся этой группы продуктов питания, повышают безопасность их применения, а все больший выбор продуктов без глютена облегчает больным целиакией повседневное балансирование рационов. В числе безглютеновых продуктов на польском рынке все же по-прежнему преобладают продукты, базирующиеся на пшеничном безглютеновом крахмале, с меньшей питательной ценностью, большую же популярность завоевали безглютеновые закуски, содержащие углеводы и жиры. Питательную ценность безглютеновой диеты усовершенствовало бы обогащение и укрепление безглютеновых продуктов питания, а их бóльшая доступность в торговых точках средней величины и предприятиях общественного питания облегчила бы сбалансирование рационов. Ключевые слова: продукты без глютена, правовое регулирование, рынок продуктов питания в Польше. Коды JEL: I12 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved EWA LANGE Afiliacja: Ewa Lange Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW, Warszawa ul. Nowourynowska 159c, 02-776 tel.: 022 593 70 25 e-mail: [email protected] 95 96 HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):96-106 Irena Ozimek SGGW w Warszawie Ochrona konsumentów na rynku żywności w świetle zmieniających się regulacji prawnych Streszczenie W pracy przedstawiono najważniejsze zmiany w regulacjach prawnych w Unii Europejskiej i w Polsce z zakresu ochrony konsumentów na rynku żywności, które nastąpiły w ciągu ostatnich 10 lat. Zmiany te obejmują zarówno obszar bezpieczeństwa zdrowotnego, jak również ochronę interesów ekonomicznych konsumentów. Podkreślić należy działania Unii Europejskiej zmierzające do rozwoju prawa unijnego w kierunku rozporządzeń, co gwarantuje jednolite podejście przedsiębiorstw do obowiązków w każdym państwie członkowskim oraz przyczynia się do zapewnienia jednakowych warunków konkurencji. Wśród analizowanych regulacji prawnych znaczna część aktów prawnych ma na celu rzetelne informowanie konsumentów o żywności. Słowa kluczowe: konsument żywności, ochrona konsumenta, regulacje prawne. Kody JEL: D18 Wstęp Ochrona konsumentów na rynku żywności stanowi istotny obszar działań w Unii Europejskiej. Stworzenie systemu prawa chroniącego konsumenta jako jednego z podstawowych podmiotów rynku, jest bardzo ważnym elementem integrującym postępowanie konsumenta z oddziaływaniem mechanizmów gospodarki rynkowej. Już w odniesieniu do Traktatu WE, M. Korzycka-Iwanow (2005, s. 473-487) podkreślała silne umocowanie prawa żywnościowego w traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, w którym polityka żywnościowa miała swoją silną podstawę, w szczególności w postaci przepisów odnoszących się do funkcjonowania rynku wewnętrznego (art. 95 TWE), ochrony zdrowia publicznego (art. 152 TWE) oraz ochrony konsumenta (art. 153 TWE). Również aktualnie w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) w artykule 12 (dawny artykuł 153 ustęp 2 TWE) podkreślono, że „Wymogi ochrony konsumentów są uwzględniane przy określaniu i urzeczywistnianiu innych polityk i działań Unii”1. Jednocześnie art. 169 (dawny artykuł 153 TWE) zatytułowano „Ochrona konsumentów” i podkreślono w nim m.in., że: „Dążąc do popierania interesów konsumentów i zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, Unia przyczynia się do ochrony zdrowia, bez Wersja skonsolidowana „Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej”, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0047:0200:PL:PDF 1 IRENA OZIMEK 97 pieczeństwa i interesów gospodarczych konsumentów, jak również wspierania ich prawa do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania ich interesów”. Prawo żywnościowe w Unii Europejskiej i tym samym w Polsce łączy w sobie różnorodność celów, takich jak ochrona konsumentów, ochrona rynku czy też ochrona środowiska. Dotyczy zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców, a także administracji publicznej. Składają się na nie różnego rodzaju źródła regulacji: krajowe, unijne i międzynarodowe, a także wiele instrumentów prawnych (cywilnych, administracyjnych, karnych). Analizując regulacje prawne dotyczące ochrony konsumentów na rynku żywności, należy uwzględnić prawo żywnościowe i sprecyzowane w nim wymagania wobec jakości żywności i związanej z tym kwestii bezpieczeństwa zdrowotnego żywności. Ponadto, istotne są także regulacje prawne z zakresu ochrony interesów ekonomicznych, m.in dotyczące: dostarczanych konsumentowi informacji o żywności na opakowaniu i w materiałach promocyjnych, zasad uwidaczniania cen żywności, możliwości dochodzenia roszczeń oraz istniejących instytucji i organizacji, które mogą być pomocne w ich ochronie i edukacji na rynku żywności, czyli pewnych elementów związanych również z prawem konsumenckim czy też prawem handlowym. Wybrane regulacje prawne z zakresu ochrony konsumentów żywności w Unii Europejskiej i w Polsce Istotnym przedmiotem regulacji prawnych w produkcji i obrocie żywnością jest określenie warunków zapewniających „bezpieczeństwo żywności”, co znalazło swoje odzwierciedlenie w działaniach Unii Europejskiej i rozszerzeniu tego kierunku myślenia na wszystkie etapy (uczestników) łańcucha żywnościowego. W 2002 roku, w ramach realizacji zaleceń zawartych w Białej Księdze z 2000 r. dotyczącej bezpieczeństwa żywności, uchwalono bowiem Rozporządzenie (WE) Nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r., ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, które zainicjowało nowe podejście do kwestii prawa żywnościowego w Unii Europejskiej, w tym również do bezpieczeństwa żywności. Rozporządzenie to zostało nazwane w literaturze Konstytucją prawa żywnościowego. Celem tego rozporządzenia było stworzenie podstawy do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego i interesów konsumentów związanych z żywnością, ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania podaży żywności, w tym produktów tradycyjnych, z jednoczesnym zapewnieniem sprawnego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Prawo żywnościowe, zgodnie z tym rozporządzeniem, ma za zadanie realizację jednego lub więcej ogólnych celów dotyczących wysokiego poziomu ochrony zdrowia i życia ludzi oraz ochrony interesów konsumentów, z uwzględnieniem uczciwych praktyk w handlu żywnością, biorąc pod uwagę (tam, gdzie jest to właściwe), ochronę zdrowia i warunków życia zwierząt, ochronę roślin i środowiska naturalnego. Ponadto, określa ono wspólne zasady i obowiązki, środki umożliwiające stworzenie solidnej bazy naukowej, skuteczne ustalenia i procedury organizacyjne wspierające podejmowanie decyzji w sprawach bezpieczeństwa żywności i pasz. Stosuje się je do 98 OCHRONA KONSUMENTÓW NA RYNKU ŻYWNOŚCI... wszystkich etapów produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności i pasz, ale nie ma ono zastosowania do produkcji podstawowej na własny użytek lub do domowego przygotowania, obróbki lub przechowywania do własnego spożycia. Zgodnie z art. 8 tego rozporządzenia, prawo żywnościowe ma na celu ochronę interesów konsumentów i powinno stanowić podstawę dokonywania przez konsumentów świadomego wyboru związanego ze spożywaną przez nich żywnością. Prawo żywnościowe ma więc na celu zapobieganie oszukańczym lub podstępnym praktykom, fałszowaniu żywności oraz wszelkim innym praktykom mogącym wprowadzać konsumenta w błąd. Higiena żywności jest nie tylko zagadnieniem dotyczącym przeciwdziałania zanieczyszczaniu środków spożywczych niepożądanymi substancjami, ale również oznacza dbałość o ich właściwy stan, niezależnie od możliwości zanieczyszczenia ze źródeł zewnętrznych (Taczanowski 2009, s. 122-123). W celu zapewnienia bezpieczeństwa żywności ważne są więc odpowiednie warunki higieniczne, które muszą być przestrzegane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu żywnością. W tym obszarze zostały wydane wspólnotowe rozporządzenia w zakresie higieny żywności oraz dotyczące urzędowej kontroli żywności (tzw. „pakiet higieniczny”), tj.: -- Rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych; -- Rozporządzenie (WE) Nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego; -- Rozporządzenie (WE) Nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt; -- Rozporządzenie (WE) Nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Stosowanie dodatków, enzymów czy też aromatów do żywności stało się powszechnie stosowaną praktyką w procesach produkcyjnych, niewłaściwe jednak ich stosowanie może stanowić zagrożenie dla konsumentów, stąd też ważne jest istnienie regulacji prawnych w tym zakresie. W Unii Europejskiej ukazał się pakiet rozporządzeń wspólnotowych dotyczących dodatków do żywności, tj.: -- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1331/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. ustanawiające jednolitą procedurę wydawania zezwoleń na stosowanie dodatków do żywności, enzymów spożywczych i środków aromatyzujących; -- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1332/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie enzymów spożywczych, zmieniające dyrektywę Rady 83/417/EWG, rozporządzenie Rady (WE) Nr 1493/1999, dyrektywę 2000/13/WE, dyrektywę Rady 2001/112/WE oraz rozporządzenie (WE) Nr 258/97; IRENA OZIMEK 99 -- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1333/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie dodatków do żywności; -- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1334/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie środków aromatyzujących i niektórych składników żywności o właściwościach aromatyzujących do użycia w oraz na środkach spożywczych oraz zmieniające rozporządzenie Rady (EWG) Nr 1601/91, rozporządzenia (WE) Nr 2232/96 oraz (WE) Nr 110/2008 oraz dyrektywę 2000/13/WE. Pakiet ten upraszcza i ustanawia jednolitą procedurę udzielania zezwoleń na stosowanie dodatków, enzymów i substancji smakowych; reguluje kwestie związane z ich dopuszczaniem na rynek. Zgodnie z nim, nowe zasady będą stosowane wobec nowych dodatków, a te już istniejące – poddane ponownej ocenie przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Warto też podkreślić zapis istniejący w tych regulacjach prawnych, że dodatki do żywności nie mogą stanowić zagrożenia dla zdrowia konsumentów ani wprowadzać ich w błąd. Informacje zamieszczone na opakowaniu/etykiecie produktu spożywczego mają znaczący wpływ na podejmowanie przez konsumentów decyzji o jego zakupie. Dla współczesnego odbiorcy oznakowanie żywności stanowi podstawowe źródło wiedzy o produkcie. Z etykiety konsument dowiaduje się również o szczególnych właściwościach produktu (np. dotyczących jego składu, zastosowanych metod produkcji itp.). Generalna zasada prawa żywnościowego dotycząca zapewnienia konsumentom podstawy do dokonywania świadomych wyborów dotyczących spożywanej przez nich żywności i uniemożliwienia jakichkolwiek praktyk, które mogłyby wprowadzić konsumenta w błąd, została sformułowana w rozporządzeniu (WE) Nr 178/2002. Nowe rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności upraszcza przepisy i ogranicza obciążenia administracyjne oraz wprowadza wymóg jasnego, zrozumiałego i czytelnego etykietowania środków spożywczych. Głównym celem tego rozporządzenia jest przede wszystkim umożliwienie konsumentom dokonywania świadomych i bezpiecznych wyborów poprzez dostarczanie pełnych i zgodnych z prawem informacji, a także zapewnienie harmonijnego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Wymagania zawarte w tym rozporządzeniu dotyczą wszystkich etapów łańcucha żywnościowego, podczas których informacje na temat żywności są przekazywane konsumentom. Najważniejsze zmiany wynikające z tej regulacji w stosunku do obowiązujących przepisów dotyczą m.in.: -- wprowadzenia wymagań mających na celu zwiększenie czytelności etykiet, -- obowiązkowego informowania o wartości odżywczej produktu, -- zamieszczania przejrzystych i pełnych informacji o alergenach, -- podawania kraju pochodzenia w przypadku mięsa wieprzowego, baraniego i koziego oraz drobiu. Zwrócono również w nim m.in. uwagę na fakt, że informacje na temat żywności nie mogą wprowadzać w błąd, w szczególności: a) co do właściwości środka spożywczego, w szczególności co do jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji; 100 OCHRONA KONSUMENTÓW NA RYNKU ŻYWNOŚCI... b) przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada; c) przez sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych; d) przez sugerowanie wyglądem, opisem lub prezentacją graficzną, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem lub innym składnikiem. Przekazywane informacje, z uwzględnieniem aktualnego stanu wiedzy na temat żywienia, powinny być proste i zrozumiałe. Jak podkreślono w rozporządzeniu, podawanie informacji żywieniowych częściowo w głównym polu widzenia, zwanym powszechnie „przodem opakowania”, a częściowo z innej strony opakowania, na przykład „z tyłu opakowania”, mogłoby dezorientować konsumentów. Dlatego informacja o wartości odżywczej powinna znajdować się w tym samym polu widzenia. Dodatkowo, na zasadzie dobrowolności, najważniejsze elementy informacji żywieniowych można powtórzyć w głównym polu widzenia, by pomóc konsumentom łatwo dostrzec podstawowe informacje żywieniowe przy zakupie żywności. Swobodne dobieranie informacji, które można by powtarzać, mogłoby dezorientować konsumentów, konieczne jest zatem sprecyzowanie, które informacje można powtarzać. Chociaż niektóre państwa członkowskie i organizacje z sektora spożywczego wprowadziły dodatkowe formy wyrażania lub prezentacji, które mogą pomóc konsumentom lepiej zrozumieć informację o wartości odżywczej, jednakże w całej UE brakuje wystarczających dowodów na temat zrozumienia i wykorzystywania przez przeciętnego konsumenta alternatywnych form wyrażania lub prezentacji informacji. Pożądane byłoby zapewnienie pewnego poziomu spójności w opracowywaniu dodatkowych form wyrażania i prezentacji informacji o wartości odżywczej. Należy zatem wspierać ciągłą wymianę informacji oraz dzielenie się informacjami na temat najlepszych praktyk i doświadczeń między państwami członkowskimi, a także między nimi a Komisją, oraz wspierać udział zainteresowanych stron w takich wymianach. Dlatego też w rozporządzeniu zezwala się na opracowanie różnych form wyrażania i prezentacji na podstawie kryteriów określonych w tym akcie prawnym oraz na zwrócenie się do Komisji Europejskiej o przygotowanie sprawozdania na temat stosowania tych form wyrażania i prezentacji, ich skutków dla rynku wewnętrznego oraz celowości dalszej harmonizacji. Ponadto w rozporządzeniu (UE) Nr 1169/2011 określono wymagania dotyczące zamieszczania przejrzystych i pełnych informacji o alergenach. Niektóre bowiem składniki lub inne substancje lub produkty (takie jak substancje pomocnicze w przetwórstwie) stosowane w produkcji środków spożywczych i pozostające w nich po zakończeniu procesu produkcyjnego mogą powodować alergie lub reakcje nietolerancji, przy czym niektóre z tych alergii lub reakcji nietolerancji stanowią zagrożenie dla zdrowia osób, u których występują. Ważne jest, aby podawać informacje dotyczące obecności dodatków do żywności, substan- IRENA OZIMEK 101 cji pomocniczych w przetwórstwie i innych substancji lub produktów, w których przypadku naukowo dowiedziono, że mogą powodować alergie lub reakcje nietolerancji, aby umożliwić konsumentom, szczególnie osobom cierpiącym na alergie lub nietolerancje pokarmowe, dokonywanie świadomych, bezpiecznych dla nich wyborów. Ponadto istotnym aktem prawnym, który wyznacza kierunki zmian na rynku żywności w zakresie przekazywania dobrowolnych informacji o żywności jest również rozporządzenie (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1924/2006 z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności. Określa ono dobrowolne zamieszczanie oświadczeń żywieniowych lub zdrowotnych. Rozporządzenie to dotyczy etykietowania i reklamy żywności oraz marek i znaków towarowych, które mogą być odbierane jako informacje żywieniowe lub zdrowotne2. Ma ono zastosowanie do wszelkich oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych przedstawianych w przekazach o charakterze komercyjnym, w tym w reklamie żywności. Celem tego rozporządzenia jest m.in. zapewnienie skutecznej ochrony konsumentów przed błędnymi informacjami umieszczanymi dodatkowo przez przedsiębiorców (poza informacjami obligatoryjnymi zawartymi w prawie unijnym) na etykietach czy też w reklamie żywności, a także zapewnienie bardziej uczciwej konkurencji w zakresie produkcji żywności. Rozporządzenie to ustala zharmonizowane zasady dotyczące stosowania oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych oraz zapewnia wysoki poziom ochrony konsumenta. Stanowi ono gwarancję, że każde oświadczenie umieszczane na etykietach żywności w Unii Europejskiej jest zrozumiałe, dokładne i potwierdzone naukowo, pozwalając konsumentom na dokonywanie świadomych i celowych wyborów żywieniowych. Celem rozporządzenia jest także zagwarantowanie uczciwej konkurencji oraz promocja i ochrona innowacyjności w przemyśle spożywczym. W rozporządzeniu tym zdefiniowano „oświadczenie”, jako każdy komunikat lub przedstawienie, które nie są obowiązkowe, łącznie z przedstawieniem obrazowym, graficznym lub symbolicznym w jakiejkolwiek formie, które stwierdza, sugeruje, lub daje do zrozumienia, że żywność ma szczególne właściwości. Zdefiniowano również „oświadczenie żywieniowe” jako każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na: energię, której dostarcza, dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, nie dostarcza, lub ze względu na substancje odżywcze lub inne substancje, które zawiera, lub których nie zawiera, albo które zawiera w zmniejszonej lub zwiększonej ilości. W rozporządzeniu tym zamieszczony został wykaz oświadczeń żywieniowych i zasady ich stosowania. Producenci nie mogą dowolnie umieszczać takich informacji na opakowaniach swoich produktów bądź wykorzystywać ich w reklamie. Dozwolone jest posługiwanie się tylko tymi oświadczeniami żywieniowymi, które zostały wymienione w wykazie oświadczeń żywieniowych stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia. Oświadczenie zdrowotne z kolei, to każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników, a zdrowiem; natomiast „oświadczenie o zmniejszaniu ryzyka Produkty opatrzone znakami towarowymi lub markami istniejącymi przed dniem 1 stycznia 2005 r., które nie są zgodne z niniejszym rozporządzeniem, mogą pozostawać w obrocie rynkowym do dnia 19 stycznia 2022 r. 2 102 OCHRONA KONSUMENTÓW NA RYNKU ŻYWNOŚCI... choroby” – oznacza każde oświadczenie zdrowotne, stwierdzające, sugerujące lub dające do zrozumienia, że spożycie danej kategorii żywności, danej żywności lub jednego z jego składników znacząco zmniejsza jakiś czynnik ryzyka w rozwoju choroby dotykającej ludzi. W rozporządzeniu tym zawarto ogólne zasady umieszczania poszczególnych oświadczeń, restrykcje związane ze stosowaniem oświadczeń oraz ogólne i specyficzne wymagania dotyczące oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych. W pracach związanych z procedurą akceptacji tych oświadczeń uczestniczy Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA)3. Wprowadzanie lub odmowa oświadczeń jest publikowana w rozporządzeniach Komisji Europejskiej. Ponadto w celach informacyjnych jest prowadzony oraz regularnie aktualizowany przez Komisję Europejską, Wspólnotowy Rejestr Oświadczeń Żywieniowych i Zdrowotnych dotyczących żywności4. Podkreślić jednak należy, że wymogi dotyczące znakowania są bardzo szczegółowe i czasami przysparzają przedsiębiorcom trudności w ich właściwym zastosowaniu, co potwierdzają wyniki działań organów urzędowej kontroli żywności. Ponadto przepisy unijne i krajowe nakładają nie tylko ogólne wymagania dotyczące znakowania, ale również wprowadzają dodatkowe obowiązki w zakresie poszczególnych grup produktów. Istotne jest, że prawo polskie w zakresie bezpieczeństwa żywności wiąże się z wykonywaniem rozporządzeń unijnych, transpozycją prawa unijnego poprzez implementację dyrektyw. Warto zwrócić uwagę, że nowe podejście do szeroko rozumianego bezpieczeństwa żywności zostało zawarte w polskiej ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia5, która zawiera wiele rozporządzeń unijnych i dokonuje transpozycji wielu dyrektyw. Wytwarzanie, ochrona i promocja żywności wysokiej jakości odgrywają w państwach Unii Europejskiej coraz bardziej znaczącą rolę. Jednym z podstawowych sposobów realizacji polityki jakości w UE jest wyróżnianie znakami potwierdzającymi wysoką jakość wyrobów rolno-spożywczych pochodzących z konkretnych regionów, jak też charakteryzujących się tradycyjną metodą produkcji. System ochrony i promocji wyrobów regionalnych i tradycyjnych jest jednym z najważniejszych czynników wpływających m.in. na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Za sprawą systemu ochrony i promocji produktów regionalnych i tradycyjnych chroni się także dziedzictwo kulturowe wsi, co w dużym stopniu przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności terenów wiejskich i rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej oraz możliwości wykorzystania tego rodzaju produktów w promocji regionów oraz gastronomii. Identyfikację i wybór poszczególnych wyrobów ułatwiają oznaczenia geograficzne, nazwy pochodzenia oraz gwarantowane tradycyjne specjalności6. Zagadnienia związane z ochroną produktów regionalnych i wytwarzanych tradycyjnymi metodami określone zostało w prawie Unii Europejskiej w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych. Celem niniejszego rozporządzenia jest wspieranie producentów Por. szerzej: http://www.eufic.org/article/pl/artid/Food-labelling-nutrition-health-claims/ Por. szerzej: http://ec.europa.eu/nuhclaims/ 5 Tekst jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914 z późn. zm. 6 Por. szerzej: http://www.minrol.gov.pl/pol/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/ 3 4 IRENA OZIMEK 103 produktów rolnych i środków spożywczych w informowaniu kupujących i konsumentów o cechach produktów i środków spożywczych i związanej z nimi produkcji rolnej, żeby tym samym zapewnić: a) „uczciwą konkurencję – rolnikom i producentom produktów rolnych i środków spożywczych mających cechy i właściwości stanowiące wartość dodaną; b) dostęp konsumentów do wiarygodnych informacji na temat tych produktów; c) przestrzeganie praw własności intelektualnej; oraz d) integralność rynku wewnętrznego”. Należy podkreślić, że ochrona konsumentów, zapewnienie im realnych możliwości dochodzenia swych praw oraz zwalczanie i zapobieganie nieuczciwym praktykom rynkowym są regulowane ustawą z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym7, zgodnie z którą: 1) Praktyka rynkowa stosowana przez przedsiębiorców wobec konsumentów jest nieuczciwa, jeżeli jest sprzeczna z dobrymi obyczajami i w istotny sposób zniekształca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta: przed zawarciem umowy dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu. 2) Za nieuczciwą praktykę rynkową uznaje się w szczególności: praktykę rynkową wprowadzającą w błąd, agresywną praktykę rynkową, stosowanie sprzecznego z prawem kodeksu dobrych praktyk, jeżeli działania te spełniają przesłanki określone w ust. 1. Ustawa ta zawiera szczegółowy katalog praktyk nieuczciwych (tzw. praktyki rynkowe wprowadzające w błąd oraz agresywne praktyki rynkowe). Do tych praktyk zaliczono m.in.: rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji lub ich zatajenie, przekazanie ważnych informacji w sposób niejasny bądź wieloznaczny oraz wprowadzenie w błąd. Istnienie tej ustawy powinno zwiększyć bezpieczeństwo ekonomiczne konsumentów, a także ułatwić im również dochodzenie roszczeń podczas zawierania umów. Te nieuczciwe praktyki rynkowe mogą być uznane przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jako praktyki naruszające zbiorowe interesów konsumentów, w przypadku których może on m.in. wszczynać postępowanie administracyjne i wydawać decyzje w tej kwestii. Producenci, dystrybutorzy oraz importerzy sektora żywnościowego zobowiązani są do przestrzegania wielu wymogów nakładanych zarówno przez przepisy prawa unijnego, jak i krajowego. Ponoszą oni pełną odpowiedzialność za bezpieczeństwo żywności, którą produkują, transportują, przechowują i sprzedają. Jeżeli wymogi te nie są spełnione, produkt może być uznany, zgodnie z rozporządzeniem (WE) Nr 178/2012, np. za środek spożywczy zafałszowany lub szkodliwy dla zdrowia lub życia człowieka. Również w rozporządzeniu (WE) Nr 852/2004 uwzględniono, że główna odpowiedzialność za bezpieczeństwo żywności spoczywa na przedsiębiorstwie sektora spożywczego. Ponadto podkreślono w nim, że niezbędne jest także zapewnienie bezpieczeństwa żywności w ramach całego łańcucha produkcji żywności, począwszy od produkcji podstawowej, ogólne zastosowanie procedur opartych na zasadach HACCP, wraz z zastosowaniem dobrej praktyki higieny (KołożynKrajewska 2010, s. 126). Dz.U. z 2007 r. Nr 171, poz. 1206. 7 104 OCHRONA KONSUMENTÓW NA RYNKU ŻYWNOŚCI... Obecnie funkcjonuje kompleksowe podejście do problematyki bezpieczeństwa żywności, nie tylko z punktu widzenia łańcucha żywnościowego, uwzględniającego podejście „od pola do stołu” i związane z tym wymagania w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego, a także ochronę ekonomicznych interesów konsumentów żywności, ale również mające na uwadze poziom wiedzy konsumentów i innych uczestników łańcucha żywnościowego w zakresie bezpieczeństwa żywności w Polsce, jak i rozwiązania instytucjonalne (Ozimek 2006). Jednakże struktura urzędowej kontroli żywności jest poddawana krytyce. Kompetencje poszczególnych inspekcji bowiem nakładają się, niejednokrotnie kontrole krzyżują, przez co są dolegliwe dla przedsiębiorców. Zarzuca się także, że inspekcje podlegają różnym organom (Państwowa Inspekcja Sanitarna – ministrowi zdrowia, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa – ministrowi rolnictwa i rozwoju wsi, a Inspekcja Handlowa –prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów), przez co brak jest niekiedy ich przejrzystości działania. W przypadku stwierdzenia niezgodności, organy administracji publicznej mogą nałożyć często bardzo dotkliwe sankcje na podmiot kontrolowany. Mogą to być zarówno kary pieniężne (np. nawet do 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary), jak i określone zakazy lub nakazy (np. zakaz wprowadzania żywności do obrotu, nakaz zniszczenia produktu na koszt jego posiadacza). Osoby odpowiedzialne mogą zostać pociągnięte także do odpowiedzialności karnej. W przypadku zaś szkody, z pozwem o odszkodowanie mogą wystąpić także sami konsumenci na zasadzie odpowiedzialności cywilnej. Ponadto należy mieć na uwadze, że prawo ulega ciągłym zmianom, w tym także w zakresie kontroli żywności. Komisja Europejska przyjęła w maju 2013 r. pakiet środków służących skuteczniejszemu egzekwowaniu norm zdrowia i bezpieczeństwa rynku rolno-spożywczego, których wejście w życie zapowiadane jest na rok 2016. Ograniczona zostanie liczba aktów prawnych regulujących zasady produkcji, handlu i przechowywania żywności i upraszcza procedury z tym związane. Obecny zbiór przepisów UE w tym zakresie bowiem liczy 70 aktów prawnych, a pakiet reform ma zmniejszyć tę liczbę do 5 aktów prawnych, a także ograniczyć biurokrację w procedurach dotyczących rolników, hodowców i podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa spożywcze (producentów, przetwórców i dystrybutorów), aby ułatwić im prowadzenie działalności. Z kolei konsumenci skorzystają z tych zmian, bowiem powinien być skuteczniejszy i bardziej przejrzysty system kontroli żywności, co będzie miało znaczący wpływ na poziom bezpieczeństwa oferowanej żywności8. Podsumowanie Przyjęcie w ostatniej dekadzie przepisów prawa w Unii Europejskiej w formie rozporządzeń w zakresie: bezpieczeństwa żywności, higieny żywności, urzędowej kontroli żywności, dodatków do żywności, przekazywania konsumentom informacji o żywności, tworzy nową sytuację w sferze obowiązywania i stosowania ujednoliconego systemu bezpieczeń http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/717989,unia-zapowiada-rewolucyjne-zmiany-w-kontroli-zywnosci-od-2016-r.html# 8 IRENA OZIMEK 105 stwa żywności, obejmującego zarówno obszar bezpieczeństwa zdrowotnego, jak również ochronę interesów ekonomicznych konsumentów na terytorium całej Unii Europejskiej. Zmiany tych regulacji prawnych, które miały miejsce w ostatnim dziesięcioleciu: -- przyczyniają się do zwiększonego poziomu ochrony konsumentów na rynku żywności, -- wyznaczają nowe wyzwania dla producentów żywności, niekiedy stwarzając trudności interpretacyjne prawa, -- wskazują na konieczność prowadzenia działań edukacyjnych wśród wszystkich uczestników łańcucha żywnościowego. Bibliografia Kołożyn-Krajewska D. (2010), Dobra Praktyka Higieniczna GHP, (w:) Kołożyn-Krajewska D., Sikora T., Zarządzanie bezpieczeństwem żywności. Teoria i praktyka, C.H. Beck, Warszawa. Korzycka-Iwanow M. (2005), Prawo żywnościowe, (w:) Stelmachowski A. (red.), Prawo rolne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Ozimek I. (2006), Bezpieczeństwo żywności w aspekcie ochrony konsumenta w Polsce, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Rozporządzenie (WE) Nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r., ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Rozporządzenie (WE) Nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914 z późn. zm.). Taczanowski M. (2009), Prawo żywnościowe w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Consumer Protection in the Food Market in the Light of Changing Regulations Summary Consumer protection in the food market constitutes an important activity in the European Union. The paper presents the main changes in the regulatory environment in the European Union and in Poland in the field of consumer protection in the food market, which occurred over the past 10 years. These changes include both the area of health security and the protection of consumers’ economic interests. The European Union’s efforts to develop the EU law in the regulations what ensures 106 OCHRONA KONSUMENTÓW NA RYNKU ŻYWNOŚCI... a consistent approach to business obligations in each Member State and helps to ensure equal competitive conditions should be emphasised. Among the analysed regulations, much of the legislation aims to ensure a reliable consumers information about food. Key words: food consumer, consumer protection, regulations. JEL codes: D18 Защита потребителей на рынке продуктов питания в свете изменяющихся правовых положений Резюме В работе представлены самые важные изменения в правовых положениях в Европейском Союзе и в Польше в области защиты потребителей на рынке продуктов питания, которые произошли в последние 10 лет. Эти изменения охватывают собой как область безопасности с точки зрения здравоохранения, так и защиту экономических интересов потребителей. Следует подчеркнуть действия Европейского Союза, направленные на развитие союзного законодательства, касающегося распоряжений, что гарантирует единый подход предприятий к обязанностям в каждом государстве-члене ЕС, а также способствует обеспечению одинаковых условий конкуренции. В числе анализируемых правовых регулировок значительное количество правовых актов направлено на добросовестное информирование потребителей о продуктах питания. Ключевые слова: потребитель продуктов питания, защита потребителя, правовое урегулирование. Коды JEL: D18 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: Irena Ozimek ul. Nowoursynowska 159c 02-776 Warszawa e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):107-115 107 Ewelina Pogorzelska, Jadwiga Hamułka SGGW w Warszawie Analiza rynku suplementów diety z astaksantyną w Polsce Streszczenie Celem pracy było zbadanie dynamiki zmian liczby oraz rodzajów suplementów diety z astaksantyną dostępnych na polskim rynku aptecznym w latach 20102012. Dodatkowo w roku 2012 zbadano świadomość żywieniową wybranej grupy osób młodych w wieku 20-25 lat dotyczącą astaksantyny. W celu określenia liczby i rodzaju dostępnych suplementów diety z astaksantyną przebadano 70 polskich aptek internetowych pod kątem dostępności suplementów diety z astaksantyną. Dane zbierano co roku w tych samych aptekach internetowych. Z analizy uzyskanych danych wynika, iż liczba preparatów z astaksantyną systematycznie rośnie. W roku 2010 na rynku dostępnych było 13 suplementów z astaksantyną, w roku 2011 – o 6 więcej (19 suplementów), natomiast w roku 2012 – 23 suplementy diety. Najwięcej dostępnych suplementów z astaksantyną dedykowanych było osobom z chorobami układu krążenia, co może mieć związek z silnymi właściwościami przeciwutleniającymi tego karotenoidu. Ceny ocenianych suplementów były zróżnicowane i wahały się od 18 zł do 164 zł za 60 sztuk, przy czym najczęściej wartość oscylowała wokół 100 zł za opakowanie. Ceny takich samych suplementów w badanym okresie wykazywały tendencję zwyżkową. W roku 2012 nastąpiła podwyżka cen, w porównaniu z rokiem 2011, o kilkanaście procent. Mimo wzrostu liczby suplementów diety z astaksantyną na polskim rynku aptecznym, świadomość ludzi młodych na jej temat nadal pozostaje stosunkowo niska. Słowa kluczowe: astaksantyna, suplementy diety, rynek suplementów diety, karotenoidy. Kody JEL: I11 Wstęp Suplementy diety są coraz częściej stosowane przez ludzi ze wszystkich grup wiekowych: zarówno przez ludzi młodych, w średnim wieku, osoby starsze, jak również przez dzieci. Z raportu GUS pt. Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2010 roku wynika, iż zażywanie leków i suplementów diety w Polsce stało się zjawiskiem powszechnym. Aż 90% badanych gospodarstw domowych zakupiło przynajmniej jeden suplement diety z własnej inicjatywy. Rynek suplementów diety w Polsce i na świecie rozwija się bardzo dynamicznie. Według raportu sporządzonego przez firmę PMR Publications pt. Rynek suplementów diety w Polsce 2009, w roku 2008 rynek suplementów diety osiągnął wartość 1,7 mld złotych. W roku 2007, po wzroście PKB o 6%, powiększył się w stosunku do roku 2006 o 30%. Natomiast w roku 2008 o 25% w stosunku do roku 2007. W latach 2008-2010 dynamika rozwoju rynku 108 ANALIZA RYNKU SUPLEMENTÓW DIETY Z ASTAKSANTYNĄ W POLSCE obniżyła się na skutek zmian w regulacjach prawnych dotyczących produktów z pogranicza (borderline products), osiągając wzrost na poziomie 4%. Na lata 2011-2013 firma PMR Publications w swoim raporcie pt. Rynek suplementów diety w Polsce 2011. Prognozy rozwoju na lata 2011-2013 szacuje średnie tempo rozwoju rynku suplementów diety w Polsce o kolejne 9-15%. W 27 krajach członkowskich Unii Europejskiej rynek ten szacuje się na wartość 7-8 mld euro rocznie (Kondrat i in. 2012), z czego coraz większy udział przypada na suplementy diety zaklasyfikowane przez Komisję Europejską do najbardziej niejednolitej grupy suplementów diety, tj. grupy suplementów zawierających inne substancje o działaniu fizjologicznym. Do grupy tej należą m.in. karotenoidy, cieszące się coraz większą popularnością na światowym rynku suplementów diety. Zgodnie z raportem organizacji Global Industry Analysts, Inc. (GIA) z 2011 roku, wartość światowego rynku karotenoidów w 2015 roku wyniesie 1,2 mld dolarów. W XXI wieku ludzie są szczególnie narażeni na działanie takich czynników, jak promieniowanie jonizujące, nadfioletowe i ultradźwięki, substancje pochodzące z zanieczyszczenia środowiska, np. ksenobiotyki, pestycydy, dym tytoniowy, które przyczyniają się do nadmiernej produkcji reaktywnych form tlenu i azotu. Pod ich wpływem w organizmie żywym dochodzi do zaburzenia równowagi oksydacyjnej co skutkuje wywołaniem szeregu chorób (Karppi i in. 2007). W sytuacji nadprodukcji wolnych rodników organizm mobilizuje cały system antyoksydacyjny, jednak czasami rezerwy organizmu są niewystarczające i potrzebne są drobnocząsteczkowe antyoksydanty, które powinny być dostarczone z pożywieniem. Niewątpliwie jedną z głównych grup antyoksydantów dostarczanych do organizmu z pokarmem są karotenoidy, a wśród nich ksantofile. Są to tlenowe pochodne karotenu, o specyficznej budowie chemicznej, wykazujące silne działanie przeciwutleniające, chętnie wykorzystywane przez przemysł farmaceutyczny. Do rozwoju rynku suplementów diety z karotenoidami przyczyniły się doniesienia naukowe dowodzące korzystnego wpływu tych związków na zdrowie ludzi. Wpływ ten w dużej mierze wynika z ich właściwości przeciwutleniających dotyczących neutralizowania wolnych rodników tlenowych i tlenu singletowego. Jednym z takich karotenoidów o udowodnionych silnych właściwościach antyoksydacyjnych jest astaksantyna. Jest to substancja naturalnie występująca w przyrodzie, głównie wytwarzana przez mikroalgi Haematococcus pluvalis (Katsuda i in. 2008). Dzięki swojej budowie chemicznej, wykazuje ona silniejsze działanie antyoksydacyjne niż większość znanych substancji przeciwutleniających, takich jak witamina E, C, koenzym Q czy β- karoten, (Naguib 2000; Higuera-Ciapara i in. 2006; Edge i in. 2010). Stąd też wyniki licznych badań naukowych przyczyniły się do zainteresowania firm farmaceutycznych ww. substancją, co w konsekwencji wpłynęło na stworzenie szerokiej gamy suplementów diety z astaksantyną o różnym działaniu i różnym przeznaczeniu. Celem niniejszej pracy było przedstawienie dynamiki zmian w rozwoju polskiego rynku suplementów diety w latach 2010-2012 w zakresie liczby i rodzaju dostępnych suplementów z astaksantyną. W tym celu przebadano 70 polskich aptek internetowych pod kątem dostępności suplementów diety z astaksantyną. Dane zbierano co roku w tych samych aptekach internetowych. EWELINA POGORZELSKA, JADWIGA HAMUŁKA 109 Apteczny rynek suplementów diety z astaksantyną w latach 2010–2012 W roku 2010 na rynku suplementów diety pojawiło się 13 suplementów zawierających w swoim składzie astaksantynę. Liczba ta wzrosła w stosunku do roku 2009 o kolejnych 6 preparatów (Hamułka i Wawrzyniak 2011). Wszystkie dostępne suplementy były preparatami wieloskładnikowymi, tj. oprócz astaksantyny zawierały w swoim składzie inne substancje biologicznie czynne. Występowały one przede wszystkim w postaci kapsułek. Tylko jeden spośród 13 dostępnych preparatów występował w innej formie, tj. w postaci proszku do rozpuszczenia. Ponad połowa dostępnych suplementów (7 z 13) była wprowadzona na polski rynek przez zagraniczne firmy farmaceutyczne. Pod względem wskazań do stosowania najwięcej preparatów przeznaczonych było dla osób ze schorzeniami układu krążenia – 6 suplementów (46%). Pozostałe to suplementy wspomagające regenerację skóry – 3 (24%), o działaniu ochronnym na oczy – 2 (15%) oraz o działaniu ogólnym na organizm ludzki – 2 (15%). Spośród nich 5 preparatów zawierało w dziennej rekomendowanej dawce do spożycia astaksantynę w ilości >4 mg wykazującej fizjologiczny wpływ na poprawę stanu zdrowia. Pozostałe preparaty zawierały astaksantynę w ilości zbyt małej, aby mogła ona wpływać znacząco na stan zdrowia osób stosujących suplementację (<4 mg), a część z nich (2 suplementy) zawierały astaksantynę w ilości śladowej, tj. <1 mg. Ceny suplementów diety z astaksantyną oscylowały w przedziale od 36 zł do 163 złotych za opakowanie zawierające 60 kapsułek. Zdecydowana większość suplementów diety z astaksantyną kosztowała ponad 100 zł za opakowanie (69%). W celu porównania wszystkie ceny zostały przeliczone na opakowania o zawartości 60 kapsułek. Jedynie w przypadku suplementu występującego w postaci proszku o zawartości 270 g preparatu nie dokonano przeliczeń. Suplement ten kosztował 163 zł. Najdroższe okazały się suplementy z największą dawką astaksantyny, choć nie jest jednoznaczne, czy na cenę nie wpływały substancje towarzyszące występujące w poszczególnych suplementach diety. W roku 2011 na rynku aptecznym dostępnych było już 19 suplementów z astaksantyną. Pojawił się również jeden preparat jednoskładnikowy. Nadal najwięcej suplementów dostępnych było w postaci kapsułek, natomiast pojawiły się równolegle suplementy w innych formach, takich jak tabletki – 2 preparaty oraz proszek – 1 suplement. Również ponad połowa (10 z 19) dostępnych suplementów z astaksantyną to produkty firm zagranicznych. Najwięcej suplementów przeznaczonych było do zastosowania w chorobach układu krążenia – 8 (43%). Pozostałe to preparaty działające ochronnie na skórę – 3 (15%), wspomagające widzenie – 2 (11%), do stosowania w leczeniu bezpłodności – 1 (5%), do stosowania w przypadkach chronicznego stresu – 1 (5%), dla sportowców w celu poprawy wydolność fizycznej – 1 (5%), działających ochronnie na stawy – 1 (5%) oraz dwa preparaty o działaniu ogólnym (11%). Blisko 57% wszystkich dostępnych preparatów z astaksantyną na polskim rynku farmaceutycznym w roku 2011 zawierało astaksantynę w ilości wywierającej fizjologiczny wpływ na zdrowie (> 4mg). Pozostałe preparaty zawierały astaksantynę w ilości śladowej, tj. < 1 mg. 110 ANALIZA RYNKU SUPLEMENTÓW DIETY Z ASTAKSANTYNĄ W POLSCE Ceny suplementów diety z astaksantyną wahały się w przedziale od 18 zł do 164 zł za opakowanie o zawartości 60 sztuk kapsułek/tabletek, z wyłączeniem preparatu w proszku (167 zł za 270 g). Przedział cenowy dostępnego asortymentu poszerzył się, ceny analogicznych suplementów diety w stosunku do roku 2010 uległy nieznacznemu spadkowi, a największa liczba suplementów znajdowała się w niższym przedziale cenowym, tj. 18-100 zł (10 suplementów z 19 dostępnych na rynku – 52%). W przedziale tym znajdowały się 4 suplementy (21%) w cenie niższej niż 50 zł. W roku 2012, na polskim rynku farmaceutycznym, dostępne były już 23 suplementy diety z astaksantyną. Tylko jeden suplement był preparatem jednoskładnikowym, reszta to preparaty wieloskładnikowe. Prawie wszystkie dostępne suplementy występowały w postaci kapsułek (21 z 23), oprócz dwóch, które miały inną formę, tj. proszek i tabletki. Zaobserwowano również wzrost liczby suplementów diety wytwarzanych przez polskie firmy farmaceutyczne, które stanowiły w 2012 roku ponad połowę (53%) dostępnych suplementów diety na rynku. Podobnie jak w latach ubiegłych, najwięcej suplementów z astaksantyną dostępnych w aptekach przeznaczonych było dla osób z chorobami serca (7 suplementów – 30%). Ponadto odnotowano 5 suplementów o działaniu kompleksowym (22%), 4 suplementy o działaniu ochronnym na skórę (17%), 3 suplementy o działaniu protekcyjnym na oczy (13%), 2 suplementy dla osób walczących z bezpłodnością (9 %), oraz po 1 suplemencie dla sportowców pragnących podnieść swoją wydolność fizyczną oraz wykazujących działanie ochronne na układ nerwowy (po 4,5%). Suplementy zawierały astaksantynę w różnych ilościach w połączeniu z innymi składnikami bioaktywnymi Ponad połowa (52%) suplementów zawierała astaksantynę w ilości wykazującej fizjologiczny wpływ na zdrowie ludzi, to jest ≥ 4 mg w jednej zalecanej dziennej dawce do spożycia. Pozostałe suplementy (22%) zawierały astaksantynę w ilości w zbyt małej, aby mogły one wykazywać terapeutyczne działanie na zdrowie ludzi (1-3 mg) oraz 6 suplementów (26%) o śladowej zawartości astaksantyny (<1 mg). Ceny suplementów diety mieściły się w przedziale od 38 zł do 183 zł za opakowanie w przeliczeniu na 60 kapsułek/tabletek. Ceny tożsamych suplementów diety, w porównaniu z rokiem 2011, znacząco wzrosły (wzrost na poziomie około 15-20%). W roku 2012, równolegle do badań analizy aptecznego rynku suplementów diety z astaksantyną, przeprowadzono badanie oceny świadomości żywieniowej wybranej grupy osób młodych na temat omawianego karotenoidu. Badaniem objęto 140 osób młodych w wieku 20-25 lat, studentów nauk o życiu (100 osób) oraz młodych sportowców amatorsko uprawiających sztuki walki (40 osób). Wśród przebadanych osób największą świadomość posiadali studenci Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW oraz studenci kierunku Farmacja WUM. Studenci Wydziału Nauk o Żywności SGGW, Wydziału Lekarskiego WUM oraz sportowcy nie znali pojęcia „astaksantyna” i nie potrafili wskazać jej źródeł oraz korzystnego działania na organizm człowieka. Wynik ten obrazuje niską świadomość żywieniową młodych Polaków na temat astaksantyny, co nie koreluje ze wzrostem liczby suplementów na rynku. W grupie badanych osób jedynie 2 studentki deklarowały regularne stosowanie suplementów diety z astaksantyną, przy czym jedna przyjmowała preparat o działaniu ogólnym, druga natomiast preparat wspomagający funkcjonowanie narządy wzroku. 111 EWELINA POGORZELSKA, JADWIGA HAMUŁKA Od roku 2010 systematycznie rośnie liczba suplementów diety z astaksantyną na polskim rynku aptecznym. W roku 2011 zanotowano 46% wzrost liczby dostępnych preparatów w stosunku do roku 2010. Tendencja wzrostowa utrzymała się do roku 2012. Przyrost liczby suplementów był mniejszy niż w latach 2010-2011 i wyniósł około 21%. Hamułka i Wawrzyniak (2011) podają, że w roku 2009 na rynku było jedynie 7 suplementów z astaksantyną. Zatem wzrost liczby preparatów tego typu od roku 2009 do roku 2012 wyniósł ponad 300%. Wyniki te pokazują, jak szybko rozwija się rynek suplementów diety z tym karotenoidem, rokując dalszy rozwój tego sektora sprzedaży aptecznej. Szybki rozwój rynku suplementów z astaksantyną podyktowany jest wysokim zainteresowaniem firm farmaceutycznych wynikami badań licznych ośrodków naukowych na całym świecie oraz chęcią wprowadzania nowych produktów zawierających składniki o działaniu protekcyjnym (substancji biologicznie czynnych). W ostatnich latach naukowcy skupili się nad badaniem astaksantyny i jej właściwości antyoksydacyjnych, udowadniając, iż jest ona jednym z najsilniejszych odkrytych do tej pory przeciwutleniaczy (Naguib 2000; Goto i in. 2001; McNulty i in. 2007; Nishigaki i in. 2010; Ranga Rao i in. 2010). Powyższe informacje wraz z naukowymi doniesieniami o braku działań niepożądanych omawianego ksantofilu (Spiller i Dewell 2003, Miyawaki i in. 2008; Fasett i Coomboes 2011), nawet w przypadku podawania dużych dawek skutkuje rosnącym zainteresowaniem przemysłu farmaceutycznego ww. substancją. Największy odsetek preparatów z astaksantyną w latach 2010- 2012 przeznaczony był dla osób z problemami układu krążenia: 46% w roku 2010; 43% w roku 2011 i 30% w roku 2011. Wynika to bezpośrednio z badań, które udowodniły ochronny wpływ stosowania preparatów z astaksantyną na układ sercowo-naczyniowy. Z roku na rok przybywało jednak suplementów o coraz nowszym spektrum działania (por. tabela 1), wychodząc naprzeciw oczekiwaniom nabywców potencjalnych konsumentów. Tabela 1 Suplementy diety z astaksantyną w zależności od wskazań do ich stosowania (lata 2010-2012) Przeznaczenie do stosowania 2010 (liczba preparatów) 2011 (liczba preparatów) 2012 (liczba preparatów) Układ krążenia 6 8 7 Skóra 3 3 4 Oczy 2 2 3 Działanie ogólne 2 2 5 Układ nerwowy - 1 1 Dla sportowców - 1 1 Stawy - 1 - Układ rozrodczy - 1 2 13 19 23 Ogółem Źródło: opracowanie własne. 112 ANALIZA RYNKU SUPLEMENTÓW DIETY Z ASTAKSANTYNĄ W POLSCE Największy wzrost liczby dostępnych suplementów odnotowano w przypadku preparatów o działaniu kompleksowym. Od roku 2010 do roku 2012 ich liczba wzrosła ponad dwukrotnie. Wraz ze wzrostem liczby preparatów z astaksantyną na rynku wzrosła liczba suplementów z większą jej zawartością. W roku 2010 tylko 38% dostępnych suplementów zawierało astaksantynę w ilości ≥4 mg, w roku 2011 było już 57% takich suplementów, a w roku 2012 – 52%. Tendencja ta mogła wiązać się ze wzrostem konkurencji na rynku. Również ceny suplementów diety uległy podwyższeniu. Porównując koszt zakupu takich samych preparatów w latach 2010 i 2012, należy podkreślić, że nastąpił wzrost ceny każdego produktu średnio o kilkanaście procent (11-17%). W roku 2012 pojawiło się też kilka nowych suplementów, przy czym cena każdego z nich była wyższa niż 100 zł za opakowanie zawierające 60 kapsułek. Dodatkowo zauważono, iż w miarę upływu lat na rynek trafiło coraz więcej suplementów rodzimych firm farmaceutycznych. W roku 2010 przeważały preparaty firm zagranicznych – około 54%, w roku 2011 firmy zagraniczne wprowadziły około 53% suplementów z astaksantyną. W roku 2012 sytuacja uległa odwróceniu, 53% dostępnych suplementów było produktami polskich koncernów farmaceutycznych. Wraz ze wzrostem liczby suplementów diety z astaksantyną na rynku wzrasta nieznacznie świadomość żywieniowa na jej temat, przy czym dotyczy głównie studentów kierunków o specjalności żywienia człowieka i dietetyka. Podsumowanie Jak wynika z powyższych danych, z roku na rok wzrasta liczba suplementów diety z astaksantyną, z 7 sztuk w roku 2009 do 23 w roku 2012. Oprócz wzrostu liczby dostępnych suplementów na polskim rynku, rozszerzeniu ulega również asortyment suplementów pod względem ich przeznaczenia do stosowania dla określonej grupy populacyjnej oraz ilości stosowanej w nich astaksantyny. Biorąc pod uwagę ceny ocenianych preparatów stwierdzono duże ich zróżnicowanie, w zależności od producenta. Dodatkowo odnotowano znaczące podwyżki cen tych samych preparatów w roku 2012 w stosunku do roku 2010, co jest zjawiskiem niekorzystnym z punktu widzenia nabywców. Ponadto zaobserwowano niską świadomość żywieniową osób badanych pod kątem znajomości pojęcia „astaksantyna”. Biorąc powyższe pod uwagę, konieczne jest prowadzenie edukacji żywieniowej w tym zakresie. Bibliografia Edge R., Gaikwad P., Navaratnam S., Rao B.S., Truscott T.G. (2010), Reduction of oxidized guanosine by dietary? carotenoids: a pulse radiolysis study, “Arch. Biochem. Biophys.”, No. 504. Fassett G., Coombes J.S. (2011), Astaxanthin: A potential therapeutic agent in cardiovascular disease, “Mar. Drugs”, No. 9. Global Industry Analysts (2011) „Global Carotenoids Market 2011”, (408), http://www.strategyr.com/Carotenoids_Market_Report.asp EWELINA POGORZELSKA, JADWIGA HAMUŁKA 113 Goto S., Kogure K., Abe K., Kimata Y. (2001), Efficient radical trapping at the surface and inside the pospholipid membrane is responsible for highly potent antioxidantive activity of the carotenoid astaxanthin, “Biochem. Biophys. Acta.”, No. 1512. GUS (2011), Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2010 r., Warszawa, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11959_PLK_HTML.htm Hamułka J., Wawrzyniak A., (2011), Karotenoidy w suplementach diety, „Problemy Higieny i Epidemiologii”, nr 92 (1). Higuera-Ciapara I., Valenzuela L.F., Goycoolea F.M. (2006), Astaxanthin: A Review of its Chemistry and Application, “Rev. in Food Sci.Nutr.”, No. 46. Karppi J., Rissanen T.H., Nyysonen K., Kaikkonen J., Olsson A.G., Voutilainen S., Salonen J.T. (2007), Effects of astaxanthin supplementation on lipid peroxidation, “Int. J. Vitam. Nutr. Res.”, No. 77. Kondrat M., Stefańczyk-Kaczmarzyk J., Gęsiak K. (2012), Prawo suplementów diety, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Krasnowska G., Sikora S. (2011), Suplementy diety a bezpieczeństwo konsumenta, „Żywność Nauka Technologia Jakość”, nr 4 (77). McNulty H.P., Byuan J., Lockwood S.F., Jacob R.F., Mason R.P. (2007), Differential effects of carotenoids on lipid peroxidation due to membrane interactions: X-ray diffraction analysis, ”Biochim. Biophys. Acta”, No. 1768. Miyawaki H., Takahasi J., Tsukahara H., Takehara I. (2008), Effects of astaxanthin on human blood rheology, “J. Clin. Biochem. Nutr.”, No. 43. Naguib Y.M.A. (2000), Antioxidant activities of astaxanthin and related carotenoids, “J. Agric. Food Chem.”, No. 48. Nishigaki I., Rajendran P., Venugopal R., Ekambaran G., Sakthisekaran D., Nishigaki Y. (2010), Cytoprotective role of astaxanthin against glycated protein/iron chelate-induced toxicity in human umbilical vein endothelial cells, “Phythoter. Res.”, No. 24. PMR Publications (2010), Rynek suplementów diety w Polsce 2009, http://www.pmrcorporate.com PMR Publications (2012), Rynek suplementów diety w Polsce 2011. Prognozy rozwoju na lata 2011-2013, http://www.pmrpublications.com/press-releases/287/rynek-suplementow-diety-osiagnie-wartosc25-mld-zl-w-2012 Ranga Rao A., Raghunath Reddy R.L., Baskaran V., Sarada R., Ravishankar G.A. (2010), Characterization of microalgal carotenoids by mass spectrometry and their bioavailability and antioxidant properties elucidated in rat model, “J. Agric. Food Chem.”, No. 58. Spiller G.A., Dewell A. (2003), Safety of an astaxanthin- rich Haematococcus pluvialis algal extract: a randomized clinical trial, “J. Med Food”, No. 6. Analysis of the Polish Market for Dietary Supplements with Astaxanthin Summary An aim of this study was to examine the dynamics of changes in the amount and type of astaxanthin dietary supplements available in the Polish pharmacy market in the years 2010-2012. In addition, in 2012, there was examined the nutritional awareness of a selected group of young people aged 20-25 years of astaxanthin. In order 114 ANALIZA RYNKU SUPLEMENTÓW DIETY Z ASTAKSANTYNĄ W POLSCE to determine the amount and type of astaxanthin dietary supplements available in the market, there were surveyed 70 Polish Internet pharmacies. Data were collected every year in the same Internet pharmacies. The analysis of the data shows that the number of supplements with astaxanthin is steadily growing. In 2010, there were 13 supplements with astaxanthin in the market, in 2011, by six more (19 supplements), while in 2012 already 23. Most supplements available with astaxanthin were dedicated to people with cardiovascular diseases what may be related to strong antioxidant properties of the carotenoid. Prices of the supplements varied and ranged from 18 to 164 zlotys for 60 capsules, which usually amounted to around 100 zlotys per pack. The prices of the same supplements over the period showed an upward trend. In 2012, there was a relative price increase against 2011 by over ten per cent. Despite an increase in the number of astaxanthin dietary supplements in the Polish pharmacy market, the awareness of young people of it still remains relatively low. Key words: astaxanthin, dietary supplements, dietary supplements market, carotenoids. JEL codes: I11 Анализ рынка диетических добавок с астаксантином в Польше Резюме Цель работы – изучить динамику изменений количества и вида диетических добавок с астаксантином, доступных на польском аптекарском рынке в 2010-2012 гг. Дополнительно в 2012 году обследовали осведомленность в области питания избранной группы молодых людей в возрасте 20-25 лет, касающуюся астаксантина. Для определения количества и вида доступных диетических добавок с астаксантином обследовали 70 польских интернет-аптек с точки зрения доступности диетических добавок с астаксантином. Данные собирали каждый год в одних и тех же интернет-аптеках. Из анализа полученных данных вытекает, что число препаратов с астаксантином систематически повышается. В 2010 г. на рынке было доступных 13 добавок с астаксантином, в 2011 году – на 6 больше (19 добавок), а в 2012 году – уже 23 диетические добавки. Самое большое количество доступных диетических добавок с астаксантином было предназначено лицам с сердечно-сосудистыми заболеваниями, что может быть связано с сильными антиоксидантными свойствами этого каротиноида. Цены оцениваемых добавок были разными и колебались от 18 злотых до 164 злотых за 60 штук, причем чаще всего их стоимость составляла около 100 злотых за упаковку. Цены одних и тех же добавок в обследуемый период указывали тенденцию к росту. В 2012 году имело место повышение цен, по сравнению с 2011 годом, на более, чем десять процентов. Несмотря на рост количества диетических добавок с астаксантином на польском аптекарском рынке, осведомленность молодых людей в отношении этих продуктов по-прежнему относительно низка. Ключевые слова: астаксантин, диетические добавки, рынок диетических добавок, каротиноиды. Коды JEL: I11 EWELINA POGORZELSKA, JADWIGA HAMUŁKA Artykuł przesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: Ewelina Pogorzelska Samodzielny Zakład Techniki w Żywieniu Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159c 02-776 Warszawa e-mail: [email protected] Jadwiga Hamułka Zakład Oceny Żywienia Katedra Żywienia Człowieka Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 159c 02-776 Warszawa 115 116 HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):116-128 Marta Sajdakowska SGGW w Warszawa Marta Szymborska Zespoł Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich w Warszawie Jakość żywności i kierunki jej podwyższania w opinii konsumentów na przykładzie jogurtów Streszczenie Jakość produktu wskazywana jest coraz częściej przez konsumentów jako ważny czynnik warunkujący ich decyzje nabywcze. Przez jakość konsumenci rozumieją pewien zespół atrybutów, którymi powinien charakteryzować się dany produkt. Rozpoznanie uwarunkowań decyzji nabywczych konsumentów powinno uwzględniać zidentyfikowanie tych atrybutów, by możliwe było kształtowanie cech produktu zgodnie z oczekiwaniami konsumentów. W pracy podjęto próbę zbadania opinii polskich konsumentów na temat jakości żywności i sposobów jej podwyższania w odniesieniu do jogurtów. Badania terenowe z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety przeprowadzono na przełomie lat 2011 i 2012 na próbie 122 osób z Warszawy i okolic. Badania wykazały, że wśród najistotniejszych elementów składowych jakości żywności wymieniano naturalność, świeżość oraz walory zdrowotne. Natomiast wśród akceptowanych innowacji zwracano uwagę na obecność żywych kultur bakterii, podwyższanie zawartości witamin i składników mineralnych oraz obniżanie poziomu cukru i tłuszczu. Podkreślano również znaczenie walorów sensorycznych oraz zdrowotnych. Dla badanych ważne były również czytelne i zrozumiałe informacje na opakowaniu jogurtu. W celu podwyższenia jakości jogurtów wskazane jest zwiększenie ilości dodatków korzystnie wpływających na zdrowie oraz umieszczanie na produktach czytelnych i zrozumiałych informacji na temat korzystnego działania takiego produktu. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują kierunek, w którym powinno zmierzać podwyższanie jakości jogurtów, aby oczekiwania konsumentów były zaspokojone. Słowa kluczowe: konsument, jogurty, jakość, podwyższanie jakości. Kody JEL: D01 Wstęp Jakość produktu wskazywana jest coraz częściej przez konsumentów jako ważny czynnik warunkujący ich decyzje nabywcze. Przez jakość konsumenci rozumieją pewien zespół atrybutów, którymi powinien charakteryzować się dany produkt, by mógł spełniać ich oczekiwania (Grunert 2002). Jakość jest pojęciem stopniowanym przez konsumentów, a więc można mówić o wyższej lub niższej jakości produktu. Zdefiniowanie konsumenckiego MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA 117 sposobu rozumienia jakości nie jest jednak proste, zwłaszcza, że pojęcie to stanowi zespół wielu atrybutów, których zarówno sekwencja, jak i znaczenie są różne w zależności od socjodemograficznego profilu konsumenta. Tym samym zasadne jest przyjęcie podejścia do istoty jakości w tzw. ujęciu zorientowanym na konsumenta, w którym podkreśla się, że jakość oznacza stopień, w jakim produkt spełnia oczekiwania konsumenta (Baryłko-Pikielna, Wasiak-Zys 2004; Becker 2000; Oude Ophius, van Trijp 1995). Postrzeganie jakości żywności przez konsumentów obejmuje wiele aspektów odnoszących się m.in. do cech sensorycznych, zdrowotnych, wygody przygotowania do spożycia czy sposobu i terminu przechowywania. Często cechy te nie mogą zostać ocenione w momencie zakupu, a wpływają na poziom satysfakcji konsumenta dopiero w trakcie przygotowywania żywności do spożycia lub też po jej spożyciu (Grunert 2002). W literaturze wyróżnia się wewnętrzne i zewnętrzne cechy jakości. Atrybuty wewnętrzne związane są z właściwościami organoleptycznymi i fizykochemicznymi produktu: smakiem, teksturą, barwą czy zawartością tłuszczu. Atrybuty zewnętrzne natomiast odnoszą się m.in. do procesu produkcji. Nie są one widoczne fizycznie w produkcie końcowym; nawiązują m.in. do produkcji ekologicznej czy dobrostanu zwierząt. W odniesieniu do aspektów niedostrzegalnych fizycznie, konsument musi zaufać informacjom podawanym przez producenta (Grunert 2002). Po zakupie czy w trakcie użytkowania produktu, jakość w odniesieniu do fizycznej postaci wyrobu stanowi np. odpowiednie opakowanie zapewniające dobrą ochronę produktu, a jednocześnie właściwie oznakowane (np. informacje nt. składu produktu); ponadto ważna jest szeroko pojęta wygoda wynikająca ze stosowania produktu np. łatwość przygotowania (Górska-Warsewicz 2001). Należy podkreślić, że konsumenci oczekują od żywności, poza zaspokojeniem potrzeb podstawowych (głód), również zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu, np. potrzeb hedonistycznych (przyjemność); samorealizacji i uznania (łatwość przygotowania do spożycia; zachowanie zgrabnej sylwetki). Wśród oczekiwań konsumenckich wobec żywności wskazać również można: uzyskanie lub zwiększenie sił witalnych, zaoszczędzenie czasu przy przygotowywaniu posiłków przez wykorzystanie produktów wysoko przetworzonych czy gotowych do spożycia, czy też sprzyjanie dobrej kondycji środowiska naturalnego poprzez żywność produkowaną metodami ekologicznymi czy opakowaną w materiały biodegradowalne. Te oczekiwania odzwierciedlają się w zróżnicowanym sposobie pojmowania istoty jakości żywności (Gutkowska i wsp., 2012). Cel Podstawowym celem badania było rozpoznanie sposobu postrzegania jakości żywności przez konsumentów oraz ich opinii nt. wybranych kierunków jej podwyższania ze szczególnym uwzględnieniem jogurtów. 118 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... Materiał i metody Badanie zostało przeprowadzone na przełomie lat 2011 i 2012 wśród 150 respondentów zamieszkujących Warszawę i okolice. Do analizy zakwalifikowano 122 poprawnie wypełnione kwestionariusze. Autorski kwestionariusz, wykorzystany w badaniu koncentrował się na zagadnieniach dotyczących sposobu postrzegania jakości żywności, kierunków zmian w żywności, w tym w jogurtach oraz poziomu akceptacji tych zmian; w kwestionariuszu w głównej mierze skupiono uwagę na walorach zdrowotnych żywności. Dobór próby został dokonany w sposób celowy, a osoby biorące udział w badaniu rekrutowano spośród konsumentów deklarujących współudział w decyzjach nabywczych dotyczących żywności, w tym jogurtów. Do badania zrekrutowano przede wszystkim osoby młodsze oraz z wyższym poziomem wykształcenia, ponieważ ta grupa osób jest charakteryzowana w literaturze przedmiotu jako innowatorzy oraz osoby otwarte na zmiany (Garbarski 1998; Gutkowska i Ozimek 2005; Mazurek-Łopacińska 2003). W badaniu udział wzięło 59,0% kobiet i 41,0% mężczyzn, były to głównie osoby w wieku 19-24 lata i 25-29 lat (odpowiednio 27,9% i 24,6%) posiadające wykształcenie średnie i pomaturalne (32,8%) oraz wyższe (63,1%). Wyniki Jak zauważono we wstępie, jakość żywności jest różnie postrzegana przez konsumentów, dlatego w badaniu zapytano respondentów o cechy żywności, które ich zdaniem mogą świadczyć o jej jakości. Wśród najczęściej wymienianych atrybutów jakości wystąpiły: atrybuty nawiązujące do walorów związanych ze świeżością i naturalnością: „świeża żywność” (83,0%), żywność zawierająca naturalne składniki (74,0%), pozbawiona tzw. konserwantów czy sztucznych dodatków (70,0%). Na kolejnych pozycjach wskazywano bezpieczeństwo żywności (44,0%) oraz cechy związane z walorami smakowymi (32,0%), terminem przydatności do spożycia (32,0%), ceną (22,0%), informacją wskazującą na certyfikat jakości (20,0%) oraz walorami zapachowymi (11,0%) (por. wykres 1). Respondentów zapytano również o to, jak ważne są wybrane atrybuty jakości w ogólnej jej ocenie. Według respondentów bardzo duże i duże znaczenie w określaniu jakości żywności miały: ogólne zadowolenie z produktu (odpowiednio 48,4% i 42,6%) oraz dobry smak żywności (43,4% i 45,9%). Następną pozycję zajęły: stosunek jakości do ceny, określany jako „odpowiednia jakość za rozsądną cenę” (27,0% i 55,7%), cena (24,6% i 48,4%), a następnie certyfikat jakości (15,6% i 38,5%) (por. tabela 1). Produkty żywnościowe poddawane są modyfikacjom, które mają służyć uatrakcyjnianiu oferty dla coraz bardziej wymagających konsumentów. W związku z powyższym, badanych poproszono o wskazanie stopnia zgodności z wybranymi stwierdzeniami opisującymi kierunki zmian. Według konsumentów zmianami na lepsze były: zmniejszenie zawartości sztucznych składników i konserwantów (75,4% opinii, że jest to zdecydowanie zmiana na lepsze i 14,5%, że jest to raczej zmiana na lepsze), zwiększenie zawartości witamin i składników mineralnych (odpowiednio 61,4% i 27,9%), zmniejszenie zawartości cukru (54,9% 119 MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA Wykres 1 Najważniejsze cechy świadczące o jakości żywności w opinii konsumentów (w %) 2 7H GS UP RZ LQ LH S GQ U] LV \G P DW DN QR ĞF LG R VS RĪ \F 2 LD GS RZ 3U RG LH GQ XN LD W] FH FH QD UW\ ILN DW HP MD NR 2 ĞF GS L RZ LH GQ L] DS DF K 0 DU ND ) LUP D %H ]S LH F] QD %U D ĝZ LH ĪD Ī\ Z N QR NR 1 Ğü QV DW HU XU Z D OQ DQ HV Wy Z Ná V DG ]W QL XF NL ]Q \F K GR GD WN yZ Źródło: badania własne. Tabela 1 Znaczenie poszczególnych składowych jakości w opinii konsumentów (w %) CECHY Ma bardzo Ma duże duże znaczenie znaczenie Zadowolenie z produktu 48,4 42,6 Dobry smak 43,4 Odpowiednia jakość za rozsądną cenę 27,0 Cena Certyfikat jakości Ani małe ani duże Ma małe znaczenie Ma bardzo małe znaczenie 4,9 2,5 1,6 45,9 4,1 3,3 3,3 55,7 11,5 3,3 2,5 24,6 48,4 17,2 6,5 3,3 15,6 38,5 28,7 8,2 9,0 Odpowiednie opakowanie 4,9 29,5 30,3 22,1 13,2 Znana marka 4,1 25,4 41,0 18,0 11,5 Znany producent 5,7 23,0 40,2 19,7 11,4 Źródło: badania własne. i 27,9%) i tłuszczu (45,1% i 33,6) oraz usunięcie składników alergennych (47,5% i 32,0%), jak również zwiększenie oferty żywności ekologicznej (51,6% i 27,9%) (por. tabela 2). W dalszej kolejności wskazywano zmiany odnoszące się do wprowadzania nowych smaków 120 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... (odpowiednio 32,8% i 28,7%) oraz opakowań wydłużających czas przydatności do spożycia (34,5% i 31,2%). Jako przykład niekorzystnych zmian wskazywano wprowadzanie na rynek żywności zawierającej organizmy zmodyfikowane genetycznie (49,2% opinii wyrażających pogląd, że jest to zdecydowanie zmiana na gorsze). Tabela 2 Zgodność z wybranymi stwierdzeniami nt. zmian wprowadzanych w żywności (w %) Wybrane zmiany na rynku żywności Zmniejszenie zawartości sztucznych składników i konserwantów Zwiększenie zawartości witamin i składników mineralnych Zmniejszenie zawartości cukru Zmniejszenie zawartości tłuszczu Usunięcie składników alergennych Zwiększenie oferty żywności ekologicznej Wprowadzenie nowych smaków Opakowania wydłużające czas przydatności do spożycia Wykorzystanie w produkcji żywności zmodyfikowanej genetycznie Zdecydowanie Raczej Raczej Zdecydowanie Nie Trudno zmiana na zmiana zmiana zmiana na zauważyłem powiedzieć lepsze na lepsze na gorsze gorsze zmiany 75,4 14,5 2,5 0,9 0,9 5,8 61,4 27,9 4,1 3,3 0 3,3 54,9 26,2 11,5 4,1 0,8 2,5 45,1 33,6 13,1 6,6 0 1,6 47,5 32,0 8,2 2,5 0,8 9,0 51,6 27,9 13,9 4,1 0 2,5 32,8 28,7 27,0 7,4 3,3 0,8 34,5 31,2 8,2 12,4 5,5 8,2 3,2 8,2 7,4 25,4 49,2 6,6 Źródło: jak w tabeli 1. Na rynku polskim dostępny jest szeroki asortyment jogurtów, przy czym jest to grupa żywności postrzegana przez konsumentów jako charakteryzująca się korzystnymi walorami odżywczymi i zdrowotnymi, m.in. z uwagi na wprowadzane innowacje, polegające np. na wzbogacaniu ich żywymi kulturami bakterii. W związku z powyższym, w badaniu skoncentrowano się na zmianach, które byłyby pożądane bądź akceptowane przez konsumentów w tej kategorii produktów. Najwyższym poziomem akceptacji w opinii badanych cieszyły się: dodatek kultur bakterii („akceptuję w bardzo dużym stopniu” oraz „akceptuję w dużym stopniu” odpowiednio 45,9% i 34,4%) oraz wzbogacanie w składniki mineralne i witaminy 121 MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA (32,8% i 45,9%), a następnie obniżenie poziomu zawartości niektórych składników, takich jak cukier/tłuszcz (42,6% i 35,2%) oraz usunięcie składników alergennych (41,8% i 26,2%). W odniesieniu zaś do zmiany polegającej na dodaniu koenzymu Q10, badani twierdzili, że trudno jest im powiedzieć, czy ją akceptują (39,3%), a 1/3 badanych deklarowała, że akceptuje ją w małym i bardzo małym stopniu (odpowiednio 24,6% i 5,7%) (por. tabela 3), co może być skutkiem nieznajomości czy niezrozumienia tego pojęcia, bądź też kojarzenia go raczej z kosmetykami niż z żywnością. Tabela 3 Poziom akceptacji zmian w jogurtach w opinii badanych (w %) Akceptuję Akceptuję Akceptuję ZMIANY W JOGURTACH w bardzo w dużym w małym dużym stopniu stopniu stopniu Dodatek żywych kultur bakterii Wzbogacanie w witaminy i składniki mineralne Obniżenie poziomu np. cukru, tłuszczu Usunięcie składników alergennych Dodatek kwasów omega 3 Dodatek koenzymu Q10 Akceptuję Nie Trudno w bardzo akceptuję powiedzieć małym takiej czy akceptuję stopniu zmiany 45,9 34,4 7,4 4,9 0,8 6,6 32,8 45,9 12,3 4,9 0 4,1 42,6 35,2 16,4 0,8 0,8 4,2 41,8 31,1 26,2 29,5 20,5 13,9 4,1 2,5 0,8 1,6 6,6 21,4 9,8 18,1 24,6 5,7 2,5 39,3 Źródło: jak w tabeli 1. W dalszym etapie badania zapytano respondentów o wybrane czynniki, które mogłyby mieć pozytywne lub negatywne znaczenie dla podwyższania jakości jogurtów. Analiza uzyskanych wyników wykazała, iż najbardziej pożądane przez konsumentów są takie kierunki zmian, jak: zwiększony dodatek substancji o działaniu korzystnym dla zdrowia (odpowiednio zdecydowanie pozytywne i raczej pozytywne znaczenie 60,7% i 36,9%), czytelne informacje na opakowaniu (odpowiednio 54,1% i 32,8%) oraz polepszenie smaku (54,1% i 36,1%). Należy również podkreślić, że w odniesieniu do modyfikacji „wydłużenie terminu przydatności do spożycia” około 2/5 badanych wyraziło opinię, że jest to zmiana raczej negatywna oraz zdecydowanie negatywna (odpowiednio 29,5% i 10,7%). W zakresie deklaracji dotyczących akceptacji zmiany w opakowaniach do żywności 65,6% badanych twierdziło, że taka zmiana jest „ani pozytywna ani negatywna” (por. wykres 2). W odniesieniu do informacji na opakowaniu, odnotowano również, że prawie 2/3 badanych (63,0%) wskazywało, iż w przypadku jogurtów opisywanych jako „żywność wysokiej jakości”, informacja na opakowaniu/etykiecie była najważniejszym źródłem wskazującym na odpowiednią jakość produktu. 122 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... Wykres 2 Zmiany istotne w podwyższaniu jakości jogurtów w opinii badanych (w %) =PLDQDRSDNRZDQLD 'RGDWHNQRZ\FKVNáDGQLNyZ :\GáXĪHQLHWHUPLQX SU]\GDWQRĞFLGRVSRĪ\FLD /HSV]\VPDN &]\WHOQHLQIRUPDFMHQD RSDNRZDQLX 'RGDWNLRNRU]\VWQ\P G]LDáDQLXQD]GURZLH =GHF\GRZDQLHSR]\W\ZQH 5DF]HMSR]\W\ZQH $QLSR]\W\ZQHDQLQHJDW\ZQH 5DF]HMQHJDW\ZQH =GHF\GRZDQLHQHJDW\ZQH Źródło: jak w wykresie 1. Tabela 4 Deklaracje dotyczące decyzji zakupowych w odniesieniu do jogurtów w opinii badanych (w %) Wybrane dodatki do jogurtów Wapń Kupiłbym bardzo chętnie 39,3 Kupiłbym chętnie Trudno powiedzieć 36,1 19,7 Kupiłbym raczej niechętnie 2,5 Nie kupiłbym wcale 2,5 Magnez 43,0 35,2 11,5 2,5 2,5 Żywe kultury bakterii 40,2 41,8 12,4 1,6 3,3 Kwas omega 3 23,0 42,6 27,0 4,9 2,5 Koenzym Q10 16,4 20,5 49,2 7,4 6,6 Źródło: jak w tabeli 1. W odniesieniu zaś do zmian polegających na dodawaniu wybranych składników o korzystnych walorach zdrowotnych do jogurtu (por. tabela 4), badani deklarowali, że kupiliby jogurty z dodatkiem wapnia (kupiłbym bardzo chętnie oraz kupiłbym chętnie odpowiednio 39,3% i 36,1%), magnezu (odpowiednio 43,0% i 35,2%), żywymi kulturami bakterii (40,2% i 41,8%) i kwasami omega 3 (23,0% i 42,6%). Jedynie w odniesieniu do tzw. koenzymu MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA 123 Q10 – relatywnie mniejszy odsetek badanych deklarował, że dokonałby zakupu takiego jogurtu (odpowiednio 16,4% oraz 20,5%), a prawie połowa badanych była niezdecydowana (49,2%). Można przypuszczać, że takie podejście wynika z niewiedzy na temat działania tego związku i jego korzystnego wpływu na organizm człowieka. Dyskusja W odniesieniu do sposobu postrzegania jakości żywności, badania własne znajdują potwierdzenie w badaniach innych autorów, w których podkreśla się przede wszystkim ważność takich czynników, jak atrakcyjność sensoryczna (świeżość, walory smakowe oraz apetyczny wygląd), jak również cechy związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem produktu (wartość odżywcza, walory zdrowotne oraz „bezpieczny produkt”, produkt nieprzeterminowany, produkt bez dodatków i konserwantów oraz brak substancji szkodliwych) (Ozimek 2006). W literaturze przedmiotu zwraca się również uwagę, że definiując jakość produktów mleczarskich, z punktu widzenia konsumenta, należy zwrócić uwagę na cztery główne czynniki: 1) walory smakowo-zapachowe, 2) aspekty zdrowotne, 3) wygoda użytkowania, 4) oraz aspekty związane z procesem produkcji (Grunert i wsp. 2000). Natomiast, w sposób szczególny w odniesieniu do jakości mleka i jego przetworów podkreśla się znaczenie takich aspektów, jak: naturalny smak, świeżość, krótki termin przydatności do spożycia oraz brak konserwantów (Sajdakowska i wsp. 2011). Jak zauważono wcześniej, wśród zmian ocenianych jako pozytywne w żywności, na pierwszej pozycji wskazano zmniejszenie zawartości sztucznych składników i konserwantów, co potwierdzają również badania innych autorów. Polscy konsumenci, wśród czynników ryzyka związanych ze spożywaniem żywności, w największym stopniu obawiali się substancji dodatkowych w żywności (Ozimek i wsp. 2004; Ozimek i wsp. 2009). Badania Żakowskiej-Biemans (2011a) również wskazują, że konsumenci odnoszą się sceptycznie do żywności zawierającej substancje dodatkowe wskazując, że stwarza ona zagrożenie dla konsumenta. Jednocześnie, należy podkreślić, że aspekt tzw. „naturalności” jest doceniany przez polskich konsumentów (Ozimek 2006; Żakowska-Biemans, Kuc 2009; Sajdakowska, Żakowska-Biemans 2009), szczególnie w odniesieniu do żywności pochodzącej z produkcji ekologicznej (Gutkowska, Ozimek 2005; Żakowska-Biemans, Gutkowska 2003; ŻakowskaBiemans 2011b). Ponadto, wśród aspektów zdrowotnych odnoszących się do żywności, literatura przedmiotu (Gutkowska i wsp. 2012) wskazuje, że w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego konsumenci akceptowali w największym stopniu obniżenie poziomu cholesterolu, następnie obniżanie składników takich jak sól czy cukier, a następnie usuniecie składników wywołujących alergie i uczulenia. Należy jednocześnie podkreślić, że konsumenci akceptują usuwanie cukru najczęściej z takich produktów, jak: soki słodycze i wyroby cukiernicze oraz napoje gazowane; soli z pieczywa oraz wędlin, natomiast tłuszczu - z nabiału, mleka, mięsa oraz wędlin (Jeżewska-Zychowicz M., Czarnacka-Szymani 2011; Jeżewska-Zychowicz i wsp. 2012). W odniesieniu do opinii nt. żywności zawierającej GMO, która w badaniach własnych została uznana za najmniej pożądaną, uzyskano zbliżone 124 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... wyniki do badań innych autorów (Jeżewska-Zychowicz i wsp. 2009; Żakowska-Biemans 2011a). Jak zauważono, jogurty są produktami postrzeganymi przez konsumentów jako grupa żywności charakteryzująca się korzystnymi walorami odżywczymi i zdrowotnymi, a jednocześnie w badaniach własnych odnotowano, że dodatek kultur bakterii jest innowacją najbardziej pożądaną przez konsumentów wśród proponowanych w badaniu. Należy jednocześnie podkreślić, że badania innych autorów wskazują iż konsumenci, którzy poszukują i wykorzystują żywność o charakterze funkcjonalnym, a więc oczekujący m.in. korzyści zdrowotnych ze strony żywności, chętniej jednocześnie spożywają m.in. jogurty zawierające bakterie probiotyczne (Jeżewska-Zychowicz 2009; Urala i Lӓhteenmӓki 2004). Ponadto, młodzi konsumenci z Norwegii, Danii oraz Kalifornii (18-30 lat) wśród najważniejszych czynników wyboru jogurtów o obniżonej kaloryczności wskazywali: małą zawartość tłuszczu, walory zdrowotne, odpowiedni smak, utrzymanie odpowiedniej masy ciała, wartość odżywczą oraz dostępność jogurtów (Johansen i wsp. 2011). Należy jednocześnie podkreślić, że niektórzy autorzy wskazują, iż w przypadku produktów o zmienionym składzie nie zawsze konsumenci są w stanie zaakceptować niższe walory smakowe na rzecz korzyści zdrowotnych produktu (Verbeke 2006). Ponadto, wskazuje się wiele barier dotyczących zakupu tej kategorii żywności w opinii konsumentów: zbyt wysoka cena, brak akceptacji domowników, przyzwyczajenia zakupowe, brak produktu w sklepie, niepewność wynikająca z oddziaływania na zdrowie, nieodpowiedni smak (Jeżewska-Zychowicz i wsp. 2012). Analizując znaczenie informacji na opakowaniu, należy podkreślić, że są one szczególnie ważne dla konsumentów wykazujących skłonności do tzw. zdrowego odżywiania lub pragnący zmienić swoje zachowania w sferze żywności i żywienia (Abbott 1997). Inne badania (Annunziata i Vecchio 2011) wskazały, że 1/3 respondentów nie do końca ma pewność, czy może ufać producentom żywności i/lub informacjom zawartym na etykietach produktów spożywczych. Ponadto, konsumenci chcieliby uzyskiwać więcej szczegółowych informacji na temat produktu – 1/4 badanych wyraziła opinie, że należałoby ulepszyć etykiety pod względem informacji, które są na nich zawarte, a ponad 1/5 wyraziła aprobatę dla wprowadzenia symbolu (logo), który w prosty sposób mógłby przyciągać uwagę oraz gwarantować korzyści zdrowotne związane ze spożyciem danego produktu. Podsumowanie Jakość żywności utożsamiana jest przez badanych w główniej mierze ze świeżością, naturalnością oraz brakiem sztucznych dodatków. Konsumenci pozytywnie oceniali wiele zmian zachodzących w ostatnich latach w produkcji żywności, m.in.: zmniejszenie zawartości sztucznych składników i konserwantów. Na podstawie wyników badań nt. akceptacji zmian w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego, stwierdzić należy stosunkowo wysoki poziom akceptacji większości uwzględnionych w badaniach innowacji obserwowanych w tej kategorii produktów. MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA 125 Warto jednak zauważyć, że wyższą relatywnie akceptację uzyskały zmiany polegające na zwiększeniu składników korzystnie oddziaływujących na zdrowie w opinii konsumentów, natomiast nieco niższą - zmiany polegające na obniżaniu składników niepożądanych z punktu widzenia zdrowia. Jednocześnie producenci oraz przetwórcy żywności w celu podwyższenia jakości jogurtów dostępnych na rynku, powinni przywiązywać szczególną wagę do sposobu znakowania tej kategorii produktów, w tym umieszczania na produktach czytelnych i zrozumiałych informacji na temat korzystnego działania takiego produktu. Powinni oni również pamiętać o wskazywanej przez konsumentów potrzebie związanej z przyjemnością płynącą ze spożywania jogurtów. Wyniki przeprowadzonego badania wskazują kierunek, w jakim powinno zmierzać podwyższanie jakości jogurtów, aby oczekiwania konsumentów były zaspokojone, szczególnie w odniesieniu do walorów zdrowotnych żywności, aby jednocześnie nie zaburzyć jej pozytywnego wizerunku w zakresie świeżości, naturalności oraz smaku. Zagadnienie postrzegania oraz podwyższania jakości żywności przez polskich konsumentów wymaga dalszego pogłębienia tak, aby rozpoznać czynniki społeczno-psychologiczne wpływające na zachowania konsumentów w stosunku do innowacyjnych produktów żywnościowych, a wśród nich jogurtów. Bibliografia Abbot R. (1997), Food and nutrition information: a study of sources, uses, and understanding, “British Food Journal”, No. 99. Annunziata A., Vecchio R. (2011), Factors Affecting Italian Consumer Attitudes Toward Functional Foods, “AgBioForum”, No.14. Baryłko-Pikielna N., Wasiak-Zys G. (2004), Jakość żywności z perspektywy współczesnego konsumenta, (w:) Brzozowska A., Gutkowska K. (red.), Wybrane problemy nauki o żywieniu człowieka u progu XXI wieku, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Becker T. (2000), Consumer perception of fresh meat quality: a framework for analysis, “British Food Journal”, No. 102. Garbarski L. (1998), Zachowania nabywców, PWE, Warszawa. Górska-Warsewicz H. (2001), Konsumencka ocena jakości żywności, „Przemysł Spożywczy”, nr 12. Grunert K.G. (2002), Current issues in the understanding of consumer food choice, “Trends in Food Science & Technology”, No.13. Grunert K. G., Bech-Larsen T., Bredahl L. (2000), Three issues in consumer quality perception and acceptance of dairy products, “International Dairy Journal”, No.10. Gutkowska K., Ozimek I. (2005), Wybrane aspekty zachowań konsumentów na rynku żywności, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Gutkowska K., Sajdakowska M., Żakowska-Biemans S., Kowalczuk I., Kozłowska A., OlewnikMikołajewska A. (2012), Poziom akceptacji zmian na rynku żywności w opinii konsumentów, „Żywność, Nauka, Technologia, Jakość”, nr 84. Jeżewska-Zychowicz M. (2009), Impact of beliefs and attitudes on Young consumers’ willingness to use functional food, “Polish Journal of Food and Nutritional Sciences”, No. 59. 126 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W. (2009), Konsument na rynku nowej żywności, wybrane uwarunkowania wyboru żywności, Wydawnictwo SGGW Warszawa. Jeżewska-Zychowicz M., Czarnacka-Szymani J. (2011), Zmiana składu produktów spożywczych z perspektywy konsumenta, „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, nr 569. Jeżewska-Zychowicz M., Jeznach M., Kosicka-Gębska M. (2012), Akceptacja nowych produktów żywnościowych i jej uwarunkowania, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Johansen S.B., Næs, Hersleth M. (2011), Motivation for choice and healthiness perception of caloriereduced dairy products. A cross-cultural study, “Appetite”, No. 56. Mazurek-Łopacińska K. (2003), Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe, PWE, Warszawa. Oude Ophius P.A.M., van Trijp H.C.M. (1995), Perceived quality: a market driven and consumer approach, “Food Quality and Preference”, No. 6. Ozimek I. (2006), Bezpieczeństwo żywności w aspekcie ochrony konsumenta w Polsce, „Rozprawy naukowe i monografie”, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Ozimek I. Gutkowska K., Żakowska-Biemans S. (2004), Postrzeganie przez konsumentów zagrożeń związanych z żywnością, „Żywność Nauka Technologia Jakość”, nr 4 (41). Ozimek I., Żakowska-Biemans S., Gutkowska K. (2009), Polish consumers’ perception of food related risks, “Polish Journal of Food and Nutrition Sciences”, No. 59. Sajdakowska M., Gutkowska K., Żakowska-Biemans S., Kowalczuk I. (2011), Postrzeganie konsumenckie jakości produktów pochodzenia zwierzęcego na podstawie wyników badań jakościowych, „Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, nr 509. Sajdakowska M, Żakowska-Biemans S. (2009), Postrzeganie żywności tradycyjnej przez polskich konsumentów na podstawie badań jakościowych, „Żywność, Nauka, Technologia Jakość”, nr 64. Urala N., Lähteenmäki L. (2004), Attitudes behind consumers’ willingness to use functional foods, “Food Quality and Preference”, No. 15. Verbeke W. (2006), Functional foods: Consumer willingness to compromise on taste for health, “Food Quality and Preference”, No. 17. Żakowska-Biemans S. (2011a), Bezpieczeństwo żywności jako czynnik determinujący zachowania konsumentów na rynku żywności, „Problemy Higieny i Epidemiologii”, nr 92. Żakowska-Biemans S. (2011b), Polish consumer food choices and beliefs about organic food, “British Food Journal”, No. 113. Żakowska-Biemans S., Gutkowska K. (2003), Rynek żywności ekologicznej w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Żakowska-Biemans S., Kuc K. (2009), Żywność tradycyjna i regionalna w opinii i zachowaniach polskich konsumentów, „Żywność, Nauka, Technologia Jakość”, No. 64. Food Quality and Direction of Its Increasing on the Example of Yoghurt from Consumers’ Point of View Summary The quality of the product is indicated more and more frequently as an important factor determining consumer’s purchase decisions. Consumers understand the quality as a certain set of attributes which are important for the product. The MARTA SAJDAKOWSKA, MARTA SZYMBORSKA diagnosis of conditions referring to purchasing decisions should include identification of those attributes to make possibility of shaping the product characteristics in accordance with the quality expected by consumers. This paper attempts to examine the opinion of Polish consumers about the food quality and the methods of its improvement with regard to yoghurt. A field research using an author’s questionnaire was conducted at the turn of 2011 and 2012 on a sample of 122 people from Warsaw and its surrounding areas. The study showed that among the most important components of the food quality were: naturalness, freshness, and health benefits. Referring to the accepted innovations, consumers paid attention to the presence of bacterial cultures, vitamins, and minerals increasing and lowering the level of sugar and fat. Consumers also stressed the importance of sensory and health attributes; the clear label information was also emphasised. In order to improve the yoghurt quality it is recommended to increase the number of components that positively affect health. Moreover, it is also recommended to label the products with legible and understandable information about the beneficial effects of such a product. Results of this study indicate the most proper direction referring to yoghurt quality improvement in order to meet consumers’ expectations. Key words: consumer, yoghurts, quality, quality improvement. JEL codes: D01 Качество продуктов питания и направления его повышения по мнению потребителей на примере йогуртов Резюме Качество продукта все чаще указывается потребителями в качестве важного фактора, определяющего их решения о покупке. Под качеством потребители подразумевают некоторый набор свойств, которыми должен характеризоваться данный продукт. Изучение обусловленностей решений потребителей о покупке должно учитывать выявление этих свойств, чтобы было возможным формирование свойств продукта в соответствии с ожиданиями потребителей. В работе предприняли попытку изучить мнения польских потребителей насчет качества продуктов питания и свособов его повышения по отношению к йогуртам. Полевые исследования с использованием акторского вопросника анкеты провели на рубеже 2011 и 2012 гг. на выборке в 122 лиц из Варшавы и окрестностей. Исследования показали, что в числе самых существенных составных элементов качества продуктов питания указали их натуральность, свежесть и пользу для здоровья. В числе же одобряемых новинок обращали внимание на присутствие живых культур бактерий, повышение содержания витаминов и минеральных солей, а также снижение уровня сахара и жира. Подчеркивали тоже значение сенсорных качеств и пользы для здоровья. Для обследованных лиц важна была также удобочитаемая и понятная информация на упаковке йогурта. Для повышения качества йогуртов рекомендуется повысить количество добавок, благоприятным образом влияющих на здоровье, и размещение на продуктах удобочитаемой и понятной информации о полезном действии такого продукта. Результаты проведенных исследований указы- 127 128 JAKOŚĆ ŻYWNOŚCI I KIERUNKI JEJ PODWYŻSZANIA W OPINII KONSUMENTÓW... вают направление, в каком должно идти повышение качества йогуртов, чтобы ожидания потребителей могли осуществляться. Ключевые слова: потребитель, йогурты, качество, повышение качества. Коды JEL: D01 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: dr inż. Marta Sajdakowska1, Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW Warszawa mgr inż. Marta Szymborska Zespoł Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich ul. Majdańska 30/36 04-110 Warszawa Adres do korespondencji: Marta Sajdakowska ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. 22 59 37 145, fax 22 59 37 147 e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):129-140 129 Krystyna Świetlik IERiGŻ-PIB – Warszawa Popyt na żywność w Polsce w ostatnich latach Streszczenie Pogorszenie koniunktury gospodarczej, nasilenie negatywnych tendencji na rynku pracy i kontynuowanie procesu ograniczania nierównowagi fiskalnej skutkowały obniżeniem tempa wzrostu dochodów ludności i konsumpcji indywidualnej w Polsce w ostatnich latach. Zjawiska te nie pozostały bez wpływu na spożycie żywności. Celem rozważań jest zobrazowanie głównych kierunków zmian popytu na żywność w Polsce w latach 2009-2012 w ujęciu makro- i mikroekonomicznym. W pracy wykorzystano dane makroekonomiczne GUS oraz wyniki badań budżetów gospodarstw domowych. Źródłem informacji były także wyniki własnych analiz statystyki rynkowej. W badaniach zastosowano głównie metody analizy statystycznej i ekonomicznej. Przeprowadzone badania pokazały, że w wyniku istotnego osłabienia aktywności gospodarczej doszło w Polsce do załamania konsumpcji, spadku realnych wydatków na żywność, zmniejszenia sprzedaży detalicznej oraz ilościowej konsumpcji artykułów żywnościowych w gospodarstwach domowych. Słowa kluczowe: PKB, dochody gospodarstw domowych, spożycie, konsumpcja żywności. Kody JEL: D01 Wstęp Nie do końca zażegnany światowy kryzys finansowy z lat 2008-2009, który na gruncie europejskim przerodził się w kryzys zadłużeniowy części państw Unii Gospodarczej i Walutowej doprowadził do ponownej recesji w strefie euro oraz istotnego osłabienia aktywności polskiej gospodarki. Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego znalazło odzwierciedlenie w nasileniu się negatywnych zjawisk na rynku pracy, obniżeniu dynamiki wzrostu dochodów ludności i spożycia indywidualnego w sektorze gospodarstw domowych. Zjawiska te nie pozostały bez wpływu na konsumpcję żywności. Celem prezentowanego opracowania jest przedstawienie głównych makroekonomicznych uwarunkowań popytu na żywność w Polsce w ostatnich latach, wskazanie zjawisk po stronie popytu implikowanych spowolnieniem gospodarczym oraz charakterystyka i ocena zmian poziomu i struktury konsumpcji żywności w ujęciu makroekonomicznym i w gospodarstwach domowych w 2012 r. na tle lat wcześniejszych. W pracy wykorzystano głównie dwa źródła informacji statystycznej, tj. dane makroekonomiczne GUS i wyniki badań budżetów gospodarstw domowych. Pierwsze źródło posłużyło do identyfikacji makroekonomicznych determinant popytu na żywność. W ocenie sytuacji dochodowej ludności wykorzystano dane z rachunków narodowych GUS oraz wyniki badań 130 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH budżetów gospodarstw domowych. W celu scharakteryzowania cenowych determinant popytu posłużono się szacowanymi przez GUS zagregowanymi wskaźnikami cen detalicznych towarów i usług konsumpcyjnych. Źródłem informacji o zmianach realnego popytu na żywność w ujęciu wartościowym były dane makroekonomiczne GUS o wydatkach w sektorze gospodarstw domowych, dane Departamentu Handlu i Usług GUS o sprzedaży detalicznej żywności oraz dane z budżetów gospodarstw domowych o wydatkach na artykuły żywnościowe konsumowane w obrębie gospodarstwa domowego. W ocenie zmian ilościowego spożycia żywności wykorzystano sporządzane przez GUS bilanse produktów rolniczych oraz wyniki badań budżetów gospodarstw domowych. Istotnym źródłem informacji dla celów niniejszego opracowania były także wyniki własnych analiz statystyki rynkowej oraz specjalistyczne publikacje polskich i zagranicznych ośrodków naukowych, organizacji i urzędów statystycznych (IBRKK, MFW, NBP, Eurostat). W badaniach zastosowano metody analizy statystycznej i ekonomicznej, rozumowań indukcyjnych, dedukcyjnych i syntezy oraz metody analizy rynku i analizy porównawczej. Badania dotyczyły głównie 2012 r., w którym doszło do nienotowanego od lat pogorszenia koniunktury makroekonomicznej naszego kraju. Analizę skutków spowolnienia gospodarczego w sferze popytu na żywność przeprowadzono na tle lat wcześniejszych. Uzyskano w ten sposób wyraźniejszy obraz zmian w konsumpcji żywności, co pozwoliło na wyciągnięcie prawidłowych wniosków. Makroekonomiczne uwarunkowania popytu na żywność w latach 2009-2012 Pierwsza fala światowego kryzysu gospodarczego zapoczątkowana w połowie 2008 r. doprowadziła do redukcji globalnego i unijnego PKB w 2009 r. oraz obniżenia tempa wzrostu polskiej gospodarki (por. tabela 1). Odnotowane w 2010 r. ożywienie w gospodarce światowej nie było trwałe. Nie do końca zażegnany kryzys finansowy na gruncie europejskim przerodził się w kryzys zadłużeniowy części państw Unii Gospodarczej i Walutowej powodując ponowne osłabienie aktywności w gospodarce globalnej i recesję w krajach Unii Europejskiej (World Economic Outlook Update 2013; Koniunktura gospodarcza... 2012)1. Skutki rozprzestrzeniającej się drugiej fali światowego kryzysu nie pozostały bez wpływu na polską gospodarkę. Utrzymujące się w Polsce w latach 2010-2011 względnie wysokie tempo wzrostu gospodarczego, wynoszące średnio 4,1%, w 2012 r. zmalało do 1,9% i słabło w kolejnych kwartałach (z 3,5% w I kwartale do 0,7% w IV kwartale). Pogorszeniu koniunktury gospodarczej towarzyszył spadek dynamiki zatrudnienia. W 2012 r. przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw tylko nieznacznie przewyższyło poziom sprzed roku (o 0,1%), wobec wzrostu o 3,2% przed rokiem. Niski wzrost zatrudnienia w powiązaniu z dalszym wzrostem aktywności zawodowej doprowadził do wzrostu stopy rejestrowanego bezrobocia: z 12,5% w grudniu 2011 r. do 13,4% w grudniu W 2012 r. spadkowi PKB w UE-27 (o 0,3% w porównaniu z rokiem poprzednim) i w strefie euro (o 0,4%) towarzyszyło spowolnienie wzrostu gospodarczego Niemiec (z 3,0% w 2011 r. do 0,7% w 2012 r.) – największego naszego partnera handlowego. 1 KRYSTYNA ŚWIETLIK 131 2012 r.2. Przeszło połowę zarejestrowanych bezrobotnych (50,2%) stanowiły osoby długotrwale bezrobotne. Wzrost podaży pracy przekraczający wzrost popytu na pracę ograniczał presję na wzrost wynagrodzeń, których realny poziom obniżała utrzymująca się stosunkowo wysoka inflacja. W 2012 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenia nominalne brutto w sektorze przedsiębiorstw zwiększyły się o 3,4%, lecz ich siła nabywcza obniżyła się o 0,2%. W 2012 r. nieco wyższe niż przed rokiem były natomiast realne dochody ze świadczeń społecznych3. Hamująco na tempo wzrostu funduszu nabywczego gospodarstw domowych oddziaływały ponadto: niskie tempo wzrostu dochodów ludności utrzymującej się z pracy w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, spadek dynamiki dochodów ludności utrzymującej się z pracy na własny rachunek poza rolnictwem, obniżka dochodów z własności i wynajmu (Mierzejewska, Kolasa 2013), wartości kredytów konsumpcyjnych w systemie bankowym, co wynikało zarówno z zaostrzenia kryteriów i warunków ich udzielania, jak i jednoczesnego osłabienia popytu na kredyt (Raport o stabilności... 2013) oraz spadek transferów pieniężnych od osób pracujących za granicą (Bilans płatniczy... 2013). Szacuje się, że w 2012 r. globalne realne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych były o 0,8% niższe niż w 2011 r., w którym wzrosły o 1,2%. Tak niskiego tempa wzrostu dochodów dyspozycyjnych ludności nie notowano od 1993 r. W latach 2009-2012 kształtowało się ono na poziomie 1,7%, wobec 3,8% w latach 2005-2008 (Popyt na żywność... 2013). W całym okresie światowego kryzysu finansowego na rynkach globalnych utrzymywała się wysoka inflacja i wysoki wzrost cen żywności stymulując silnie dynamikę wzrostu cen na polskim rynku żywnościowym (Raport o inflacji 2013). W 2012 r., w porównaniu z 2008 r., w Polsce żywność i napoje bezalkoholowe podrożały średnio o 17,5%, przy wzroście cen towarów i usług konsumpcyjnych o 14,9%. W UE-27 Polska należała do krajów o najwyższej inflacji i najwyższym tempie wzrostu cen żywności. Realnemu zwiększaniu cen żywności towarzyszyła wydatna zwyżka cen towarów i usług związanych z mieszkaniem, nośnikami energii, zdrowiem i transportem (Ceny w gospodarce narodowej 2013). Konieczność zwiększenia przez gospodarstwa domowe wydatków na usługi bytowe, z których większość ma charakter „wydatków sztywnych”, ograniczyła możliwości zwiększenia wydatków na żywność w stopniu kompensującym wzrost jej cen detalicznych. Niskie tempo wzrostu dochodów ludności, niekorzystne tendencje na rynku pracy, realne podrożenie żywności oraz wyższy od stopy inflacji wzrost cen usług bytowych deprecjonowały popyt na żywność, przy istotnym spowolnieniu dynamiki wzrostu konsumpcji indywidualnej. W końcu 2012 r. liczba bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wyniosła 2136,8 tys. i była o 154,1 tys., tj. o 7,8% większa niż w końcu 2011 r. 3 Wzrost przeciętnych miesięcznych realnych emerytur i rent brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wyniósł 1,3%, a realnych emerytur i rent brutto rolników indywidualnych – 2,8%, wobec odpowiednio 0,3% i minus 1,4% w 2011 r. Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2012 (2013). 2 132 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH Popyt sektora gospodarstw domowych na żywność Z analizy danych makroekonomicznych GUS wynika, że na wybuch kryzysu finansowego w świecie w 2008 r. polska gospodarka odpowiedziała znaczącym spadkiem tempa wzrostu konsumpcji, ale nie bezwzględnym jej ograniczeniem (Świetlik 2013, s. 351-362). W 2009 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, ogólne spożycie w sektorze gospodarstw domowych, w tym indywidualne, zwiększyło się po 2,0%, wobec wzrostu odpowiednio o 6,1% i 5,7% w 2008 r.4. W dwóch kolejnych latach konsumpcja indywidualna rosła w tempie 2,9%, stanowiąc siłę napędową gospodarki (por. tabela 1). W 2012 r. wzrost spożycia indywidualnego wyniósł 0,8%, a jego dynamika obniżała się w kolejnych kwartałach: z 1,7% w I kwartale do minus 0,2% w IV kwartale, co stanowiło historyczne minimum tej kategorii. Tabela 1 Dynamika produktu krajowego brutto i spożycia (w cenach stałych) Wyszczególnienie 2008 Produkt krajowy brutto: Świat 102,8 Polska Spożycie ogółem 2010 2011 2012 a rok poprzedni = 100 b UE-27 c 2009 99,4 105,1 103,9 103,2 100,3 95,7 102,1 101,5 99,7 105,1 101,6 103,9 104,5 101,9 106,1 102,0 103,4 101,6 100,6 105,7 102,1 103,2 102,6 100,8 102,4 100,1 100,1 99,0 99,5 w tym: indywidualne w sektorze gospodarstw domowych (z dochodów osobistych) w tym: żywność i napoje bezalkoholowe Dane wstępne; według MFW; Według Eurostat. Źródło: Departament Rachunków Narodowych GUS; Eurostat; World Economic Outlook. Update (2013). a b c Spożycie żywności w sektorze gospodarstw domowych, po stabilizacji w latach 20092010, w 2011 r. uległo bezwzględnej redukcji (o 1,0%). Szacuje się, że w 2012 r. zmalało W systemie rachunków narodowych GUS sektor gospodarstw domowych tworzą osoby fizyczne wspólnie zamieszkujące i wspólnie utrzymujące się oraz wszystkie gospodarstwa zbiorowe, tj. mieszkańcy domów pomocy społecznej, placówek opiekuńczo-wychowawczych, klasztorów, więzień itp. Spożycie w sektorze gospodarstw domowych obejmuje spożycie indywidualne, finansowane z dochodów osobistych i spożycie w sektorze instytucji niekomercyjnych. Na spożycie indywidualne żywności w sektorze gospodarstw domowych składają się wydatki poniesione przez ludność na zakup wyrobów i usług rynkowych, łącznie z wydatkami w placówkach gastronomicznych i placówkach żywienia przyzakładowego, wycenianych w cenach płaconych przez konsumentów oraz wartość spożycia naturalnego produktów rolnych pochodzących z własnej produkcji, wyceniana w cenach skupu surowych (nieprzetworzonych) produktów. Patrz: Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2006-2010 (2011, s. 22-23); Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2007-2011 (2012, s. 22-23); Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012 (2012, s. 672). 4 133 KRYSTYNA ŚWIETLIK ono o 0,5% i w efekcie osiągnęło poziom o 1,3% niższy niż w 2008 r., przy wzroście spożycia indywidualnego o 8,8%. Wydatki żywnościowe gospodarstw domowych – ujęcie mikroekonomiczne Spadek krajowego popytu na żywność szacowany na podstawie rachunków narodowych GUS znajduje potwierdzenie w badaniach budżetów gospodarstw domowych, z których wynika, że w latach 2009-2012 przeciętne miesięczne nominalne wydatki gospodarstw domowych na żywność i napoje bezalkoholowe (w przeliczeniu na 1 osobę) zwiększyły się o 13,4%, co przy wzroście średniego poziomu cen detalicznych artykułów żywnościowych o 17,5% oznacza spadek ich realnej wartości o 3,5%. Spadkowi efektywnego popytu na żywność towarzyszył niewielki wzrost całkowitej konsumpcji (o 0,6%), mierzony wskaźnikiem realnych wydatków gospodarstw domowych na towary i usługi konsumpcyjne (por. tabela 2). (Budżety gospodarstw darmowych w 2009 r. 2010; Budżety gospodarstw domowych w 2011 r. 2012). Zmalały realne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe we wszystkich grupach gospodarstw domowych, w tym najbardziej w gospodarstwach rolników (o 6,6%) i osób pracujących na własny rachunek (o 6,0%), a najmniej – w gospodarstwach emerytów (o 1,8%). Gospodarstwa domowe pracowników i rencistów ograniczyły realne wydatki na żywność odpowiednio o 3,1% i 3,7%. Tabela 2 Dynamika przeciętnych miesięcznych wydatków w gospodarstwach domowych Wyszczególnienie Wydatki nominalne ogółem Wydatki realne ogółem a Wydatki nominalne na żywność b Wydatki realne na żywność bc 2009 2010 2011 2012 rok poprzedni = 100 105,8 103,6 102,4 102,9 102,2 101,0 98,2 99,2 103,9 102,5 103,2 103,2 99,8 98,0 98,9 99,8 Wskaźniki wydatków nominalnych korygowane wskaźnikiem inflacji; żywność i napoje bezalkoholowe; wskaźniki wydatków nominalnych korygowane wskaźnikiem cen żywności i napojów bezalkoholowych. Źródło: dane GUS i obliczenia własne. a b c Spowolnienie dynamiki wzrostu realnej konsumpcji w latach 2009-2012, na tle lat wcześniejszych było znaczące, a bezwzględne zmniejszenie się wydatków gospodarstw domo- 134 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH wych na żywność stanowiło odwrócenie dotychczasowego, wieloletniego trendu5. W 2011 r., po raz pierwszy od 2000 r., wzrósł udział wydatków na żywność w całkowitych wydatkach gospodarstw domowych: do 25,03% z 24,8% w 2010 r.6. W 2012 r. wyniósł on 25,1% i był nieznacznie większy niż rok wcześniej. W minionym roku gospodarstwa domowe ograniczyły realne wydatki m.in. na pieczywo i produkty zbożowe, mięso i przetwory mięsne, ryby i przetwory rybne, artykuły mleczarskie, jaja i tłuszcze jadalne (Popyt na żywność... 2013). Sprzedaż detaliczna żywności Niekorzystne tendencje w rozwoju popytu na żywność w ostatnich latach znalazły odzwierciedlenie w kształtowaniu się sprzedaży detalicznej. Z danych GUS wynika, że sprzedaż detaliczna żywności, napojów i wyrobów tytoniowych, w cenach stałych, w przedsiębiorstwach o liczbie pracujących powyżej 9 osób, po względnie wysokim wzroście w 2009 r. (o 4,8% w porównaniu z rokiem poprzednim), w latach 2010-2011 obniżyła się łącznie o 4,1%, a w 2012 r. utrzymała się na poziomie zbliżonym do notowanego przed rokiem (por. tabela 3). Zadecydował o tym wzrost sprzedaży w I kwartale (o 4,9%). W II kwartale 2012 r. nastąpiło osłabienie jego tempa do 0,6%, a w II półroczu – bezwzględny spadek o 2,3% w stosunku do II półrocza 2011 r.7. Tabela 3 Dynamika sprzedaży detalicznej (w cenach stałych)a 2008 2010 2011 2012 kwartały Wyszczególnienie Sprzedaż ogółem b w tym: żywność, napoje i wyroby tytoniowe 2009 I rok poprzedni = 100 II III IV 109,9 102,7 103,1 107,3 102,3 analogiczny okres roku poprzedniego = 100 108,4 102,7 101,9 98,0 103,6 104,8 98,1 97,8 100,1 104,9 100,6 98,5 97,0 W przedsiębiorstwach handlowych i niehandlowych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Źródło: dane GUS. a Spadkowi sprzedaży żywności, napojów i wyrobów tytoniowych w latach 2010-2011 i jej stabilizacji w minionym roku towarzyszył wzrost sprzedaży większości pozostałych W 2008 r., w porównaniu z 2005 r., w gospodarstwach domowych ogółem realna wartość całkowitego spożycia, w tym żywności wzrosła odpowiednio o 21% i 6,4%. 6 W okresie transformacji systemowej polskiej gospodarki zwiększenie się odsetka żywnościowych wydatków w całkowitych wydatkach gospodarstw domowych odnotowano w latach: 1990, 1994 i 2000. 7 W IV kwartale sprzedaż ta była o 3,0% mniejsza, a w grudniu – aż o 3,6% mniejsza niż odpowiednio rok wcześniej. 5 KRYSTYNA ŚWIETLIK 135 grup towarów i usług konsumpcyjnych, w tym zwłaszcza mebli, sprzętu RTV i AGD, tkanin, odzieży, obuwia, farmaceutyków, kosmetyków, pojazdów samochodowych i paliw. W efekcie w 2012 r., w porównaniu z 2009 r., całkowita sprzedaż detaliczna towarów (w cenach stałych, w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób) zwiększyła się o 13,2%, podczas gdy sprzedaż żywności, napojów i wyrobów tytoniowych obniżyła się o 4,0%. Udział żywności, napojów i wyrobów tytoniowych w całkowitej sprzedaży zmalał z 29,0% w 2009 r. do 25,3% w 2012 r. Rzeczywisty spadek sprzedaży detalicznej żywności w latach 2010-2012 był przypuszczalnie jeszcze większy, niż na to wskazują dane GUS, które nie uwzględniają obrotów małych sklepów. Gospodarstwa domowe nie chcąc zmniejszać ilościowej konsumpcji żywności przeniosły zakupy do dyskontów. W 2012 r. całkowita sprzedaż detaliczna w dużych jednostkach wzrosła o 2,3%, ale we wszystkich jednostkach handlowych i niehandlowych, łącznie z przedsiębiorstwami zatrudniającymi mniej niż 9 osób, zwiększyła się tylko o 0,8%, co świadczy o głębokim spadku obrotów realizowanych przez małe sklepy i punkty sprzedaży8. Dane GUS o sprzedaży detalicznej żywności i napojów bezalkoholowych szacowane według odmiennej metodologii (tj. dla pełnej zbiorowości podmiotów, łącznie ze sprzedażą detaliczną dokonywaną w hurtowniach i bezpośrednio u producentów) sugerują głębszy jej spadek, sięgający 4,5% (Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012, s. 214). Spożycie ilościowe żywności w gospodarstwach domowych9 W latach 2009-2012 w gospodarstwach domowych systematycznie malało przeciętne miesięczne spożycie większości podstawowych artykułów żywnościowych (por. tabela 4). W 2012 r., w porównaniu z 2008 r., gospodarstwa domowe istotnie, bo o 12,0-20,0%, ograniczyły konsumpcję cukru, miodu, masła, ryb morskich i śledzi, mięsa wołowego i cielęcego, tłuszczów wieprzowych, ziemniaków, ryżu, pieczywa i kasz oraz herbaty, kakao, niektórych owoców (jagodowych i pestkowych), przetworów owocowych, soków owocowych, warzywnych i owocowo-warzywnych. W mniejszym stopniu (3,0-10,0%) zredukowały Dane GUS o sprzedaży detalicznej żywności, napojów i wyrobów tytoniowych są zawyżone, gdyż dotyczą jednostek zatrudniających powyżej 9 osób. Według GUS, sprzedaż w mniejszych jednostkach stanowi ponad 30% całkowitej sprzedaży. To właśnie małe sklepy notują spadki sprzedaży, a informacje GUS o miesięcznej sprzedaży odzwierciedlają w dużej mierze postępującą koncentrację w handlu detalicznym. Konsumenci, poszukując tańszych ofert, zwiększają zakupy w dyskontach i supermarketach. W 2012 r. odnotowano znaczące zmniejszenie liczby małych sklepów, które nie wytrzymały konkurencji z jednostkami wielkopowierzchniowymi, na rzecz hipermarketów, w tym zwłaszcza dyskontów. Duża część sprzedaży była udziałem obcokrajowców, w tym głównie mieszkańców stref przygranicznych. Według szacunków WUS w Rzeszowie, w 2012 r. cudzoziemcy zza wschodniej granicy kupili w Polsce towary za 6,62 mld zł., tj. kwotę o 26,1% większą niż w 2011 r. W IV kw. 2012 r. ok. 98% wydatków stanowiły wydatki na zakup towarów, z czego na żywność przypadało 13,0%. 9 Wyniki prowadzonych przez GUS badań budżetów gospodarstw domowych informują o przeciętnych miesięcznych ilościach artykułów żywnościowych zakupionych bądź pozyskanych z własnego gospodarstwa rolnego lub działki bądź prowadzonej działalności na rachunek własny (np. własnego sklepu). Dane te odnoszą się głównie do produktów przetworzonych. Nie obejmują one spożycia w zakładach gastronomicznych, stołówkach i bufetach pracowniczych, szpitalach, żłobkach i bufetach pracowniczych , szpitalach, internatach itp. Dotyczą jedynie tych ilości, które zostały przeznaczone do konsumpcji w obrębie gospodarstwa domowego. Obrazują przeciętne miesięczne spożycie artykułów żywnościowych w przeliczeniu na 1 osobę w gospodarstwie domowym. 8 136 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH spożycie wyrobów ciastkarskich, mąki, mięsa wieprzowego oraz indyczego, wędlin drobiowych i popularnych kiełbas (typu: „Toruńska”, „Podwawelska” itp.), ryb słodkowodnych i konserw rybnych, jaj, mleka spożywczego pitnego i śmietany, margaryn, bananów, warzyw (bez ziemniaków) oraz kawy. Nieznacznie obniżyły konsumpcję olejów roślinnych i makaronów. Kilka grup produktów oparło się jednak kryzysowi. W latach 2009-2012 wzrosła m.in. konsumpcja oliwy z oliwek, wód mineralnych oraz innych napojów bezalkoholowych, przetworów ziemniaczanych, płatków zbożowych, wyrobów cukierniczych, lodów, czekolady, jogurtów, serów twarogowych oraz dojrzewających i topionych, owoców cytrusowych, wędlin wysokogatunkowych i kiełbas trwałych, mięsa kurcząt, grzybów oraz mrożonych mieszanek warzywnych. Tabela 4 Przeciętne miesięczne spożycie podstawowych grup artykułów żywnościowych na osobę w gospodarstwach domowych ogółem Wyszczególnienie Pieczywo i produkty zbożowe (w kg) Pieczywo (w kg) Mięso i przetwory (w kg) mięso surowe wieprzowe drobiowe przetwory mięsne wysokogatunkowe a Ryby i przetwory (w kg) Mleko świeże (w l) Sery (w kg) Śmietana i śmietanka (w l) Jaja (w szt.) Tłuszcze jadalne (w kg) masło pozostałe tłuszcze zwierzęce tłuszcze roślinne Owoce i przetwory (w kg) Warzywa i przetwory (w kg) ziemniaki Cukier (w kg) Wyroby cukiernicze (w kg) Polędwica, szynka, baleron i kiełbasy trwałe. Źródło: jak w tabeli 2. a 2008 2009 2010 2011 w liczbach bezwzględnych 2012 2011 = 100 6,55 97,8 4,35 97,5 5,38 98,2 2,96 97,4 1,28 94,8 1,52 100,7 2,30 99,1 7,42 5,06 5,60 3,09 1,39 1,48 2,39 7,17 4,85 5,55 3,05 1,33 1,49 2,38 7,01 4,67 5,57 3,09 1,37 1,52 2,35 6,70 4,46 5,48 3,04 1,35 1,51 2,32 0,64 0,47 3,64 0,88 0,40 13,05 1,39 0,29 0,66 0,46 3,51 0,92 0,40 13,0 1,37 0,29 0,66 0,45 3,51 0,95 0,38 12,81 1,35 0,27 0,65 0,43 3,42 0,94 0,37 12,54 1,31 0,26 0,66 0,41 3,39 0,94 0,37 12,40 1,30 0,25 101,5 95,3 99,1 100,0 100,0 98,9 99,2 96,2 0,16 0,94 3,59 0,15 0,97 3,77 0,15 0,92 3,43 0,13 0,92 3,29 0,13 0,93 3,41 100,0 101,1 103,6 10,51 5,27 1,41 0,21 10,28 5,07 1,38 0,21 9,95 4,83 1,30 0,22 9,88 4,73 1,18 0,22 9,50 4,35 1,18 0,23 96,2 92,0 100,0 104,5 KRYSTYNA ŚWIETLIK 137 Bilansowe spożycie żywności10 Zmiany w bilansowej konsumpcji podstawowych grup żywności były różnokierunkowe, z przewagą tendencji spadkowych. W latach 2009-2012 znacząco zmalało bilansowe spożycie artykułów zbożowych, ziemniaków, warzyw, owoców oraz mięsa i podrobów, w tym zwłaszcza mięsa czerwonego, przy wzroście spożycia drobiu. Obniżyła się konsumpcja ryb i jaj. Wzrosło natomiast spożycie mleka, cukru i tłuszczów jadalnych, głównie za sprawą istotnego zwiększenia konsumpcji tłuszczów roślinnych, rekompensującego „z nawiązką” redukcję spożycia tłuszczów zwierzęcych (por. tabela 5). Tabela 5 Spożycie wybranych artykułów żywnościowych (w przeliczeniu na mieszkańca) Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012a Ziarno 4 zbóż w przeliczeniu na przetworyb (w kg) 112,0 111,0 108,0 108,0 107,5 Ziemniaki (w kg) 118,0 116,0 110,0 111,0 109,0 Warzywa (w kg) 115,0 116,0 106,0 104,0 103,0 55,0 55,5 44,0 42,0 46,0 Mięso i podroby (w kg) 75,3 75,0 73,7 73,4 71,7 w tym: mięso (w kg) 71,2 70,8 69,9 70,1 68,0 wieprzowe (w kg) 42,7 42,4 42,2 42,5 39,0 3,8 3,6 2,4 2,1 1,8 b Owoce (w kg) c wołowe (w kg) 24,1 24,0 24,6 25,0 26,6 Ryby i przetwory (w kg) drobiowe (w kg) 13,7 13,3 13,1 12,4 11,8 Tłuszcze jadalne 31,5 31,8 32,1 32,0 32,1 6,4 6,0 6,3 6,1 6,0 20,8 21,1 21,5 21,9 22,2 e zwierzęce (w kg) roślinne 4,3 4,7 4,3 4,0 3,9 Mleko krowie f (w l) masło (w kg) 182,0 187,0 189,0 194,0 196,0 Jaja kurze (w szt.) 205,0 206,0 202,0 172,0 164,0 38,4 38,8 39,9 39,4 41,2 Cukier (w kg) Dane wstępne; dane dotyczą lat gospodarczych, tzn. obejmują okres od 1 lipca danego roku kalendarzowego do 30 VI roku następnego; c łącznie z mięsem i podrobami przeznaczonymi na przetwory; d w wadze żywej; e w wadze handlowej, od 2005 r. szacunek IERiGŻ-PIB; f łącznie z mlekiem przeznaczonym na przetwory, bez mleka przerobionego na masło. Źródło: dane GUS, Morskiego Instytutu Rybackiego oraz szacunki IERiGŻ-PIB. a b Dane makroekonomiczne uzyskane metodą bilansową obrazują roczne spożycie artykułów żywnościowych na 1 mieszkańca. Są one wynikową obliczeń uwzględniających informacje o produkcji krajowej, imporcie, eksporcie, zużyciu na cele nieżywnościowe i wielkościach strat. Dotyczą one spożycia artykułów nieprzetworzonych, bądź poddanych tylko wstępnemu przetworzeniu (np. przemiał zbóż). 10 138 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH Podsumowanie Prezentowany artykuł jest opracowaniem autorskim i stanowi oryginalny materiał, w którym starano się opisać i wyjaśnić zjawiska ekonomiczne opierając się na własnych doświadczeniach badawczych i materiałach naukowych oraz danych empirycznych pochodzących ze statystyki masowej. Analiza materiału empirycznego doprowadziła do następujących konstatacji. Pierwsza fala kryzysu gospodarczego nie spowodowała w Polsce istotnych zmian w popycie na żywność. Według danych GUS, w latach 2009-2010 globalny popyt na żywność był stabilny, a w gospodarstwach domowych – uległ nieznacznej redukcji, przy wydatnym wzroście spożycia indywidualnego ogółem. Silny popyt wewnętrzny, a zwłaszcza konsumpcja prywatna były mocnymi stronami naszej gospodarki. Pozwoliły one uniknąć recesji, co zrodziło nadzieję, że będą nadal podtrzymywać wzrost gospodarczy nawet w obliczu niekorzystnych uwarunkowań globalnych. Spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego i zmiany jego struktury w 2012 r. pokazały, że polska gospodarka nie jest odizolowana od zmian zachodzących w otoczeniu zewnętrznym i mimo wciąż wysokiej odporności zaczęła dotkliwie odczuwać skutki kryzysu ekonomicznego w gospodarce światowej. Znalazło to odzwierciedlenie w nasileniu się negatywnych tendencji na rynku pracy, obniżeniu dynamiki realnych dochodów ludności, wyhamowaniu popytu konsumpcyjnego i spadku popytu na żywność. Utrzymujący się względnie wysoki poziom cen żywności i wydatny wzrost cen usług bytowych zmusiły konsumentów do przestawienia proporcji w ogólnych wydatkach i konstrukcji nowego koszyka dóbr i usług o zmniejszonym udziale żywności. Dla wielu gospodarstw domowych oszczędzanie przez ograniczanie zakupu żywności stało się źródłem finansowania zakupów dóbr trwałego użytku, leków oraz innych towarów nieżywnościowych i usług, co potwierdzają statystyki sprzedaży detalicznej i analizy domowych budżetów. Spadkowi globalnego żywnościowego popytu, mierzonego realną wartością wydatków w sektorze gospodarstw domowych, towarzyszyły istotne zmiany jego rzeczowej struktury pod wpływem zróżnicowanej podaży i cen na rynkach poszczególnych produktów. Ze względu na malejącą aktywność gospodarczą, niekorzystne zjawiska na rynku pracy determinujące tempo wzrostu wynagrodzeń, zacieśnienie działań fiskalnych, zmniejszenie wydatków publicznych oraz trudności w dostępie do kredytów, perspektywy poprawy sytuacji dochodowej ludności, a co za tym idzie ożywienia popytu na żywność w 2013 r. są mało optymistyczne. Nieuniknione wydają się być korekty założeń ustawy budżetowej na 2013 r. dotyczących dochodów ludności i spożycia. Ożywienie konsumpcji, w tym popytu na żywność jest obecnie największym wyzwaniem gospodarczym. Jak sprostać temu wyzwaniu wobec konieczności jednoczesnego zacieśnienia polityki fiskalnej? Bibliografia Bilans płatniczy Rzeczypospolitej Polskiej za IV kwartał 2012 r., (2013), NBP, Warszawa. Budżety gospodarstw domowych w 2009 r. (2012), GUS, Warszawa. KRYSTYNA ŚWIETLIK 139 Budżety gospodarstw domowych w 2011 r. (2012), GUS, Warszawa. Ceny w gospodarce narodowej. Grudzień 2012 (2013), GUS, Warszawa. Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju. Rok 2012 (2013) GUS, Warszawa. Koniunktura gospodarcza świata i Polski w latach 2010-2013 (2012), Raporty, IBRKK, Warszawa. Mierzejewska G., Kolasa A. (2013), Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych w IV kwartale 2012 r., NBP, Instytut Ekonomiczny, Warszawa. Popyt na żywność. Stan i perspektywy (2013) MRiRW, ARR, IERiGŻ, Warszawa, seria: „Analizy Rynkowe”, nr 14. Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2006-2010 (2011) GUS, Warszawa, seria „Informacje i Opracowania Statystyczne”. Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2007-2011 (2012) GUS, Warszawa, seria: „Informacje i Opracowania Statystyczne”. Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto. Zasady metodologiczne (2010), GUS, Warszawa. Raport o inflacji (2013), NBP, Warszawa. Raport o stabilności systemu finansowego (2012), NBP, Warszawa. Raport o sytuacji banków w 2012 r. (2013), Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2012 (2012), GUS, Warszawa. Świetlik K. (2013), Konsumpcja żywności jako element współdecydujący o rozwoju gospodarki, „Handel Wewnętrzny”, styczeń-luty. World Economic Outlook. Update (2013), IMF, Washington. Demand for Food in Poland in the Recent Years Summary Worsening of the economic conditions, intensification of negative trends in the labour market, and continuance of the process of reducing the fiscal imbalance have recently resulted in a lower rate of population’s income growth and individual consumption in Poland. These phenomena have not been free of their impact on food consumption. An aim of the author’s deliberations is to provide a picture of the main directions of changes of the demand for food in Poland in 2009-2012 in macro- and microeconomic terms. In her work, the author used the CSO’s macroeconomic data and results of surveys of households’ budgets. A source of information was also results of the author’s own analyses of the market statistics. In the studies, there were used mainly methods of the statistical and economic analysis. The carried out research surveys showed that, in result of a substantial weakening of the economic activity, there took place in Poland breakdown of consumption, decline in real expenses on foods, reduction of retail sale, and volume of consumption of food products in households. Key words: GDP, households’ incomes, consumption, food consumption. JEL codes: D01 140 POPYT NA ŻYWNOŚĆ W POLSCE W OSTATNICH LATACH Спрос на продукты питания в Польше в последние годы Резюме Ухудшение экономической конъюнктуры, усиление отрицательных тенденций на рынке труда и продолжение процесса ограничения фискального дисбаланса привели в последние годы к снижению темпа роста доходов населения и личного потребления в Польше. Эти явления не остались без влияния на потребление продуктов питания. Цель рассуждений – представить основные направления изменений спроса на продукты питания в Польше в период 2009-2012 гг. в макро- и микровыражении. В работе использовали макроэкономические данные ЦСУ и результаты обследования бюджетов домохозяйств. Источником информации были также результаты собственных анализов рыночной статистики. В исследованиях в основном применили методы статистического и экономического анализа. Проведенные исследования показали, что в результате существенного ослабления экономической активности наступили в Польше резкий спад потребления и реальных расходов на продукты питания, снижение розничной продажи и количественного потребления продуктов питания в домохозяйствах. Ключевые слова: ВВП, доходы домохозяйств, потребление, потребление продуктов питания. Коды JEL: D01 Artykuł nadesłano do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: dr. hab. Krystyna Świetlik profesor IERiGŻ-PIB ul. Świętokrzyska 20 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 707 fax: (22) 827 19 60 e-mail: [email protected] HANDEL WEWNĘTRZNY 2013;4(345):141-154 Sylwia Żakowska-Biemans, Krystyna Gutkowska, Marta Sajdakowska SGGW w Warszawie Segmentacja konsumentów z uwzględnieniem skłonności do zaakceptowania innowacji w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego Streszczenie Mimo zmian obserwowanych w sferze produkcji i dystrybucji żywności udział produktów o atrybutach innowacyjnych jest relatywnie niski, co skłania do rozpoznania czynników popytowych determinujących skłonność do zaakceptowania innowacji. Cel: Podstawowym celem badania było rozpoznanie czynników wpływających na stosunek polskich konsumentów do zmian w ofercie rynkowej żywności i różnicujących skłonność do zaakceptowania innowacji w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego. Materiał i metody: Badanie zrealizowano metodą wywiadów bezpośrednich z wykorzystaniem kwestionariusza wywiadu z grupą 1000 konsumentów powyżej 15. roku życia w okresie od 8 do 16 czerwca 2011 roku. Wyniki: W wyniku analizy skupień wyodrębniono dwa segmenty określone jako entuzjaści (35%) i sceptycy nowości (65%). W segmencie skupiającym entuzjastów dominowały osoby młodsze z wyższym poziomem wykształcenia, dobrą sytuacją dochodową, które pozytywnie odniosły się do zmian w ofercie rynkowej żywności i produktach pochodzenia zwierzęcego polegających na zmniejszeniu zawartości cholesterolu, obniżaniu poziomu niektórych składników, np. soli czy cukru. W najmniejszym stopniu akceptowane były zmiany zmierzające do wzbogacenia mleka i jego przetworów witaminami i składnikami mineralnymi. Wśród konsumentów należących do segmentu „sceptyków nowości” zaobserwowano istotnie statystycznie niższe oceny średnie poziomu akceptacji proponowanych innowacji aniżeli wśród „entuzjastów nowości”. Konsumenci reprezentujący oba segmenty najczęściej opisywali innowatorów jako osoby „nowoczesne”, „modne” oraz „lubiące ryzyko”. Wnioski: Wyniki analizy skupień wskazują, że skłonność do zaakceptowania innowacji w wyodrębnionych segmentach determinowana jest takimi zmiennymi, jak: wiek, poziom wykształcenia oraz poziom dochodów. Konsumenci mają pozytywny stosunek do większości proponowanych innowacji, ale większe przyzwolenie zyskują zmiany zmierzające do obniżenia negatywnie konotowanych składników aniżeli wzbogacania żywności. Nie obserwuje się istotnych różnic w postrzeganiu innowatorów między konsumentami reprezentującymi segmenty o różnej skłonności do zaakceptowania nowości. Słowa kluczowe: segmentacja, konsument, innowacje, żywność. Kody JEL: D01 141 142 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Wstęp Segmentacja konsumentów jest procesem, który prowadzi do opisania, na podstawie przyjętych kryteriów, grup konsumentów o zbliżonych potrzebach i preferencjach (Wedel i Kamakura 2002). Dobór kryteriów segmentacji badanej zbiorowości zależy od celu badania i jest subiektywną decyzją badacza. Kryteria wyodrębniania grup konsumentów stanowić mogą zarówno ogólne cechy konsumentów, jak i konkretne elementy zachowań nabywczych, takie jak hierarchia potrzeb konsumpcyjnych, struktura wydatków, zachowania w procesie zakupu, formy i sposoby konsumpcji (Kieżel 2010). Analizy segmentacyjne pozwalają na uzyskanie informacji o różnicach istniejących między konsumentami w odniesieniu do motywów zakupu, które wynikają ze szczególnych cech osobowości czy też stylu życia, wyznawanych wartości, celów i aspiracji życiowych. Segmentacja konsumentów ma implikacje praktyczne, prowadzi do lepszego zrozumienia potrzeb konsumentów i ich charakterystyki oraz pozwala na skuteczne planowanie działań z zakresu komunikacji marketingowej. W literaturze przedmiotu przyjęło się również pojęcie „typologia konsumentów”, które w ujęciu teoretycznym odwołuje się do typologii jako metody poznania naukowego, pozwalającej wyodrębnić i scharakteryzować typy konsumentów (nabywców) określonej zbiorowości, wyróżnione i opisane za pomocą przyjętej metody (Kusińska 1990). Typologia bywa utożsamiana z segmentacją, ponieważ tworzy podstawy wnioskowania o segmentach rynku konkretnych produktów, marek itp. (Kieżel 2010). Badania nad typologią konsumentów, jak podkreśla Kusińska (2009), mają ważne znaczenie dla strategii działań przedsiębiorstwa, co wiąże się z szerokim, a zarazem unikatowym charakterem wynikających z nich informacji, stwarzających bardziej uogólniony obraz zachowań i postaw konsumentów. Rószkiewicz (2011) wyróżnia dwa podejścia do wyodrębniania segmentów, tj. a priori i post hoc. Jeśli źródłem kryteriów są zdefiniowane w literaturze przedmiotu typologie konsumentów, to procedura segmentacji odbywa się drogą a priori i obejmuje cztery podstawowe etapy, tj. określenie kryteriów segmentacji; określenie zmiennych profilujących (deskryptorów), czyli cech, które będą charakteryzowały wyznaczone segmenty; wyznaczenie segmentów jako grup jednostek o wysokiej jednorodności ze względu na przyjęte kryteria segmentacji; profilowanie wyznaczonych segmentów na podstawie wcześniej wybranych deskryptorów (Rószkiewicz 2011). Segmentacja post hoc jest z kolei efektem eksploracji zbioru cech charakteryzujących konsumentów. W efekcie segmenty wyodrębniane są na podstawie ujawnionego w wyniku analiz podobieństwa badanych obiektów. Proces wyboru produktów pochodzenia zwierzęcego o atrybutach innowacyjnych zależy zarówno od cech związanych bezpośrednio z konsumentem, do których zaliczyć można zmienne społeczno-ekonomiczne, nawyki i zwyczaje żywieniowe, postawy i styl życia oraz czynników związanych z produktem np. rodzaj produktu, opakowanie, informacje na opakowaniu. Skłania to do poszukiwania kryteriów segmentacyjnych umożliwiających zdiagnozowanie czynników związanych z produktem i konsumentem warunkujących zróżnicowany poziom akceptacji innowacji w odniesieniu do tej kategorii żywności. S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA 143 Cel badania Podstawowym celem badania było sporządzenie segmentacji konsumentów z uwzględnieniem ich opinii na temat zmian w ofercie żywności na rynku krajowym oraz skłonności do zaakceptowania wybranych innowacji w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego. Materiał i metody badania Badanie zostało zrealizowane z wykorzystaniem metody wywiadów bezpośrednich na reprezentatywnej 1000 osobowej próbie imienno-adresowej polskich konsumentów w wieku powyżej 15. roku życia wylosowanej z bazy danych PESEL. Wywiady przeprowadzone zostały w okresie od 8 do 16 czerwca 2011 roku w domach respondentów techniką CAPI (Computer Assisted Personal Interview), tj. wywiadów wspomaganych komputerowo. W narzędziu badawczym zawarto pytania diagnozujące poziom innowacyjności konsumentów, ich stosunek do zmian w ofercie żywności oraz skłonność do zaakceptowania wybranych rodzajów innowacji. Ponadto uwzględniono pytania klasyfikacyjne odnoszące się do charakterystyki społeczno-demograficznej i ekonomicznej respondentów. Ocenie poddano zmiany na rynku żywności konotowane pozytywnie, o charakterze prozdrowotnym, np. „zwiększenie oferty produktów o obniżonej zawartości soli”, odzwierciedlające tendencję do ekologizacji i regionalizacji w sferze konsumpcji żywności, tj. „wprowadzanie żywności charakterystycznej dla kuchni innych narodów”, „zwiększenie oferty żywności ekologicznej” oraz zmiany związane z wprowadzaniem produktów, do których konsumenci odnoszą się sceptycznie, np. „wykorzystanie w produkcji żywności zmodyfikowanej genetycznie (GMO)”. Oceniane innowacje w produktach pochodzenia zwierzęcego odnosiły się zarówno do produktów np. „wzbogacenie mleka i jego przetworów witaminami i składnikami mineralnymi”, jak również zmian na poziomie procesów produkcji, np. „odpowiedni sposób żywienia zwierząt gospodarskich w celu pozyskania mięsa o wyższej wartości odżywczej”. Ponadto, w celu określenia wizerunku konsumenta innowatora, w kwestionariuszu wywiadu umieszczono pytanie o charakterze projekcyjnym zawierające zestaw zmiennych ilustrujących cechy przypisywane innowatorom lub też składające się na brak gotowości do zaakceptowania innowacji. Zakres zmiennych zawartych w narzędziu badawczym pozwalał na wykorzystanie w analizie segmentacyjnej kryteriów odnoszących się do akceptacji innowacji w czasie i ilustrujących uwarunkowania skłonności do zaakceptowania zmian w odniesieniu do wybranych produktów pochodzenia zwierzęcego. Przyjęto założenie, że czynnikami wpływającymi na skłonność do zaakceptowania zmian mogą być także cechy osobowościowe respondentów oraz rodzaj produktu i wprowadzanych w nim zmian. W wyniku analiz statystycznych przeprowadzonych z wykorzystaniem oprogramowania SPSS, tj. analizy czynnikowej metodą głównych składowych (Principial Component 144 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Analysis) z rotacją Varimax uzyskano 13 czynników, które wyjaśniły łącznie 60,2% wariancji 37 analizowanych zmiennych, co w rezultacie po przeprowadzeniu analizy skupień (cluster analysis) za pomocą metody hierarchicznej Warda pozwoliło na wyodrębnienie dwóch segmentów, tj.: -- entuzjaści nowości – lubią nowości i pozytywnie oceniają zmiany na rynku produktów spożywczych (35%) -- sceptycy nowości – podchodzą ostrożnie do nowości i bez entuzjazmu akceptują zmiany na rynku (65%). W celu określenia istotności różnic statystycznych pomiędzy średnimi ocenami w wyodrębnionych segmentach zastosowano jednoczynnikową analizę ANOVA. Wyniki badania Segment określany jako „entuzjaści nowości” wyróżniał się wysokim udziałem respondentów od 25. do 39. roku życia, z wyższym poziomem wykształcenia, bez dzieci oraz z dość wysokim deklarowanym poziomem dochodów. W grupie tej większy był również udział mieszkańców miast, w tym szczególnie dużych aglomeracji. Z kolei wśród konsumentów podchodzących sceptycznie do nowości na rynku żywności dominowały osoby starsze, w tym emeryci, z niższym poziomem wykształcenia i dochodów. Jak wynika z literatury przedmiotu, ważnymi cechami różnicującymi skłonność do zaakceptowania innowacji są wiek i wykształcenie, a wartości tych parametrów układają się w swoiste continuum od „innowatorów”, którzy są relatywnie młodsi i bardziej wykształceni do „konserwatywnych maruderów”, opisywanych jako konsumenci starsi i o niższym poziomie wykształcenia (Kowalczuk 2011; Gutkowska i wsp. 2012). Stosunek konsumentów do innowacji rynkowych, a więc również ich gotowość do zakupu nowych produktów jest konsekwencją specyficznej cechy ich osobowości, którą można nazwać innowacyjnością. Konsumencka innowacyjność może być interpretowana jako funkcja czasu przyswojenia innowacji, co powoduje, że osoby w pierwszej kolejności i jednocześnie pozytywnie reagujące na nowości, charakteryzują się wysokim poziomem innowacyjności, a jednostki negatywnie reagujące na nowości i późno nań reagujące reprezentują niski poziom innowacyjności (Rogers 2003). Konsumenci skupieni w segmencie „entuzjaści nowości” przejawiali bardziej pozytywny stosunek do zmian w ofercie produktów żywnościowych, a przede wszystkim postrzegali jako korzystne zmiany odnoszące się do poszerzenia oferty żywności o produkty ekologiczne (4,33), produkty o mniejszej zawartości substancji dodatkowych (4,28) oraz alergenności (4,25) (por. tabela 1). Polscy konsumenci bardzo pozytywnie odnoszą się do żywności ekologicznej, którą najczęściej opisują jako „dobrą dla zdrowia” i „bezpieczną” (Żakowska-Biemans 2011) i stąd też jako pozytywne oceniają poszerzenie asortymentu o tę kategorię żywności. Jednocześnie wyniki porównawczych badań ogólnoeuropejskich dotyczących postrzega- 145 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA nia ryzyka związanego z żywnością wskazują, że w porównaniu z konsumentami z innych krajów Unii Europejskiej, polscy konsumenci zdradzają większe obawy wobec stosowania w żywności i napojach substancji dodatkowych oraz w większym stopniu obawiają się pozostałości hormonów i antybiotyków w mięsie (Special Eurobarometer... 2010). Tym samym większą akceptację zyskują wśród polskich konsumentów zmiany w ofercie żywności prowadzące do minimalizacji lub też wykluczenia substancji dodatkowych w żywności. Tabela 1 Akceptacja zmian w ofercie produktów żywnościowych przez konsumentów z wyodrębnionych segmentów* Postawa w stosunku do zmian oraz nowości w produktach żywnościowych Obserwowane zmiany na rynku żywności lubi nowości i pozytywnie podchodzi ostrożnie do ocenia zmiany na rynku nowości i bez entuzjazmu produktów spożywczych akceptuje zmiany na rynku Średnia Wprowadzanie opakowań sprzyjających wydłużaniu czasu przydatności produktu do spożycia Zmniejszanie działania uczulającego produktów Zmniejszanie zawartości tłuszczu Zmniejszanie zawartości sztucznych składników i konserwantów Zwiększanie zawartości witamin i składników mineralnych w produktach Wykorzystanie w produkcji żywności zmodyfikowanej genetycznie (GMO) Zwiększenie oferty produktów o obniżonej zawartości soli Wprowadzanie żywności o nowych smakach Wprowadzanie żywności charakterystycznej dla kuchni innych narodów Wprowadzanie dań gotowych, żywności wysoko przetworzonej, łatwej w przygotowaniu do spożycia Zwiększenie oferty żywności ekologicznej Zwiększanie oferty żywności tradycyjnej N Średnia N 3,63 327 3,59 586 4,25a 4,24a 312 330 3,85b 3,85b 552 592 4,28a 334 3,96b 585 4,18a 322 3,83b 585 2,49 292 2,48 521 4,16a 4,09a 317 335 3,87b 3,68b 567 602 3,90a 320 3,51b 567 3,24 4,33a 332 331 3,26 3,91b 587 590 4,23a 320 3,86b 582 * Dane zawarte w tabeli odnoszą się do średniej ze skali 5 stopniowej, gdzie 1= zdecydowanie jest to zmiana na gorsze, a 5 = zdecydowanie jest to zmiana na lepsze. Indeksy a i b oznaczają różnice istotne statystycznie na poziomie 0,05. Źródło: opracowanie własne. 146 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Pozytywnie postrzegane są również zmiany zmierzające do ograniczenia zawartości tłuszczu (4,24) i soli (4,16), co ma szczególne znaczenie w kontekście produktów pochodzenia zwierzęcego, a przede wszystkim mięsa i przetworów mięsnych. Należy jednak podkreślić, że produkty o obniżonej zawartości niektórych składników, w tym między innymi tłuszczu bywają odrzucane ze względu na walory smakowe (Tuorila i wsp. 2004). Wprowadzanie produktów o nowych smakach (4,09) oraz pochodzących z kuchni innych narodów (3,90) również zyskało wysoki poziom akceptacji wśród konsumentów zainteresowanych nowościami, co odzwierciedla tendencję do poszukiwania nowych doznań smakowych i zainteresowania produktami z różnych tradycji kulinarnych w tym żywnością tradycyjną. Konsumenci reprezentujący segment nastawiony sceptycznie do zmian w ofercie żywności, istotnie statystycznie niżej ocenili większość obserwowanych zmiany na rynku żywności. Natomiast w odniesieniu do oceny wykorzystania żywności genetycznie zmodyfikowanej oraz wygodnej nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic między wyodrębnionymi segmentami. Zarówno „entuzjaści”, jak i konsumenci odnoszący się z większą rezerwą do ocenianych zmian w ofercie produktów żywnościowych, określili jako „zmianę na gorsze” wykorzystanie w produkcji żywności modyfikacji genetycznych. Związane jest to ze sceptycznym nastawieniem Polaków do produktów genetycznie modyfikowanych lub zawierających organizmy modyfikowane, co ma wpływ na ich decyzje nabywcze dotyczące żywności. Zdecydowana większość respondentów (72%) badanych w 2013 roku, mając możliwość wyboru skłania się do zakupu produktu niemodyfikowanego genetycznie i niezawierającego GMO, nawet gdyby był on znacznie droższy od produktu zawierającego GMO (Polacy o żywności… 2013). Nieomal połowa respondentów (49%) nie ma w tej kwestii żadnych wątpliwości i preferuje produkty wolne od modyfikacji genetycznych. W przypadku zmian związanych z poprawą wygody użytkowania, tj. wprowadzaniem do oferty żywności dań gotowych oraz żywności przetworzonej, średnie oceny w skali 5-stopniowej wynosiły od 3,24 do 3,26, co może świadczyć o tym, że konsumenci nie potrafią jednoznacznie ocenić tej kategorii produktów. Zbliżone były opinie konsumentów na temat wprowadzania opakowań, które mogłyby sprzyjać wydłużaniu czasu przydatności do spożycia. Tym samym można zauważyć, że mimo wysokiego poziomu akceptacji proponowanych zmian w odniesieniu do żywności, innowacje służące poprawie atrybutów związanych z szeroko rozumianą wygodą użytkowania nie są oceniane jednoznacznie pozytywnie (por. tabela 1). Poziom akceptacji tego rodzaju żywności zależy, jak wskazują badania Jeżewskiej-Zychowicz i wsp. (2009), od wieku konsumentów, ale również rodzaju produktu. I tak z badań Kabacińskiej i Nazarewicz (2005) wynika, że do najczęściej kupowanych produktów z kategorii żywności wygodnej należą dania gotowe skomponowane z warzyw, a najrzadziej polscy konsumenci sięgają po dania gotowe z mięsa, co może mieć implikacje dla rozwoju tego rodzaju produktów. Konsumenci reprezentujący segment entuzjastów wyróżniali się pozytywnym stosunkiem zarówno do poszerzania oferty produktów żywnościowych, jak i nowości w ofercie rynkowej żywności (por. tabela 2). W największym stopniu konsumenci z segmentu „entuzjastów” zgodzili się ze stwierdzeniem, że „nowe produkty spożywcze wzbudzają moją ciekawość” (4,09). Nieco niżej oceniono gotowość do próbowania (3,99) i kupowania no- 147 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA wych produktów żywnościowych (3,90). Można więc sądzić, że entuzjaści nowości posiadają gotowość do eksperymentowania i sięgania po produkty nowe o różnorakich atrybutach. Należy jednak podkreślić, że skłonność do próbowania i sięgania po nowe i nieznane produkty jest mniejsza w przypadku produktów pochodzenia zwierzęcego aniżeli owoców i warzyw (Pliner i Pelchat 1991).Warto zaznaczyć, że gotowość do zaakceptowania zmian nie wiąże się z poszukiwaniem informacji na temat nowych produktów. Konsumenci zgrupowani w segmencie „entuzjastów nowości” nisko ocenili stwierdzenia wskazujące na poszukiwanie informacji na temat nowych produktów żywnościowych (2,70) oraz przyznali, że nie należą do osób, które wiedzą więcej na temat nowych produktów żywnościowych aniżeli inni (2,65). Ponadto „entuzjaści nowości” nie postrzegają siebie w kategoriach innowatorów, którzy jako pierwsi i wcześniej aniżeli inni próbują i kupują nowe produkty spożywcze. Jednym z czynników ograniczających skłonność do zaakceptowania innowacji jest brak informacji na temat atrybutów nowych produktów i brak możliwości oceny potencjalnych korzyści wynikających z ich zakupu i spożywania. Konsumenci ostrożnie podchodzący do nowości oceniają istotnie statystycznie niżej stwierdzenia, które wskazują na gotowość do zaakceptowania zmian oraz w mniejszym stopniu postrzegają się jako osoby pierwsze sięgające po nowe produkty żywnościowe (2,85). Tabela 2 Opinie konsumentów z wyodrębnionych segmentów na temat stwierdzeń odnoszących się do akceptacji nowości* Stosunek do zmian oraz nowości w produktach żywnościowych Stwierdzenia lubi nowości i pozytywnie podchodzi ostrożnie do ocenia zmiany na rynku nowości i bez entuzjazmu produktów spożywczych akceptuje zmiany na rynku Średnia Lubię kupować nowe produkty spożywcze Nowe produkty spożywcze wzbudzają moją ciekawość Wśród znajomych jestem zazwyczaj pierwszą osobą, która próbuje nowe produkty spożywcze Zazwyczaj wiem więcej o najnowszych produktach spożywczych niż inni Poszukuję informacji o tym, jaka nowa żywność pojawia się na rynku Lubię jako pierwszy(a) sięgać po nowy produkt spożywczy N Średnia N 3,90a 346 2,85b 639 4,09a 347 3,00b 637 2,75a 344 2,40b 643 2,65a 345 2,48b 639 2,70a 345 2,46b 632 3,25a 348 2,53b 636 * Dane zawarte w tabeli odnoszą się do średniej ze skali 5 stopniowej, gdzie 1= w ogóle się nie zgadzam, a 5 = zdecydowanie się zgadzam. Indeksy a i b oznaczają różnice istotne statystycznie na poziomie 0,05. Źródło: jak w tabeli 1. 148 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Tabela 3 Opinie konsumentów z wyodrębnionych segmentów na temat wybranych rodzajów innowacji w produktach żywnościowych pochodzenia zwierzęcego* Stosunek do zmian oraz nowości w produktach żywnościowych Proponowane innowacje Zmniejszenie zawartości cholesterolu w produktach pochodzenia zwierzęcego Wzbogacenie mleka i jego przetworów witaminami i składnikami mineralnymi Dodawanie kultur bakterii do jogurtów Podwyższanie zawartości niektórych składników odżywczych (witamin i składników mineralnych) w celu zapobiegania niedoborom (np. do mięsa, mleka i jego przetworów) Dodawanie kwasów typu omega3 do jogurtów, majonezów Usunięcie składników wywołujących alergie, uczulenia, np. z mleka i przetworów mlecznych Obniżanie poziomu niektórych składników, np. soli czy cukru, w celu zapobiegania różnym chorobom np. otyłości, nadciśnieniu, cukrzycy Odpowiedni sposób żywienia zwierząt gospodarskich w celu pozyskania mięsa o wyższej wartości odżywczej Lubi nowości i pozytywnie ocenia zmiany na rynku produktów spożywczych Podchodzi ostrożnie do nowości i bez entuzjazmu akceptuje zmiany na rynku Mean N= Mean N= 4,92a 320 4,42b 580 4,37a 322 4,01b 575 4,67a 323 4,14b 554 4,48a 317 4,13b 575 4,60a 297 4,10b 535 4,78a 319 4,46b 556 4,88a 329 4,47b 594 4,80a 315 4,35b 562 * Dane zawarte w tabeli odnoszą się do średniej ze skali 5 stopniowej, gdzie 1= w ogóle nie akceptuję takiej zmiany, a 5 = akceptuję taką zmianę w dużym stopniu. Indeksy a i b oznaczają różnice istotne statystycznie na poziomie 0,05. Źródło: jak w tabeli 1. Badani konsumenci różnili się istotnie pod względem oceny proponowanych zmian w produktach pochodzenia zwierzęcego. Wszystkie z proponowanych innowacji zostały ocenione powyżej 4 punktów w skali 5-stopniowej przez konsumentów zgrupowanych w segmencie „entuzjastów nowości”, co wskazuje na wysoki poziom ich akceptacji. Konsumenci z segmentu „entuzjastów nowości” najbardziej pozytywnie odnieśli się do zmniejszenia zawartości cholesterolu w produktach pochodzenia zwierzęcego (4,92) oraz obniżania poziomu niektórych składników, np. soli czy cukru (4,88), w celu zapobiegania 149 S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA różnym chorobom np. otyłości, nadciśnieniu, cukrzycy. Z badań Jeżewskiej-Zychowicz i Babicz-Zielińskiej (2011) wynika, że prawie 2/3 konsumentów badanych w 2008 roku znało margaryny lub napoje obniżające poziom cholesterolu (66,8%). Wysoki był również udział respondentów deklarujących, że dokonują zakupu tego rodzaju produktów mniej więcej 1 raz w tygodniu (11,5%) oraz kilka razy w miesiącu (7,9%). Ponadto osoby reprezentujące innowatorów i wczesnych naśladowców stanowiły największy udział wśród spożywających margaryny i napoje obniżające poziom cholesterolu, a najmniejszy wśród osób deklarujących niechętne kupowanie nowych produktów (Jeżewska-Zychowicz i Babicz-Zielińska 2011). Potwierdza to związek między pozytywnym nastawieniem do nowości a znajomością produktów sprzyjających obniżeniu poziomu cholesterolu i zainteresowaniem ich zakupem. Tabela 4 Opinie konsumentów z wyodrębnionych segmentów na temat cech wyróżniających innowatorów* Stosunek do zmian oraz nowości w produktach żywnościowych: Cechy innowatorów lubi nowości i pozytywnie podchodzi ostrożnie do ocenia zmiany na rynku nowości i bez entuzjazmu produktów spożywczych akceptuje zmiany na rynku Mean N= Mean N= Optymista 3,95a 329 3,70b 594 Nowoczesny 4,13a 339 3,86b 611 Oszczędny 2,71 332 2,84 605 Energiczny 3,97a 331 3,76b 595 2,70 321 2,84 585 Skromny 3,96a 333 3,80b 605 Wygodny 3,59 325 3,67 600 Twórczy 3,73a 325 3,50b 581 3,11 331 3,22 581 Modny Zgadzający się z opinią większości Krytyczny 2,94 323 2,99 584 Indywidualista 3,80a 331 3,61b 585 Spontaniczny 4,00a 335 3,71b 585 Wesoły 3,86a 322 3,61b 586 Lubiący ryzyko 3,96a 339 3,80b 606 * Dane zawarte w tabeli odnoszą się do średniej ze skali 5 stopniowej, gdzie 1= w ogóle się nie zgadzam, a 5 = zdecydowanie się zgadzam. Indeksy a i b oznaczają różnice istotne statystycznie na poziomie 0,05. Źródło: jak w tabeli 1. 150 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Grunert i Wills (2007) stwierdzili, że zawartość tłuszczy, cukru kaloryczność oraz budzą największe zainteresowanie wśród konsumentów. W badaniach porównawczych znaczenia przypisywanego przez konsumentów składnikom zawartym w żywności, klasyfikowanym jako pożądane (błonnik, witaminy i składniki mineralne) i niepożądane (tłuszcz, nasycone kwasy tłuszczowe, cukier, sól oraz kaloryczność), wykazano, że Polscy konsumenci w większym stopniu aniżeli konsumenci z innych krajów Europy zwracali uwagę na zawartość cukru i soli w żywności (Hoefkens i wsp. 2011). Obniżanie zawartości tych składników może być interpretowane przez konsumentów jako korzystne dla zdrowia, co z kolei sprzyja akceptacji produktów o takich atrybutach. W najmniejszym stopniu akceptowane były zmiany zmierzające do wzbogacenia mleka i jego przetworów witaminami i składnikami mineralnymi (4,37). Wśród konsumentów należących do segmentu sceptyków nowości obserwuje się istotnie statystycznie niższe oceny średnie poziomu akceptacji proponowanych innowacji aniżeli wśród „entuzjastów nowości”. Nie oznacza to jednak, że konsumenci ostrożnie podchodzący do nowości odrzucają proponowane innowacje. Najwyższą średnią ocenę (4,46) odnotowano dla zmiany polegającej na usunięciu składników wywołujących alergie, uczulenia, np. z mleka i przetworów mlecznych oraz obniżania poziomu niektórych składników, np. soli czy cukru (4,47). Analogicznie jak wśród konsumentów z segmentu „entuzjastów nowości”, w najmniejszym stopniu akceptowane były zmiany związane ze wzbogacaniem mleka i jego przetworów składnikami mineralnymi oraz witaminami. Interesujących spostrzeżeń dostarcza analiza odpowiedzi na pytanie dotyczące sposobu postrzegania konsumentów innowatorów zarówno przez „entuzjastów”, jak i konsumentów odnoszących się sceptycznie do nowości (por. tabela 4). Konsumenci skupieni w obu segmentach najczęściej opisywali innowatorów jako osoby „nowoczesne”, „energiczne”, „modne” i „lubiące ryzyko”. Najniższe oceny uzyskały takie stwierdzenia, jak „oszczędny”, „skromny” oraz „krytyczny”. Tym samym innowacyjność opisywana jest w kategoriach nie tylko „otwartości na nowości”, podążania za modą, ale również gotowości do podejmowania ryzyka. Kwestie te należy uwzględnić w strategiach komunikowania marketingowego innowacyjnych produktów żywnościowych. Podsumowanie Przeprowadzona analiza segmentacyjna pozwoliła na wstępne rozpoznanie czynników różnicujących postrzeganie innowacji w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego oraz sprzyjających zaakceptowaniu zmian w ofercie żywności z uwzględnieniem aspektów odnoszących się do poprawy walorów zdrowotnych i użytkowych wybranych kategorii produktów. Skłonność do zaakceptowania innowacji w wyodrębnionych segmentach determinowana jest takimi zmiennymi społeczno-demograficznymi, jak wiek, poziom wykształcenia oraz poziom dochodów. W segmencie skupiającym „entuzjastów nowości” dominowały osoby młodsze z wyższym poziomem wykształcenia, dobrą sytuacją materialną, które pozytywnie odniosły się do zmian w ofercie rynkowej żywności i innowacji w produktach S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA 151 pochodzenia zwierzęcego polegających na zmniejszeniu zawartości cholesterolu, obniżaniu poziomu niektórych składników, np. soli czy cukru. W najmniejszym stopniu wśród przedstawicieli obu segmentów akceptowane były zmiany zmierzające do wzbogacenia mleka i jego przetworów witaminami i składnikami mineralnymi. Można więc stwierdzić, że większe przyzwolenie zyskują zmiany zmierzające do obniżenia negatywnie konotowanych składników aniżeli wzbogacania żywności. Wzbogacanie może być interpretowane jako naruszenie „naturalności” produktu żywnościowego, która, jak podkreślają Rozin i wsp. (2004), jest preferowanym przez konsumentów atrybutem żywności. Tym samym dodawanie składników do żywności może być postrzegane przez konsumentów jako proces wpływający negatywnie na „naturalność” żywności i w rezultacie zmiany takie, mimo że prowadzą do poprawy walorów odżywczych, nie zyskują akceptacji konsumentów (Lähteenmäki i wsp. 2010). Kwestie te należy uwzględnić w różnicowaniu oferty produktów żywnościowych pochodzenia zwierzęcego o atrybutach innowacyjnych. Badania zrealizowano w ramach projektu „BIOŻYWNOŚĆ – innowacyjne, funkcjonalne produkty pochodzenia zwierzęcego” nr POIG.01.01.02-014-090/09 współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Bibliografia Grunert K. G., Wills J. M. (2007), A review of European research on consumer response to nutrition information on food labels, “Journal of Public Health”, No. 25. Gutkowska K., Sajdakowska M., Żakowska-Biemans S., Kowalczuk I., Kozłowska I., OlewnikMikołajewska A. (2012), Poziom akceptacji zmian na rynku żywności pochodzenia zwierzęcego w opinii konsumentów, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość”, nr 5 (84). Hoefkens Ch., Verbeke W., Van Camp J. (2011), European consumers’ perceived importance of qualifying and disqualifying nutrients in food choices, “Food Quality and Preference”, No. 22. Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E., Laskowski W. (2009), Konsument na rynku nowej żywności, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Jeżewska-Zychowicz M., Babicz-Zielińska E. (2011), Wybrane uwarunkowania spożycia żywności obniżającej poziom cholesterolu, „Bromat. Chem. Toksykol.” XLIV, nr 3. Kabacińska A., Nazarewicz R. (2005), Czynniki wyboru i częstotliwość spożycia żywności wygodnej, „Roczniki Naukowe SERiA”, VII, nr 8. Kieżel E. (2010), Typologia konsumentów – jej znaczenie poznawcze i praktyczne, (w:) Kieżel E. (red.), Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, PWE, Warszawa. Kusińska A. (1990), Typologia konsumentów według zachowań na rynku jako przesłanka decyzji gospodarczych. IBRKK, Warszawa. Kusińska A. (2009), Segmentacja rynku i typologia konsumentów, IBRKK, Warszawa. Kowalczuk I. (2011). Innowacyjna żywność w opinii konsumentów i producentów, Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Lähteenmäki, L., Lampila, P., Grunert, K., Boztug, Y., Ueland, Ř.,Aström, A. (2010), Impact of health-related claims on the perception of other product attributes. “Food Policy”, No. 35(3). 152 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... Pliner P., Pelchat M.L. (1991), Neophobia in humans and the special status of foods of animal origin, “Appetite”, No. 16. Polacy o bezpieczeństwie żywności i GMO, Komunikat CBOS BS/2/2013, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_002_13.PDF [dostęp: czerwiec 2013]. Rogers E.M. (2003), Diffusion of innovation. Fifth edition, The Free Press, New York. Rozin, P., Spranca, M., Krieger, Z., Neuhaus, R., Surillo, D., Swerdlin, A., et al. (2004), Preference for natural: instrumental and ideational/moral motivations, and the contrast between foods and medicines. “Appetite”, No. 43(2). Rószkiewicz M. (2011), Analiza klienta, Wydawnictwo SPSS Polska, Kraków. SPECIAL EUROBAROMETER 354. Food-related risks, 2010. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_354_en.pdf [dostęp: czerwiec 2013]. Tuorila H., Meiselman H.L., Bell A.V., Cardello A.V., Johnson W. (1994), Role of sensory and cognitive information in the enhancement of certainty and liking for novel and familiar foods, “Appetite”, No. 23. Wedel, M., Kamakura, W.A. (2002), Introduction to the special issue on market segmentation, “International Journal of Research in Marketing”, No. 19. Żakowska-Biemans S. (2011). Polish consumer food choices and beliefs about organic food, “British Food Journal”, Vol. 113, No. 1. Segmentation of Consumers Taking into Account the Willingness to Accept Innovation in Food Products of Animal Origin Summary Introduction: Despite the observed changes in the production and distribution of food, the share of products with innovative attributes is relatively low, which requires identification of the demand-related factors that determine the willingness to accept innovation. Objective: The main objective of the study was to identify factors that influence Polish consumers’ attitude towards changes in the food market and factors differentiating their willingness to accept innovation in food products of animal origin. Material and methods: The study was conducted using direct interviews with a group of 1,000 consumers aged over 15 years in the period from 8 to 16 June 2011. Results: As a result of the cluster analysis two segments of consumers were identified: enthusiasts (35%) and sceptics of new food products (65%). The segment of enthusiasts was dominated by younger consumers with higher level of education, good income situation. They welcomed the changes in the food market and accepted innovation in animal food products leading to reduction of cholesterol and lowering levels of certain ingredients such as salt or sugar. Enrichment of milk and milk products with vitamins and minerals was least accepted. Among the consumers belonging to the segment of ”sceptics”, statistically significantly lower mean scores of the level of acceptance of the proposed innovation were observed than in the segment of “enthusiasts”. Consumers representing the two segments usually describe innovators as being “modern”, “fashionable” and “liking risk”. S. ŻAKOWSKA-BIEMANS, K. GUTKOWSKA, M. SAJDAKOWSKA 153 Conclusions: The tendency to accept innovation in the identified segments is determined by variables such as age, education and income levels. Consumers have a positive attitude to most of the proposed innovations but greater acceptance are gaining changes aimed at reducing negatively connoted ingredients rather than food fortification. No significant differences in perception of innovators are observed between consumers representing segments with different willingness to accept new products. Key words: segmentation, consumer, innovation, food. JEL codes: D01 Сегментация потребителей с учетом их склонности к одобрению новинок в продуктах питания животного происхождения Резюме Несмотря на изменения, наблюдаемые в сфере производства и распределения продуктов питания, доля продуктов с инновационными атрибутами относительно низка, что заставляет изучать факторы на стороне спроса, предопределяющие склонность к одобрению новинок. Цель: Основной целью исследования было изучение факторов, влияющих на отношение польских потребителей к изменениям в рыночном предложении продуктов питания и дифференцирующих склонность к одобрению инноваций в продуктах питания животного происхождения. Материалы и методы: Исследование провели по методу непосредственных интервью с использованием вопросника интервью с группой 1000 потребителей в возрасте свыше 15 лет в период с 8 по 16 июня 2011 года. Результаты: В результате кластерного анализа выделили два сегмента, определенных как «энтузиасты» (35%) и «скептики» новинок (65%). В сегменте, группирующем энтузиастов, преобладали более молодые лица с более высоким уровнем образования, с хорошим положением в области доходов, которые положительно отнеслись к изменениям в рыночном предложении продуктов питания и в продуктах животного происхождения, которые заключались в снижении содержания холестерола, снижении уровня некоторых компонентов, напр. соли или сахара. В самой меньшей степени одобрялись изменения, направленные на обогащение молока и молочных продуктов витаминами и минеральными компонентами. Среди потребителей, принадлежащих к сегменту «скептиков новинок», наблюдались статистически существенно более низкие средние оценки уровня одобрения предлагаемых новинок, нежели среди «энтузиастов новинок». Потребители, представляющие оба сегмента, чаще всего описывали инноваторов как «современных», «модных» и «любящих риск» лиц. Выводы: Результаты кластерного анализа показывают, что склонность к одобрению инноваций в выделенных сегментах определяется такими переменными, как возраст, уровень образования и уровень доходов. Потребители демонстрируют положительное отношение к большинству предлагаемых но- 154 SEGMENTACJA KONSUMENTÓW Z UWZGLĘDNIENIEM SKŁONNOŚCI... винок, но большее разрешение получают изменения, направленные на снижение содержания компонентов с отрицательной коннотацией, чем обогащения пищи. Не наблюдаются существенные различия в восприятии инноваторов между потребителями, представляющими сегменты с разной склонностью к одобрению новинок. Ключевые слова: сегментация, потребитель, инновации, продукты питания. Коды JEL: D01 Artykuł nadesłany do redakcji w lipcu 2013 r. © All rights reserved Afiliacja: dr inż. Sylwia Żakowska-Biemans, prof. dr hab. Krystyna Gutkowska, dr inż. Marta Sajdakowska Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa CONTENTS/СОДЕРЖАНИЕ 155 Contents Building Market Position and Achieving Competitive Advantage – Based on Danone Ltd. Experience – Magdalena Cieślińska, Barbara Kowrygo........................3 Food Waste as a Social Problem – Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło..................14 Assessment of Food Safety by Lithuanian Consumers – Honorata Danilcenko, Elvyra Jarienė, Jurgita Kulaitiene, Maria Jeznach........................................................27 Comparison of Two Indices of the Socioeconomic Status and Their Applications in the Dietary Assessment of Adolescents – Anna Długosz, Lidia Wądołowska, Ewa Niedźwiedzka, Tomasz Długosz...............................................................................37 The Standard of Living of the Population and the Volume and Pattern of Food Consumption in Regional Terms – Krystyna Gutkowska, Anna Murawska....................47 Determinants of Consumers’ Acceptance of White Bread Enriched with Dietary Fibre – Marzena Jeżewska-Zychowicz.......................................................61 Factors Influencing the Selection of Salty Snacks by Young Consumers – Małgorzata Kosicka-Gębska, Jerzy Gębski..................................................................71 Gluten-Free Products in the Polish Market – Ewa Lange.....................................................83 Consumer Protection in the Food Market in the Light of Changing Regulations – Irena Ozimek............................................................................................96 Analysis of the Polish Market for Dietary Supplements with Astaxanthin – Ewelina Pogorzelska, Jadwiga Hamułka...................................................................107 Food Quality and Direction of Its Increasing on the Example of Yoghurt from Consumers’ Point of View – Marta Sajdakowska, Marta Szymborska................116 Demand for Food in Poland in the Recent Years – Krystyna Świetlik................................129 Segmentation of Consumers Taking into Account the Willingness to Accept Innovation in Food Products of Animal Origin – Sylwia Żakowska-Biemans, Krystyna Gutkowska, Marta Sajdakowska....................................................................141 Содержание Формирование рыночной позиции и завоевание конкурентного преимущества на примере Данона, ООО – Magdalena Cieślińska, Barbara Kowrygo........................3 156 CONTENTS/СОДЕРЖАНИЕ Пищевые отходы как социальная проблема – Anna Dąbrowska, Mirosława Janoś-Kresło..................................................................................................14 Оценка безопасности продуктов питания Литовскими потребителями – Honorata Danilcenko, Elvyra Jarienė, Jurgita Kulaitiene, Maria Jeznach................27 Сопоставление двух показателей социально-экономического положения и их применения в оценке питания молодежи – Anna Długosz, Lidia Wądołowska, Ewa Niedźwiedzka, Tomasz Długosz...............................................37 Уровень жизни населения и объем и структура потребления продуктов питания в региональном аспекте – Krystyna Gutkowska, Anna Murawska................47 Обусловленности одобрения потребителями белого хлеба, обогащенного пищевыми волокнами – Marzena Jeżewska-Zychowicz...............................................61 Факторы, обусловливающие выбор соленых закусок молодыми потребителями – Małgorzata Kosicka-Gębska, Jerzy Gębski.......................................71 Продукты без глютена на польском рынке – Ewa Lange.................................................83 Защита потребителей на рынке продуктов питания в свете изменяющихся правовых положений – Irena Ozimek...........................................................................96 Анализ рынка диетических добавок с астаксантином в Польше – Ewelina Pogorzelska, Jadwiga Hamułka...................................................................107 Качество продуктов питания и направления его повышения по мнению потребителей на примере йогуртов – Marta Sajdakowska, Marta Szymborska.......116 Спрос на продукты питания в Польше в последние годы – Krystyna Świetlik............129 Сегментация потребителей с учетом их склонности к одобрению новинок в продуктах питания животного происхождения – Sylwia Żakowska-Biemans, Krystyna Gutkowska, Marta Sajdakowska....................................................................141
