1 Finansowanie działalności przedsiębiorstwa – pojęcia
advertisement
Recenzent Prof. nadzw. dr hab. Gabriela Idzikowska Recenzent Wydawca Prof. zw. dr hab. Leokadia Oręziak Grzegorz Jarecki Wydawca prowadzący Redaktor KamilaBurek Dołęgowska-Narloch Janina Redaktor prowadzący Opracowanie Janina Burek redakcyjne Renata Włodek Opracowanie redakcyjne i korekta Korekta, skład i łamanie Iwona Pisiewicz Skład i łamanie Wojciech Prażuch www.wydawnictwojak.pl Projekt graficzny okładki Projekt graficzny Barbara Widłak okładki Barbara Widłak Zdjęcie wykorzystane na okładce Zdjęcie wykorzystane na okładce © nikkytok – Fotolia.com © dell – Fotolia.com Ta książka książka jest jest wspólnym wspólnym dziełem dziełem twórcy twórcy ii wydawcy. wydawcy. Prosimy, Prosimy, byś byś przestrzegał przestrzegał przysługujących przysługujących Ta im praw. praw. Książkę Książkę możesz możesz udostępnić udostępnić osobom osobom bliskim bliskim lub lub osobiście osobiście znanym, znanym, ale ale nie nie publikuj publikuj jej jej im w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli jeśli musisz musisz skopiować skopiować część, część, rób rób to A to jedynie jedynie na na użytek użytek osobisty. osobisty. Szanujmy Szanujmy prawo prawo ii własność. własność. Więcej Więcej na na www.legalnakultura.pl www.legalnakultura.pl Polska Polska Izba Izba Książki Książki © Copyright by Wolters Kluwer Polska SA 2013 All rights reserved. © Copyright by Wolters Kluwer SA, 2014 ISBN 978-83-264-4336-7 ISBN 978-83-264-3234-7 Wydane przez: ISBN PDF-a: 978-83-264-7031-8 Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Wydane przez: 01-231 WoltersWarszawa, Kluwer SAul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected] Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 www.wolterskluwer.pl tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 Księgarnia internetowa: www.profinfo.pl e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl Spis treści O autorze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1. Finansowanie działalności przedsiębiorstwa – pojęcia i definicje . . . . . . 13 1.1. Zależność procesu gospodarczego od procesu finansowego . . . . . . . . 1.2. Pojęcie finansowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Rodzaje finansowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Podstawowe kategorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 14 17 18 22 2. Podstawy planowania finansowego w przedsiębiorstwie. . . . . . . . . . . . 24 2.1. Miejsce działu finansowego w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Podstawowe cele zarządzania finansami przedsiębiorstwa . . . . . . . . . 2.3. Planowanie finansowe i controlling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Planowanie strategiczne i operacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Cel planowania finansowego i kwestia utrzymania płynności . . . . . . . . 2.6. Warunki prawidłowego finansowania działalności przedsiębiorstwa . . . . 2.7. Środki finansowe pozyskiwane z zewnętrznych źródeł . . . . . . . . . . . 2.8. Kredyt jako źródło finansowania zewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . 2.9. Obliczenia związane z kredytem – w celu utrzymania płynności . . . . . . 2.10. Pozabankowe źródła zabezpieczenia i utrzymania płynności . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 25 25 29 31 31 32 34 38 42 43 3. Metody badania i oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa – zarządzanie ryzykiem finansowym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 3.1. Metody pomiaru i oceny ryzyka finansowego w przedsiębiorstwie . . . . . 3.2. Zagadnienie pomiaru ryzyka i strat w przedsiębiorstwie . . . . . . . . . . 3.3. Badanie sytuacji finansowej przedsiębiorstwa z zastosowaniem analizy wskaźnikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 48 52 6 Spis treści 3.4. Modelowanie finansowe i zestawy wskaźników finansowych. . . . . . . . 3.5. Zasady posługiwania się wskaźnikami w analizie finansowej . . . . . . . . 3.6. Wybrane modele oceny kondycji finansowej spółek. . . . . . . . . . . . . 3.7. Zastosowanie metody oceny wielowskaźnikowej w Polsce . . . . . . . . . Pytania kontrolne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Faktoring, forfaiting, leasing i nowe instrumenty finansowe jako alternatywne źródła finansowania przedsiębiorstwa. . . . . . . . . . . 64 68 70 76 77 79 4.1. Faktoring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Forfaiting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Leasing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Innowacyjne instrumenty finansowania jako alternatywa wobec kredytu . 4.5. Asset Backed Securities (ABS). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 85 87 89 97 98 5. Amortyzacja jako źródło finansowania działalności przedsiębiorstwa. . . . 99 5.1. Kryteria podziału kapitału w bilansie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 5.2. Finansowanie wewnętrzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Pytania kontrolne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 6. Badanie wiarygodności i zdolności kredytowej przedsiębiorcy . . . . . . . . 109 6.1. Pojęcie wiarygodności kredytowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Ocena zdolności kredytowej przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Analiza wiarygodności kredytowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Pierwsza ocena zdolności kredytowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Okresowe oceny zdolności kredytowej klienta. . . . . . . . . . . . . . . . 6.6. Ocena systemu określenia zdolności kredytowej. . . . . . . . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Agencje ratingowe i ich wpływ na niestabilność globalnych rynków finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 110 111 113 117 118 118 119 7.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Nowa rola agencji ratingowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Krytyka działania agencji ratingowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Polityczne konsekwencje błędnych ocen ratingowych . . . . . . . . . . . . 7.5. Działania podejmowane przez Unię Europejską. . . . . . . . . . . . . . . 7.6. Pożądane kierunki działania na poziomie Unii Europejskiej . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 120 122 124 126 129 135 8. Kredyt bankowy jako źródło finansowania przedsiębiorstwa . . . . . . . . . 136 8.1. Definicja umowy kredytu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 8.2. Definicja finansowania pożyczkami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 8.3. Typologia i kryteria podziału kredytów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 7 Spis treści 8.4. Charakterystyka wybranych rodzajów kredytów . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. Kredyty wekslowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. Kredyt lombardowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.7. Kredyt konsorcjalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.8. Kredyt bankowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.9. Formy zabezpieczenia kredytu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.10. Kredyt kupiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.11. Dźwignia finansowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.12. Wady i zalety zaangażowania kapitału własnego i obcego. . . . . . . . . . Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 142 144 145 146 150 153 154 156 159 9. Źródła kapitału w spółkach akcyjnych i metody wyceny przedsiębiorstw. . 160 9.1. Źródła kapitału w spółkach akcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 9.2. Metody wyceny przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Odpowiedzi na pytania kontrolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Indeks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 O autorze Tadeusz Teofil Kaczmarek, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, ekspert w dziedzinie finansów i handlu międzynarodowego. Absolwent Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Jest wykładowcą finansów, rozliczeń międzynarodowych oraz zarządzania ryzykiem w Uczelni Łazarskiego w Warszawie, gdzie pełni także obowiązki kierownika Katedry Finansów i Bankowości. Ma bogate doświadczenie w praktycznym zarządzaniu firmami krajowymi i zagranicznymi, zwłaszcza w zakresie finansów przedsiębiorstw. Jest autorem kilkunastu książek i poradników z zakresu handlu międzynarodowego, finansów oraz zarządzania ryzykiem. Prowadzi badania naukowe nad problematyką ładu ekonomicznego, think tanków i globalnej gospodarki. Członek kilku towarzystw naukowych. Strona internetowa: www.kaczmarek.waw.pl Wprowadzenie Celem tej monografii jest wyjaśnienie studentom i menedżerom podstawowych zagadnień związanych z finansami przedsiębiorstw, w sposób możliwie najbardziej zrozumiały. Temu służą podawane definicje, a także objaśnienia wielu złożonych pojęć i mechanizmów, które pozwolą zrozumieć prezentowane i analizowane zagadnienia skutecznego zarządzania finansami przedsiębiorstwa. Tak sformułowanemu celowi służy uporządkowanie poszczególnych ważnych zagadnień, począwszy od planowania finansowego w przedsiębiorstwie aż po znalezienie zdywersyfikowanych źródeł finansowania jego działalności. Chodzi o pokazanie wzajemnych powiązań i zwrócenie uwagi Czytelnika na logikę zdarzeń finansowych w gospodarce rynkowej. Książka została napisana przede wszystkim z myślą o studentach uczelni ekonomicznych kształcących zarówno na poziomie licencjackim, jak i magisterskim, a także dla słuchaczy studiów podyplomowych. Z pewnością monografia ta okaże się użyteczna również dla przedsiębiorców nieekonomistów, którzy nie mają czasu na uczestniczenie w szkoleniach, a chcą zdobyć lub uzupełnić samodzielnie swoją wiedzę na temat finansów przedsiębiorstw. W nieco inny niż w tradycyjnych podręcznikach, nowoczesny sposób książka przedstawia finanse przedsiębiorstw. Autor wykorzystuje w niej swoje długoletnie doświadczenie zdobyte w kierowaniu przedsiębiorstwami w Polsce i w Niemczech. Z tego względu nawiązuje do kilku podstawowych podręczników niemieckich autorów, co odnotowuje w przypisach i literaturze. Podręcznik ma ambicje uwzględnienia, w możliwie najszerszym zakresie, przepisów i regulacji obowiązujących w finansowaniu przedsiębiorstw Unii Europejskiej. Warszawa, luty 2014 roku 1 Finansowanie działalności przedsiębiorstwa – pojęcia i definicje 1.1. Zależność procesu gospodarczego od procesu finansowego Przedsiębiorstwo można określić jako zorganizowaną jednostkę gospodarczą, której celem jest, poprzez wykorzystanie czynników produkcji, produkowanie dóbr rzeczowych (towarów) lub świadczenie usługi i ich sprzedaży. Proces ten składa się z kilku części: zaopatrzenia, produkowania i zarządzania łącznie z organizowaniem sprzedaży. Procesy biznesowe mogą być realizowane tylko wtedy, gdy dostępne są środki finansowe na zakup czynników produkcji, a środki te są pozyskiwane poprzez sprzedaż produktów na rynku. Innymi słowy, należy stwierdzić, że proces produkcyjny musi być finansowany. Proces produkcji i proces finansowania działalności przedsiębiorstwa powinny być zatem zsynchronizowane. Proces produkcji znajduje swoje odzwierciedlenie w przepływach strumieni towarów, a proces finansowania produkcji – w przepływach strumieni pieniędzy. Kupowanie czynników produkcji wymaga zapłaty za nie, a sprzedaż wytworzonych produktów i usług powoduje wpłaty pieniędzy od nabywców. Obok strumieni płatniczych powodowanych produkcją występują inne rodzaje płatności, które wpływają na proces produkcji. I tak np. polityka podziału zysków w spółce, która nie kieruje się potrzebami biznesowymi, a jedynie wypłatą dywidendy, może w długim okresie wywrzeć negatywny wpływ na cały proces produkcji i rozwoju spółki. Może to nastąpić w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo w fazie rosnących cen na rynku nie otrzyma wystarczających środków na dokonanie nowej inwestycji lub na unowocześnienie procesu produkcji. Również forma prawna przedsiębiorstwa ma wpływ na możliwość pozyskiwania kapitałów z zewnętrznych źródeł. Podobnie proces łączenia przedsiębiorstw (poprzez fuzje i przejęcia) generuje określone potrzeby finansowe. 14 1. Finansowanie działalności przedsiębiorstwa – pojęcia i definicje Ustalenie zapotrzebowania na środki finansowe i zdobycie ich musi wyprzedzać proces produkcji. Jest to proces planowania, w którym chodzi przede wszystkim o zapewnienie ciągłości procesu produkcyjnego. Oba te obszary pozostają w ścisłym związku i niekiedy mogą powodować konflikty, które rozwiązuje przedsiębiorca. 1.2. Pojęcie finansowania Dla wielu czynności finansowych dokonujących się w przedsiębiorstwie w dziedzinie określanej jako zarządzanie przedsiębiorstwem używa się takich pojęć, jak: finansowanie, gospodarka finansowa, zarządzanie kapitałami, sektor finansowy, sfera finansowa. Konsekwentnie z czasem następuje jednoznaczne i wyraźne rozgraniczenie tych pojęć. Przede wszystkim należy dokonać rozróżnienia pomiędzy wąskim i szerokim pojęciem finansowania. Wąsko pojmowane finansowanie obejmuje czynności związane z pozyskiwaniem kapitałów1, natomiast szerokie pojęcie finansowania oznacza nie tylko zdobycie kapitału, ale także dysponowanie nim, co jest niezbędne do skutecznego prowadzenia procesu produkcji. Warto zauważyć, że pojęcie zdobycia kapitału nie jest ostre ani jednoznaczne. Dlatego możemy zdobycie kapitału rozumieć jako wszystkie krótko- oraz długoterminowe kredyty i pożyczki albo definiować wąsko, wprowadzać ograniczenia czasowe i przeznaczenie pozyskanego kapitału. W tym podręczniku określamy finansowanie jako zdobycie (pozyskanie) kapitału w szerokim tego słowa znaczeniu. Finansowanie w tym ujęciu jest zatem pozyskaniem różnego rodzaju środków finansowych w celu prowadzania działalności produkcyjnej i usługowej oraz zrealizowania pewnych nadzwyczajnych finansowych przedsięwzięć, takich jak np. podwyższenie kapitału, fuzja firm, upublicznienie spółki na giełdzie, przekształcenie, sanacja, likwidacja spółki2. Włączenie do tego pojęcia sanacji spółki lub/i jej likwidacji rozszerza podane pojęcie o utratę lub zwrot wcześniej zdobytego kapitału. Z pojęciem „zdobycia” kapitału łączy się pojęcie celowego wykorzystania kapitału. Chodzi o wykorzystywane środki finansowe na zakup majątku rzeczowego, na aktywa niematerialne i na aktywa finansowe, czyli na maszyny, zapasy, patenty, licencje, a także papiery wartościowe, udziały, nazywane inwestycją. Por. K. Olfert, Finanzierung, Kiehl Herne, 2011, s. 30, gdzie autor stwierdza po prostu: „Die Beschaffung des Kapitals wird Finanzierung genannt” („zdobycie kapitału oznacza finansowanie”). 2 Por. Der Brockhaus, Wirtschaft, Betriebs- und Volkswirtschaft, Börse, Finanzen, Versicherungen und Steuern, Mannheim–Leipzig 2004, s. 201 i nast. 1 1.2. Pojęcie finansowania 15 Pomiędzy pojęciem finansowania i inwestowania występuje bardzo ścisły związek, ponieważ wydawanie środków zakłada ich wcześniejsze zdobycie. Plan inwestycyjny nie ma zasadniczo znaczenia, jeżeli zaplanowana inwestycja nie posiada źródła finansowania. Z drugiej strony pozyskiwanie środków finansowych dla określonego przedsiębiorstwa nie ma praktycznej wartości wtedy, kiedy nie przynosi mu wymiernej korzyści. Pojęcia te wymagają dalszego uściślenia, ponieważ nie każde wykorzystanie środków finansowych jest inwestycją, podobnie jak nie każde zdobycie środków prowadzi do realizacji inwestycji. Kiedy określone przedsiębiorstwo utraci płynność i zaciąga krótkoterminowy kredyt kupiecki, to jest to pozyskanie kapitału, które przejściowo zwiększa wolumen środków finansowych, ale nie wpływa na dokonanie inwestycji. Niektóre inwestycje, np. zakup zapasów lub elementów do montażu, są zwykle finansowane w inny sposób niż pierwotnie zaplanowano. Ponadto finansowanie nie pokrywa się tylko z pozyskaniem środków finansowych, czyli pieniędzy. Należy zauważyć, że finansowaniem jest także podwyższenie kapitału spółki akcyjnej przez nową emisję akcji. W tym przypadku nabycie nowych akcji oznacza przejęcie walorów rzeczowych, czyli maszyn, gruntów itp. Następuje tu połączenie finansowania z inwestycją. Finansowanie oznacza zatem nie tylko pozyskanie gotówki, ale także pozyskanie kapitału w każdej dowolnej formie. Można więc stwierdzić, że pojęcie finansowania obejmuje zarówno kapitały w formie gotówki, jak i aktywa rzeczowe, a także papiery wartościowe. Analizując finanse i inwestycje z punktu widzenia bilansu, odnotowujemy pozyskanie kapitału najpierw po stronie pasywów. Dalsza analiza pozwala stwierdzić, jak duży kapitał został udostępniony przedsiębiorstwu do wykorzystania i w jakiej formie prawnej (kapitał własny lub obcy). Jeżeli weźmiemy pod uwagę składniki aktywów (majątek trwały i obrotowy), to stwierdzimy, jakie rodzaje aktywów (środki pieniężne, papiery wartościowe, środki trwałe) udostępnili dawcy kapitału i jakie ustalili wykorzystanie środków finansowych. 1.2.1. Wartości niematerialne i prawne Wartości niematerialne i prawne podlegają umorzeniu (amortyzacji), które powinno odzwierciedlać utratę ich wartości w wyniku zużycia spowodowanego upływem czasu. Przez wartości niematerialne i prawne należy rozumieć nabyte prawa majątkowe, nadające się do gospodarczego wykorzystania w dniu przyjęcia ich do używania, jeśli przewidywany okres ich użytkowania przekracza rok oraz są one wykorzystywane przez podatnika na potrzeby związane z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, ewentualnie zostaną nabyte w celu oddania
