sokrates - Instytut Filozofii UJ

SOKRATES
źródło: G. Reale, Historia filozofii
starożytnej
Sokrates (ok. 469 – 399 p.n.e.)
Sokrates, ur. w 470/469 p.n.e. - zm. w 399 p.n.e.
Był uczniem Archelaosa (ucznia Anaksagorasa) w
końcowej fazie kryzysu filozofii przyrody, zwrócił
się ku problematyce uprawianej przez sofistów,
lecz zarazem występował przeciwko ich
stanowisku.
Problem podstawowy: czym jest ludzka mądrość
(antropine sophia)?
Sokrates zrozumiał, że trudności i aporie sofistów,
gdy zajmowali się sprawami ludzkimi, miały swe
źródło w braku adekwatnego określenia natury czy
istoty człowieka.
Człowiekiem jest jego dusza (psyché).
Dusza jest świadomym ja, intelektualną i moralną
osobowością. Myślącą i działającą świadomością,
rozumem, siedliskiem myślenia i działania
moralnego. Troska o siebie to nie troska o ciało, lecz
o duszę.
Taką koncepcję duszy za Sokratesem przyjęła
kultura Zachodu.
Ciało jest narzędziem duszy.
W przeciwieństwie do sofistów, którzy nie umieli
określić prawdziwej natury człowieka, a przez to
celu i areté, Sokrates przez naturę człowieka
rozumiał jego duszę, zaś przez areté to, co
pozwala duszy być dobrą, a więc jaką powinna
być ze swej natury.
Uprawianie areté: czynienie duszy najlepszą,
pełne urzeczywistnienie duchowego ja,
osiągnięcie celu właściwego dla człowieka
wewnętrznego, przez to osiągnięcie szczęścia.
Cnota (wszystkie cnoty razem i każda z
osobna) jest wiedzą, poznaniem.
Wada (przywara, występek)
(wszystkie wady razem i każda z
osobna) jest ignorancją. Poznanie
czyni duszę taką, jak być powinna,
dlatego poznanie jest najwyższą
wartością dla ludzi.
Sokratejskie odwrócenie skali wartości. Wartości
tradycyjne związane z ciałem: życie, zdrowie,
tężyzna fizyczna, piękno, lub ze stroną
zewnętrzną człowieka: bogactwo, władza, sława
i im podobne.
U Sokratesa utożsamienie człowieka z duszą i
przyznanie duszy hierarchicznej wyższości nad
ciałem, powoduje przesunięcie wartości
fizycznych i zewnętrznych na dalszy plan
iwyeksponowanie wartości wewnętrznych, w
szczególności wiedzy, która je wszystkie w sobie
łączy.
Sokrates nie pojmował ciała jako przeciwieństwa
duszy, oceniał więc tradycyjne wartości
przychylnie, o ile były podporządkowane duszy.
Tradycyjne wartości były wg S. dobrami, o ile
były dobrze użyte, co zależało wyłącznie od
poznania i wiedzy. Utożsamienie cnoty i wiedzy
 sprowadzenie cnót: mądrości,
sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania i
męstwa tylko do jednej cnoty, bo wszystkie
sprowadzają się do wiedzy, mądrości.
Connexio virtutum = powiązanie wzajemne cnót
Czynienie zła ma źródło w niewiedzy.
Wg Ksenofonta Sokrates nie czynił różnicy
między sophia [= wiedza] a sophrosyne
[=roztropność]. Każda cnota jest odmianą
mądrości.
Dwie zasady sokratejskie:
1. cnota jest wiedzą
2. nikt nie grzeszy dobrowolnie.
Enkrateia - panowanie nad sobą w stanach
przyjemności, bólu, w trudnościach,
nad impulsami i namiętnościami - panowanie
nad swą zwierzęcą naturą czyli największe dobro
człowieka.
Platon porównał człowieka niepanującego nad
sobą do charadriosa - żarłocznego ptaka, który
wciąż równocześnie pożera pokarm i wydala go.
Sokrates utożsamia panowanie nad sobą z
wolnością (eleutheria).
Wolność to panowanie natury rozumnej nad
zwierzęcą - wolność logosu.
Sokrates prawdopodobnie wprowadził także
pojęcie autarkeia - autonomii cnoty i człowieka
cnotliwego.
Autarkię cechują: niezależność w stosunku do
potrzeb i podniet fizycznych  kontrola przez
rozum (psyché), samowystarczalność rozumu
(psyché, logos) do osiągnięcia szczęścia.
Zaspokajanie pragnień i impulsów uzależnia
człowieka od rzeczy, ludzi i społeczeństwa,
prowadzi do utraty autonomii.
Przyjemność, pożytek i szczęście.
Dobro nie jest tym samym, co przyjemność.
Oddawanie się przyjemnościom nie zapewnia
szczęścia.
Szczęście może dać rachunek przyjemności,
mądre ich odmierzanie. To zaś zakład
posługiwanie się rozumem i odwołanie się do
wiedzy. Nawet wychodząc z hedonistycznego
punktu widzenia odkrywamy, że cnota jest
wiedzą.
Szczęście zależy od tego, co wewnętrzne, od
ludzkiego logosu, od wewnętrznego
ukształtowania, które człowiek osiąga dzięki
rozumowi.
Szczęście nie zależy od tego, co zewnętrzne, ani
od tego, co przychodzi z góry.
Cnota jest autarkiczna, nie potrzebuje nagrody
w innym świecie, ponieważ nagrodą jest
szczęście. Życie moralne jest całkowicie
autonomiczne.
Sokrates nie utożsamiał dobra z pożytkiem czy z
tym, co przydatne. Etyka Sokratesa nie jest
utylitarystyczna, idzie mu bowiem zawsze o
pożytek duszy. Pożytek wyznacza zawsze areté
duszy, czyli wiedza i poznanie.
Dialektyka sokratejska
Dialektyka Sokratesa służy dbaniu o duszę, nie
zaś popisywaniu się wymową i zdobywaniu
słuchaczy, co może doprowadzić nawet do
zepsucia duszy w sposób nieodwracalny. Troska
o duszę dokonuje się za pomocą dialogu, czyli
logosu, który stosując pytanie i odpowiedź
aktywnie wciąga nauczyciela i ucznia we
wspólne poszukiwanie prawdy. Popisową "długą
mowę" zastępuje "mowa krótka", czyli dialog.
Metoda dialogiczna Sokratesa ma zasadniczo
cele etyczne i wychowawcze - protreptyczne
(dydaktyczne), a wtórnie i pośrednio logiczne i
poznawcze. Dialektyka ma zachęcić do cnoty, do
troski o duszę jako największe dobro, oczyścić
duszę za pomocą pytań i odpowiedzi, by ją
uwolnić od błędów i doprowadzić do prawdy.
Sokratejska niewiedza („Wiem, ze nic nie wiem.”)
Odcięcie się od wiedzy i spekulacji filozofów
przyrody, zerwanie z tradycyjną kulturą, otwarcie
się na nową postać wiedzy - „ludzką mądrość”.
Niewiedza w stosunku do sofistów – przeciw
przekonaniu o posiadaniu wiedzy nieograniczonej.
Niewiedza w stosunku do polityków, poetów,
rzemieślników - przeciw wiedzy powierzchownej,
intuicyjnej, lub wynikającej z opanowania
rzemiosła.
Wreszcie najistotniejsze jest zestawienie z
ogromem wiedzy boskiej.
Wówczas również sokratejska ludzka wiedza
jawi się jako niewiedza.
Stwierdzenie niewiedzy ma znaczenie i funkcję
ironiczną.
Ironia sokratejska
Ironia (eironeia) - maskowanie, ukrywanie (się).
W przypadku Sokratesa podawanie się za kogoś
innego i udawanie, że uznaje się za swoje idee i
metody rozmówcy, by wyolbrzymić je
karykaturalnie, albo obalić je stosując ich (idei i
metod) logikę i doprowadzić do sprzeczności, po
to, by zmusić rozmówcę do zastanowienia się
nad sobą.
Maska: niewiedza i ignorancja. Ironia to
sokratejska dialektyka, ponieważ zaś nie ma
filozofii bez dialogu, ironia stanowi rdzeń
filozofowania Sokratesa.
W metodzie Sokratesa występują 3 momenty:
Faza negatywna:
1. elenktyczny (z gr. elenchos – dowód, próba,
odrzucenie, sprawdzenie, badanie, zapytywanie)
stawianie rozmówcy pytań rozstrzygnięcia i
wykazanie sprzeczności jego stanowiska.
Faza pozytywna:
2. protreptyczny (wg A. Krokiewicza, z gr.
protreptikos – pouczający, przekonujący) – poprzez
zadawanie pytań wykazywanie, iż rozmówca jest w
stanie prawidłowo rozumować,
3. maieutyczny (z gr. maieutikos - dotyczący sztuki
położniczej) – pomoc przy dochodzeniu do
właściwej wg Sokratesa konkluzji rozumowania.
Daimónion
Daimonión - jakieś bóstwo, duch, głos, który
Sokratesowi coś odradza.
Platon określa go jako „znak” (semeion), „głos”
(phoné), dochodzący do Sokratesa od Boga.
Ksenofont twierdził, że daimonión sugerował
Sokratesowi, co powinien czynić.
Daimonión to zatem boskie objawienie,
udzielone mu wyjątkowo.
Daimonión ze wzgl. na rodzaj nijaki jest
zjawiskiem o boskim charakterze, ale nie jest
osobą.
Sokrates w Obronie łączy „boski znak” z
demonami, a więc z tym, co się od bogów
wywodzi, „Znak” łączy też Sokrates z samym
Bogiem - znak od Boga i głos Boga.
Dla Greków demony to pośrednicy między
bogami a ludźmi i jest wielce prawdopodobne,
że takie było przekonanie Sokratesa. Wiązało się
to z przekonaniem starożytnych Greków, iż
bezpośredni kontakt Boga z człowiekiem jest
niemożliwy.
„Boski znak” za pośrednictwem demona.
Daimonión ma charakter ponadludzki, co należy
związać z intensywną religijnością Sokratesa i z
koncepcją Boga-opatrzności, nadającemu
celowy charakter ludzkiej cielesności i światu
służącemu dobru człowieka, w szczególności
dążącemu do dobra, do cnoty.
Jest rzeczą ważną, by pamiętać, iż daimonión nie
objawia Sokratesowi mądrości ludzkiej, nie
podsuwa zasad etycznych, te mają źródło w
logosie nie w boskim objawieniu.
Daimonión interweniuje w zakresie szczególnych
działań i zdarzeń w życiu Sokratesa. Swymi
zakazami ujawnia Sokrates to, co bogowie
zastrzegli dla siebie - kształt przyszłości, a co
czasem objawiali poprzez wyrocznie. Dla
Sokratesa daimonión to wyrocznia wewnętrzna.