Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim Parku Narodowym

Górska-Zabielska M. 2011. Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim Parku Narodowym. Problemy Ekologii
Krajobrazu, T. XXIX, 141-149.
Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim
Parku Narodowym
Protection of erratic boulders in the Wielkopolski National Park
Maria Górska-Zabielska
Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań
e-mail: [email protected]
Abstract: The idea to protect the big stony witnesses of the last glacial epoch in the central Poland has found its
realisation in a form of the petrographical garden of the Wielkopolski National Park (WNP) in Jeziory. The collection,
that consists of 20 carefully selected erratics from the vicinity of the Park, was founded in 2008. The boulders represent
all petrographical types, i.e.: crystalline, sedimentary and metamorphic. The characteristic textural features of thirteen
erratics presented in the petrographical garden of WNP let them name the indicator erratics. There are erratics from
Småland, Åland Islands, Dalarna and from Scania. The specific features of the boulder surface morphology are
the reasons why other erratics are presented in the petrographical garden. Apart from an important estetic role in
a landscape, the gathered huge erratics play also an educative role. Tourists visiting the petrographical garden of
the WNP have the opportunity to learn the basic petrographical types of rocks. They can also find out how, when and
from where the boulders have been transported to the place of their deposition. The erratic collection gives a proper
example that boulders need to be protected nowadays. Otherwise they will dissapear from our fields and forests soon.
The collection of the Scandinavian erratics is equipped in an informative table. The colorful booklet with a map and
descriptions of the boulders is available as well.
Słowa kluczowe: głazy narzutowe, geoochrona, geowalory, geoturystyka, Wielkopolski Park Narodowy
Key words: erratic boulders, geoprotection, geovalues, geotourism, Wielkopolski National Park
Wprowadzenie
W następstwie plejstoceńskiego ochłodzenia klimatu, rozrastający się lądolód skandynawski nasunął
się kilkakrotnie na obszar Polski, transportując i deponując różnofrakcyjny materiał skalny (ryc. 1), w tym
i bloki skalne o frakcji powyżej 0,256 m (Wentworth 1922). Z reguły te, których oś krótsza jest nie mniejsza
niż 0,5 m, noszą nazwę głazów narzutowych.
Głazy narzutowe reprezentują wszystkie typy petrograficzne: magmowe, metamorficzne i osadowe.
Stąd wiadomo, że lądolód przemieszczał się i egzarował wychodnie skał proterozoicznych południowej
części tarczy fennoskandzkiej oraz wychodnie skał neoproterozoiku, dolnego paleozoiku i górnego mezozoiku platformy wschodnioeuropejskiej (Górska-Zabielska 2008a). Wśród głazów narzutowych dominują
zdecydowanie skały magmowe i metamorficzne (Schulz 1973). Wyraźna przewaga tych skał nad osadowymi wynika z ich budowy wewnętrznej, odporności na zniszczenie, ale także jest pochodną rozmiaru
i budowy geologicznej obszaru macierzystego, z którego zostały wyegzarowane.
141
Maria Górska-Zabielska
Niektórym z eratyków można przyporządkować jedną konkretną wychodnię w Skandynawii, z której
zostały wyerodowane i włączone w masę lądolodu. Głazy takie nazywają się absolutnymi eratykami
przewodnimi i stanowią zaledwie 10% wszystkich skandynawskich głazów narzutowych (Meyer 1983).
Są łatwo rozpoznawalne dzięki charakterystycznej teksturze. Ich nazwa obejmuje potoczne określenie
skały oraz miejsce wychodni czy kamieniołomu, np. porfir Bredvad, granit Karlshamn, piaskowiec Kalmar
itp. Najpowszechniejsze eratyki przewodnie osadów lodowcowych północnej Polski zostały ostatnio szczegółowo opisane i opatrzone fotografiami w kilku pracach (np. Czubla i in. 2006, Górska-Zabielska 2008a).
Kolejne 30-40% wszystkich przywleczonych przez lądolód skandynawski głazów narzutowych to eratyki wskaźnikowe. Skały rozpoznaje się łatwo. Odróżnia je od przewodnich odpowiedników wyraźnie
większa powierzchnia wychodni, względnie większa liczba takich wychodni. W nazwie eratyka, z przyczyn
metodycznych, nie pojawia się nazwa miejscowości (bo miejsc, gdzie taka skała ma swoją wychodnie jest
więcej niż jedna). W zamian, w nazwie pojawia się człon chronostratygraficzny, np. piaskowiec jotnicki,
wapień dolnopaleozoiczny, dolomit dewoński itp.
Pozostała część głazów narzutowych to najczęściej bliżej nieokreślone skały magmowe i metamorficzne, które pochodzą z wychodni zlokalizowanych w obrębie tarczy bałtyckiej. Nic więcej o takich skałach
powiedzieć nie można. Skandynawskie wychodnie skał narzutowych zostały ostatnio bliżej omówione w innej pracy autorki (Górska-Zabielska 2008a).
Prowadzone od dziesiątków lat z różną intensywnością badania naukowe nad skandynawskimi głazami
narzutowymi pozwalają określić kierunek transgresji lądolodu i/lub jego strumieni lodowych do miejsca depozycji osadów. Z uwagi na zmieniający się kierunek transgresji oraz położenie obszaru alimentacyjnego
lądolodu plejstoceńskiego, można na podstawie analizy skał narzutowych z dużym prawdopodobieństwem
określić także wiek zawierających je osadów glacjalnych. W badaniach powyższych można rozpoznać
szereg węższych zagadnień, a mianowicie:
1. wskazanie skandynawskich obszarów macierzystych (np.: Hesemann 1975; Lüttig 1958, 1997, 1999,
2004, 2005; Meyer 1983, 1985, 2005; Böse, Górska 1995; Pettersson 1997, 2002; Czubla 2001;
Górska 2002a, b, c, 2003, 2004; Vinx 2002; Gałązka 2003, 2004a, b, 2005; Górska-Zabielska 2007),
2. odtworzenie dróg dalekiego transportu (np.: Schulz 1973; Vinx 1993; Meyer 1991; Lüttig 1999; Górska 2002a, b, 2003, 2006)
3. wykazanie zmienności spektrum petrograficznego narzutniaków w profilu pionowym i ewentualnie
w układzie regionalnym, co wspomaga korelację lub podział osadów glacjalnych czwartorzędu (np.:
Lüttig 1991, 2005; Meyer 1995, 1998, 2000, 2005; Czubla 1999; Czubla, Forysiak 2006).
Mając na uwadze pierwszy z podanych wyżej celów, a więc wskazanie skandynawskich obszarów
macierzystych występujących na terenie depozycji lodowcowej głazów narzutowych, czyni się starania
zmierzające do powstania kolekcji w formie ogródka petrograficznego, zawierającego możliwie najwięcej zróżnicowanych typów skał narzutowych. Prezentowane okazy, poza niewątpliwą funkcją estetyczną
w krajobrazie, pełnią ważną rolę edukacyjną. Odwiedzający ogródek turyści, a zwłaszcza młodzież szkolna
z nauczycielami, mają okazję poznać podstawowe typy petrograficzne skał oraz dowiedzieć się o działalności egzaracyjnej i transportowej lądolodu skandynawskiego. Twórcom Ogródka Petrograficznego
Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach bliska była również idea ochrony ginących bezpowrotnie
z polskich pól i lasów form przyrody nieożywionej
Poprzez zwrócenie uwagi na daleki transport lodowcowy skał ze Skandynawii (cel edukacyjny), jak
i ochronę pomników przyrody nieożywionej (cel konserwatorski), nawiązuje się do postulowanych żywo
142
Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim
Parku Narodowym
w naukach przyrodniczych badań interdyscyplinarnych wykorzystujących dorobek geologii i sozologii.
Stąd od pomysłu do realizacji droga prosta i, jak się okazało, bardzo szybka.
Ryc. 1. Rozmieszczenie głazów narzutowych w Polsce (na podst. Czernicka-Chodkowska 1983; stan w 1983 r.)
Fig.1. Location of erratic boulders in Poland (based upon Czernicka-Chodkowska 1983; state in 1983)
Ogródek petrograficzny Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN)
Ogródek petrograficzny WPN w Jeziorach powstał w 2008 r. dzięki współpracy autorki z pracownikami
Parku. Po wstępnych konsultacjach zdecydowano, że ogródek obejmować będzie głazy spoza Parku. Te,
które się na jego terenie znajdują (Kostrzewski 1998) pozostaną tam, gdzie zostały zdeponowane przez
lądolód, bo tylko w swoim naturalnym środowisku najlepiej świadczą o swej przeszłości.
Dołożono starań, aby kolekcja głazów w nowopowstającym ogródku możliwie jak najmniej różniła się od
głazów z Parku. Stąd zdecydowano się pozyskać głazy w okolicznych żwirowniach, w których eksploatuje
143
Maria Górska-Zabielska
się lodowcowe osady równowiekowe z osadami powierzchniowymi WPN. Urozmaiconą rzeźbę wraz z występującymi na powierzchni osadami obszar ten zawdzięcza działalności ostatniego lądolodu, jaki pojawił
się na tym terenie około 20 tysięcy lat temu (Kozarski 1995). Osady tego samego wieku odsłaniają się
również w żwirowni w Rybojedzku, oddalonym od Jezior o 12 km na zachód, oraz w żwirowni w Dąbrowie,
oddalonej od Jezior o 16 km na północ. Głazy narzutowe zgromadzone w Ogródku Petrograficznym WPN
w Jeziorach pochodzą z tych żwirowni.
Ogródek Petrograficzny Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach obejmuje 20 typów głazów
narzutowych (ryc. 2). Zostały one przywleczone przez nasuwający się z północy lądolód skandynawski
podczas fazy leszczyńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Lądolód przemieszczał się po wychodniach
skał magmowych, metamorficznych i osadowych, stąd przykłady tych skał znajdują się wśród narzutniaków, jakie można oglądać na skwerze nieopodal budynku Dyrekcji Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Ryc. 2. Plan rozmieszczenia głazów narzutowych w Ogródku Petrograficznym w Wielkopolskim Parku Narodowym
Fig. 2. Schematic plan of location of erratic boulders in the Petrographical Garden of the Wielkopolski National Park
Zebrane w Ogródku Petrograficznym w Jeziorach głazy narzutowe reprezentują wszystkie typy petrograficzne skał. Są to więc skały magmowe (nr: 1, 4-11, 13, 16-17), skały osadowe (nr: 12, 14, 18, 20)
i skały metamorficzne (nr: 2-3, 15). Skały magmowe i metamorficzne pochodzą z podłoża krystalicznej
tarczy fennoskandzkiej. Wychodnie skał osadowych zlokalizowane są w obrębie przykrywającej tarczę
fennoskandzką płyty zbudowanej z utworów osadowych neoproterozoiku, dolnego paleozoiku, górnego
mezozoiku i dolnego kenozoiku (ryc. 3; Górska-Zabielska 2008a, b).
144
Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim
Parku Narodowym
Ryc. 3. Lokalizacja wychodni skał krystalicznych i osadowych oraz obszary macierzyste eratyków przewodnich Ogródka Petrograficznego Wielkopolskiego Parku Narodowego (na podst. Schulza 2003)
1 – granit Småland, 2 – gnejs (wygład lodowcowy), 3 – gnejs (wygład lodowcowy), 4 – granit Småland, eologliptolit, 5 – porfir
Påskallavik, 6 – diabaz Kinnekulle, 7 – granit Uppsala, 8 – rapakivi alandzkie, 9 – porfiry bałtyckie (czerwony i brunatny), 10 –
porfir Dalarna, 11 – bazalt ze Skanii, 12 – piaskowce Scolithus, 13 – porfir Dalarna (eologliptolit), 14 – piaskowce: Dala, Kalmar,
Hardeberga, 15 – gnejsy (oczkowy, z ciągnionymi fałdami), 16 – porfir Emarp, 17 – zwietrzałe granity, 18 – wapień sylurski, 19 –
migdałowiec z dna Zatoki Botnickiej, 20 – krzemienie
Fig. 3. Map of outcrops of crystalline and sedimentary rocks and mother regions of Scandinavian indicator erratics
presented in the Petrographical Garden of the Wielkopolski National Park (based upon Schulz 2003).
1 –Småland granite, 2 – gneiss (roche-moutonnée), 3 – gneiss (roche-moutonnée), 4 –Småland granite (wind-polished), 5 –
Påskallavik porphyry, 6 – Kinnekulle diabase, 7 – Uppsala granite, 8 – Åland rapakivi, 9 – Baltic porphyries (red and brown), 10
– Dalarna porphyry, 11 – Scania basalt, 12 – Scolithus sandstones, 13 – Dalarna porphyries (wind-polished), 14 – Dala, Kalmar and
Hardeberga sandstones, 15 – gneisses (eye, with drag folds), 16 – Emarp porphyry, 17 – weathered granites, 18 – Silurian granites,
19 – mandelstein from Botnian Gulf, 20 – flints
Cechy teksturalne trzynastu grup skał narzutowych pozwalają zaliczyć je do grupy absolutnych eratyków przewodnich. Są to głazy: nr 1 i 4 – granit Småland z pd.-wsch. Szwecji, nr 5 – porfir Påskallavik
ze Småland w pd.-wsch. Szwecji, nr 6 – diabaz Kinnekulle z wychodni na zach. wybrzeżu Jez. Wener, nr
7 – granit Uppsala z Uppland w środk.-wsch. Szwecji, nr 8 – granit rapakivi z Wysp Alandzkich, nr 9 – czer145
Maria Górska-Zabielska
wony (4 szt.) i brunatny (1 szt.) porfir bałtycki, nr 10 i 13 – porfir Dalarna (3 szt.) ze środkowej Szwecji, nr
11 – bazalt ze Skanii w południowej Szwecji, nr 12 – piaskowiec Scolithus (3 szt.) ze Skanii, nr 14 – piaskowce z wybrzeża Cieśniny Kalmar w pd-wsch. Szwecji (piaskowiec Kalmar) oraz ze Skanii (piaskowiec
Hardeberga), nr 16 – porfir Emarp ze Småland w pd.-wsch. Szwecji.
W Ogródku Petrograficznym WPN umieszczono także głazy z uwagi na ciekawą rzeźbę powierzchni,
świadczącą o zdecydowanie młodszych procesach morfogenetycznych, modyfikujących zewnętrzną część
skały.
Dwa głazy (nr 2 i 3) charakteryzują się wygładzoną podczas transportu glacjalnego powierzchnią; są to
wygłady lodowcowe.
Dwa inne głazy (nr 4 i 13) zyskały wygładzoną powierzchnię w efekcie korazji. Proces ten obejmuje
szlifowanie, żłobienie, ścieranie i polerowanie powierzchni skalnej przez strumienie wiatrowo-piaszczyste.
W efekcie powstają liczne formy na powierzchni głazu narzutowego, jak np.: wygłady eoliczne, żłobki, nisze, jamy i bruzdy korazyjne, a same głazy przyjmują miano graniaków wiatrowych. Wszystkie te elementy
morfologiczne można dostrzec na wspomnianych głazach.
Powierzchnię głazu nr 17 charakteryzuje silne zwietrzenie: poszczególne kryształy są poluźnione i łatwo ulegają wykruszeniu. Woda ma bardzo ułatwioną drogę penetracji do wewnątrz skały, co w przypadku
zamrozu skutecznie przyspiesza rozpad skały.
Podsumowanie
Wyruszone ze swej pierwotnej lokalizacji, transportowane na odległość setek kilometrów i w końcu zdeponowane duże głazy narzutowe stanowią niezbity dowód potężnych sił egzaracyjnych i transportujących
obecnych w lądolodzie skandynawskim. Gęstość występowania głazów narzutowych zmniejsza się (ryc.1),
w Polsce z północy na południe (Czernicka-Chodkowska 1983). Wśród nich najczęściej występują odporne
na niszczenie skały magmowe i metamorficzne. Zdecydowanie rzadziej obserwuje się skały osadowe.
Udział procentowy skał osadowych okruchowych (piaskowców) i pochodzenia organogenicznego (wapieni) wzrasta wraz ze zmniejszającą się frakcją (Schulz 1973).
Głazy narzutowe od dawna wzbudzały zainteresowanie architektów i budowniczych z uwagi na dobry
i łatwo dostępny materiał budowlany. W związku z tym padły ofiarą w niejednym zakładzie kamieniarskim
i warsztacie budowlanym. Dziś można podziwiać je w ścianach obiektów sakralnych i świeckich na Pomorzu, Mazurach, w Wielkopolsce. Dla porządku wspomnieć można o: kamiennych kościołach, np. w Gryficach, Baniach (Nizina Szczecińska), Gawrońcu (Pojezierze Drawskie), murach miejskich, np. w Trzcińsku
Zdroju i Pyrzycach (Pojezierze Myśliborskie), nawierzchniach dróg tzw. kocich łbach na Pomorzu i na
Mazurach.
W celu zachowania i ochrony wielkich kamiennych świadków epoki glacjalnej oraz w celach dydaktycznych i popularno-naukowych zakłada się ogródki petrograficzne. Idee te towarzyszyły również twórcom
Ogródka Petrograficznego Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jeziorach. Zgromadzone w jednym
miejscu starannie dobrane typy skał narzutowych stanowią świetny poligon dla wszystkich, którzy interesują się niedawną przeszłością geologiczną tego największego w okolicach Poznania obszaru chronionego.
Turystom, spacerowiczom, uczniom pobliskich szkół oddana została do użytku nowa ekspozycja poszerzająca wystawy Muzeum Przyrodniczego WPN. Każdy, kto zdecyduje się zwrócić uwagę na zgromadzone
głazy narzutowe pozna podstawowe typy petrograficzne skał, dowie się, jak i skąd głazy te dostały się na
146
Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim
Parku Narodowym
teren Wielkopolski. Obserwując dokładnie powierzchnię niejednej zgromadzonej skały rozpozna efekty
najmłodszych procesów morfogenetycznych, które zmodyfikowały formę zewnętrzną głazów.
Zatem poprzez zwrócenie uwagi na daleki transport siłami natury skał ze Skandynawii (cel edukacyjny), jak i ochronę pomników przyrody nieożywionej (cel konserwatorski), nawiązuje się do żywo dziś
postulowanych w naukach przyrodniczych badań interdyscyplinarnych wykorzystujących dorobek
geologii i sozologii.
Do dyspozycji turysty pozostaje duża tablica informacyjna z planem Ogródka, tabliczki identyfikujące
eksponaty geologiczne oraz folder objaśniający zgromadzone w kolekcji głazy narzutowe (Górska-Zabielska 2008c).
Literatura:
Böse M., Górska M., 1995: Lithostratigraphical studies in the outcrop at Ujście, Toruń-Eberswalde Pradolina, western Poland. Eiszeitalter und Gegenwart, 45: 1-14.
Czernicka-Chodkowska D., 1983: Zabytkowe głazy narzutowe na obszarze Polski. Muzeum Ziemi.
Czubla P., 2001: Eratyki fennoskandzkie w Polsce Środkowej i ich znaczenie stratygraficzne. Acta Geogr.
Lodz. 80, 174 s.
Czubla P., Forysiak J., 2006: Pozycja stratygraficzna gliny w Biesiekierzu koło Łodzi w świetle analiz petrograficznych. [W:] W. Morawski (red.), XIII Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski”: Plejstocen
południowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur podłoża, PIG, Warszawa: 50-52.
Czubla P., Gałązka D., Górska M., 2006: Eratyki przewodnie w glinach morenowych Polski. Prz. Geol. 54
(4), 352-362.
Gałązka D., 2003: Investigation of Scandinavian erratics and gravel from tills – new interpretation, Konin
region – Northern Poland. Mat. Sympozjum “Human Impact and Geological Heritage, Tallin, 1318.05.2003: 69-70.
Gałązka D., 2004a: Zastosowanie makroskopowych badań eratyków do określenia stratygrafii glin lodowcowych środkowej i północnej Polski (praca doktorska). Archiwum Wydziału Geologii UW, s. 255.
Gałązka D., 2004b: Zastosowanie metody makroskopowego oznaczania eratyków przewodnich do lokalizacji obszarów źródłowych wybranych kier jurajskich. Prz. Geol. 52(4): 349-350.
Gałązka D., 2005: Badania eratyków przewodnich z glin zwałowych na zachodnim Polesiu, rejon Włodawy
(Polska E). Mat. konf. XII Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Zwierzyniec, 31.08-3.09.2004:
39-41.
Górska M., 2002a: Petrographie von uckermärkischen Geschieben. Geologische Brandenburgische Beiträge, Neubrandenburg, 3: 35-47.
Górska M., 2002b: Petrografia osadów akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej Pojezierza Drawskiego.
Bad. Fizjograf. nad Polską Zach., Poznań, Seria A 53: 29-42.
Górska M., 2002c: Narzutniaki skandynawskie Pojezierza Myśliborskiego. Streszczenia referatów i posterów, VI Zjazd Geomorfologów Polskich „Środowiska Górskie – Ewolucja Rzeźby”, Jelenia Góra 1114.09.02: 52-53.
Górska M., 2003: Analiza petrograficzna narzutniaków skandynawskich. [W:] M. Harasimiuk, S. Terpiłowski
(red.), Analizy sedymentologiczne osadów glacigenicznych. Wyd. UMCS, Lublin: 23-31.
Górska M., 2004: Petrography of glacial sediments in Pojezierze Myśliborskie (Myśliborskie Seenplatte).
71. Tagung der Arbeitsgemeinschaft Norddeutscher Geologen, 1-4.06.2004, Frankfurt/Oder: 55.
147
Maria Górska-Zabielska
Górska M., 2006: Narzutniaki przewodnie z Sobolewa (sandr suwalsko-augustowski). Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU. Tom III (2005): 209-212.
Górska-Zabielska M., 2007: Narzutniaki skandynawskie – metodyka i interpretacja. [W:] E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.), Badania cech teksturalnych osadów czwartorzędowych i wybrane metody
oznaczania ich wieku, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Przymierza Rodzin, Warszawa: 75-82.
Górska-Zabielska M., 2008a: Obszary macierzyste skandynawskich eratyków przewodnich osadów ostatniego zlodowacenia północno-zachodniej Polski i północno-wschodnich Niemiec. Geologos 14 (2): 5573.
Górska-Zabielska M., 2008b: Fennoskandzkie obszary alimentacyjne osadów akumulacji glacjalnej i glacjofluwialnej lobu Odry. Wyd. Nauk. UAM 78: 330s.
Hesemann J., 1975: Kristalline Geschiebe der nordischen Vereisungen. Geologisches Landesamt Nordrhein-Westphalen, Krefeld, 267 s.
Kostrzewski A. (red.), 1998: Operat ochrony przyrody nieożywionej. Plan Ochrony Wielkopolskiego Parku
Narodowego. Wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, oddz. w Poznaniu
Kozarski S., 1995: Deglacjacja północno-zachodniej Polski: warunki i transformacja geosystemu (~20 ka –
10 ka BP). IGiPZ PAN, Dokum. Geogr. 1, 82 s.
Lüttig G., 1958: Methodische Fragen der Geschiebeforschung. Geologisches Jahrbuch, 75: 361-418.
Lüttig G., 1991: Erratic boulder statistics as a stratigraphic aid – Examples from Schleswig-Holstein. Newsletter on Stratigraphy 25 (2): 61-74.
Lüttig G., 1997: Beitrag zur Geschiebeforschung in Boehmen und Mähren. Geschiebekunde aktuell 13
(2): 43-46.
Lüttig G., 1999: Geschiebestatistische Anmerkungen zur Quartärstratigraphie des nordischen Vereisungsgebietes. Eiszeitalter u. Gegenwart 49: 144-163.
Lüttig G., 2005: Geschiebezählungen im westlichen Mecklenburg. Archiv für Geschiebekunde 4 (9): 569608.
Meyer K.-D., 1983: Indicator pebble and stone count methods. [W:] J. Ehlers (red.), Glacial deposits in
North-West Europe, Balkema, Rotterdam: 275-287.
Meyer K.-D. 1985: Zur Methodik und über den Wert von Geschiebezählungen. Der Geschiebesammler 19
(2/3): 75-83.
Meyer K.-D., 1995:. Diskussion-Breitrag zur Stellung des Warthe-Stadiums in Niedersachsen. Acta Geographica Lodziensia 68: 149-154.
Meyer K.-D., 1998: Geschiebekundlich-stratigraphische Untersuchungen in der südlichen Lüneburger Heide. Mitt. Geol. Inst. Univ. Hannover 38: 178-188.
Meyer K.-D., 2000: Geschiebekundlich-stratigraphische Untersuchungen im Hannoverschen Wendland
(Niedersachsen). Brandenburgische Geowiss. Beitr. 7 (1/2): 115-125.
Meyer K.-D., 2005: Zur Stratigraphie des Saale-Glazials in Niedersachsen und zu Korrelationsversuchen
mit Nachbargebieten. Eiszeitalter und Gegenwart 55: 25-42.
Meyer K.-D., 2008: Findlingskirchen in Norddeutschland. [w:] S. Siegesmund, R. Snethlage (Hrsg.): Denkmalgesteine – Festschrift – Wolf-Dieter Grimm. Schriftenreihe der Deutschen Gesellschaft fuer Geowissenschaften, Hannover, 59: 128-138
Meyer K.-D., 2009 (w druku): Taufsteine in Norddeutschland. Material, Herkunft und Alter. Hannover.
Pettersson G., 1997: Unexpected ice movement directions during the last deglaciation in Ujście, NW Poland – stratigraphical investigations. Quatern. Stud. in Pol. 14: 85-94.
148
Ochrona głazów narzutowych w Wielkopolskim
Parku Narodowym
Pettersson G., 2002: Weichselian glaciation in the middle Noteć River region, northwest Poland. LUNDQUA Thesis 47: 1-19 oraz 3 zał.
Schulz W., 1973: Rhombenporphyr-Geschiebe und deren östliche Verbreitungsgrenze im nordeuropäischen Vereisungsgebiet. Zeitschrift für die Geologische Wissenschaft, 9: 1141-1154.
Schulz W., 2003: Geologischer Führer für den norddeutschen Geschiebesammler. CW Verlagsgruppe
Schwerin, 508 s.
Vinx R., 2002: Gesteine des Baltisches Schildes in Nordeutschland: Glazialgeschiebe an der Ostseeküste
von Schleswig und NW-Mecklenburg. Beiheft zum European Journal of Mineralogy 14(1): 219-242.
Wentworth C. K. A., 1922: A scale of grade and class terms for clastic sediments. Journal of Geology, 30:
377-392.
149