Od połowy XII w - Magisterskie24.pl

Rozwój staropolskiego prawa sądowego na tle tendencji europejskich
1.Źródła prawa
Od połowy XII w. do XIV w. trwał w Polsce proces rozpadu społeczeństwa na grupy
społeczne o zróżnicowanej pozycji prawnej zwane stanami. Każdy stan posiadał właściwie
własne prawo stanowe: Rycerstwo(szlachta) podlegało prawu ziemskiemu lub lennemu,
mieszczaństwo posiadało prawo miejskie, duchowieństwo kanoniczne, a chłopi wiejskie.
Ten podział był w Europie powszechny (poza Anglią) i utrzymał się aż do XVIII wieku.
Rozwijał się w tym okresie partykularyzm prawa miejskiego, ziemskiego i wiejskiego,
głównie za sprawą odrębności dzielnicowych wyodrębniły się w Polsce trzy zasadnicze
1
odmiany prawa ziemskiego: Wielkopolska, małopolska, mazowiecka odrębne prawo
obowiązywało też na terenie Prus Królewskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W prawie miejskim wyróżniamy: prawo magdeburskie, prawo średzkie, i prawo chełmińskie.
Prawo Wiejskie nie tworzyło natomiast jednolitego systemu czerpało elementy z różnych
prawa a na jego kształt duży wpływ mieli posiadacze wsi.
Poza prawem kanonicznym pozostałe systemy miały przez długi czas charakter prawa
zwyczajowego, co sprawiało, że były konserwatywne a dodatkowo przez wiele stuleci
przekazywano je jedynie w sposób ustny, co powodowało niejasności. W XIII wieku w
Polsce podejmowano pierwsze próby kodyfikacyjne, ale miały one charakter prywatny, a od
XIV w. prawo ziemskie i miejskie było w Polsce spisywane, lecz spisy te miały charakter
partykularny i prywatny a dopiero z czasem urzędowy. Działo się tak nie tylko w Polsce;
prawo zwyczajowe dominowało w Europie aż do czasu oświeceniowych kodyfikacji z drugiej
połowy XVIII w.
Prawo stanowione od początku było podstawą prawa kanonicznego, natomiast
świeckie prawo stanowione rozwijało się powoli, choć z czasem jego rola wzrastała wraz z
rozwojem aparatu państwowego, początkowo obejmowało organizacje państwa w sprawach
skarbowości i siły zbrojnej, potem przechodziło do wymiaru sprawiedliwości i siły zbrojnej.
W dobie monarchii stanowej (XIV-XV) władza podejmowała próby kodyfikacji
prawa. Za czasów Kazimierza Wielkiego powstały dwa statuty: Wielkopolski; który był
głównie spisem prawa zwyczajowego i Małopolski, który był zalążkiem kodyfikacji prawa
ziemskiego i usuwał przestarzałe prawa a wprowadzał nowe. Oba statuty nie ujmowały prawa
całościowo obejmowały głównie przepisy karne i proceduralne.
Od końca XV w., prawo stanowione rozwijało się przede wszystkim za sprawą
konstytucji sejmowych, głównie w XVI wieku z czasem działalność ustawodawcza zmalała a
od połowy XVII w. możemy mówić o pewnym jej zastoju. Nawet jednak w XVI wieku
regulacje miały charakter cząstkowy w niewielkim stopniu dotyczyły prawa sądowego a
jeszcze rzadziej odnosiły się do prawa prywatnego.
W XVI wieku doszło do prób kodyfikacji prawa polskiego. Pierwszą z nich był
wydany przez kanclerza koronnego Jana Łaskiego, Statut Łaskiego, który składał się z dwóch
części, z czego pierwsza mająca charakter urzędowy obejmowała polskie prawo publiczne i
sądowe, a druga nieoficjalna opisywała stosowane dotąd pomniki prawa niemieckiego. Statut
2
miał charakter porządkowy i na długi czas stał się fundamentalnym zbiorem przepisów prawa
ziemskiego.
Więcej innowacji próbowała wprowadzić reforma postępowania sądowego z 1523
roku zwana formula processus, która w znaczny sposób usprawniała proces sądowy przez
zmniejszenie formalizacji, skrócenie postępowania, wprowadzenie apelacji. Formula
Processus aż do rozbiorów stanowiła jedyny oficjalny kodeks sądowego prawa ziemskiego.
Kolejnym projektem, który próbował zunifikować prawo polskie była Correctura
iurium z 1532, była to całościowa kodyfikacja prawo o charakterze ogólnopolskim,
obejmowała 929 artykułów podzielonych na 5 ksiąg (ustrój państwa i sądów, proces, prawo
prywatne, prawo karne, prawo stanów). Oparta była na dotychczasowym prawie stanowionym
i zmodyfikowanym prawie zwyczajowym. Została jednak odrzucona przez sejm w 1534 gdyż
szlachta bała się, że zbytnia unifikacja prawa wzmacnia władze królewską.
Oddzielne prawo posiadało Wielkie Księstwo Litewskie, oprócz zwyczajowego prawa
litewskiego wpływ na nie miało również elementy dawnego prawa ruskiego a od 1385
również polskiego prawa ziemskiego w XVI w. udało się je skodyfikować w 3 statutach
(1529, 1566, 1588). Kodyfikacja to była stworzona w języku ruskim i miała charakter
ogólnopaństwowego kodeksu państwa stanowego. Obejmowała prawo publiczne (ustrój
państwa i organizacje społeczną) i prawo sądowe (cywilne, karne, procesowe). Oparta była na
miejscowym prawie zwyczajowym i stanowionym a także na prawie polskim i niemieckim a
nawet rzymskim, które w przypadku luki mogło być stosowane wprost. Korzystano z niej nie
tylko w WKL ale także w woj. Wołyńskim, bracławskim i kijowskim, posiłkowo korzystano
z niej także w koronie w XVII i XVIII wieku.
Prusy Królewskie także doczekały się swojej kodyfikacji prawa. Zatwierdzona przez
sejm w 1598 roku korektura pruska oparta była na ziemskim prawie koronnym, obejmowała
ustrój sądów, prawo procesowe, część prawa prywatnego (głównie prawo rodzinne i
spadkowe), w innych dziedzinach obowiązywało w Prusach królewskich prawo ziemi
chełmińskiej. Korektura Pruska była także wykorzystywana pomocniczo w sądach
koronnych.
W XVIII wieku w Europie i także w Polsce nasilił się ruch dążący do kodyfikacji
prawa zgodnie z ideami oświecenia, opierał się na prawie naturalnym i humanitaryzmie w
prawie karnym.
3
W 1778 w Polsce powstał projekt pod nazwą „zbiór praw sądowych”, który choć
bazował na dotychczasowym prawie reformował je i dodawał nowe treści zgodne z duchem
epoki. Obejmował wszystkie działy prawa sądowego i miał mieć charakter powszechny
(miały mu podlegać wszystkie stany w zakresie prawa karnego i procesowego a chłopi także
w sprawach rodzinnych i spadkowych). Najwięcej reform przewidywał w prawie cywilnym.
Projekt został jednak odrzucony przez sejm w 1780 r.
Ostatnią próbą kodyfikacji prawa w Polsce w XVIII wieku był tworzony na sejmie
Wielkim kodeks Stanisława Augusta. Nie udało się go dokończyć, pozostały tylko projekty
poszczególnych części, kodeks miał obejmować całość norm prawa cywilnego, karnego i
procesowego, jego postępowość widać najbardziej na gruncie prawa karnego, które cechować
się miało humanitaryzmem.
2.Prawo cywilne
W europie w wiekach X-XVII proces rozwoju prawa cywilnego wyglądał podobnie w
wielu krajach, przede wszystkim, dlatego że wykształcił się wspólny krąg kultury prawniczej
a wielu krajach rozwój prawa cywilnego następował pod wpływem wspólnych czynników.
Prawa rzymskiego i kanonicznego w średniowieczu i prawa naturalnego w okresie
nowożytnym. Dzięki temu doszło do uniwersalizacji pewnych podstawowych pojęć,
wytworzyły się jednak pewne autonomiczne systemy narodowe, do których należy ziemskie
prawo polskie, które miało charakter rodzimy.
Prawo prywatne dzieliło się na: Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze,
rzeczowe oraz na prawo spadkowe. W Polsce spośród stanowych praw prywatnych
największe znaczenie miało prawo ziemskie.
Do najważniejszych działów prawa cywilnego należało prawo rzeczowe, które
obejmowało: posiadanie, prawo własności oraz ograniczone prawo rzeczowe (użytkowanie,
służebności, zastaw, hipoteka). Prawo rzeczowe odnosiło się głównie do nieruchomości –
ziemi, która stanowiła podstawę stosunków gospodarczych w epoce feudalizmu. W Polsce
inaczej niż w europie zachodniej gdzie zazwyczaj ziemia stanowiła lenną własność
podporządkowaną władztwu prawnemu seniora, w Polsce normą była alodialna własność
feudałów (wolna niepodlegająca ograniczeniom). W Polsce rozbudowane były przepisy
4
dotyczące obrotu ziemią, od końca XIV wieku zaczęła obowiązywać zasada, że umowa
kupna-sprzedaży nieruchomości rodzi tylko zobowiązania do przeniesienia prawa własności,
które przechodzi na nabywcę dopiero w wyniku wpisu tej umowy do księgi sądowej.
Rozbudowane było też prawo zastawu, zwłaszcza bez dzierżenia.
Zróżnicowane były też w Europie kwestie dziedziczenia. Po pierwsze - różniły się dla
poszczególnych stanów. Po drugie – inne były zasady dziedziczenia dla kobiet, inne dla
mężczyzn. Po trzecie – inaczej dziedziczono nieruchomości i ruchomości. Z czasem na
zachodzie europy rozwinęło się prawo testamentowe, w Polsce upowszechniło się to tylko w
prawie miejskim, w prawie ziemskim dominowało dziedziczenie beztestamentowe, a od XVI
w., szlachta polska nie miała prawa rozporządzać dobrami w ramach testamentu. Polskie
prawo ziemskie nie przewidywało też dziedziczenia po sobie małżonków, możliwe było to
tylko w prawie miejskim.
3.Prawo Karne
Początkowo prawo karne i cywilne nie było rozróżniane. Proces wyodrębniania się
prawa karnego od cywilnego rozpoczął się w XII wieku i trwał wiele stuleci. Średniowieczne
prawo karne oparte było początkowe na zwyczajowym prawie germańskim i słowiańskim, z
czasem większy wpływ zaczęło mieć prawo rzymskie i kanoniczne. W XIV-XV wieku
dążenia unifikacyjne prawa karnego podjęły Europejskie monarchie stanowe, czego efektem
było powstanie prawa statutowego we Włoszech, które wywarło silny wpływ na
kształtowanie się prawa karnego w europie. Równocześnie w Anglii kształtowało się common
law, obejmujące też prawo karne, a w 1532 powstała Karolina – Niemiecki kodeks karny. W
Polsce rozwój prawa karnego następował pod wpływem rodzimych pierwiastków (poza
prawem miejskim, które czerpało z prawa niemieckiego). Od końca XV wieku dążono w
europie do kodyfikacji prawa karnego, w Polsce prawo karne nie było natomiast osobno
kodyfikowane – miało to zostać zmienione dopiero w kodeksie Stanisława Augusta. Nauka
prawa karnego aż do XVIII wieku była w cieniu prawa cywilnego, przez co wolno rozwijały
się pojęcia ogólne z zakresu prawa karnego.
Przez stulecia prawo europejskie nie znało ogólnej definicji przestępstwa, określano
je jako czyn niedozwolony. Dzielono je na prywatne i publiczne. Krąg prywatny przestępstw
określała zasada prywatnoprawna: wyrządzały szkodę jednostce, pokrzywdzony musiał
5
złożyć skargę prywatnie w sądzie a kara miała charakter prywatny. Krąg przestępstw
publicznych określała zasadza publicznoprawna: godziły one w interes publiczny, ścigane
były przez organy państwa a kara miała charakter publiczny.
W Polsce do końca XVIII w. dominowała zasada prywatnoprawna, w europie od XVI
w. zaczyna dominować zasada publicznoprawna. Brak było jednak ścisłego oznaczenia kręgu
i często używano analogii (czyny podobne do niedozwolonych także za takowe uważano), co
doprowadzało do nadużyć. W XVIII w. potępiono stosowanie analogii, znosił je polskie
kodeks karny wojskowy z 1775.
Rozwój prawa karnego doprowadził do oparcia odpowiedzialności karnej na dwóch
podstawach obiektywnej (ze względu na popełniony czyn i jego skutek) i subiektywnej
(biorącą pod uwagę psychiczny stosunek sprawcy do czynu, uwzględniała pojęcie winy). Na
zachodzie Europy podział ten następuje w XII wieku w Polsce w XIII w., z czasem w Polsce
winę zaczęto dzielić na umyślną, nieumyślną i przypadek, jednak ani w Polsce ani w Europie
nie udało się stworzyć spójnej definicji i stopniowania winy dlatego ich rozróżnienie miało
charakter kazuistyczny, mimo to miało wpływ na wymiar kary.
Od końca XV wieku rozpowszechniła się w europie teoria zastraszenia – zakładała
ona, że gdy kara będzie odpowiednio surowa to zniechęci to potencjalnego przestępcę do
popełnienia czynu niedozwolonego. Ta teoria popularna była szczególnie w państwach o
ustroju absolutnym. W Polsce znalazła swoje odzwierciedlenie w prawie miejskim, w którym
doszło do znacznego zaostrzenia kar. W znacznie mniejszym stopniu wpłynęła na polskie
prawo ziemskie.
Znacznie dłużej niż w Europie utrzymały się w Polsce różnice społeczne przy
wymierzaniu kar. Szczególnie uprzywilejowana była w tym wypadku szlachta (szlachcic za
zabójstwo chłopa był karany tylko grzywną, a chłop za zabójstwo szlachcica śmiercią).
Wraz z podziałem przestępstw także kary dzielono na prywatne i publiczne. Kara prywatna
dzieliła się na krwawą zemstę oraz na kary pieniężne. Krwawa zemsta nasiliła się w okresie
rozbicia feudalnego często zamieniając się we wróżdy feudalne, czyli prywatne wojny. W
Polsce od drugiej poł. XIV w. wycofano się z ich stosowania, a zakazano ich od XVI w. Z
kolei kary pieniężne były traktowane jako rezygnacja z odwetu lub jako środek wykupienia
6
się od kar cielesnych i kar na życiu. Dało to początek systemowi kompozycyjnemu, który
przetrwał w Polsce do rozbiorów. Zdecydowanie faworyzował on bogatszych członków
społeczeństwa. Z czasem kary pieniężne zmieniały się. Najbardziej powszechne z nich to
główszczyzna- pieniądze za głowę zabitego i nawiązka, czyli kara pieniężna za okaleczenie.
Kary publiczne nabierały w europie znaczenia wraz ze zmniejszaniem się wartości kar
kompozycyjnych. Najwcześniej rozpoczęło się to w Niemczech i Włoszech. Dominacja
zasady publicznoprawnej w Europie zachodniej wyeliminowała kary kompozycyjne w XVI
w. Karami publicznymi były głównie kara śmierci lub okaleczenia, ale i proskrypcja, banicja,
infamia, wygnanie, niewola, kary cielesne, kary na czci, kary pozbawienia wolności,
majątkowe czy kara utraty urzędu.
Zasadność kary śmierci tłumaczono zgodnością z ideą odstraszania. W Polsce
odzwierciedlenie to miało w prawie miejskim, ale już w prawie ziemskie stosowano karę
śmierci tylko w ostateczności. Kara śmierci dzielono na zwykłą - w średniowieczu było to
ścięcie lub powieszenia, a w czasach nowożytnych dodatkowo utopienie bądź rozstrzelanie i
kwalifikowaną - która była połączona z udręczeniem poprzez obcinanie członków, spalenie
żywcem, łamanie kołem, wbiciem na pal czy zakopaniem żywcem. Oświecenie przyniosło
pomysł zniesienie lub przynajmniej jej ograniczenia dzięki sejmowemu prawu łaski oraz
zawężeniu kręgu przestępstw karanych tą karą. Zamiast niej miała być stosowana kara
pozbawienia wolności z dodatkową pracą publiczną. Litewski projekt kodeksu Stanisława
Augusta nie obejmował w ogóle kary śmierci. W Anglii aż za 190 wypadków można było
otrzymać karę śmierci, w wielu krajach europejskich w XVIII w. także obowiązywał ten
rodzaj kary.
Kara pozbawienia wolności w Europie rozwijała się powoli, przestępców zazwyczaj
więziono do czasu ich ukarania. W Polsce jednak z powodu rzadszego stosowania kary
śmierci ta forma kary rozwijała się szybciej. Dla szlachty była to kara wieży podzielona na
wieże dolną (o surowym rygorze) i górną (łagodniejszą). Pobyt był w nich jednak
krótkotrwały a właściwe więzienia państwowe powstały w Polsce w XVII-XVIII wieku.
Kary cielesne stosowano głównie w sądownictwie miejskim i wiejskim, była to
zazwyczaj kara chłosty, która była najpopularniejszą sankcją. Występowały one w różnych
systemach europejskich doby średniowiecza i nowożytności, idee oświeceniowe odrzucały
jednak tą formę kary i przykładowo kodeks Stanisława Augusta nie przewidywał już ich
7
stosowania. Tak samo jak kary konfiskaty majątku, którą humanitaryści uznawali za
pogwałcenie zasady o indywidualizacji odpowiedzialności karnej.
4.Procedura sądowa
Wyodrębnianie się oddzielnych procedur w sprawach karnych i cywilnych po raz
pierwszy obserwujemy w procesie angielskim pod koniec XII wieku. W XIII wieku na
kontynencie pojawia się podział na skargi karne, cywilne i mieszane, ale ukształtowanie się
procesu karnego i cywilnego nastąpiło w europie dopiero w XVI wieku. Proces karny oparty
został na inkwizycyjności a cywilny na skargowości. W Polsce procedura sądowa rozwinęła
się dopiero w XIII w. i nie przewidywała rozróżnienia na sprawy karne i cywilne. Taki stan
rzeczy potwierdzały Statuty Kazimierza Wielkiego i w zasadzie również późniejsze regulacje.
Mimo tego z czasem rozwinął się proces mieszany a w prawie miejskim stosowano proces
inkwizycyjny.
Nowożytny proces cywilny wzorował się procesem rzymsko-kanoniczny opartym na
rzymskich zasadach procesowych. W XIII wieku stosowany był w sądach komun włoskich
skąd przeniknął do krajów Europy. Oparty był na zasadach: skargowości, pisemności,
dyspozycyjności, kontraordynaryjności, legalnej teorii dowodów. Możliwe też było
stosowanie analogii a cały proces cechował duży formalizm.
Polski proces cywilny (i zarazem karny) miał charakter rodzimy, wpływ procesu
rzymsko-kanonicznego zaznaczył się dopiero przy jego kodyfikacji (w 1523r.), cechowała go:
zasada skargowości, kontraordynaryjności i to, że był prowadzony ustnie i jawnie.
Proces karny w europie do XIII wieku był taki sam jak proces cywilny z czasem
wyparł to jednak proces inkwizycyjny. Cechował się tym, że sprawy były w nim wszczynane
z urzędu, ten sam organ prowadził śledztwo, oskarżał, wyrokował i wykonywał wyrok,
postępowanie było pisemne i tajne a koronnym dowodem w sprawie było przyznanie się do
winy wymuszane zazwyczaj na wymyślnych torturach.
W Polsce w sprawach karnych korzystano z procesu skargowego, uważano, bowiem
że proces inkwizycyjny łamie zasady wolności szlacheckiej. Z czasem jednak przy wzroście
znaczenia
zasady
publicznoprawnej
dopuszczano
w
stadium
postępowania
przygotowawczego elementy inkwizycyjne. Od XVI wieku wzrasta pozycja instytucji
skrutynium (śledztwa) wszczynana z urzędu przez specjalnego funkcjonariusza sądowego
8
instygatora, który występował z oskarżeniem w sądzie. Na tym etapie postępowania przed
sądem korzystano z elementów procesu skargowego. Taki zaś model procesu nazywamy
procesem mieszanym.
W europie proces mieszany upowszechnił się dopiero w dobie oświecenia. W Polsce
gdzie panował ustrój demokracji szlacheckiej, który od końca XVI wieku dążył do ewolucji w
stronę monarchii konstytucyjnej (u podstaw tych przemian leżały artykuły Henrykowskie z
1573 r.) o ustroju liberalno-demokratycznym panował dobry klimat do tego typu przemian
mających na celu liberalizacje procesu sądowego.
9