Dzieje ludności żydowskiej z gett prowincjonalnych Kraju Warty
advertisement
Dzieje ludności żydowskiej z gett prowincjonalnych Kraju Warty Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi Łódź 2012 Wstęp Okrutny los jaki dotknął w szczególności ludność pochodzenia żydowskiego zamieszkałą na ziemiach byłej II RP podczas II-ej wojny światowej odcisnął swoje piętno w świadomości naszego społeczeństwa. Naszym obowiązkiem jest zachowanie pamięci o tych tragicznych wydarzeniach i nieustanne dążenie do tego, by te czasy nigdy się nie powtórzyły. Dnia 1 września 1939 roku Niemcy rozpętały II wojnę światową. Wojska niemieckie wkroczyły na terytorium państwa polskiego szerząc przerażający terror. Po przegranej „kampanii wrześniowej” władze polskie musiały skapitulować. Rozpoczął się okres ponad 5-cio letniej okupacji hitlerowskiej. W wyniku działalności okupanta poniosło śmierć ponad pięć milionów obywateli Polski w tym ok. 3 mln pochodzenia żydowskiego. Tereny zajęte przez Niemców zostały podzielone w następujący sposób: z byłych ziem Polski środkowej utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo (GG) resztę obszarów wcielono do III Rzeszy. Na przyłączonych terenach utworzono dwa nowe okręgi: Kraj Warty (Reichsgau Wartheland, Warthegau) i Gdańsk-Prusy Zachodnie. Znakomita część ziem województwa łódzkiego wraz z miastem Łódź znalazła się w obrębie Kraju Warty. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kraj_Warty Zarówno na terenie GG jak i ziem wcielonych do III Rzeszy władze niemieckie utworzyły getta, czy też obozy pracy dla ludności żydowskiej. Największe getto w Kraju Warty zostało utworzone w Łodzi (Litzmannstadt) dnia 8 lutego 1940 roku, a ostateczne odizolowanie nastąpiło 30 kwietnia 1940 roku. Początkowo umieszczono tam ok. 160 tysięcy osób pochodzenia żydowskiego a ogółem przez getto w Łodzi (Litzmannstadt Getto) przeszło około 200 tysięcy osób. W Kraju Warty zostały też utworzone getta prowincjonalne w takich miastach jak: Bełchatów, Kalisz, Pabianice, Sieradz, Warta, Zduńska Wola. Sytuacja ludności żydowskiej w tych gettach była tragiczna. Ciągle doskwierający głód bowiem wydawano skromne racje żywnościowe. Ogólne osłabienie i wyczerpanie organizmu powodowało podwyższoną zapadalność na różnego rodzaju infekcje, które w konsekwencji często prowadziły do zgonu. Śmiertelność była bardzo wysoka. Dysponujemy danymi z największego getta znajdującego się na terenie Kraju Warty (Litzmannstadt Getto), gdzie z powodu głodu i chorób zmarło 45 tysięcy osób. Wiele osób pochodzenia żydowskiego z gett prowincjonalnych rejencji łódzkiej deportowano do Litzmannstadt Getto, by później trafiły one do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem i Auschwitz-Birkenau. Ogółem do getta w Łodzi trafiło około 20 tysięcy Żydów z tych małych miejscowości. Bełchatów W 1832 roku Bełchatów należał do szeregu (246) miast, w których Żydzi nie podlegali ograniczeniom osiedlania się z uwagi na to, że była to prywatna własność dziedzica. Przyczyniło się to do znacznego napływu ludności żydowskiej do Bełchatowa i rozwoju samego miasta. W 1860 roku społeczność pochodzenia żydowskiego stanowiła 76% ogółu mieszkańców wyrażoną liczbą 1139 osób. Niemcy wkroczyli do Bełchatowa dnia 6 czerwca 1939 roku 1. Po zajęciu miasta naziści zaczęli instalować swoje struktury administracyjne. W połowie 1943 roku miastu nadano niemiecką nazwę – Belchental2. Po włączeniu Bełchatowa do Kraju Warty miasto oddzielono od powiatu piotrkowskiego i zostało przyłączone do powiatu łaskiego z siedzibą Landratu w Pabianicach. Tuż po wkroczeniu do Bełchatowa Niemcy zamknęli synagogę. Później zniszczyli cmentarz żydowski. Pod koniec 1939 roku i na początku 1940 roku wysiedlono do Bełchatowa Żydów z Widawy (440 osób) i spalonego Szczercowa (150)3. Po selekcji 20 sierpnia 1941 roku 250 mężczyzn odesłano do obozu pracy w Poznaniu, a po trzech tygodniach kolejnych 450. Pod koniec tego roku wysiedlono do Bełchatowa ludność żydowską z okolicznych gmin (Grocholice, Kleszczów, Chabielice) oraz z Pabianic4. Od marca 1941 roku zaczęło funkcjonować w Bełchatowie getto dla społeczności żydowskiej, które mieściło się w granicach dzisiejszych ulic Fabrycznej, Pabianickiej, Sienkiewicza (dawniej ulica Ogrodowa) oraz Placu Narutowicza. Osadzono w nim około 5000 Żydów z Bełchatowa i okolic5. Żydzi mieli obowiązek noszenia żółtej gwiazdy na plecach, mogli chodzić tylko brzegiem ulicy, wyłącznie w określonych godzinach. Obowiązywał ich także zakaz handlu i rzemiosła. Domy należące do bogatych Żydów oddano bełchatowskim Niemcom oraz Volksdeutschom. Żydom kazano wynieść święte księgi z synagogi i je spalić Dnia 11 marca 1940 roku na żądanie Landratu łaskiego sporządzono listę bełchatowskich Żydów: 5200 osób, w tym 12 osób należących do Rady Starszych, z prezesem Abrachamem Erlichem. Dnia 19 sierpnia 1940 roku (według pierwszego okupacyjnego spisu ludności w Bełchatowie) było ich 5300 (przy 1150 Niemcach oraz 5000 Polaków), zaś 21 stycznia 1942 – 55606. W 1942 roku w getcie z powodu bardzo złych warunków sanitarnych wybuchła epidemia tyfusu plamistego. Przed likwidacją getta część jego mieszkańców wywieziono do getta w Łodzi: w czerwcu 1942 roku 852 osoby (wraz z warsztatami krawieckimi) i nieco później 89 osób z warsztatów stolarskich. Niemcy postanowili zlikwidować getto. Likwidacja zaczęła 1 J. Góral, Bełchatów pod okupacją niemiecką (1939-1945), [w:] Bełchatów. Szkice z dziejów miasta pod red. Dariusza Roguta, Piotrków Trybunalski 2005, s. 152. 2 Tamże, s. 171. 3 Tamże, s 174. 4 Tamże. 5 http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Żydów_w_Bełchatowie. 6 http://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Żydów_w_Bełchatoie. się 11 sierpnia, zaś 18 sierpnia odjechał transport. Mieszkańców getta wywożono do obozów zagłady Kulmhof am Ner (Chełmno nad Nerem) oraz w Bełżcu i do getta w Łodzi. W sierpniu 1942 roku wywieziono 4953 osoby z getta bełchatowskiego do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie następnie je uśmiercono. W okresie funkcjonowania getta uciekło z niego ok. 150 Żydów. Ostatecznie getto przestało istnieć w sierpniu 1942 roku. Kalisz Żydzi zamieszkiwali w Kaliszu co najmniej od II-ej połowy XII w., tj. od czasów Mieszka III Starego, a więc na długo przed powstaniem miasta lokacyjnego. Historycy twierdzą, że osiedle żydowskie zlokalizowane było w osadzie przy kościele św. Gotarda, bowiem na jej peryferiach założono w 1285 roku pierwszy w Kaliszu cmentarz żydowski. Stan zabudowy Kalisza przed II wojną światową pozwala wyróżnić jak gdyby trzy strefy: śródmiejską (około 200 ha), tereny przyłączone do miasta jeszcze w 1906 roku (około 400 ha) i przedmieścia (około 1800 ha). W strefie śródmiejskiej wyodrębniła się wyraźnie dzielnica żydowska, leżąca między ul. Babina, Wodną, Piskorzewską i Nowym Rynkiem. Stanowiła najbardziej zaniedbaną część śródmieścia7. http://fzp.net.pl/historia/przechowac-pamiec-historii-zydzi-w-kaliszu Wielka synagoga, zdjęcie z zimy 1939/1940 Proces asymilacji ludności pochodzenia żydowskiego z resztą społeczeństwa był trudny i przebiegał podobnie jak w reszcie kraju. W okresie międzywojennym społeczność żydowska w Kaliszu posiadała własne szkoły. W 1938 roku dysponowali oni 6 szkołami, w których pobierało naukę 1022 uczniów. Jednak należy zaznaczyć, że znaczna część dzieci żydowskich uczyła się wspólnie z innymi dziećmi w szkołach publicznych (w 1938 roku – 1685 uczniów)8. Kres historii kaliskich Żydów położył wybuch II wojny światowej. W dniu 4 września 1939 roku Kalisz został zajęty przez wojska niemieckie i początkowo pozostawał pod zarządem wojskowym okupanta; z końcem października władzę w nim przejął zarząd cywilny, a zarazem wszedł w życie wcześniejszy nieco dekret o przyłączeniu regionu kaliskiego do obszarów wcielonych, do tzw. Kraju Warty (Gau Wartheland). Początkowo, ponieważ okupant nie powziął jeszcze ostatecznej decyzji co do losów okręgu łódzkiego, umiejscowiono w Kaliszu zarząd jednej z trzech rejencji ustanowionych w nowym tworze administracyjnym zwanym Krajem Warty. Sam został wyodrębniony jako osobny powiat 7 8 W. Rusiński, Kalisz. Zarys dziejów, Poznań 1983, s. 87 W. Rusiński, dz. cyt., s. 98. miejski. Na czele władz miejskich stał burmistrz, który w Kaliszu, jako mieście wydzielonym, nosił miano nadburmistrza (Oberbürgermeister)9. Wybuch II wojny światowej spowodował, iż część ludności żydowskiej Kalisza rusza na pieszo do pobliskich miasteczek – Koźminka, Opatówka, Błaszek. Zamożniejsi udają się do Łodzi i Warszawy10. Co najmniej 20% żydowskich mieszkańców opuszcza miasto. W Kaliszu w październiku 1939 roku na polecenie Niemców utworzono 25 osobową Radę Żydów z Gerszonem Hahnem jako przewodniczącym. Jednym z jej pierwszych zadań było przeprowadzenie spisu pozostałych w mieście Żydów, których szacowano na 18 tysięcy11. W drugiej połowie stycznia 1942 roku w getcie w Łodzi wraz ze swym zastępcą Przewodniczący Rady Żydowskiej w Kaliszu, p. G. Hahn. Owi przedstawiciele Rady Żydowskiej w Kaliszu informowali, że żydowska ludność miasta liczyła przed wojną 23000 osób12. W końcu września 1939 roku hitlerowcy opracowali plan przesiedleń. Przewidywano w nim usunięcie w okresie od listopada 1939 roku do lutego 1940 roku, wszystkich Żydów z ziem wcielonych do Generalnej Guberni. W dniu 7 listopada 1939 roku Niemcy zawiadomili Radę Starszeństwa, iż w Kaliszu zostanie zorganizowane getto. Dzielnica żydowska została wyznaczona na zachód od ul. Babina13. Od 10 listopada nastąpiły przesiedlania Żydów czasowo umieszczano w klasztorze o.o Bernardynów, następnie przeniesiono do Hali Targowej Braci Szrajer na Rynku Dekarta. Do dnia 2 grudnia 1939 roku zgromadzono tam ponad 10 tys kaliskich Żydów. Akcja wysiedleńcza trwała do 14 grudnia. Żydów przebywających w hali oraz przetrzymywanych w bożnicy wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa – dystrykt radomski. Ogółem wyekspediowano 10 pociągów z około 15 tysiącami Żydów. Część ludności żydowskiej umieszczono w obozie pracy w Grodźcu pod Kaliszem. Z tej grupy około 2 tys. osób zamordowano w lasach kazimierskich14. Na wiosnę 1940 roku pozostałych w mieście Żydów, głównie chorych i pracowników szpitala, przeniesiono do budynków nr 13, 16 i 18 na ul. POW (dziś ul. Złota)15. Poczynając od października wielu chorych ze szpitala zostało zabranych do czarnych ciężarówek. Uśmiercono w nich 290 starców i chorych. Pozostali w mieście Żydzi zostali poinformowani że się w transporcie udadzą się do obozu przejściowego, a stamtąd na rekonwalescencję. Społeczność żydowska została zmuszona do zapłaty za transport. Z czasem pozostawieni w mieście Żydzi zrozumieli, że nie zobaczą już wywiezionych nigdy – ciężarówki te służyły do eksterminacji – gazowano w nich ludzi. Małe otwarte getto dla pozostałych kaliskich Żydów utworzono w 1941 roku. 9 Tamże, s. 110. http://fzp.net.pl/historia/przechowac-pamiec-historii-zydzi-w-kaliszu 11 Tamże. 12 Kronika Getta Łódzkiego Litzmannstadt Getto 1941-1944, tom II 1942, Łódź 2009,s.31 13 fzp.net.pl, dz. cyt.. 14 W. Rusiński, dz. cyt., s.111 15 fzp.net.pl, dz. cyt.. 10 http://www.archiwum.kalisz.pl/wystawy-on-line-005-04 Żydzi pracujący przy odgruzowaniu Adolf Zbiór fotografii i pocztówek, sygn. 193 Hitler Platz w Kaliszu, Ludność getta pracowała w warsztatach rzemieślniczych, miejscowych przedsiębiorstwach i przy porządkowaniu miasta. Na początku 1942 roku w getcie zamieszkiwało 150 osób. Likwidację getta przeprowadzono w dniach 4 – 6 lipca 1942 roku wywożąc pozostałych przy życiu do getta łódzkiego. W ten sposób nastąpiła zagłada jednego z najstarszych skupisk żydowskich w Polsce, od 9 lipca 1942 roku Kalisz stał się „Judenrein”. W Kaliszu latem 1945 roku powołano Komitet Żydowski. Do 1946 roku zarejestrowało się w nim 2225 osób. Do początku lat pięćdziesiątych pozostało w mieście około 100 Żydów, którzy i tak opuścili Kalisz. Pabianice Pabianice, które w połowie XIV wieku prawa miejskie, stanowiąc własność kapituły krakowskiej, posiadało przywilej zakazujący ludności żydowskiej przebywania w nim. Zmiana tego stanu rzeczy następowała od 1793 roku, kiedy to władze pruskie zrównały w prawach wszystkie miasta, pozbawiając ich przywilejów, zakazujących osiedlania się w nich Żydom. Wtedy też pojawili się w mieście pierwsi osadnicy żydowscy. W 1794 roku było ich piętnastu i stanowili wówczas niespełna 4% ogółu mieszkańców. Spis ludności Pabianic z 1818 roku podawał ogólną liczbę 826 osób, 26 Żydów, którzy stanowili 3% ogółu mieszkańców. Osadnictwo żydowskie w mieście rozwijało się wolno. W 1827 roku mieszkało tu 134 Żydów, a w 1890 r. – 900. Formalnie wszelkie ograniczenia osiedlania się przez Żydów w Pabianicach zostały zniesione w 1862 roku, jednak już w 1836 roku liczba żydowskiej ludności miasta stała się tak znaczna, że zasadne było utworzenie gminy żydowskiej na tym terenie. Początkowo wzorem innych miast Królestwa Polskiego, utworzono Dozór Bożniczy, a następnie Gminę Wyznaniową. W drugiej połowie lat 30-tych XX wieku własność gminy żydowskiej w Pabianicach stanowiły: wielka synagoga istniejąca około 100 lat, własny dom (w którym znajdują się kancelaria gminy, duża bożnica, łaźnia rytualna i rzeźnia drobiu) dom starców (wybudowany w 1928 roku), dom na Nowym Świecie ( w którym znajdują się bóżnica i rzeźnia drobiu), cmentarz i dom przedpogrzebowy16. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pabianice Cmentarz żydowski w Pabianicach Społeczność żydowska w Pabianicach stanowiła 18% ogółu mieszkańców. Tuż przed wybuchem wojny w mieście żyło od 7 do 9 tys. Żydów. Oddziały niemieckie wkroczyły do Pabianic 8 września 1939 roku. Praktycznie od początku wprowadzono dla ludności żydowskiej szereg ograniczeń. W listopadzie 1939 roku rozpoczęto akcję wyrzucania Żydów z wybranych mieszkań i przejmowania majątku przez miejscową ludność niemiecką. Ludność żydowską Pabianic i okolicznych miasteczek i wsi przesiedlono do getta zorganizowanego na przełomie stycznia i lutego 1940 roku. W getcie ostatecznie umieszczono 8-9 tys. Żydów. Na polecenie okupanta powstała żydowska administracja getta (Judenrat) z Jehielem Rubinsteinem na czele, ale wkrótce po jej utworzeniu przywódców wraz z trzema członkami Judenratu aresztowano, a część aresztowanych zamordowano. Getto zlokalizowane było na Starym Mieście i obejmowało ulice Garncarską, Konopną, Kapliczną, Bożniczą, Tuszyńską (obecna Piotra Skargi) i Poprzeczną. Warunki życia w getcie były tragiczne. Ludność w getcie ograbiona ze swego dobytku, pozbawiona możliwości zarobkowania, umieszczona w najgorszej dzielnicy, bez dostępu do leków i pomocy lekarskiej, otrzymująca wyżywienie poniżej niezbędnego minimum, była narażona na śmierć z powodu głodu bądź choroby17. Likwidację getta w Pabianicach rozpoczęto 16 maja 1942 roku. Przebiegała ona w sposób wyjątkowo brutalny. Grupa około 3,5 tys. Żydów z niewielką ilością dzieci została przywieziona do getta w Łodzi. Jedna z osób tak wspomina to wydarzenie „Pewnego pięknego dnia, dokładnie szesnastego maja 1942 roku pognano ich wszystkich naszą centralną arterią Pabianic, ze Starego na Nowe Miasto. Mieszkaliśmy na pierwszym piętrze od strony ulicy, więc już z daleka, gdy ci skazańcy wyłaniali się zza zamku, jak jakaś szara rzeka głuchych manekinów, wychyliłyśmy się z okna, przerażone, w ciszy wymieniałyśmy szeptem jakieś słowa, chyba nieważne, nic nieznaczące przy tej nieludzkiej tragedii tysięcy naszych bezbronnych pabianiczan. 16 17 Almanach Gmin Żydowskich, Warszawa 1939, s. 179 Dzieje Pabianic pod red. Gryzeldy Missalowej, Łódź 1968, s. 328. Milcząc, pewnie obie myślałyśmy o jednym: czy zobaczymy Rysię z rodziną? Co zrobimy, gdy będzie przechodziła, jakim znakiem, a może krzykiem – nie, to niemożliwe, nie wolno – ją pożegnać. Stoimy przy otwartym oknie, przysłania nas trochę firanka, patrzymy nieruchome. Płynie rzeka niespotykanego, niewyobrażalnego nieszczęścia. Już z bliska nieco ubarwiona kolorowymi sweterkami i czapeczkami. Łzy przysłaniają ten straszliwy widok. Tyle dzieci, młodzieży, dziewczęta, chłopcy i niezgrabni, pochyleni starcy. Gdzie jest Rysia? Szukamy jej, musimy zobaczyć, co ona zrobi, czy spojrzy w naszą stronę? – przecież dobrze wie, gdzie mieszkamy. Jest, zbliża się wolno z rodzicami, z młodszymi braćmi Chociaż nurt niesie ją wolno, jakby nie zauważyła, że jest nieomal naprzeciwko nas, to tylko kilka, kilkanaście metrów, a tak przecież odległa i nieludzko bezbronna przechodzi obok nas. Wreszcie spojrzała, jeden mały, nieznaczny ruch głową w naszą stronę. Ale czy nas zauważyła? Może nam się tylko wydawało. Lekkie skinienie naszych rąk w jej stronę: żegnaj droga, kochana. Tylko czy nas zauważyła? Jaką gorycz czuła na widok naszej bezczynności, tego naszego jedynie gapiostwa! Ale co mogłyśmy zrobić, dwie płaczące, przestraszone kobiety? Przecież są tu Niemcy, nie tylko oprawcy, są i porządni. Ilu? I nic, nic nikt nie może zrobić?18 Stu pięćdziesięciu pacjentów szpitala zostało zamordowanych na miejscu. Większość pabianickich Żydów, której przyznawano kategorię „B”, wysłana została do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, część trafiła do getta w Łodzi, gdzie podzieliła tragiczny los tamtejszej ludności żydowskiej. Pozostawiono niewielką grupę wykwalifikowanych rzemieślników, około 250 osób, którzy zostali umieszczeni w obozie pracy przymusowej przy ul. Warszawskiej 127, gdzie pracowali na potrzeby armii niemieckiej. Ten obóz pracy był uznawany za rodzaj obozu koncentracyjnego. Sieradz Sieradz otrzymał prawa miejskie w 1136 roku i jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Średniowieczne miasto było ulokowane pierwotnie w dolinie, w widłach rzek Warty i Żegliny, na suchym miejscu, albo, jak niektórzy historycy stwierdzają, na suchych kępach otoczonych podmokłymi terenami pradoliny Warty. Sieradz już w XII wieku był jednym z trzech głównych węzłów ówczesnej sieci drogowej w Polsce środkowej. Przebiegał tędy tzw. szlak środkowopolski biegnący z zachodu na wschód, od ziem niemieckich przez Poznań, Kalisz do Krakowa. Szlak ten łączył Wielkopolskę z Małopolską19. Już w 1436 roku w Sieradzu istniała ulica Żydowska, co sugerowałoby występowanie osadnictwa żydowskiego w tym mieście. Pierwsze historycznie udokumentowane wzmianki o Żydach sieradzkich pojawiają się w źródłach już przed rokiem 1507. Pomimo tego, nie można z całą pewnością podać konkretnej daty rozpoczęcia osadnictwa żydowskiego w Sieradzu, ale można przypuszczać, że liczną grupą narodowościową, napływającą do Sieradza do końca XV w., byli Żydzi20. Po II rozbiorze Polski, za rządów Prusaków i za ich zgodą, zaczął się ponowny masowy napływ Żydów do Sieradza. W 1820 roku w mieście odnotowano 306 „starozakonnych”, a w siedem lat później było ich 595. W tym czasie zbudowana została okazała synagoga przy ul. Wodnej, która dotrwała do dnia dzisiejszego21. Ludność w Sieradzu w 1914 roku liczyła ponad 10 tys. osób, a tuż przed wybuchem I wojny światowej miasto zamieszkiwało około 9 tys. mieszkańców22. Stan ludności Sieradza według 18 J. Jagusiak, Pabianickie historie z pogranicza trzech pokoleń Kraju Warty i GG, Pabianice 2008, s. 48. Sieradz – moje miasto pod red. Lecha Kamińskiego, Sieradz 2005, s. 10 20 Tamże, s. 12 21 Tamże, s. 13 22 J. Milczarek, Sieradz 1918-1939, Sieradz 1984, s. 16 19 narodowości na dzień 1 kwietnia 1938 roku przedstawiał się w następujący sposób: ogółem 11359, w tym Polacy 8700, Żydzi 2555, Niemcy 84 i Rosjanie 2023. Żydzi zajmowali się najczęściej handlem i rzemiosłem, chociaż nie brakowało wśród nich ludzi wykształconych. Przykładem jest, urodzony w Sieradzu przy ul. Ogrodowej Ary Szternfeld, autor pionierskiego dzieła Wstęp do Kosmonautyki. Spis ludności z 1938 r. wykazał, że w Sieradzu mieszkało przed wybuchem II wojny światowej 2555 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło wówczas 22,5% ogólnej liczby jego mieszkańców 24. Żydzi posiadali własną szkołę, klub sportowy Makabi oraz swych przedstawicieli w Radzie Miasta. Okrutny los jaki spadł na naród żydowski w czasie II wojny światowej, dotknął też sieradzkich Żydów. Niemcy wkroczyli do Sieradza już 3 września. Początkowy okres okupacji hitlerowskiej w mieście wiązał się z wprowadzeniem szeregu ograniczeń narzucanych ludności żydowskiej. Jednak już wtedy zdarzały się tragedie np. pierwsi Żydzi wraz z dwoma Polakami zostali rozstrzelani 14 września 1939 roku na ul. Wodnej25. Wkrótce po zajęciu przez Niemców miasto zostało wcielone do III Rzeszy. W październiku 1939 roku władze okupacyjne wprowadziły dla wszystkich Żydów w wieku 16-60 lat obowiązek pracy przymusowej, a wkrótce potem nakazano im nosić na prawej piersi i lewej łopatce żółtą, sześcioramienną gwiazdę. Nie wolno im było także korzystać z żadnej komunikacji, zakazano swobodnego poruszania się. W grudniu 1939 roku wysłano z Sieradza i Kalisza około 1200 osób do Sandomierza. Na przełomie 1940 i 1941 roku tysiąc sieradzkich Żydów zostało wysłanych do Zduńskiej Woli. Niedługo potem większość zdrowej młodzieży żydowskiej wysłano z Sieradza do obozów pracy w okolicy Poznania. Pierwszy taki transport miał miejsce w lipcu 1941 roku. W ostatnim roku istnienia żydowskiej społeczności Sieradza (1942), w mieście przebywało od 1000 do 1400 Żydów. Mieszkali oni w otwartym getcie. Getto powstało 1 marca 1940 roku. W sieradzkim getcie działał samorząd żydowski „Jüdische Komitee” wybrany i powołany przez Niemców. Wszystkich niezdolnych do pracy wywożono do getta w Łodzi albo transportami do obozów śmierci. Fachowców, a także zdrowych, zdolnych do pracy ludzi, zorganizowanych w kolumny robocze, zatrudniano w sieradzkich warsztatach i obozach pracy poza Sieradzem, np. w innych gettach. Tam wykonywali rozmaite prace np. szycie odzieży dla wojsk niemieckich. W 1942 roku, na sześć miesięcy przed likwidacją getta, prześladowania Żydów zaostrzyły się. http://www.sieradzpraga.pl/uploads/images/Artykuly/Historia/Okres%20II%20Wojny%20Swiatowej/Zaglada%2 0Zydow/thumb_20050114-13Q.jpg 23 Tamże, s. 17. Sieradz.. dz. cyt., s. 14 25 Tamże, s.14 24 Ostateczna likwidacja getta w Sieradzu nastąpiła w dniach 24-27 sierpnia 1942 roku. Wszyscy Żydzi zostali zgromadzeni w miejscowym kościele i poddani selekcji. Od 180 do 190 rzemieślników wywieziono do getta w Łodzi. Pozostałych wysłano do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, wielu z nich zabijając przy akcji likwidacyjnej. Około osiemdziesięciu sieradzkich Żydów przeżyło Holocaust. Niektórzy z nich wrócili na krótko do miasta. Warta Niewielkie miasteczko Warta koło Sieradza, jedno z najstarszych w województwie, prawa miejskie otrzymało już w 1255 roku. W wyniku krwawego najazdu Krzyżaków w 1331 roku całe miasto wraz z kościołem św. Mikołaja zostało złupione, a następnie spalone. Dzięki jednak dogodnemu położeniu na ważnych szlakach handlowych, szybko podniosło się z upadku. Mimo jednak częstych kataklizmów jak pożary, powodzie i epidemie. Warta od wieku XV do XVII przeżywała swój okres rozwoju. W tym też okresie, w pierwszej połowie XVI wieku, chroniąc się przed prześladowaniami, do Warty sprowadzili się Żydzi, którzy przywędrowali z Czech i Moraw. W czasie najazdu szwedzkiego z rąk żołnierzy szwedzkich poniosło śmierć wielu Żydów z Warty. Według spisów landratów pruskich w 1800 roku miasto liczyło 950 mieszkańców, z tego 554 katolików, 388 Żydów, 7 luteran i 1 członek wyznania reformowanego. W 1808 roku na 1400 chrześcijan przypadło 523 Żydów. W 1864 roku Żydzi już przewyższali liczbę chrześcijan i stanowili 55,8% ogółu mieszkańców (2177 Żydów). W 1881 roku na 4848 mieszkańców przypadało 2509 Żydów (52% ogółu społeczności). W 1939 roku Gmina Żydowska w Warcie liczyła 2000 członków. Inni informują, że na 4400 mieszkańców przypadło 2300 Żydów. Przedstawiciele społeczności pochodzenia żydowskiego w Warcie zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem. W pierwszych dniach września 1939 roku w wyniku agresji Niemiec hitlerowskich wszyscy mieszkańcy opuścili miasto. Po zakończonej kampanii okupant przyłączył miasto do obszaru III Rzeszy zaliczając je do Kraju Warty – Wartheland. Niezwłocznie przystąpił do zniemczenia zagarniętych terenów. Żydów pozbawiono wszelkich praw. Już 23 września 1939 roku dla wyróżnienia od Polaków zmuszono ich do noszenia żółtej sześcioramiennej gwiazdy na wierzchniej odzieży na piersiach i na plecach. Żydów pozbawiono wszelkich sposobów zarobkowania. Za to przydzielono im głodowe racje żywnościowe na kartki. W lutym 1940 roku Żydów w liczbie około 2800 osób zamknięto w getcie, w północnozachodniej części miasta. Zamieszkali w starych domach, także w szopach, chlewikach lub oborach bez okien czy komina. Wyloty ulic getta zamknięto drewnianymi drągami i pod karą śmierci zabraniano opuszczania samowolnie zamkniętego terenu. Dla wszystkich w wieku 14-60 lat wprowadzono 12 godzinny dzień pracy. Zmuszano ich do najcięższych prac fizycznych, ludzi często głodnych i chorych, ponieważ pozbawiono ich opieki lekarskiej i możliwości zakupu lekarstw. Systematycznie i planowo niszczono kulturę materialną w pierwszej kolejności Żydów. Palono księgi w języku hebrajskim, naczynia i przedmioty rytualne, zburzono synagogę i dewastowano cmentarz. W 1940 roku Niemcy wysadzili w powietrze istniejące mury zabytkowej synagogi, spalonej we wrześniu 1939 roku. Do ich rozbierania, aż do fundamentów zmusili Żydów. Od stycznia 1941 roku do lata 1942 roku około 100 Żydów zatrudniano w obozach pracy w okolicach Poznania (Gostyń, Potarzyca, Pawłowice i inne). Docierały do nich tragiczne wiadomości o zbrodniach okupanta: - 1940 rok we wsi Włyń (4 km od Warty) Gestapo zamordowało 11 Żydów, 2-4. 04. 1940 w lesie koło Pierzchniej Góry (8 km od Warty) gazem spalinowym w specjalnym samochodzie-komorze gazowej, podczas przewozów zamordowano 499 pacjentów Szpitala Psychiatrycznego w Warcie, w tym 285 Polaków, 177 Żydów, 31 Niemców i 6 Rosjan. - 1940 rok – Żydzi z Warty zabici w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. - 14. 04. 1942 w centrum miasta, przy placu po synagodze, podczas publicznej egzekucji powieszono 10 najznakomitszych Żydów z rabinem – 65-letnim Eliaszem Laskowskim, jego synem, 26-letnim Hirszem Laskowskim i przewodniczącym Judenratu – Izaakiem Landau. Po blisko trzech latach gehenny ludności żydowskiej, w dniu 22 sierpnia 1942 roku okupant przystąpił do likwidacji żydowskiej dzielnicy w Warcie. Rano całe getto otoczono gęsto uzbrojonymi posterunkami. Wypędzonych brutalnie z domów gromadzono na ul. Garbarskiej i Piekarskiej, następnie skierowano kolumnę do kościoła św. Mikołaja w Warcie, gdzie wszystkich zamknięto na klucz. W międzyczasie przeprowadzono selekcję i młodych, zdrowych przeważnie rzemieślników w liczbie 382 skierowano do kościoła Ojców Bernardynów w Warcie i także ich tam zamknięto na klucz. Na drugi dzień wszystkich wywieziono do getta w Łodzi. Potem posyłano ich do obozów zagłady. Specjalne ekipy przeszukujące opuszczone pomieszczenia wywlekły jeszcze około 16 Żydów, ciężko chorych, w tym młodą matkę z noworodkiem. Wszystkich ułożono pod ścianą budynku przy ul. Rzeźniczej (dziś Tadeusza Kościuszki), przy placu po byłej synagodze i wszystkich zastrzelono. Zamkniętych Żydów w kościele farnym (św. Mikołaja), około 1800 osób, przeważnie kobiety, dzieci i starcy, przetrzymywano przez trzy dni bez jedzenia i picia. Jedynie matkom posiadającym małe dzieci zezwolono, aby raz dziennie mogły sobie zagrzać trochę wody na żelaznym piecyku, ustawionym na zewnątrz kościoła. W dniu 25 sierpnia 1942 roku od samego rana pod kościół od strony zachodniej zaczęły podjeżdżać samochody ciężarowe i zaczęto ładować Żydów do nich okłamując, że wyjeżdżają do prac polowych. Nie wszyscy w to uwierzyli i próbowali ucieczki, niestety bezskutecznie. Zabitych ładowano razem z żywymi do samochodów i wywożono w kierunku na Turek. Jest pewne, że Żydzi z Warty zginęli śmiercią męczeńską w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem koło Konina. Po przywiezieniu ich do Chełmna przetrzymywano wszystkich w kościele. Potem przeprowadzono do pałacu, gdzie po odebraniu wszystkich rzeczy, które jeszcze posiadali, kazano się rozbierać rzekomo do kąpieli. Potem przepędzano ich wąskim korytarzem prosto do samochodu – komory gazowej, który szczelnie zamykano. Po przejechaniu odcinka drogi 8 km wyładowywano już ciała ofiar, które następnie spalono, a popiół z ciał rozrzucano. Dziś trudno jest ustalić dokładną liczbę ludzi tam zamordowanych. Przyjmuje się, że Żydów z Warty w tym obozie zginęło około 1000 osób, inni podają liczbę 1800 (w ten tak niewiarygodny i tragiczny sposób zakończyły się dzieje Gminy Żydowskiej w Warcie, mającej wielowiekową tradycję w tym mieście). - Zduńska Wola Pierwsze wzmianki o Żydach zduńskowolskich pochodzą z roku 1788. Dowiadujemy się z nich, że w osadzie mieszkały 33 rodziny polskie i żydowskie. W 1825 roku Stefan Prawdzic Złotnicki otrzymał przywilej cesarski Aleksandra I podnoszący osadę do rangi miasta, którego art. 5 dotyczył w całości ludności żydowskiej. Wyznaczał on teren zamieszkiwania Żydów przy ul. Stefana i ul. Ogrodowej oraz placu przy rynku oznaczonym numerem 39. Żydzi zamieszkujący w Zduńskiej Woli musieli mieć stałe zajęcie przynoszące dochód. Wymienię zawody preferowane: fabrykant, rękodzielnik pracujący na własny rachunek, handlowiec – hurtownik wyrobów rękodzielniczych. Właściciel miasta zobowiązany został do przekazania placu na cmentarz żydowski w wieczyste i bezpłatne użytkowanie. Cmentarz taki został utworzony w 1826 roku. Artykuł 5 przywileju zaznaczał, że osadnictwo żydowskie w Zduńskiej Woli ma mieć charakter kontrolowany. Liczba Żydów nie mogła przekroczyć 1/10 populacji ludności chrześcijańskiej. http://www.zdunskawola.pl/www/portal?id=128721 Cmentarz żydowski w Zduńskiej Woli W Zduńskiej Woli w 1828 roku została powołana Gmina Żydowska. Przez pierwsze dwa lata była zależna zarówno materialnie, jak i administracyjnie do Gminy Żydowskiej w Łasku. Społeczność żydowska w Zduńskiej Woli liczyła w 1902 roku 5983 mieszkańców na ogólną liczbę 20472 zamieszkałych. Była to grupa znacząca nie tylko liczbowo, ale też materialnie. Według ustaleń J. Wróbla, w sierpniu 1939 roku zamieszkiwało w Zduńskiej Woli około 27 000 osób, w tym 13 190 Polaków (48,9%), 9330 Żydów (34,5%) oraz 4480 Niemców (16,6%)26 W Zduńskiej Woli w latach 1941-1942 przebywało od 10000 do 12000 Żydów. Tym samym było to ich największe skupisko, po Łodzi, w Kraju Warty27. Przygotowania do utworzenia getta trwały już od pierwszych dni okupacji. Większość światków przesłuchanych przez Okręgową Komisję w Łodzi stwierdza, że już pod koniec 1939 roku wyodrębniono dzielnicę dla Żydów, w której działała m. in. policja żydowska. Wszyscy świadkowie są zgodni w zeznaniach, że dzielnica ta została ostatecznie zamknięta jesienią 1940 roku28 Granica getta przebiegała następująco: ul. Sieradzką od numeru 32 do numeru 2, zachodnią i południową stroną Placu Wolności, pomiędzy ulicami M. Nowotki (obecnie i w 1939 roku ul. Juliusza) i ul. J Dąbrowskiego aż do zbiegu ul. Szadkowskiej z Opiesińską, a następnie słabo zabudowanym terenem miasta od ul. Opiesińskiej na zachód wzdłuż rowu, w kolejności 26 A. Galiński, Getto w Zduńskiej Woli, [w:] Biuletyn Głównej Komisji Badania zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytut Pamięci Narodowej, t. XXXV, Warszawa 1993, s.143 27 A. Galiński, dz. cyt., s.143 28 Tamże, s. 144 przecinała ul. Stęszycką obecnie Getta Żydowskiego i skręcając na południe, wzdłuż ul. Narwiańskiej dochodziła ponownie do ul. Sieradzkiej29. Do getta prowadziło pięć bram od wewnątrz pilnowanych przez żydowską policję porządkową, a od zewnątrz pilnowanych przez posterunki Schupo. Funkcję przełożonego sprawował w niej dr Jaakow (Jakub) Lemberg. Likwidacja getta w Zduńskiej Woli, największego – po łódzkim – w Kraju Warty, poprzedzona została przeprowadzoną w czerwcu 1942 roku segregacją. Wstępną segregację przeprowadzono przy ulicy Stęszyckiej. Mordowano tu chorych, kaleki, starców i dzieci. Pozostałych gnano ulicami: Stęszycką, Narwiańską, Mostową, Sieradzką do Kaczej, a stamtąd na cmentarz żydowski. Do akcji likwidacji zduńskowolskiego getta hitlerowcy zmobilizowali znaczne siły SS i policji, w której skład wchodziła jednostka specjalna „Rollkommando” oraz całą miejską placówkę „Schupo”, na czele której stał por. Herman Funke. W akcji tej wziął udział Hans Biebow – kierownik zarządu getta w Łodzi oraz szef getta w Zduńskiej Woli Wilhelm Bittel. Przy bramie cmentarza komisja Hansa Biebowa i oficerów Gestapo podzieliła tłum na dwie grupy: młodych, zdolnych do pracy oraz chorych, dzieci i starców. Lista zamordowanych Żydów podczas likwidacji getta w Zduńskiej Woli nie została do dziś zamknięta. Ustalono jedynie 119 nazwisk zamordowanych, którzy zginęli w dniach 24-27 sierpnia 1942 roku30. W czasie kolejnych dwóch dni hitlerowcy wywieźli w specjalnych samochodach blisko 9000 ludzi do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W tym czasie wiele osób zmarło z braku dostępu świeżego powietrza. Około 1000 osób wywieziono transportem kolejowym do getta w Łodzi. W transporcie tym zmarło 27 osób. Zostali oni pochowani na cmentarzu żydowskim w Łodzi. 29 30 Tamże. Tamże, s. 148
