Możliwości rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki
advertisement
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Seria ROLNICTWO Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Terenów Zieleni Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach [email protected] MOŻLIWOŚCI ROLNICZEJ UTYLIZACJI SŁOMY I PODŁOŻA PO UPRAWIE PIECZARKI POSSIBILITY OF AGRICULTURAL UTILIZATION OF STRAW AND SUBSTRATE AFTER MUSHROOMS GROWING Streszczenie: Intensyfikacja produkcji rolnej prowadzi do wytworzenia dużych ilości odpadów o charakterze organicznym, wymagających odpowiedniego zagospodarowania. Produkcja roślinna dostarcza rocznie dużych ilości słomy, która po przyoraniu może stanowić poważne źródło próchnicy glebowej. Rozwój pieczarkarstwa prowadzi do wytworzenia dużej ilości zużytego podłoża, które usunięte poza obręb pieczarkarni, stanowi odpad wymagający zagospodarowania, aby nie powiększać ilości materiałów odpadowych na wysypiskach. Słoma i podłoże popieczarkowe ze względu na dużą zawartość substancji organicznej, makro- i mikroskładników pokarmowych powinny być zagospodarowane w rolnictwie bezpośrednio lub pośrednio po przekompostowaniu z innymi organicznymi materiałami odpadowymi. Komposty wytworzone z tego typu odpadów organicznych pod względem cech fizycznych i chemicznych są bardzo zbliżone do próchnicy glebowej i mogą być uznane za pełnowartościowy nawóz organiczny. Słowa kluczowe: słoma, podłoże popieczarkowe, doglebowe stosowanie, ściółkowanie, kompost WSTĘP We współczesnym świecie, kiedy rolnictwo staje się coraz bardziej intensywne, problemem stają się odpady organiczne typu podłoże popieczarkowe czy słoma. Jeszcze kilkanaście lat temu gospodarstwa rolne były samowystarczalne pod względem zapotrzebowania na substancję organiczną. Płody rolne stanowiły pokarm dla zwierząt, a ich odchody wraz ze słomą trafiały w postaci obornika na pole. Eliminowało to problem odpadów i zapewniało obieg substancji organicznej i mineralnej. Obecnie sytuacja bardzo się zmieniła. Producenci rolni nastawieni są głównie na jeden dział produkcji rolnej, co stwarza problem z odpadami, zanieczyszczeniem środowiska i często prowadzi do zubożenia gleb w substancję organiczną [Gonet 2004]. 68 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek Zawarta w tego rodzaju odpadach substancja organiczna oraz składniki pokarmowe mają duży potencjał nawozowy, ale także w warunkach nieodpowiedniej gospodarki stanowią ogromne zagrożenie dla środowiska. W większości odpady te zawierają wszystkie składniki niezbędne do rozwoju mikroorganizmów. Pozostawienie ich w stanie surowym powoduje po pierwsze zagrożenie sanitarne, tj. rozwój mikroflory patogennej czy możliwość rozprzestrzeniania się chorób grzybowych [Reigner i in. 2001], po drugie określone problemy środowiskowe wynikające z naturalnej biodegradacji odpadów przez mikroorganizmy. W efekcie rozkładu następuje emisja gazów do atmosfery, jak i wymywanie związków biogennych do wód powierzchniowych i gruntowych [Ledakowicz i Krzystek 2005]. Masa wytwarzanych w gospodarstwach odpadów organicznych jest znacząca, z 1 ha zbóż otrzymuje się od 3 do 8 ton słomy [Krzywy i in. 2011]. Biorąc pod uwagę, że zboża stanowią ponad 75% zasiewów w Polsce [Krasowicz i Kopińska 2006], daje to około 25-33 mln ton słomy rocznie [Adamczyk i in. 2005]. Zdaniem niektórych badaczy [Denisiuk 2008] nadprodukcja słomy, po odliczeniu ilości zużywanej na ściółkę, pokarm dla zwierząt i stosowanej doglebowo, waha się na poziomie ok. 8-13 mln ton rocznie. Podobnie duża jest produkcja podłoża popieczarkowego, którego ilość wynosi w Polsce około 1500 tys. ton rocznie. Stwarza to ogromny problem dla producentów, ponieważ na ogół nie posiadają oni własnych gruntów rolnych, których uprawa ułatwiłaby zagospodarowanie podłoża popieczarkowego [Rutkowska 2009]. Celem niniejszego artykułu jest ocena korzyści wynikających z różnych sposobów rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki. PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE ODPADÓW POCHODZENIA ROLNICZEGO Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 grudnia 2015 roku kwalifikuje słomę i podłoże popieczarkowe do grupy 02, tj. odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, rybołówstwa, leśnictwa, łowiectwa oraz przetwórstwa żywności. Dalej słoma klasyfikowana jest jako „odpadowa masa roślinna” a podłoże popieczarkowe jako „inne nie wymienione odpady”. Polskie ustawodawstwo nakazuje właścicielom odpadów rolniczych, czyli producentom rolnym, kompostować i stosować je doglebowo [Ustawa o odpadach z 1 stycznia 2014], traktując gospodarstwo rolne jako agroekosystem, w którym odbywa się obieg substancji organicznych i mineralnych. Kompostowanie jest naturalnym sposobem utylizacji i zagospodarowania produktów odpadowych, gdyż umożliwia likwidację odorów wydzielanych podczas rozkładu Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 Możliwość rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki 69 substancji organicznych oraz eliminację zanieczyszczeń mikrobiologicznych związanych z rozwojem bakterii i grzybów. Wpływ na gospodarkę odpadami rolniczymi ma także Dyrektywa Rady 91/676/EWG z 12 grudnia 1991 roku dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego, w myśl której dawka nawozów azotowych nie może przekroczyć 170 kg N · ha-1 · rok-1 na użytkach rolnych, dotyczy to zarówno nawozów organicznych jak i naturalnych [Dyrektywa Rady 1991]. PORÓWNANIE SKŁADU CHEMICZNEGO SŁOMY I PODŁOŻA POPIECZARKOWEGO Słoma to odpad organiczny pochodzenia roślinnego, który może być przyorywany w całości po uprzednim rozdrobnieniu lub jako tzw. resztki pożniwne. Natomiast podłoże popieczarkowe jest celowo wytworzonym produktem, otrzymanym na bazie materiałów organicznych z dodatkiem mineralnych, tj. obornika końskiego lub kurzego, w połączeniu ze słomą, torfem i gipsem. Podłoże to używane jest w produkcji pieczarek trwającej około 6-8 tygodni, po czym usuwane jest z hal jako tzw. podłoże popieczarkowe (z ang. spent mushroom substrate – SMS). Z uwagi na korzystne właściwości fizyczne i chemiczne odpadu popieczarkowego, proponuje się wykorzystywać go w rolnictwie do stosowania na grunty orne i trwałe użytki zielone, w sadownictwie, warzywnictwie oraz przy zakładaniu i utrzymaniu terenów zieleni [Jankowski i in. 2005, 2012]. Odpad ten znajduje również zastosowanie do rekultywacji i renowacji terenów zdegradowanych [Rak i in. 2001, Kalembasa i Wiśniewska 2004]. Słoma charakteryzuje się wysoką zawartością suchej masy (ok. 85%) [Denisiuk 2008] w porównaniu do podłoża popieczarkowego, które zawiera od 25% do 35% suchej masy [Kalembasa i Wiśniewska 2001]. Zarówno słoma jak i podłoże popieczarkowe to bogate źródło substancji organicznej, która jest niezbędna do tworzenia się próchnicy w glebie. Jest to bardzo ważne dla polskich gleb, ponieważ ciągle notuje się jej deficyt. Jak podaje Krzywy [2000], zawartość próchnicy w glebach Polski kształtuje się na poziomie poniżej 2,5%. Opisywane odpady organiczne bardzo różnią się od siebie pod względem właściwości fizykochemicznych. Słoma (w zależności od gatunku rośliny) charakteryzuje się bardzo szerokim stosunkiem węgla do azotu (60-100 : 1) [Trawczyński 2008], natomiast podłoże popieczarkowe ma ten stosunek wąski (13,0-15,0 : 1) [Kalembasa i Wiśniewska 2001]. Z proporcji C : N w obydwu materiałach odpadowych wynikają różnice w szybkości procesów rozkładu po wprowadzeniu tych odpadów organicznych do środowiska glebowego. Słoma i podłoże popieczarkowe bardzo różnią się pod względem zawartości składników pokarmowych należących zarówno do makro-, jak i mikroeleZeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 70 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek mentów. Podłoże popieczarkowe zawiera znacznie większe ilości azotu i fosforu w porównaniu ze słomą, która jest cennym źródłem potasu [Trawczyński 2008, Smagacz 2009]. W podłożu zaś niektórzy badacze [Kalembasa i Wiśniewska 2001, Jordan i in. 2008] stwierdzili wyraźny niedobór tego składnika. Gapiński [1996] podkreśla, że podłoże popieczarkowe dodatkowo zawiera około 20% wapna nawozowego, dlatego wykazuje działanie odkwaszające, w odróżnieniu od słomy, która w wyniku przemian w glebie działa zakwaszająco. Dodatkowo Jordan i in. [2008] oraz Kalembasa i Becher [2011] podkreślają, że duża zawartość makroskładników w podłożu po uprawie pieczarki występuje w formach przyswajalnych, bezpośrednio dostępnych dla roślin. Natomiast, jak wynika z badań Jaskulskiej [2003], w przypadku słomy, której rozkład jest bardzo powolny, pojawia się problem okresowego niedoboru azotu, wykorzystywanego podczas sorpcji biologicznej przez bakterie celulolityczne. W celu zniwelowania ujemnych skutków tego zjawiska, należy pamiętać o zwiększeniu nawożenia azotem w ilości stanowiącej 1% masy przyorywanej słomy [Piszcz i in. 2000]. Kalembasa i Wiśniewska [2001] donoszą, że zawartości pierwiastków śladowych, w tym metali ciężkich w podłożach popieczarkowych mogą wahać się w bardzo szerokich granicach. Jest to ściśle uwarunkowane składem chemicznym surowców użytych do produkcji podłoża pieczarkowego, technologią produkcji oraz wielkością uzyskiwanego plonu pieczarki. Inne badania Kalembasy i Wiśniewskiej [2004] dowodzą, iż zawartość niezbędnych dla roślin mikropierwiastków w podłożu popieczarkowym jest znacząca, a zawartość metali ciężkich przeważnie mieści się w granicach norm dopuszczających ten odpad do stosowania w rolnictwie [Kalembasa i Majchrowska-Safaryan 2009]. Jankowski i in. [2005] stwierdzili iż, podłoże popieczarkowe odznaczało się większą zawartością manganu i cynku niż obornik. MOŻLIWOŚCI I SPOSOBY ROLNICZEGO WYKORZYSTANIA SŁOMY I PODŁOŻA POPIECZARKOWEGO Zdaniem Kuczewskiego i Łomotowskiego [2002] najlepszym i przyrodniczo uzasadnionym sposobem utylizacji odpadów organicznych, których produkcji nie można uniknąć, jest ich rolnicze wykorzystanie. Zastosowanie słomy i podłoża popieczarkowego w uprawach rolniczych Kotecki i in. [2002] w swoich badaniach udowodnili korzystny wpływ przyoranej słomy na plonowanie rzepaku. Inni autorzy [Płaza i in. 2009, Kotwica i in. 2011] również odnotowali korzystne działanie słomy w uprawach, takich jak: pszenica ozima, ziemniak czy burak cukrowy. Natomiast Nowakowski Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 Możliwość rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki 71 i Szymczak-Nowak [2007] oraz Smagacz [2009] nie stwierdzili istotnego wpływu słomy na plon buraka cukrowego i pszenicy ozimej. Z kolei Spiak i in. [2002] udowodnili, że przyorywanie samej słomy spowodowało spadek plonu pszenicy jarej w stosunku do obiektu kontrolnego. Podobnie Pabin i in. [2009] prowadząc badania monokultury zbożowej stwierdzili, że jedynie w latach z deficytem opadów przyoranie słomy miało korzystny wpływ na wielkość plonu ziarna żyta. Dzienia i Boligłowa [2004], a także Trawczyński [2006] stwierdzili, że przyorywanie słomy jest bardziej korzystne, gdy łączy się go z poplonem np. gorczycy białej. Mieszanka ta ma działanie podobne do obornika, zwiększa ilość przyswajalnych składników w glebie, przez co ma korzystny wpływ na plon ziemniaka. Płaza i in. [2009, 2010] zauważyli, iż zarówno przyorywanie samej słomy, jak i stosowanie słomy z międzyplonem istotnie zmniejsza zachwaszczenie rośliny następczej. Jabłońska-Ceglarek i Wadas [2003] wykazały, że przyorywanie słomy pod uprawę kapusty białej i cebuli jest znacznie mniej korzystne niż obornika. Badania przeprowadzone przez Kalembasę i Wiśniewską [2004], a także Maszkiewicza [2010] udowodniły korzystny wpływ podłoża popieczarkowego stosowanego do zasilania różnych upraw rolniczych. Jego zastosowanie w porównaniu do słomy daje dobre efekty w postaci plonów roślin zarówno na gruntach ornych [Polat i in. 2009, Maszkiewicz 2010], jak i na użytkach zielonych [Rak i in. 2001, Jankowski i in. 2012]. Jankowski i in. [2005] podają, że stosowanie kompostu wytworzonego z podłoża popieczarkowego w nawożeniu runi łąkowej, korzystnie wpływa na zwiększenie zawartości w niej mikropierwiastków, tj. manganu i miedzi, a jego powszechne stosowanie w nawożeniu użytków zielonych może przyczynić się do rozwiązania problemów jego utylizacji. Zdaniem tych autorów stosowanie podłoża popieczarkowego wpływa na korzystny skład botaniczny runi łąkowej; zwiększa się udział traw, roślin motylkowatych (bobowatych), ziół przy jednoczesnym zmniejszeniu ilości chwastów. Badania Martyniak-Przybyszewskiej i Wierzbickiej [1996] dowodzą, iż odpady po produkcji pieczarki można wykorzystywać w produkcji warzyw np. pomidorów i ogórków. W badaniach tych stwierdzono zwiększenie oraz poprawę jakości plonu tych warzyw. Kolejną różnicą pomiędzy opisywanymi odpadami organicznymi jest termin ich stosowania. Słoma powinna być zaorana zaraz po zebraniu zboża z pola, ponieważ w naszych warunkach klimatycznych około 66% masy słomy ulega rozkładowi w ciągu sześciu miesięcy. Zjawisko to w głównej mierze przyczynia się do ograniczenia strat azotu z gleby w okresie zimowym i udostępnieniu go roślinom wiosną. Według Trawczyńskiego [2008] pozostawienie nie przyoranej słomy na okres 4 tygodni zmniejsza plon ziemniaków średnio o 2 t∙ha-1. Natomiast podłoże popieczarkowe może być stosowane zarówno jesienią, szczególnie na gleby ciężZeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 72 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek sze, jak i wczesną wiosną przedsiewnie [Polat i in. 2009]. Stosowanie go w początkowych fazach wzrostu może mieć negatywny wpływ na niektóre rośliny ze względu na dość dużą zawartość rozpuszczalnych soli [Uzun 2004]. Niezależnie od efektu plonotwórczego słomy czy podłoża popieczarkowego stosowanie tych odpadów ma korzystny wpływ na środowisko glebowe, ze względu na wprowadzanie cennej materii organicznej, niezbędnej do tworzenia próchnicy. Jak podają Lynch i Pauling [1980], słoma może dostarczyć w ciągu roku nawet 2800 kgha-1 węgla, jest więc źródłem składników energetycznych dla wszystkich organizmów glebowych. Wielu badaczy [Skowrońska 2005, Pabin i in. 2009, Smagacz 2009] udowodniło korzystny wpływ przyoranej słomy na niektóre właściwości gleby: wilgotność, gęstość, pH oraz zawartość próchnicy. Mazur [1997] podaje, że z 10 t suchej masy słomy powstaje około 1462 kg∙ha-1 próchnicy. Równie dodatni wpływ na właściwości fizyczne i chemiczne gleby udowodniono w przypadku stosowania podłoża popieczarkowego [Kalembasa i Wiśniewska 2004]. W przypadku stosowania słomy możliwe jest wystąpienie chorób. Penn i Lynch [1982] zauważyli, że stosowanie słomy zwiększa stopień porażenia przez grzyby, podczas gdy badania Smagacza [2009] wykonywane w warunkach polskich nie potwierdziły jej wpływu na zwiększenie występowania chorób grzybowych. Ten sam problem występuje w przypadku odpadu popieczarkowego. Jeśli producent nie stosuje procesu higienizacji po zakończonej produkcji, może dojść do przenoszenia chorób grzybowych na uprawy polowe [Uliński 2008]. Wykorzystanie słomy i odpadu popieczarkowego do ściółkowania upraw Oprócz wykorzystania słomy i podłoża popieczarkowego do wzbogacania gleb w składniki pokarmowe i substancję organiczną, można je zagospodarować w inny korzystny i bezpieczny dla środowiska sposób. Jedną z najbardziej przydatnych form pielęgnacji gleby w kulturach sadowniczych jest ściółkowanie. Do tego celu można wykorzystywać zarówno materiały syntetyczne jak i organiczne. Zdaniem Kęsika i Maskalaniec [2004] ściółkowanie utrudnia przenikanie wody i ogranicza wymywanie składników mineralnych z gleby, a zwłaszcza azotu. Uważają oni, że w większości przypadków ściółki korzystnie wpływają na zaopatrzenie roślin sadowniczych w składniki pokarmowe i wodę. Ściółki organiczne (słoma lub kompost popieczarkowy) wzbogacają glebę w związki próchniczne, a ulegając rozkładowi zaopatrują rośliny w składniki pokarmowe. Ściółkowanie ma również ważny aspekt ekologiczny, chroniąc glebę przed chwastami ogranicza stosowanie herbicydów. W badaniach przeprowadzonych przez Kęsika i Maskalaniec [2004], z wykorzystaniem do ściółkowania słomy żytniej i kompostu, zanotowano zwiększenie w glebie zawartości przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 Możliwość rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki 73 Tsaoir i Mansfield [2000] podają, że podłoże popieczarkowe może być używane do ściółkowania (w miąższości ściółki 5-10 cm) sadów jabłoniowych, co zapewniło redukcję zachwaszczenia, jednakże wpłynęło na zmniejszenie wydajności jabłoni. Wynika to prawdopodobnie z zawartości w podłożu pewnych ilości związków toksycznych dla roślin. Na świecie, a szczególnie w Irlandii, stosuje się różne sposoby wykorzystania podłoża popieczarkowego w gospodarce. Jordan i in. [2008] uważają, iż może być ono wykorzystywane jako ściółka w uprawie sadzonek i roślin ozdobnych, w celu przyspieszenia zadarniania trawników oraz poprawy fizycznych i chemicznych właściwości gleb. Znaczenie słomy i odpadu popieczarkowego w procesie kompostowania Produkcja podłoża do uprawy pieczarki opiera się obecnie na dobrej jakości słomie zbóż ozimych, głównie pszenicy i pszenżyta, z udziałem pomiotu drobiowego, gipsu i wody [Szudyga 2005]. Proces ten przebiega w warunkach tlenowych, pozostając w zgodzie ze środowiskiem naturalnym. Możliwość sprzedaży słomy producentom podłoży do uprawy pieczarki jest dla rolników dodatkowym źródłem dochodu. Rosik-Dulewska [2011] uważa kompostowanie za właściwy i naturalny sposób utylizacji i zagospodarowania produktów odpadowych, gdyż umożliwia znaczne zmniejszenie ich objętości i masy, likwidację odorów wydzielanych podczas rozkładu substancji organicznych oraz eliminację zanieczyszczeń mikrobiologicznych związanych z rozwojem bakterii i grzybów dzięki wysokiej temperaturze. Podłoże popieczarkowe może być kompostowane z domieszką innych materiałów odpadowych np. osadów ściekowych oraz gnojowicy, dzięki czemu następuje zmniejszenie zagrożenia sanitarnego ze strony użytych do tego procesu materiałów odpadowych. Proces kompostowania prowadzi do powstania wartościowego nawozu, pozbawionego agrofagów i nasion chwastów, pod względem cech fizycznych i biologicznych zbliżonego do próchnicy [Niżewski i in. 2006]. Zdaniem Gupty i in. [2004], podczas kompostowania podłoża popieczarkowego zachodzą niekorzystne zmiany związane przede wszystkim z dość dużymi stratami składników pokarmowych, które w większości występują w formach przyswajalnych. Z badań przeprowadzonych przez tego autora wynika, że w największym stopniu zmniejszyła się zawartość potasu i azotu, a w najmniejszym fosforu. W dużym stopniu podczas kompostowania odpadu popieczarkowego wypłukane zostały azotany i chlorki. W wyniku przechowywania podłoża popieczarkowego na świeżym powietrzu przez dłuższy okres (kilkanaście miesięcy) następuje obniżenie zawartości potasu o 94%, fosforu o 33%, a straty azotu nie są większe niż 15%. Kompostowanie powoduje też zmniejszenie zawartości soli rozpuszczalnych w wyniku Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 74 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek wymywania, a co za tym idzie − nie powoduje zasolenia nawożonych gleb, co jest niewątpliwie zaletą [Uzun 2004]. PODSUMOWANIE Intensywny rozwój produkcji roślinnej i zwierzęcej przyczynia się do nagromadzania coraz większych ilości odpadów pochodzenia organicznego. Ukierunkowanie producentów rolnych na jeden dział produkcji stwarza problem z odpadami charakterystycznymi dla produkcji zwierzęcej lub roślinnej. Polskie ustawodawstwo nakazuje posiadaczom odpadów rolniczych, jak również ich producentom kompostować i wykorzystywać je doglebowo w uprawie różnych roślin. W grupie tych materiałów znajduje się słoma jako odpad z produkcji roślinnej, a także zużyte podłoża popieczarkowe, których ilość ciągle zwiększa się, zwłaszcza w środkowo-wschodniej Polsce. Mimo iż słoma i podłoże popieczarkowe są odmienne pod względem właściwości fizycznych i chemicznych, to mogą być cennym organicznym materiałem stosowanym do zasilania różnych upraw. Przeprowadzone dotychczas badania dowodzą, iż stosowanie podłoży popieczarkowych oraz słomy korzystnie wpływa zarówno na glebę, jak i uprawianą roślinę [Jabłońska-Ceglarek i Wadas 2003, Dzienia i Boligłowa 2004, Jankowski i in. 2012]. Odpady te można również wykorzystać w inny sposób, między innymi do ściółkowania upraw sadowniczych, a także jako komponent w procesie kompostowania [Tsaoir i Mansfield 2000, Niżewski i in. 2006]. PIŚMIENNICTWO Adamczyk F., Frąckowiak P., Mielec K., Kośmicki Z., 2005. Problematyka badawcza w procesie zagęszczania słomy przeznaczonej na opał. J. Res. Appl. Agric. Engng., 50(4): 5-8. Denisiuk W., 2008. Słoma – potencjał masy i energii. Inż. Rol. 2(100): 23-30. Dyrektywa Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Dzienia S., Boligłowa E., 2004. Plonowanie ziemniaka w zależności od gleby, uprawy roli i nawożenia organicznego. Fragm. Agron., 2: 61-70. Gonet S.S. 2004. Materia organiczna w strategii ochrony gleb, [w:] Diagnostyka gleb i roślin w rolnictwie zrównoważonym. Wyd. AP. Siedlce, 54: 83-89. Gapiński M., 1996. Kompost popieczarkowy. Biuletyn Producenta Pieczarek, 3: 22-25. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 Możliwość rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki 75 Gupta P., Indurani C., Ahlawat O.P., Vijay B., Mediratta V., 2004. Physicochemical properties of spent mushroom substrates of Agaricus bisporus. Mushroom Res., 13: 84-94. Jabłońska-Ceglarek R., Wadas W., 2003. Nawożenie słomą w uprawie warzyw. Inst. Upowszech., Wyd. AP. Siedlce, ss. 9. Jankowski K., Czeluściński W., Jankowska J., Sosnowski J., 2012. Wpływ odpadu popieczarkowego na masę korzeniową mieszanek trawnikowych. Inż. Ekol., 28: 94-101. Jankowski K., Jodełka J., Ciepiela G.A., 2005. Wpływ nawożenia łąki trwałej kompostem popieczarkowym na zawartość wybranych mikroelementów w runi łąkowej. Łąkarstwo w Polsce, 8: 81-86. Jaskulska I. 2003. Wpływ wieloletniego zróżnicowanego nawożenia na niektóre właściwości warstwy ornej i podornej gleby lekkiej. Fragm. Agron., 20 (1): 29-39. Jordan S.N., Mullen G.J., Murphy M.C., 2008. Composition variability of spent mushroom compost in Ireland. Bioresour. Technol., 99: 411-418; http://dx.doi.org /10.1016/j.biortech.2006.12.012 Kalembasa D., Becher M., 2011. Azot i węgiel wydzielane hydrolizą kwasową z podłoża popieczarkowego. Inż. Ekol., 27: 26-32. Kalembasa D., Majchrowska-Safaryan A., 2009. Frakcje metali ciężkich w zużytych podłożach z pieczarkarni. Ochr. Środ. Zas. Natur., 41: 572-577. Kalembasa D., Wiśniewska B., 2004. Wykorzystanie podłoża popieczarkowego do rekultywacji gleb. Rocz. Glebozn., 55(2): 209-217. Kalembasa S., Wiśniewska B., 2001. Skład chemiczny podłoży po produkcji pieczarek. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 475: 295-300. Kęsik T., Maskalaniec T., 2004. Wpływ ściółkowania na zawartość składników mineralnych w glebie i w liściach truskawki. Rocz. AR Poznań, CCCLVI: 87-93. Kotecki A., Kozak M., Malarz W., 2002. Wpływ nawożenia słomą pszenicy i azotem na rozwój i plonowanie rzepaku ozimego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops XXIII, (2): 287-302. Kotowica K., Jaskulska I., Jaskulski D., Gałęzewski L., Walczak D., 2011. Wpływ nawożenia azotem i sposobu użyźniania gleby na plonowanie pszenicy ozimej w zależności od przedplonu. Fragm. Agron., 28: 53-62. Krasowicz S., Kopińska J., 2006. Wpływ warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych na regionalne zróżnicowanie rolnictwa w Polsce. Regionalne zróżnicowanie rolnictwa w Polsce. IUNG-PIB Puławy, Raporty PIB., 3: 81-99. Krzywy E., 2000. Nawożenie gleb i roślin. Wyd. AR w Szczecinie. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 76 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek Krzywy E., Wołoszczyk C., Iżewska A., Krzywy-Gawrońska E., 2011. Odpady organiczne. Przyrodnicze wykorzystanie odpadów. Podstawy teoretyczne i praktyczne. PWRiL, Warszawa, 165-175. Kuczewski K., Łomotowski J., 2002. Komposty na bazie pomiotu kurzego. Monografia 27. Zesz. Nauk. AR. Wrocław, ss. 448. Ledakowicz S., Krzystek L., 2005. Wykorzystanie fermentacji metanowej w utylizacji odpadów przemysłu rolno-spożywczego. Biotechnologia, 3: 165-183. Lynch J.M., Pauling L.M., 1980. Cultivation and the soil biomass. Soil. Biol. Biochem., 12: 29-33. Martyniak-Przybyszewska B., Wierzbicka B., 1996. Ocena wpływu kilku podłoży na plonowanie ogórka szklarniowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 429: 237-240. Maszkiewicz J., 2010. Zużyte podłoże popieczarkowe jako nawóz i paliwo. Biuletyn Producenta Pieczarek, 1: 59-60. Mazur T., 1997. Nawozy organiczne. Zeszyty Edukacyjne. Rolnictwo Polskie i Ochrona Jakości Wody, 2: 9-15. Niżewski P., Dach J., Jędruś A., 2006. Zagospodarowanie zużytego podłoża popieczarkowego metodą kompostowania. J. Res. Apll. Agric. Engi., 51: 24-27. Nowakowski M., Szymczak-Nowak J., 2007. Wpływ nawożenia obornikiem i słomą na wschody i plony czterech odmian buraka cukrowego. Pam. Puł., 146: 75-83. Pabin J., Włodek S., Biskupski A., 2009. Wpływ różnych sposobów uprawy roli i gospodarki słomą na niektóre właściwości gleby lekkiej i plony roślin w warunkach monokultury zbożowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 543: 249-255. Penn S.J., Lynch J.M., 1982. Tche effect of bacterial fermentation of couch grass rhizomes and Fusarium culmorum on the growth of barley seedlings. Plant Pathol., 31: 39-43. Piszcz U., Spiak Z., Kotecki., 2000. Odziaływanie nawożenia słomą na plonowanie i pobieranie makroskładników przez pszenicę jarą. Cz I i II. Folia Univ. Agric. Stetin. Agricultura, 84: 447-458. Płaza A., Ceglarek F., Gąsiorowska B., Królikowska M. A., Próchnicka M., 2010. Działanie następcze międzyplonów ścierniskowych i słomy jęczmiennej na zachwaszczenie pszenżyta ozimego. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Rośl., 50(1): 442-445. Płaza A., Ceglarek F., Próchnicka M., 2009. Wpływ międzyplonów ścierniskowych na plon i strukturę bulw ziemniaka. Fragm. Agron., 26: 137-145. Polat E., Uzun I.H., Topcuoglu B., Onal K., Onus A.N., Karaca M., 2009. Effects of spent mushroom compost on quality and productivity of cucumber (Cucumis dativus L.) grown in greenhouses. Afr. J. Biotechnol., 8(2): 176-180. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 Możliwość rolniczej utylizacji słomy i podłoża po uprawie pieczarki 77 Rak J., Koc G., Jankowski K., 2001. Zastosowanie kompostu popieczarkowego w regeneracji runi łąkowej zniszczonej pożarem. Pam. Puł., 125: 401-408. Reigner M., McVoy M., Holcomb E.J., Romaine C.P., 2001 Evaluation of a SMSbased potting medium for plant growth and disease control. Research Progress Report. The Pennsylvania State University, University Park, PA 16802. Rosik-Dulewska C., 2011. Podstawy gospodarki odpadami. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, ss. 378. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 grudnia 2015 r. w sprawie katalogu odpadów. Dz.U. Nr 112, poz. 1206. Rutkowska B., 2009. Możliwości rolniczego wykorzystania zużytych podłoży po produkcji pieczarek. Odpady w kształtowaniu i inżynierii środowiska. Polska Akademia Nauk Wydziału Nauk Rolniczych, Leśnych i Weterynaryjnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 535: 349-354. Skowrońska A., 2005. Skład frakcyjny glebowej substancji organicznej w warunkach stosowania odpadów organicznych. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 506: 383-389. Smagacz J., 2009. Wpływ nawożenia słomą na plonowanie pszenicy ozimej, występowanie chorób podstawy źdźbła oraz niektóre właściwości chemiczne gleby. Fragm. Agron., 27: 141-150. Spiak Z., Piszcz U., Kotecki A., 2002. Wpływ przyorywania słomy z dodatkiem azotu mineralnego na zawartość azotu w glebie. Naw. Nawoż. (Fert. Fertil.), 1: 247-255. Szudyga K., 2005. Podłoża do uprawy pieczarki, [w:] Uprawa pieczarki. Wyd. Hortpress, 73-74. Trawczyński C., 2006. Wpływ alternatywnych form nawożenia organicznego na właściwości gleby i plonowanie ziemniaka. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 512: 593-601. Trawczyński C., 2008. Znaczenie słomy i poplonów zielonych w nawożeniu ziemniaków. Ziemn. Pol., 2: 9-13. Tsaoir S.M., Mansfield J., 2000. The potential for spent mushroom compost as a mulch for weed control in bramley orchards. Proc. Conf. Integrated Firut production. Acta Hort., 427-429. Ustawa o odpadach z dnia 1 stycznia 2014 r. (Dz.U. 2014, poz. 695). Uliński Z., 2008. Przygotowanie podłoża, [w:] Pieczarki. Biuletyn Producenta Pieczarek. Wyd. Hortpress, 3: 35-39. Uzun I., 2004. Use of spent mushroom compost in sustainable fruit production. J. Fruit Ornam. Plant Res. Special ed., vol. 12: 157-165. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015 78 Beata Wiśniewska-Kadżajan, Kazimierz Jankowski, Anna Kaczorek POSSIBILITY OF AGRICULTURAL UTILIZATION OF STRAW AND SUBSTRATE AFTER MUSHROOMS GROWING Summary: The intensification of agricultural production leading to the formation of large amounts of waste with an organic, requiring proper management. Production plant supplies large quantities of straw per year, which, after plowing can be a major source of soil humus. Development of mushroom production leads to formation of large quantities of waste ground, which removed beyond the mushroom, is waste requiring management to not to increase the amount of waste materials in landfills. Straw and spent mushroom substrate due to the high content of organic matter, macro and micro should be managed in agriculture directly or indirectly after composting with other organic waste materials. Composts produced from this type of organic waste in terms of physical and chemical characteristics are very similar to humus and can be considered a full-fledged organic fertilizer. Keywords: straw, spent mushroom substrate, soil application, mulching, composting Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Seria Rolnictwo. Nr 1 (1) 2015
