Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych
advertisement
Fundacja Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych Związek Pracodawców Polskie Szkło Mepex Consult AS Rozwój i doskonalenie selektywnej zbiórki i odzysku szkła w Polsce Raport z badań Wsparcie udzielone przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych Publikacja powstała w ramach projektu „Rozwój i doskonalenie selektywnej zbiórki i odzysku szkła w Polsce” realizowanego dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także ze środków budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych Autorzy: Piotr Kardaś Anna Larsson Wojciech Piontek Agnieszka Piontek Bazyli Poskrobko Edyta Sidorczuk-Pietraszko Frode Syversen 2 Spis treści 1. Zobowiązania Polski w zakresie zagospodarowania odpadów ze szkła .......................................................... 4 1.1. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych .................. 4 1.2. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie odpadów ................................................................... 5 1.3. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie składowania odpadów .............................................. 7 3. Realizacja odzysku i recyklingu odpadów ze szkła w krajach europejskich .................................................... 9 3.1. Odpowiedzialność za zagospodarowanie odpadów komunalnych, w tym odpadów ze szkła ................ 9 3.2 Wytwarzanie i recykling odpadów ze szkła w krajach europejskich ....................................................... 16 3. Zbiórka i recycling szkła w Szwecji ................................................................................................................ 22 3.1. System zbiórki szkła opakowaniowego ................................................................................................. 22 3.2. Finansowanie ......................................................................................................................................... 23 3.3. Ilości odpadów opakowaniowych ze szkła zebrane i poddane recyklingowi......................................... 24 3.4. Recykling szkła, produkty recyklingu ..................................................................................................... 25 3.5. Opakowania szklane wielokrotnego użytku........................................................................................... 25 3.6. Szkło nieopakowaniowe ......................................................................................................................... 26 4. Zbiórka i recycling szkła w Norwegii ............................................................................................................. 28 4.1. Uregulowania prawne ............................................................................................................................ 28 4.2. Systemy zwrotu ...................................................................................................................................... 28 4.3. Jednorazowe opakowania szklane ......................................................................................................... 29 4.4. Opakowania szklane wielokrotnego użytku........................................................................................... 32 5. Zagospodarowanie odpadów ze szkła w Polsce............................................................................................ 33 5.1. Masa odpadów wprowadzonych na rynek ............................................................................................ 33 5.2. Odpady poddane recyklingowi .............................................................................................................. 34 6. Systemy zbiórki i segregacji szkła w Polsce ................................................................................................... 40 6.1. Rodzaje systemów zbiórki szkła w Polsce .............................................................................................. 40 6.2. Pozostałe źródła i sposoby pozyskania stłuczki szkła opakowaniowego ............................................... 42 6.3. Zbiórka innych rodzajów szkła ............................................................................................................... 43 6.4. Logistyka opadów ze szkła ..................................................................................................................... 43 6.5. Rozpowszechnienie systemów zbiórki szkła w Polsce ........................................................................... 43 6.6. Efektywność systemów zbiórki .............................................................................................................. 44 6.7. Standardy zbiórki szkła opakowaniowego ............................................................................................. 44 3 1. Zobowiązania Polski w zakresie zagospodarowania odpadów ze szkła Zasadnicze wymogi w zakresie zagospodarowania odpadów komunalnych, w tym odpadów opakowaniowych ze szkła, są przedmiotem regulacji trzech dyrektyw (w kolejności chronologicznej): dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych1, dyrektywy Rady 1999/31/WE z dnia 26 kwietnia 1999 r. w sprawie składowania odpadów2, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów3. Te trzy akty prawne w różnym zakresie odnoszą się do zagospodarowania odpadów komunalnych ze szkła. 1.1. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych Aktem prawnym regulującym zagadnienia gospodarki odpadami opakowaniowymi w Unii Europejskiej jest dyrektywa 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów z opakowań. Wyznacza ona krajom członkowskich cele w zakresie recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych. Pierwotna wersja dyrektywy wyznaczała cele do osiągnięcia w 2001 r., natomiast w 2004 r. przyjęto nowelizację dyrektywy określającą cele do 2007 r. Tabela 1. Cele w zakresie odzysku i recyklingu wynikające z dyrektywy 94/62 Wyszczególnienie 2001 (Polska 2007) 2008 (Polska 2014) Odzysk łącznie od 50 do 65% co najmniej 60% Recykling łącznie od 25% do 45% od 55% do 80% w tym poszczególne co najmniej 15% papier – 60% materiały opakowaniowe metale – 50% szkło – 60% tworzywa sztuczne – 22,5% (wyłącznie przetwarzane na tworzywa sztuczne) drewno – 15% Źródło: opracowanie własne na podstawie dyrektyw. W związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej Polska na podstawie Traktatu Akcesyjnego uzyskała do końca 2007 r. okres przejściowy na osiągnięcie celów dyrektywy, z uwzględnieniem następujących celów pośrednich: recykling tworzyw sztucznych: 14% w 2004 r. oraz 15% w 2005 r., recykling metali: 14% w 2004 r. oraz 15% w 2005 r., całkowity poziom odzysku: 32% w 2004 r., 37% w 2005 r. oraz 43 % w 2006 r. Cele wynikające z nowelizacji dyrektywy powinny być zrealizowane do 31 grudnia 2008 r., z wyjątkiem Grecji, Portugalii i Irlandii, którym termin przedłużono do końca 2012 r. i nowych krajów członkowskich, którym termin osiągnięcia tych celów określono dyrektywą 2005/20/WE następująco: Cypr, Estonia, Litwa, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia i Węgry 2012 r., Malta 2013 r., Polska 2014 r. i Łotwa 2015 r. 1 Dz.U. UE L 365 z 31.12.1994. Dz.U. UE L 182 z 16.7.1999. 3 Dz.U. UE L 312 z 22.11.2008. 2 4 W związku z realizacją tych celów, dyrektywa zobowiązuje kraje członkowskie w pierwszym rzędzie do podejmowania działań na rzecz zapobiegania powstawaniu opadów, z wykorzystaniem różnorodnych instrumentów na poziomie krajowym i wspólnotowym. Kraje członkowskie zobowiązane są ustanowić systemy, zbierania i odzysku odpadów opakowaniowych, tak by umożliwić: zwrot lub zbiórkę zużytych opakowań (odpadów opakowaniowych) od konsumenta lub innego użytkownika końcowego albo ze strumienia odpadów, w celu ich odpowiedniego wykorzystania/zagospodarowania. wielokrotne użycie lub odzysk, w tym recykling zebranych opakowań lub odpadów opakowaniowych. Na podstawie przepisów dyrektywy, decyzją Rady4 został ustanowiony system identyfikacji materiałów opakowaniowych, mający na celu ułatwienie zbiórki, wielokrotnego użytku i odzysku, w tym recyklingu. Dyrektywa określa tzw. wymogi zasadnicze względem opakowań. Dotyczą one następujących cech: produkcja i skład, przydatność do wielokrotnego użytku, przydatność do odzysku. Objętość i masa opakowań powinny być ograniczone do niezbędnego minimum wymaganego do spełnienia ich funkcji, z uwzględnieniem oczekiwań użytkownika. Powinny być także projektowane i wykonane w sposób umożliwiający ich wielokrotny użytek i późniejszy recykling, a jeśli nie jest to możliwe, to przynajmniej recykling, a jeżeli także on nie jest możliwy, to inną formę odzysku. Dyrektywa przewiduje, że opakowania powinny zawierać możliwie najmniejszą ilość substancji stwarzających zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi lub dla środowiska. Szczególne wymogi dotyczą zawartości metali ciężkich w opakowaniach - maksymalna suma zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu sześciowartościowego w opakowaniu nie może przekraczać 100 mg/kg (z uwzględnieniem przepisów szczególnych dopuszczających odstępstwa). Dyrektywa zaleca, aby kraje członkowskie wspierały odzysk energii w przypadku, gdy jest to korzystniejsze z ekologicznego i ekonomicznego punktu widzenia niż recykling, jednak przy zapewnieniu osiągnięcia minimalnych poziomów recyklingu. Jednocześnie władze krajowe powinny promować mechanizmy wsparcia dla wykorzystania materiałów pochodzących z recyklingu poprzez stworzenie preferencji rynkowych i w miarę możliwości zmniejszanie restrykcji co do zastosowania materiałów pochodzących z recyklingu. Kraje członkowskie miały obowiązek dostosować prawo krajowe do zapisów dyrektywy w ciągu 18 miesięcy od jej wejścia w życie, a więc do sierpnia 2005 r. W szczególności, do tego czasu miały zostać określone docelowe poziomy odzysku i recyklingu oraz ewentualne poziomy przejściowe. Polska wywiązała się z tego obowiązku– ustawa transponująca do polskiego prawa m.in. przepisy zmienionej dyrektywy 94/62/WE została uchwalona 29 lipca 2005 r. 1.2. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie odpadów Podstawową regulacją UE w dziedzinie gospodarki odpadami jest dyrektywa z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów5, zwana dalej dyrektywą ramową. Dyrektywa ta określa politykę odpadową 4 Decyzja Komisji z dnia 28 stycznia 1997 r. ustanawiająca system identyfikacji materiałów opakowaniowych zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, Dz.U. L 50 z 20.2.1997. 5 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy, Dz.U. WE L 312 z 22.11.2008, s. 3-30. 5 Unii Europejskiej. Jest ona kolejnym etapem rozwoju prawodawstwa UE w tej dziedzinie. Pierwsza ramowa dyrektywa w sprawie odpadów została przyjęta w 1975 r. i od tego czasu system aktów prawnych w dziedzinie odpadów jest systematycznie rozbudowywany. Dyrektywa definiuje recykling jako jakikolwiek proces odzysku, w ramach którego materiały odpadowe są ponownie przetwarzane w produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub innych celach. Recykling obejmuje ponowne przetwarzanie materiału organicznego, ale nie obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiały, które mają być wykorzystane jako paliwa lub do celów wypełniania wyrobisk. Jest to dość szeroka definicja, dzięki czemu ma być wspierany rozwój innowacyjnych rozwiązań w dziedzinie recyklingu, przechodząc od tradycyjnego recyklingu mechanicznego do recyklingu surowcowego. Odzysk to zgodnie z dyrektywą jakikolwiek proces, którego głównym wynikiem jest to, że odpady będą miały użyteczne zastosowanie, poprzez zastąpienie innych materiałów, które w przeciwnym wypadku spełniałyby określoną funkcję, lub w wyniku którego odpady są przygotowywane do spełnienia takiej funkcji w danym zakładzie lub poza nim. Nowa dyrektywa podkreśla znaczenie pięciostopniowej hierarchii preferencji postępowania z odpadami (schemat 1). Jest ona traktowana jako priorytetowa w polityce i przepisach dotyczących odpadów i przyjmuje się, że odstąpienie od niej jest możliwe jedynie w przypadku, kiedy jest to uzasadnione w kontekście cyklu życia obejmującego wytwarzanie i gospodarowanie niektórymi strumieniami odpadów. Schemat 1. Hierarchia postępowania z odpadami Zapobieganie – Poziom preferencji + Przygotowanie do ponownego użycia Recykling Inne metody odzysku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy, Dz.U. UE L 312 z 22.11.2008. Preferencja dla recyklingu wiąże się też z wyznaczonymi przez dyrektywę celami w zakresie selektywnej zbiórki. Do 2015 r. obowiązek selektywnego zbierania powinien zostać wprowadzony w krajach członkowskich przynajmniej dla papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła. Począwszy od 2020 r. będą obowiązywać konkretne limity procentowe: przynajmniej w odniesieniu do odpadów z papieru, metalu, tworzyw sztucznych i szkła, pochodzących z gospodarstw domowych i odpadów innego pochodzenia o podobnych 6 właściwościach, udział odpadów przygotowanych do ponownego wykorzystania i recyklingu musi wynieść co najmniej 50% (wagowo), w odniesieniu do innych niż niebezpieczne odpadów budowlanych i rozbiórkowych, przygotowanie do ponownego wykorzystania, recyklingu i innych sposobów odzyskiwania materiałów, w tym wypełniania wyrobisk, gdzie odpady zastępują inne materiały, musi wynieść co najmniej 70%. Nowa dyrektywa odpadowa ma na celu promowanie rozszerzonej odpowiedzialności producenta, ma wspierać projektowanie i produkcję takich wyrobów, które uwzględniają konieczność efektywnego wykorzystywania zasobów podczas całego cyklu życia, w tym ich naprawę, ponowne użycie, demontaż i recykling. W odniesieniu do szkła wymagany poziom recyklingu ustalony ramową dyrektywą odpadową (50%) jest niższy niż ustalony dyrektywą opakowaniową (60%). Biorąc jednak pod uwagę to, że wymóg wynikający z dyrektywy odpadowej obejmuje wszystkie kategorie odpadów ze szkła, dla których w przeciwieństwie do odpadów opakowaniowych nie były wcześniej wyznaczone cele w zakresie recyklingu, należy mieć świadomość, że w najbliższej przyszłości konieczny będzie również rozwój systemów selektywnego zbierania szkła innego niż opakowaniowe. Co prawda cele w zakresie poziomów recyklingu odpadów pochodzących z gospodarstw domowych będą w znaczącym stopniu realizowane odpadami opakowaniowymi, stanowiącymi istotną część (w zależności od kraju 2/3 - 3/4) strumienia odpadów ze szkła, niemniej jednak rozwój systemów zbierania pozostałych odpadów ze szkła będzie również konieczny. Jest to tym ważniejsze w przypadku Polski, gdzie systemy selektywnego zbierania odpadów ze szkła są wciąż niedostatecznie rozwinięte. 1.3. Zobowiązania wynikające z dyrektywy w sprawie składowania odpadów Dyrektywa 99/31/WE w sprawie składowania odpadów,6 zwana dyrektywą składowiskową, reguluje przede wszystkim kwestie lokalizacji, budowy i eksploatacji składowisk odpadów, mając na celu przede wszystkim zapobieżenie lub zmniejszenie niekorzystnego oddziaływania na środowisko w związku ze składowaniem odpadów (oddziaływanie na wody powierzchniowe i podziemne, na glebę, powietrze oraz środowisko jako całość, a także redukcja emisji metanu). Dyrektywa ma się również przyczyniać do tego, aby odpady były w większym stopniu wykorzystywane, a nie składowane. Zabrania ona składowania niektórych odpadów jest (m.in. odpadów płynnych, niektórych odpadów niebezpiecznych, zużytych opon). Dyrektywa przewiduje również, że składowanie odpadów biodegradowalnych będzie stopniowo ograniczane: od 2002 r. do 75% masy takich odpadów wytworzonych w 1995 r. (okres przejściowy dla Polski do 31 grudnia 2010 r.), od 2005 r. do 50% masy takich odpadów wytworzonych w 1995 r. (okres przejściowy dla Polski do 31 grudnia 2013 r.), od 2010 r. do 25% masy takich odpadów wytworzonych w 1995 r. (okres przejściowy dla Polski do 31 grudnia 2020 r.). Głównym obszarem, w którym dyrektywa składowiskowa odnosi się do kwestii unieszkodliwiania odpadów ze szkła, jest zakaz składowania odpadów nieprzetworzonych. Obecnie w Polsce zakaz ten ma niewielki wpływ na odsetek odpadów deponowanych na składowiskach, bowiem poddanie odpadów różnym czynnościom, niekoniecznie wpływającym na zmniejszenie masy odpadów 6 Dz.Urz. UE L 182 z 16.07.1999. 7 przeznaczonych do składowania (np. ręczne wysortowanie niewielkiej masy odpadów) jest kwalifikowane jako przetworzenie i „uprawnia” do przekazania odpadów do składowania. Niewykluczone jednak, że na zaawansowanym etapie rozwoju systemów zbiórki i odzysku odpadów, wprowadzony zostanie całkowity zakaz deponowania na składowiskach odpadów nadających się do przetworzenia. 8 3. Realizacja odzysku i recyklingu odpadów ze szkła w krajach europejskich 3.1. Odpowiedzialność za zagospodarowanie odpadów komunalnych, w tym odpadów ze szkła Przyjęte w Polsce systemowe rozwiązania w gospodarce odpadami są na pierwszy rzut oka podobne do tych stosowanych w innych krajach europejskich. Odpowiedzialność za gospodarkę odpadami komunalnymi w większości krajów europejskich spoczywa na samorządach lokalnych. Zestawienie podstawowych informacji na temat systemów zagospodarowania odpadów komunalnych w wybranych krajach UE przedstawiono w tabeli. 9 Tabela. Wybrane informacje o systemach gospodarki odpadami komunalnymi w krajach Unii Europejskiej Kraj Odpowiedzialność za organizację systemu Austria Samorządy lokalne celowe związki samorządów Belgia Samorządy lokalne Celowe związki samorządów Dania Samorządy lokalne Celowe związki samorządów Finlandia Samorządy lokalne i komunalne przedsiębiorstwa gospodarki odpadami Francja Samorządy lokalne i ich związki Departamenty w niektórych regionach Zaangażowanie sektora prywatnego Strumienie odpadów finansowane z innych źródeł (w tym systemy odpowiedzialności producenta) Odbiór odpadów stałych – 50% Odpady opakowaniowe (tendencja rosnąca) Recykling – 80% Kompostowanie – 50% Zbieranie i przetwarzanie z reguły zlecane przedsiębiorcom w Brukseli – przedsiębiorstwo komunalne Odbiór – 80% Składowiska i większość spalarni – własność publiczna Odpady opakowaniowe Baterie Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny - Sposób naliczania opłat za odbiór odpadów powszechny system zmiennych opłat za odbiór odpadów, naliczanych głównie za pojemność opróżnianych zbiorników powszechny system zmiennych opłat za odbiór system opłat zmiennych – w ok. 10% samorządów w części samorządów - opłaty za „dodatkowe worki” część samorządów – redukcja opłat w przypadku przydomowego kompostowania Odbiór – dominują samorządy Karton, tektura system opłat zmiennych Przedsiębiorcy – spalarnie i Systemy zwrotne dla butelek i naliczanych za objętość niektóre zakłady odzysku i puszek odpadów recyklingu Odpady opakowaniowe i % ludności objętych opłatami przesyłki bezadresowe zmiennymi za odbiór (Eco-Emballages i Adelphe) odpadów, głównie naliczanych Niemcy systemy mieszane Samorządy lokalne za objętość, częściowo za masę Opakowania (w ramach der Powszechne opłaty Gruene Punkt DSD) uzależnione od objętości/ilości Baterie Systemy depozytowe na opakowania Zbiórka - przedsiębiorstwa prywatne i komunalne, częściowo w ramach kontraktów z Gruene Punkt DSD niektóre składowiska i spalarnie stanowią własność prywatną Grecja Samorządy lokalne i ich związki w ograniczonym zakresie – opakowania, baterie, WEEE, zbiórka i transport pojazdy wycofane z eksploatacji, opony, zużyte oleje Irlandia Samorządy lokalne rosnąca rola sektora opakowania – częściowo prywatnego w zbiórce i subsydiowane przez REPAK recyklingu większość instalacji recyklingu – własność prywatna, zbiórka – w 40% realizowana przez firmy prywatne Włochy Samorządy lokalne zbiórka – w ok. 46% gmin dopłaty za opakowania przetwarzanie odpadów – (CONAI) głównie jednostki publiczne Luksemburg Samorządy lokalne, mniejszościowy udział w zbiórka odpadów międzysamorządowe zbiórce, spalaniu i opakowaniowych prowadzona syndykaty kompostowaniu przez Varlolux Niderlandy Samorządy lokalne, zbiórka – ok. 33% brak przedsiębiorstwa komunalne mały udział w składowaniu, większy w biologicznym przekształcaniu Portugalia Samorządy lokalne pewien udział w przetwarzaniu dopłaty do zbiórki opakowań 11 brak zmiennych odbiór opłat za zmienne opłaty opłaty zmienne stosowane w coraz większym zakresie powszechne opłaty zmienne – częściowo uzależnione od objętości, częściowo od masy w większości opłaty uzależnione od objętości lub częstości odbioru odpadów brak opłat zmiennych odpadów Samorządy lokalne, regionalne, udział w odbieraniu odpadów przedsiębiorstwa komunalne segregowanych Samorządy lokalne udział w zbiórce – 60% wielomateriałowych Hiszpania finansowanie pojemnikowej brak opłat zmiennych zbiórki szkła i papieru Szwecja dopłaty do odpadów opłaty zmienne w ok. 5% gmin, opakowaniowych z reguły zależne od ilości/wielkości pojemników, w części przypadków opłaty uzależnione od masy Wielka Samorządy lokalne udział w zbiórce o ok. 50% brak Podatek lokalny (council tax) Brytania (zgrupowane we przetwarzanie odpadów – zawiera m.in. opłaty za odbiór urzędach/agencjach ds. zbiórki prawie wyłącznie sektor odpadów; w przypadku odpadów i unieszkodliwiania prywatny, niektóre odbierania odpadów przez odpadów) kompostownie i składowiska firmy prywatne samorząd są własnością samorządową pokrywa koszty z tych środków Źródło: Costs for Municipal Waste Management in the EU, Final Report to Directorate General Environment, European Commission; Eunomia Reserach & Consulting, 2003. 12 W Austrii, zgodnie z konstytucją, obowiązki z zakresu zagospodarowania odpadów komunalnych są podzielone pomiędzy władze federalne i regionalne. W kompetencjach władz federalnych leżą sprawy związane z regulacjami prawnymi oraz zagospodarowaniem odpadów niebezpiecznych. Na poziomie federalnym wydano przepisy dotyczące selektywnej zbiórki odpadów biodegradowalnych i odpadów opakowaniowych. Ponadto istnieje federalny zakaz składowania odpadów biodegradowalnych oraz opon, a także odpadów o zawartości węgla powyżej 5%. Co do zasady, za zbiórkę i zagospodarowanie innych niż niebezpieczne odpadów komunalnych odpowiadają władze regionalne. Regulacje dotyczące zagospodarowania odpadów opakowaniowych zostały w Austrii wprowadzone w 1990 r. i były aktualizowane stosownie do wymogów dyrektywy opakowaniowej. Wdrożony system pozwolił zmniejszyć ilość odpadów opakowaniowych (poza opakowaniami do napojów) o 50% w okresie od 1991 do 1998 r. W odniesieniu do odpadów opakowaniowych, w Austrii funkcjonuje ARA (Altstoff Recycling Austria AG) oraz organizacja recyklingu AGR, zajmująca się przetwarzaniem odpadów ze szkła w ramach systemu ARA. ARA obejmuje ponad 200 regionalnych przedsiębiorstw zajmujących się unieszkodliwianiem odpadów, związków gospodarki odpadami oraz samorządów lokalnych. W ramach ARA funkcjonuje ogólnokrajowy system zbierania i odzysku wszystkich odpadów opakowaniowych, zarówno domowych jak i pochodzących z działalności gospodarczej. Koszty zbiórki i zagospodarowania odpadów opakowaniowych są pokrywane przez ARA z opłat wnoszonych przez podmioty wprowadzające na rynek produkty w opakowaniach. Za pośrednictwem ARA środki finansowe trafiają do operatorów, przedsiębiorstw unieszkodliwiających odpady oraz komunalnych związków odpadowych. W Belgii kwestie zagospodarowania odpadów komunalnych są rozwiązywane na szczeblu regionów (Bruksela, Flandria i Walonia), które mają własne polityki odpadowe i regulacje. Kształt systemu zagospodarowania odpadów komunalnych jest jednak w dużej mierze jednolity. Obowiązki wykonawcze z tego zakresu spoczywają na samorządach lokalnych (ewentualnie ich związkach celowych). Wykorzystywane instrumenty polityki ekologicznej to opłaty za zagospodarowanie odpadów, cła za odpady niebezpieczne/przemysłowe oraz podatki ekologiczne za składowanie odpadów. Funkcjonują również systemy odpowiedzialności producenta, a także systemy zwrotu. W obszarze zagospodarowania odpadów opakowaniowych funkcjonuje dobrowolny system odpowiedzialności producentów Fost Plus, powołany w celu finansowania, koordynacji i promowania selektywnej zbiórki, sortowania i recyklingu domowych odpadów opakowaniowych. Organizacja ta ma umowy z 35 związkami międzygminnymi i obejmuje prawie 600 samorządów lokalnych. Zbiórka selektywna odpadów ze szkła jest zorganizowana w formie gniazd obsługujących ok. 1000 mieszkańców. Uczestnicy systemu wnoszą roczne opłaty ustalane na podstawie kosztów zagospodarowania poszczególnych rodzajów odpadów. W Czechach gospodarka odpadami komunalnymi znajduje się w obszarze kompetencji gmin. Określają one zasady odbioru, sortowania, zagospodarowania i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, w tym budowlanych. Gminy mają obowiązek organizowania sieci punktów, do których są przekazywane odpady komunalne (w tym odpady niebezpieczne należące do odpadów komunalnych). Istnieją także przez celowe związki gmin realizujące zadania z zakresu gospodarki odpadami.7 7 M.Gwiazdowicz, M.Sobolewski, Gospodarka odpadami komunalnymi w wybranych krajach europejskich, Raport na Posiedzenie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Sejmu RP. Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, www.sejm.gov.pl 13 Gminy realizują zadania z zakresu gospodarki odpadami za pośrednictwem wybieranych przez nie podmiotów gospodarczych (np. firmy zbierające, prowadzące recykling). W związku z realizacją tych zadań gminy mogą nakładać opłaty związane z utrzymaniem niezbędnej infrastruktury. Właściciele nieruchomości nie mają natomiast prawa wyboru firmy odbierającej odpady. Opłaty za odbiór odpadów są wnoszone obowiązkowo przez każdą osobę mieszkającą na danym terenie na stałe, a także przez posiadaczy obiektów rekreacyjnych. Są to opłaty o charakterze lokalnym i władze lokalne mogą dostosować ich wysokość do lokalnych warunków. W Czechach funkcjonują systemy depozytowo-zwrotne, między innymi w odniesieniu do butelek szklanych. W Czechach funkcjonuje system odpowiedzialności producentów w odniesieniu do zagospodarowania odpadów opakowaniowych (Eko Kom). Organizacja ta zawarła porozumienia z ponad 5700 samorządami lokalnymi, w celu zapewnienia realizacji odzysku i recyklingu tej grupy odpadów. Podobnie jak w Polsce, podmioty wprowadzające na rynek produkty w opakowaniach muszą zapewnić ich zbiórkę i odzysk, poprzez współfinansowanie kosztów ponoszonych przez samorządy. Ponieważ to samorządy mają prawny obowiązek zapewnienia zagospodarowania odpadów, Eko-Kom przekazuje im środki na pokrycie kosztów zbiórki i sortowania odpadów opakowaniowych. Na Litwie odpowiedzialność za gospodarkę odpadami ponoszą samorządy lokalne. W większości przypadków utworzyły one komunalne przedsiębiorstwa gospodarki odpadami, aczkolwiek funkcjonują też przedsiębiorstwa prywatne, działające na podstawie umów z gminami. Opłaty za odbiór odpadów są ustalane na podstawie kalkulacji firm komunalnych i pokrywają koszty zbiórki odpadów, natomiast nie obejmują kosztów składowania, które to koszty są z reguły ponoszone przez gminy. Od 2002 r. w odniesieniu do odpadów opakowaniowych funkcjonuje tu system odpowiedzialności producentów. Zagospodarowanie odpadów komunalnych w Danii jest obowiązkiem samorządów lokalnych, które mają obowiązek organizować odbiór odpadów oraz ich odpowiednie zagospodarowanie, w tym za uruchomienie odpowiedniej liczby instalacji do przetwarzania i unieszkodliwiania. W efekcie wprowadzonego w 1997 r. zakazu składowania odpadów nadających się do spalenia, znacząco zmalało znaczenie wysypisk odpadów. Obecnie zdecydowana większość odpadów komunalnych w Danii jest spalana z odzyskiem energii, bądź poddawana recyklingowi. Ilość odpadów kierowanych na składowiska utrzymuje się na poziomie ok. 1% Opłata za odbiór odpadów jest powszechna, ustalana jest przez władze gminy raz do roku Wysokość opłat jest ustalana z uwzględnieniem następujących wytycznych: musi być respektowana zasada zanieczyszczający płaci, opłaty muszą odzwierciedlać rzeczywiste koszty, mieszkańcy ponoszą jednakowe opłaty. Nie jest możliwa rezygnacja z usług odbierania odpadów. Co do zasady zadania operacyjne z zakresu gospodarki odpadami gminy mogą organizować same, przekazać związkom komunalnym lub zlecić je firmom prywatnym. Odbieraniem i recyklingiem odpadów komunalnych zajmują się głównie przedsiębiorstwa prywatne, natomiast prowadzeniem spalarni i składowisk odpadów – w większości władze publiczne. W odniesieniu do odpadów opakowaniowych w Danii nie ma systemu odpowiedzialności producentów. Odpady opakowaniowe nie są wydzielane ze strumienia odpadów opakowaniowych, a koszty ich zagospodarowania (z wyjątkiem szkła) są pokrywane w ramach pobieranych przez samorządy opłat za zagospodarowanie odpadów. W odniesieniu natomiast do opakowań do napojów (zarówno jedno- jak i wielokrotnego użycia; system nie obejmuje przecierów owocowych, soków, kakao, win i mocnych alkoholi) funkcjonuje system depozytowo- 14 zwrotny. Każdy z producentów lub importerów chcący wprowadzać na rynek krajowy napoje w opakowaniach objętych systemem depozytowo-zwrotnym jest zobowiązany do rejestracji w Dansk Retursystem oraz do wnoszenia rocznej opłaty. Producenci i importerzy ponoszą także opłaty logistyczne za sztukę wprowadzonego na rynek opakowania. W Finlandii zagospodarowanie odpadów komunalnych jest zadaniem gmin, które organizują system zbiórki, segregacji, transportu i przetwarzania odpadów samodzielnie lub w ramach związków międzygminnych. Gminy mają swobodę w zakresie wyboru formy organizacji systemu: mogą zadania powierzyć firmie komunalnej lub zlecić firmom prywatnym. Odbiór odpadów prowadzą z reguły firmy prywatne wybrane w drodze przetargu, na podstawie umowy z gminą, a właściciele nieruchomości nie mają możliwości wyboru firmy odbierającej odpady. Wysokość opłat ustalają gminy na podstawie rachunku kosztów systemu. Funkcjonujący w Finlandii system odpowiedzialności producentów ma charakter publiczny (the Environmental Register of Packaging PYR). Firmy o obrotach powyżej 1 mln euro, sprzedające produkty w opakowaniach mają obowiązek zapewnić recykling opakowań wprowadzonych na rynek, za pośrednictwem PYR. Funkcjonuje także system depozytowy na niektóre opakowania do napojów. Również w Holandii organizacja systemu gospodarki odpadami komunalnymi należy do zadań gmin. Zadania z zakresu segregacji, odbioru odpadów oraz zagospodarowania i unieszkodliwiania są realizowane przez firmy wywozowe, na podstawie umów. Mieszkańcy nie mają możliwości wyboru firmy odbierającej odpady. Prawo holenderskie nakłada natomiast obowiązek segregacji u źródła odpadów biodegradowalnych, papieru i kartonu, szkła, tekstyliów oraz odpadów chemicznych. Koszty gospodarki odpadami są pokrywane z opłat wnoszonych przez właścicieli nieruchomości. Wysokość opłat ustalana jest przez gminy corocznie, w zależności od liczebności gospodarstwa domowego. W Niemczech realizacja zadań z dziedziny gospodarki odpadami jest obowiązkiem gmin. Mogą one także tworzyć związki celowe. Zadania z zakresu recyklingu oraz zbierania odpadów specjalnych mogą być też realizowane przez powiaty. Istotne też, że w Niemczech ustawodawstwo w tej dziedzinie oprócz władz federalnych, stanowią także władze landów. Odpady komunalne stanowią własność samorządu lokalnego. Mieszkańcy ponoszą opłaty za wywóz odpadów. Wysokość stawek jest ustalana przez władze gminy. Wybór firmy odbierającej odpady jest dokonywany przez władze lokalne, w drodze przetargu. Mieszkańcy nie mają w tym zakresie wyboru. Na Węgrzech system organizacji gospodarki odpadami jest podobny do polskiego. Właściciele nieruchomości mogą wybrać firmę odbierającą odpady, ponosząc opłaty określone w umowie. W przypadku mieszkań komunalnych opłaty za odbiór i wywóz odpadów pobierane są przez właściciela mieszkań (miasto lub gminę). W Wielkiej Brytanii zagospodarowanie odpadów komunalnych znajduje się w kompetencjach samorządów lokalnych. System zbiórki jest organizowany na poziomie samorządów najniższego szczebla, a system przetwarzania i unieszkodliwiania – na poziomie władz wyższego szczebla (hrabstw). Poszczególne zadania są zlecane prywatnym przedsiębiorstwom lub firmom komunalnym wybieranym w przetargach. Mieszkańcy nie mogą wybrać firmy odbierającej odpady, a opłata za odbiór odpadów jest składnikiem podatku lokalnego (council tax). Obecnie 95% mieszkańców jest objętych systemami zbiórki selektywnej. Od 2005 r. funkcjonuje system handlu limitami na składowanie odpadów (tzw. LATS – Landfill Allowance Trading System). Ma on motywować samorządy lokalne do przetwarzania odpadów biodegradowalnych. Gminom co roku przydzielane są limity odpadów dopuszczonych do składowania. Limity te mają charakter 15 degresywny i zostały ustalone na okres do 2020 r., tak by spełnić wymogi wynikające z dyrektywy składowiskowej. Prawa do składowania są przedmiotem obrotu między gminami. We Francji samorządy terytorialne stają się właścicielami odpadów w momencie odebrania ich od mieszkańców. Samorządy lokalne decydują o sposobach ich zagospodarowania, czyli zbiórki, segregacji, odzysku i unieszkodliwiania. Poszczególne czynności są zaś z reguły zlecane firmom prywatnym. Mieszkańcy wnoszą z tego tytułu opłaty, z których finansowane są koszty bieżące oraz inwestycje. W niektórych departamentach opłaty są pobierane przez urząd skarbowy razem z podatkami i następnie przekazywane do poszczególnych samorządów. W przypadku inwestycji o charakterze ponadlokalnym (spalarnie czy składowiska odpadów niebezpiecznych) decyzję ostateczną eliminującą kompetencje władz lokalnych podejmuje władze regionu. We Francji także działa system odpowiedzialności producenta, w formie prywatnych organizacji odzysku (Eco-Emballages, Adelphe). Dzięki opłatom pobieranym od podmiotów wprowadzających na rynek produkty w opakowaniach, organizacje te wspierają selektywną zbiórkę, sortowanie i recykling odpadów opakowaniowych. Środki te są przekazywane samorządom (ich związkom) w formie dopłaty za zebraną ilość, zależnie od rodzaju materiału. W Belgii w latach 80. XX w. większość zadań z zakresu gospodarki odpadami przekazana została z poziomu krajowego na poziom regionalny. We Flandrii odpowiedzialność za gospodarowanie odpadami powierzono publicznej agencji gospodarki odpadami OVAM. Jej główne zadania obejmują przygotowywanie aktów prawnych z dziedziny gospodarki odpadami i nadzór nad ich wdrażaniem oraz ustalanie wytycznych dotyczących celów polityki odpadowej. Praktyczną realizacją zadań z zakresu gospodarki odpadami zajmują się gminy. Stosowany jest mechanizm tzw. umów ekologicznych zawieranych między flamandzkim ministerstwem środowiska a samorządami gminnymi. Na ich podstawie gminy otrzymują środki finansowe w przypadku wypełnienia w wyznaczonym terminie określonych celów z dziedziny gospodarki odpadami, np. osiągnięcia uzgodnionych poziomów segregacji odpadów. Większość gmin ustala opłaty za odbiór odpadów na takim poziomie by mieszkańcy ponosili całkowite koszty ich zagospodarowania. Gminy mają w tej dziedzinie pełną swobodę, w efekcie czego istnieje wiele odrębnych systemów opłatowo-podatkowych, a ich wysokość jest ustalana na różnym poziomie. Władze regionalne starają się doprowadzić do pewnej harmonizacji w tej dziedzinie, głównie za pomocą porozumień międzygminnych. W Walonii natomiast większość gmin (74% w 2003 r.) wybrała systemy odbioru odpadów komunalnych bazujące na opłatach za ilość odbieranych odpadów. Są to głównie systemy workowe, w części samorządów są stosowane pojemniki wyposażone w mikrochipy służące do monitoringu ilości odbieranych odpadów. Zaledwie niewielka część samorządów lokalnych zorganizowała systemy selektywnego odbierania odpadów biodegradowalnych.8 3.2 Wytwarzanie i recykling odpadów ze szkła w krajach europejskich W Europie wytwarza się rocznie około 16 mln Mg odpadów ze szkła, z czego prawie połowa powstaje (jest zbierana) w gospodarstwach domowych. Największe ilości odpadów ze szkła generowane są w największych krajach Europy - Niemczech, Wielkiej Brytanii i Francji. Porównanie sytuacji w poszczególnych krajach wymaga oczywiście użycia miary relatywnej – masy odpadów w przeliczeniu na jednego mieszkańca. 8 Environmental Dashboard 2005 of the Walloon Region (Belgium). WASTE, Direction Générale des Ressources Naturelles et de l'Environnement. Dokument elektroniczny. http://environnement.wallonie.be/eew/downfile.aspx?dwn=waste.pdf&dir=tbe2005en 16 Schemat. Masa wytworzonych odpadów ze szkła w gospodarce [kg/mieszkańca/rok] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat-u. Z danych Eurostat-u wynika, że największa masa odpadów ze szkła w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest generowana w Luksemburgu – w 2008 r. prawie 120 kg. Jest to wskaźnik niespecyficzny – co najmniej 3 razy wyższy niż w pozostałych krajach. Wiąże się to z charakterystyczną sytuacją w tym kraju. Przy niewielkiej liczbie mieszkańców cechuje się on wysokim zatrudnieniem nierezydentów, co przekłada się na masę odpadów z działalności gospodarczej. W przypadku odpadów z gospodarstw domowych sytuacja jest podobna, jak w innych krajach. Dają się zauważyć znaczące zmiany w masie odpadów generowanych w poszczególnych latach. Można sądzić, że w tych krajach, gdzie wahania są bardzo duże (przykładowo Rumunia, Luksemburg, Malta, Cypr, Niemcy), wynikają one raczej z przyczyn przypadkowych, a nie ze znaczącego wzrostu wykorzystania szkła w gospodarce. 17 Schemat. Masa wytworzonych odpadów ze szkła w gospodarstwach domowych [kg/mieszkańca/rok] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat-u. Średnio w 27 krajach Unii Europejskiej zbiera się ok. 15 kg odpadów domowych ze szkła na 1 mieszkańca. Wskaźniki na zbliżonym poziomie notuje się w Niemczech i Wielkiej Brytanii. W Belgii, Irlandii, Francji, Włoszech, Holandii, Austrii i Szwecji masa odpadów szklanych zbieranych w gospodarstwach domowych jest 1,5-2-krotnie wyższa niż średnia dla UE. Wskaźniki poniżej średniej obserwuje się natomiast w dwu grupach krajów – nowych krajach członkowskich, gdzie poziom konsumpcji jest niższy niż w krajach starych, oraz w krajach – ekologicznych liderach (Norwegia, Dania, Finlandia). 18 Znacznie większe różnice pomiędzy poszczególnymi krajami dotyczą recyklingu szkła. Łącznie w Europie w ostatnich latach przetwarza się ok. 10 mln Mg odpadów (w 2008 r. 10,9 mln Mg). Niestety nie jest możliwe określenie ogólnego poziomu recyklingu odpadów ze szkła, z kilku powodów. Dane o masie odpadów wytworzonych zawierają m.in. informacje o odpadach powstałych w procesie przetwarzania odpadów, zaś dane dotyczące recyklingu – wyłącznie ostateczne przetworzenie. Ponadto, statystyka Eurostat-u obejmuje odpady wytworzone i poddane recyklingowi na terenie danego kraju, a więc należy uwzględnić również wpływ importu i eksportu odpadów do recyklingu. Przykładowo sięgające 130% wskaźniki przetwórstwa szkła we Włoszech wynikają z tego, że w kraju tym przetwarza się duże ilości stłuczki szklanej importowanej (ponad 200 tys. Mg rocznie w latach 2007-2008).9 Niemniej jednak można stwierdzić, że przeciętny poziom recyklingu odpadów ze szkła (stosunek masy odpadów przetworzonych do masy odpadów wytworzonych) w 27 krajach UE wyniósł w 2008 r. 68%. Schemat. Recykling odpadów ze szkła w krajach europejskich w latach 2004-2008 [%] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat-u. 9 Dane United Nations Statistics Division, www.data.un.org 19 Dane Eurostat dotyczące opakowań szklanych, a gromadzonych na podstawie dyrektywy opakowaniowej wskazują na faktyczny poziom rozwoju systemów zbierania odpadów, gdyż w poszczególnych krajach wykazywana jest masa odpadów przekazanych do recyklingu, w tym wyeksportowanych w celu poddania recyklingowi. Pod względem masy odpadów opakowaniowych ze szkła generowanych w przeliczeniu na 1 mieszkańca można w Unii Europejskiej wyróżnić następujące grupy krajów: kraje członkowskie przyjęte do UE w 2007 r. – Rumunia i Bułgaria, ze wskaźnikiem generowania odpadów ze szkła na poziomie ok. 10 kg/mieszkańca/rok, nowe kraje członkowskie przyjęte do UE w 2004 r. ze wskaźnikami na poziomie 15-25 kg/mieszkańca/rok, kraje – liderzy pod względem minimalizacji powstawania i recyklingu odpadów ze szkła (Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania) ze wskaźnikami na poziomie 15-20 kg/mieszkańca/rok, pozostałe kraje Europy Zachodniej, ze wskaźnikami rzędu 30-40 kg/mieszkańca/rok. Najwyższe wskaźniki notowano w Luksemburgu (57 kg/mieszkańca/rok) i Francji (50 kg/mieszkańca/rok). Schemat. Masa odpadów opakowaniowych na 1 mieszkańca i poziom recyklingu w krajach europejskich w 2007 r. 20 [%] 0 20 40 60 80 100 120 140 Lichtenstein Norwegia Wielka Brytania Szwecja Finlandia Słowacja Rumunia Portugalia Polska Austria Niderlandy Węgry Luksemburg Litwa Łotwa Cypr Włochy Francja Hiszpania Grecja Irlandia Estonia Niemcy Dania Czechy Bułgaria Belgia 0 10 20 Odpady wytworzone per capita [kg/osoba] 30 40 50 Poziom recyklingu [%] 60 [kg/oboa] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat-u. Liderami pod względem poziomów recyklingu odpadów ze szkła są Dania (powyżej 100%) oraz kraje skandynawskie. Wysokie poziomy recyklingu są realizowane także w Norwegii, Szwecji, Finlandii, Luksemburgu, Belgii, Austrii, Irlandii i Niemczech (80-100%). Najniższe poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych ze szkła – poniżej 20% - osiągnięto w 2007 r. w Rumunii, Grecji, na Węgrzech i Cyprze. W sprawozdaniu do KE Polska wykazała w 2007 r. recykling odpadów opakowaniowych ze szkła na poziomie 46%, czyli znacznie poniżej średniej dla krajów ujętych na schemacie (64%). 21 3. Zbiórka i recycling szkła w Szwecji 3.1. System zbiórki szkła opakowaniowego Większość opakowań szklanych zbieranych jest poprzez gniazda recyklingu (återvinningstationer) – miejsca wyposażone w kontenery do zbiórki opakowań (ze szkła, metalu, papierowych) ewentualnie czasopism. Odpowiedzialność za zabezpieczenie odpowiedniej ilości takich miejsc ponoszą producenci w ramach tzw. odpowiedzialności producenckiej. W Szwecji znajduje się około 5800 gniazd recyklingu i dostęp do nich mają wszyscy mieszkańcy. Gniazda recyklingu finansowane są częściowo przez szwedzką organizację odzysku szkła “Svensk GlasÅtervinning” (budowa, utrzymanie), która wnosi opłaty do organizacji odzysku FTI odpowiedzialnej za te gniazda. Opakowania szklane można również umieszczać w tzw. pojedynczych gniazdach przeznaczonych wyłącznie na opakowania szklane lub opakowania szklane i inne opakowania (np. opakowania szklane i czasopisma, opakowania szklane i metalowe) lub kontenerach zamawianych przez właściciela nieruchomości. “Pojedyncze gniazda” są obsługiwane i finansowane przez podmiot zbierający opakowania szklane. Kontenery podlegają opłacie uiszczanej przez zamawiającego na rzecz podmiotu zbierającego. Opakowania szklane można również pozostawić w tzw. centrach recyklingu – komunalnych jednostkach przeznaczonych głównie do zbioru odpadów wielkogabarytowych, niebezpiecznych, elektrycznych i elektronicznych oraz zielonych. Centra recyklingu wyposażone są w takie same kontenery do zbioru odpadów opakowaniowych szklanych, jak gniazda recyklingu. Kontenery te są umieszczane, opróżniane i finansowane przez SGÅ (poprzez podwykonawców). Utrzymanie powierzchni, na której znajdują się kontenery do zbioru opakowań szklanych leży jednak w odpowiedzialności pracowników centrum recyklingu. Szkło kolorowe i bezbarwne zbierane jest zawsze w oddzielnych kontenerach. Podmiotom komercyjnym SGÅ rekomenduje podpisanie umowy na odbiór opakowań szklanych z lokalnym podwykonawcą SGÅ lub odbiorcą odpadów. Tabela. System zbiórki opakowań szklanych Sposób zbiórki Odpowiedzialność Finansowanie Kontenery na szkło w gnieździe recyklingu FTI – ogólna odpowiedzialność SGÅ wnosi do FTI opłatę Podwykonawca SGÅ – za kontenery na szkło i zaśmiecanie wokół tych 22 kontenerów Gniazda pojedyncze Podwykonawca SGÅ Podwykonawca SGÅ Kontenery na szkło na zamówienie Podwykonawca SGÅ Zamawiający Kontenery na szkło w centrach recyklingu Podwykonawca SGÅ Podwykonawca SGÅ Źródło: opracowanie własne. Gminy współpracują z FTI (pośrednio z SGÅ) w zakresie rozpowszechniania informacji wśród mieszkańców. Szwedzka organizacja odzysku szkła “Svensk GlasÅtervinning” jest własnością producenta opakowań szklanych (“Ardagh Glass Limmared AB”) oraz 4 organizacji producentów i importerów: Livsmedelsföretagen, Sprit & Vinleverantörsföreningen, Svensk Dagligvaruhandel, Sveriges Bryggerier. W praktyce, SGÅ jest monopolistą w Szwecji w zakresie zbiórki i recyklingu szkła opakowaniowego. Działa na zasadzie non profit. Koszty pokrywane są z opłaty recyklingowej oraz wpływów ze sprzedaży surowców szklanych z recyklingu. 3.2. Finansowanie Wszyscy producenci oraz importerzy wprowadzający na rynek szwedzki opakowania szklane uiszczają do SGÅ tzw. opłatę recyklingową (återvinningsavgift). Opłata wpłacana jest za każdą jednostkę opakowania wprowadzoną na rynek. Opłaty pokrywały około 50% kosztów SGÅ. Obecnie opłaty te stanowią 60% kosztów. Pozostałe 40% pochodzi ze sprzedaży stłuczki oraz frakcji resztkowej po separacji. Tabela. Cennik – opłaty recyklingowe10 Typ opakowania, objętość [ml] Cena [öre] Opakowania typowe Do 250 7 251-500 16 10 Opracowanie własne w oparciu o załącznik umowy pomiędzy SGÅ a producentem/ importerem. 23 501-699 20 Powyżej 699 30 Opakowania szklane - kosmetyki Do 50 2 powyżej 50 7 Opakowania szklane - lekarstwa 51-250 7 251-500 16 501-699 20 powyżej 700 30 Źródło: opracowanie własne. 3.3. Ilości odpadów opakowaniowych ze szkła zebrane i poddane recyklingowi W 2008 roku sprzedano w Szwecji 186 000 Mg opakowań szklanych. Svensk GlasÅtervinning AB (SGÅ) zebrał i poddał recyklingowi 174 000 Mg, co daje 94% poziom recyklingu materiałowego11. Nowe opakowania szklane wielokrotnego użytku ujmowane są w masie opakowań wprowadzonych na rynek, zaś wycofane z użytku opakowania tego typu - w masie opakowań zebranych i poddanych recyklingowi. Ponadto SGÅ szacuje, że około 40 000 Mg wprowadzono na rynek przez osoby prywatne (import prywatny).12 Tabela. Zebrane w Szwecji opakowania szklane w 2009 roku [Mg] Źródła Gospodarstwa domowe Mieszkańcy Bezbarwne Kolorowe 9 340 682 69 686 103 751 174 4 489 69 860 108 240 Sektor komercyjny RAZEM Źródło: Opracowanie na podstawie materiałów SGÅ. 11 Za Naturvårdsverket; “Collect and recycle – report from producers’ responsibility 2008”, s.16 Naturvårdsverket; “Collect and recycle – report from producers’ responsibility 2008”, s.18; tłumaczenie z j. szwedzkiego: Anna Larsson 12 24 Pod względem poziomu recyklingu szkła Szwecja zajmuje trzecią pozycję w Europie.13 3.4. Recykling szkła, produkty recyklingu Zgodnie z prawem szwedzkim, producenci i importerzy zobowiązani są poddać recyklingowi min. 70% opakowań szklanych wprowadzonych na rynek.14 Wszystkie zebrane opakowania szklane zebrane w Szwecji są transportowane do zakładu uzdatniania SGÅ w Hammar w centralnej części kraju. Zakład przetwarza ok. 178 000 Mg stłuczki rocznie. Wydajność produkcyjna zakładu wynosi 50 Mg na godzinę. Zakład pracuje 5 dni w tygodniu na 2 zmiany. Szkło kolorowe i bezbarwne przetwarzanie jest oddzielnie (tydzień pracy – szkło kolorowe/tydzień pracy – szkło bezbarwne). Zakład wyposażony jest w: linię do sortowania ręcznego, system separacji metali, system separacji zanieczyszczeń, linię do sortowania kolorów. W procesie uzdatniania powstaje: stłuczka do przetopienia - 60%, frakcja resztkowa do produkcji wełny szklanej – 30%, frakcja resztkowa przeznaczona do produkcji szkła piankowego – 10%. Stłuczka szklana sprzedawana jest głównie do producentów opakowań w Szwecji. Około 10-20% stłuczki sprzedawanej jest też za granicę. Frakcja resztkowa do produkcji wełny szklanej sprzedawana jest do Szwecji i Norwegii, zaś frakcja do produkcji szkła piankowego – do sąsiedniego zakładu Hasopor Hammar AB. 3.5. Opakowania szklane wielokrotnego użytku System kaucji opakowań szklanych wielokrotnego użytku administrowany jest przez organizację Sveriges Bryggerier zrzeszającą szwedzkie browary oraz producentów napojów. Opakowania wielokrotnego użytku objete są kaucją, którą odzyskuje się w momencie zwrotu opakowania. Kaucja zwracana jest w formie kuponu realizowanego w kasie supermarketu (sklepy spożywcze) lub w formie gotówki (w sklepie alkoholowym). Opakowania szklane objęte kaucją sortowane są do dwóch pojemników/skrzynek: czerwonego – na butelki 33 cl, 13 Dane za SGÅ z ”Glass Gazette, October 2008, FEVE. Naturvårdsverket; Collect and recycle – report from producers’ responsibility 2008, s.17. 14 25 niebieskiego – na butelki 50 cl. Klienci mogą zakupić i zwrócić zarówno pojedyncze butelki, jak i całe pojemniki. Opakowania szklane wielokrotnego użytku zwracane są poprzez automaty do zwrotu (najczęstsze rozwiązanie w sklepach spożywczych) lub w kasach (w sklepach monopolowych). Pojemniki/ skrzynki odbierane są ze sklepów przez wytwórców napojów i zawożone do ich zakładów produkcyjnych. Tabela. Struktura wykorzystania opakowań do napojów w Szwecji w 2009 roku [%] Opakowania 2009 Napoje alkoholowe Napoje gazowane Inne napoje, w tym soki Butelkowana woda Razem Standard 33 cl, poj. czerwony 7,2 7,1 0,0 29,0 9,8 Standard 50 cl, po. niebieski 7,2 0,1 0,0 0,0 2,6 Pozostałe (własne systemy zwrotu) 0,1 0,0 0,0 0,2 0,0 Opakowania szklane jednokrotne 6,8 0,5 0,2 0,4 2,7 Puszki 67,9 18,0 9,1 10,0 34,4 50cl 0,3 9,6 25,0 19,6 8,1 Inne - PET 0,2 50,7 21,5 40,6 30,5 Zbiorniki 10,5 0,0 0,0 0,0 3,7 Kartony 0,0 14,0 44,3 0,1 8,3 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Sveriges Bryggerier Opakowania szklane wielokrotnego użytku stanowią niewiele ponad 10% wszystkich opakowań napojów produkowanych przez producentów zrzeszonych w organizacji Sveriges Bryggerier. 3.6. Szkło nieopakowaniowe Szkło nieopakowaniowe zwracane jest poprzez centra recyklingu – zarządzane przez gminy jednostki do zbiórki odpadów wielkogabarytowych, niebezpiecznych, elektronicznych i elektrycznych oraz zielonych. 26 Drobna frakcja szklana (zbierana z ceramiką, porcelalną itd.) jest kruszona i stosowana do umacniania powierzchni jezdnych na składowiskach. Okna kierowane są do zakładów utylizacji. Podziękowania Tekst został opracowany przez Conbio AB w imieniu Mepex Consult AS w oparciu o informacje uzyskane od p. Pera Johansson z SGÅ, p. Jessici Rytter z Avfallshantering Östra Skaraborg15, p. Svena Romander z Sveriges Bryggerier16, biuro obsługi klientów Szwedzkiej Sieci Sklepów Monopolowych oraz informacje opublikowane przez SGÅ, Sveriges Bryggerier i Naturvårdsverket. 15 16 Związek Gmin regionu wschodniej Skaraborg. Szwedzka organizacja branżowa producentów napojów. 27 4. Zbiórka i recycling szkła w Norwegii 4.1. Uregulowania prawne Norwegia jest zobowiązana spełniać wymogi dyrektywy opakowaniowej Unii Europejskiej w zakresie recykligu szkła opakowaniowego. Ustalone minimum recyklingu szkła opakowaniowego to 60% wszystkich nowych opakowań wprowadzonych na rynek w danym roku kalendarzowym. W Norwegii nie ma specjalnej ustawy regulującej odpowiedzialność producencką, ani umowy fakultatywnej, jak w przypadku innych rodzajów opakowań. Wynika to z uwarunkowań historycznych: system zbiórki szkła był rozwinięty zanim pojawiły się uregulowania w zakresie odpowiedzialności producenckiej. Siłą napędową tego systemy było zapotrzebowanie lokalnego przemysłu w Moss. Szczegółowe regulacje dotyczą wszystkich rodzajów opakowań po napojach. Każda sztuka opakowania po napoju wprowadzona na rynek podlega opodatkowaniu. Wysokość podatku jest pomniejszana stosownie do uzyskanego, udokumentowanego poziomu recyklingu. Tego rodzaju uregulowanie zachęca do zbiórki i recyklingu szkła w Norwegii. Wysokość podatku jest różna w zależności od tego czy opakowanie jest jednorazowe czy też wielokrotnego użytku. Poziom opodatkowania w 2010 roku przedstawia się następująco: Wyszczególnienie Opłata [NOK] Stawka bazowa opakowania jednorazowe 1.02 Opakowania szklane i metalowe 4,90 Plastykowe opakowania po napojach 2,79 Opakowania tekturowe po napojach 1,15 Źródło: opracowanie własne. Podatek ekologiczny jest refundowany w przypadku opakowań wielokrotnego użytku. Zależność pomiędzy wysokością podatku a osiągniętym poziomem recyklingu jest linearna. Jeśli osiągnięty zostanie poziom recyklingu w wysokości 95%, wysokość podatku wyniesie 0. Podatek dotyczy opakowań o pojemności do 4 litrów. W 2010 r. podatek ekologiczny za opakowania szklane wynosi 0,49 NOK/za jednostkę w związku z 90%poziomem recyklingu. Całkowita wysokość podatku to 1,51 NOK za jednostkę. 4.2. Systemy zwrotu W Norwegii istnieją dwa główne systemy zwrotu: 28 system dla jednorazowych opakowań szklanych w oparciu o komunalne systemy zbiorki. system kaucji dla opakowań zwrotnych w oparciu o automaty do zwrotu w punktach sprzedaży detalicznej oraz ponowne wykorzystanie przez krajowych producentów. Istnieje swoiste współzawodnictwo pomiędzy dwoma systemami. Producent do pewnego stopnia może wybrać jeden z systemów. Sieć sklepów monopolowych była powiązana z obydwoma systemami, jednak zdecydowano o zaprzestaniu wykorzystania opakowań wielokrotnego użytku. Podmiotem odpowiedzialnym za recykling jednorazowych opakowań szklanych w Norwegii jest Norsk Glassgjenvinning AS (NGG). Przedsiębiorstwo to utworzono w 1991 r. Jego założycielami byli przedstawiciele przemysłu szklanego, spożywczego, sieć sklepów monopolowych oraz browary. Udziałowcami nie są detaliści. NGG jest jednostką komercyjną, która może generować zysk. W praktyce NGG jest monopolistą w zagospodarowaniu szkła w Norwegii. W imieniu producentów i importerów odpowiada za zbiórkę i recykling szkła opakowaniowego. NGG nie posiada żadnych umów fakultatywnych ani innych specjalnych umów z gminami, które są głównym dostawcą stłuczki szklanej. Przedsiębiorstwo pokrywa koszty sortowania i recyklingu szkła. Koszty pokrywane są z opłaty recyklingowej oraz wpływów ze sprzedaży surowców i produktów na bazie stłuczki szklanej. Za system kaucji opakowań szklanych wielokrotnego użytku jest odpowiedzialne przedsiębiorstwo RentPack AS, założone w 1996 r. przez norweski przemysł browarniczy. Szkło nieopakowaniowe gromadzone jest w centrach recyklingu – gminnych punktach zwrotu odpadów wielkogabarytowych, niebezpiecznych i zielonych. 4.3. Jednorazowe opakowania szklane System zbiórki Większość opakowań szklanych zbieranych jest do kontenerów w gminnych gniazdach recyklingu. Prawie wszystkie gminy norweskie dostarczają zmieszane opakowania szklane i metalowe do NGG. Gminy nie są objęte prawnym obowiązkiem zbiórki szkła, jednakże niemal wszystkie jednostki gminne oferują mieszkańcom taką możliwość w ramach obowiązku gospodarowania odpadami z gospodarstw domowych. Gminy organizują zbiórkę i transport opakowań szklanych do zakładów uzdatniania. Usługi te podlegają zazwyczaj procedurze przetargowej. Pomioty komercyjne, t.j. hotele i restauracje prowadzą segregacje u źródła opakowań szklanych, które odbierane są przez firmę prywatną lub komunalną i transportowane do sortowni NGG. Dzięki programom promocyjnym NGG, kontenery w kształcie igloo stały się symbolem zbiórki opakowań szklanych w Norwegii. NGG sponsoruje działania gmin w zakresie kampanii informacyjnych. 29 Do zbiorki frakcji szklanych wykorzystywane są także innego rodzaju pojemniki i kontenery. Kontenery na szkło sąsiadują zazwyczaj z innymi kontenerami na frakcje papierowe, plastykowe oraz ubrania. Opakowania szklane mogą być również dostarczane do centrów recyklingu. Część gmin oferuje zbiórkę szkła i metali w systemie kerb side (bezpośrednio z domów). W 2009 dostęp do tego rodzaju usługi posiadało 12% populacji. Brak jest natomiast danych statystycznych na temat ilości gniazd recyklingu. Gminy otrzymują ustaloną kwotę za każdą tonę stłuczki dostarczoną do należącego do NGG zakładu uzdatniania we Fredrikstad. Nie jest to cena rynkowa. Cena na poziomie 250-350 NOK/tonę utrzymuje się przez wiele lat. Teoretycznie gminy mogą dostarczać odpad do innych zakładów, ale w praktyce jedyną możliwością w Norwegii jest zakład należący do NGG. Wpływy ze sprzedaży stłuczki szklanej do NGG nie pokrywają wszystkich kosztów związanych ze zbiórką szkła, które uzupełniane są roczną opłatą za gospodarkę odpadami uiszczaną przez mieszkańców do gmin. Tabela. Odpowiedzialność i finansowanie zbiórki opakowań szklanych System zbiórki Odpowiedzialnosć Finansowanie Gniazda recyklingu/ cenra recyklingu Gminy Opłata z NNG Bezpośrednia zbiórka z domów Gminy Kontenery zamawiane indywidualnie Firma Bezpłatne dla mieszkańców Opłata z NNG Bezpłatne dla mieszkańców Opłata z NNG Zamawiający Źródło: opracowanie własne. Finansowanie Wszyscy producenci i importerzy wprowadzający na rynek opakowanie szklane wpłacają do NGG tzw. opłatę recyklingową. Opłata naliczana jest za każdą sztukę opakowania szklanego. Wpływy z opłaty pokrywają 60% kosztów NGG. Pozostałe 40% pokrywane jest ze sprzedaży stłuczki oraz szkła piankowego. Cennik – opłaty recyklingowe Typ pakowania, objętość [ml] Cena [öre] 30 Opakowania nieobjęte podatkiem ekologicznym do 250 7,3 251-500 14,5 powyżej 500 21,9 Opakowania objęte podatkiem ekol. do 250 11,3 251-500 22,5 powyżej 500 33,8 Źródło: www.grontpunkt.no Ilości zebranej i poddanej recyklingowi stłuczki szklanej Według danych klif.no w 2009 roku wprowadzono na rynek norweski 63.258 tys. Mg opakowań szklanych. Zebrano natomiast 56.406 tys. Mg odpadów opakowaniowych, co dawało recykling na poziomie 89,2%. Dane te pochodzą ze sprawozdań NGG do władz norweskich. Istnieje natomiast niepewność co do ilości opakowań szklanych z małego importu komercyjnego oraz z importu prywatnego. Recykling szkła i jego produkty Głównym zakładem przetwórczym stłuczki szkła opakowaniowego w Norwegii jest należący do NGG zakład uzdatniania we Fredrikstad. Zakład wyposażony jest w: linię do sortowania ręcznego, system separacji metalu, system separacji zanieczyszczeń, linię do sortowania kolorów. W procesie uzdatniania powstają: stłuczka - 40%, odpadu na potrzeby produkcji wełny szklanej - 30%, odpadu do produkcji szkła piankowego - 30%. Stłuczka szklana sprzedawana jest w całości do odbiorców zagranicznych. Odpad na potrzeby produkcji wełny szklanej sprzedawany jest do odbiorców krajowych. Odpad do produkcji szkła 31 piankowego transportowany jest do zakładu w Sjåk. Fabryka szkła piankowego funkcjonuje w oparciu o opatentowaną technologię, której rezultatem jest produkt o dobrych właściwościach fizycznych i izolacyjnych. Produkt ten (Glasopor) wykorzystywany jest w budownictwie oraz przy budowie dróg. 4.4. Opakowania szklane wielokrotnego użytku System zwrotu opakowań szklanych wielokrotnego użytku administrowany jest przez Rentpack – branżową organizację norweskich browarów, producentów wody i napojów. Opakowania szklane wielokrotnego użytku objęte są kaucją zwracaną w momencie oddania opakowania. Zwrot wydawany jest w formie kuponu uprawniającego do redukcji rachunku w kasie supermarketu lub w gotówce. Szklane opakowania wielokrotnego użytku dzielą się na: butelki 33 cl na piwo (zielone, brązowe i przezroczyste), butelki 35 cl na napoje bezalkoholowe. Butelki te zwracane są głównie poprzez automaty. Aktualnie nie są prowadzone statystyki ilości szklanych opakowań do zwrotu. Ilości butelek do zwrotu zmniejszają się na korzyść opakowań jednorazowego użytku. W 2004 roku około 676 mln litrów piwa, wody i napojów sprzedano w butelkach i puszkach. Udział napojów w butelkach zwrotnych wynosił wówczas 522 mln litrów . Przeciętnie butelka szklana wykorzystywana jest 15-20 razy. Poziom zwrotu tego rodzaju Opakowań wyniósł w 2009 r. 101%. Nastąpiła bowiem akumulacja opakowań wprowadzonych na rynek w latach poprzednich. Podziękowania Raport opracowała fima Mepex Consult AS w parciu o informacje z organizacji odzysku NGG, organizacji Rentpack oraz danych Kliff. 32 5. Zagospodarowanie odpadów ze szkła w Polsce 5.1. Masa odpadów wprowadzonych na rynek Największą grupą generowanych odpadów ze szkła są odpady opakowaniowe. W Polsce dane na ten temat są gromadzone w ramach sprawozdawczości resortowej Ministerstwa Środowiska. Sprawozdania są składane na mocy przepisów ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej,17 a także ustawy o odpadach, w ramach Centralnego Systemu Odpadowego. Wykorzystano także dane Eurostat-u oraz informacje udostępnione przez organizacje branżowe i organizacje odzysku. Na podstawie tych informacji dokonano oceny wielkości strumieni opakowań wprowadzanych na rynek, a także poziomów zrealizowanego recyklingu. W latach 2002-2009 nastąpił wzrost masy wprowadzanych na rynek opakowań o 53%, z 2.498 tys. Mg w 2002 r. do 3.827 tys. Mg w 2005 r. Niewielkie odchylenia od trendu wzrostowego miały miejsce w latach 2006-2007 oraz 2009 (schemat). W przypadku opakowań ze szkła, masa deklarowana przez przedsiębiorców jako wprowadzona na rynek wzrosła od 660 tys. Mg w 2002 r. do 840 tys. Mg w 2009 r., przy czym w 2008 r. wykazano w sprawozdaniach ponad 1 mln Mg opakowań ze szkła wprowadzonych rynek. Schemat Strumienie opakowań wprowadzonych na rynek w latach 2002 – 2009 [tys. Mg] 2009 r. - 3827 tys. Mg 843 2008 r. - 4182 tys. Mg 1019 2007 r. - 3134 tys. Mg 778 2006 r. - 3254 tys. Mg 700 2005 r. - 3175 tys. Mg 960 2004 r. - 2890 tys. Mg 915 2003 r. - 2579 tys. Mg 727 2002 r. - 2498 tys. Mg 661 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Tworzywa sztuczne Aluminium Blacha biała Papier i tektura Szkło Drewno (materiały naturalne) 4000 4500 Opakowania wielomateriałowe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska. Istotny wzrost łącznej masy opakowań wprowadzonych na rynek w 2008 r. wynikał ze zmian w regulacjach prawnych (ponowne objęcie obowiązkiem recyklingu palet drewnianych). Spadek w 2009 r. mógł się natomiast częściowo wiązać ze spowolnieniem wzrostu gospodarczego. Przede wszystkim jednak porównanie tych danych z danymi dotyczącymi produkcji opakowań szklanych wskazuje, że istotna część wprowadzanych na rynek opakowań ze szkła nie jest w 17 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, Dz.U. 2001 nr 63 poz.639 ze zm. 33 sprawozdaniach wykazywana. W 2008 r. wyprodukowano w Polsce 1270,4 tys. Mg opakowań szklanych, a w 2009 r. – 1202,2 tys. Mg. Wprawdzie liczby te nie uwzględniają one importu i eksportu opakowań pustych oraz wwozu i wywozu produktów w opakowaniach, jednak tendencje zmian wskazują, że w raportach OŚ-OP2 są popełniane pewne nadużycia. Kwestią szczególnie istotną z punktu widzenia analizy zmian w systemie oraz strategii rozwoju systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych jest tempo przyrostu masy poszczególnych opakowań w porównaniu z tempem wzrostu produktu krajowego brutto. W związku z faktem, że w kolejnych latach funkcjonowania systemu miały miejsce zmiany w prawie dotyczące rodzajów opakowań objętych obowiązkiem (palety drewniane), na wykresie 3 przedstawiono dynamikę zmian masy opakowań wprowadzanych na rynek z wyłączeniem materiałów naturalnych (drewna). Ogólny wzrost strumienia opakowań wprowadzanych na rynek w latach 2002-2009 był efektem wzrostu gospodarczego. Tempo zmian masy wprowadzanych na rynek opakowań w analizowanym okresie było wyrazem dynamiki dochodu dyspozycyjnego gospodarstw domowych oraz realizowanej konsumpcji. W 2007 r. nastąpiło zmniejszenie raportowanej łącznej masy opakowań wprowadzonych na rynek, natomiast w przypadku opakowań ze szkła ilość zadeklarowana przez przedsiębiorców zmniejszyła się znacząco w 2006 r. Nie oznaczało to oczywiście faktycznego spadku masy opakowań ze szkła na rynku, a było raczej efektem problemów z osiągnięciem wymaganego poziomu recyklingu. Wykres Porównanie tempa wzrostu PKB i tempa wzrostu masy opakowań wprowadzanych na rynek w latach 2002-2008 Źródło: opracowanie własne 5.2. Odpady poddane recyklingowi Problemem wpływającym na funkcjonowanie systemu znacznie bardziej negatywnie niż niewykazywanie wszystkich opakowań wprowadzanych na rynek jest szara strefa po stronie recyklingu. Dotyczy ona wykazywania recyklingu odpadów opakowaniowych ze szkła w ilości większej niż faktycznie zrealizowany, na podstawie nieprawdziwych dokumentów potwierdzających odzysk/recykling. 34 W analizowanym ośmioletnim okresie funkcjonowania systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych szara strefa był szacowana na ok. 10-15% masy odpadów. W przypadku odpadów ze szkła, strefę tę szacuje się nawet na 30-40%.18 Powstaje ona przede wszystkim dzięki wykorzystaniu procesu R14, który w przypadku odpadów ze szkła dotyczy produkcji ze stłuczki szklanej podsypek do budowy dróg i temu podobnych zastosowań. Nie ma to miejsca przypadku dużych recyklerów – hut szkła opakowaniowego, gdzie kontrola i ujawnienie ewentualnych patologii byłoby łatwe. Mimo działań legislacyjnych i kontrolnych mających na czele „uszczelnienia” systemu, skala zjawisk patologicznych ciągle pozostaje znacząca.19 Analiza danych o masie odpadów opakowaniowych ze szkła przekazanych do recyklingu wskazuje, że przedsiębiorcy lub rozliczające się w ich imieniu organizacje odzysku, w związku z pojawiającymi się już w 2005 r. problemami z realizacją obowiązku, nie wykazały w 2006 r. całej masy opakowań ze szkła wprowadzonych na rynek. O problemach tych świadczy fakt, że faktycznie zrealizowany w 2005 r. recykling odpadów opakowaniowych ze szkła był o 10 punktów procentowych niższy niż wymagany, a minimalny poziom recyklingu przekroczono wyłącznie dzięki możliwości rozliczenia nadwyżki recyklingu wykonanej w roku poprzednim Tego typu patologiczne zjawiska podważają ekonomiczne podstawy funkcjonowania systemu zbiórki i zagospodarowania odpadów. Wprowadzanie na rynek dokumentów potwierdzających fikcyjny recykling, po cenach nieodzwierciedlających rzeczywistych kosztów zagospodarowania odpadów stanowi nieuczciwą konkurencję. Powoduje, że spada wysokość dopłat, jakie organizacje odzysku przekazują recyklerom, a w efekcie spadają ceny surowców wtórnych. W rezultacie zbieranie odpadów do recyklingu przestaje być opłacalne. Tymczasem, w całym analizowanym okresie, zgodnie z oficjalną statystyką, Polska wykazywała realizację poziomów recyklingu odpadów opakowaniowych ze szkła wymaganych dyrektywą opakowaniową 94/62/WE (schemat). Schemat Poziomy zrealizowanego recyklingu odpadów opakowaniowych ze szkła w latach 2002-2009 18 P.Mazurkiewicz, Krocie z fikcyjnego recyklingu, „Rzeczpospolita” z 3 marca 2010 r. B.Poskrobko, W.Piontek, E.Sidorczuk, Raport o gospodarce odpadami opakowaniowymi w Polsce w 2005 r., Stowarzyszenie Polska Koalicja Przemysłowa na rzecz Opakowań Przyjaznych Środowisku Eko-Pak, Warszawa 2006. 19 35 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska. Poziomy recyklingu odpadów opakowaniowych osiągane w kolejnych latach systematycznie rosły, zaś poziomy wymagane były realizowane. Należy jednak zwrócić uwagę, że znaczące przekraczanie wymaganych poziomów recyklingu odpadów ze szkła wynikało prawie wyłącznie z rozliczania nadwyżek z lat poprzednich. Na mocy artykułu 11a ustawy o obowiązkach przedsiębiorców (…)20 organizacjom odzysku i przedsiębiorcom, którzy w danym roku wykonali obowiązek w wielkości przekraczającej wymagany poziom odzysku lub recyklingu przysługuje prawo rozliczenia masy odpadów opakowaniowych przekraczającej wymagany poziom odzysku lub recyklingu w następnym roku kalendarzowym. Recykling faktycznie wykonany był w poszczególnych latach niewiele wyższy niż poziom wymagany (z wyjątkiem 2004 r., kiedy poziomu recyklingu faktycznie wykonanego był o ponad 10 punktów procentowych niższy niż poziom wymagany. Znamienne, że wykazywana w kolejnych latach nadwyżka z roku poprzedniego nie była zgodna z wielkościami wykazywanymi latach kolejnych. Analizą objęto okres od 2004 r., gdyż dopiero wtedy wprowadzono do przepisów możliwość rozliczania zrealizowanej nadwyżki w roku następnym. Tabela. Nadwyżki zrealizowanego obowiązku recyklingu odpadów opakowaniowych ze szkła i ich rozliczenie w sprawozdaniach OŚ-OP2 Wyszczególnienie Masa opakowań poddanych recyklingowi ogółem Masa opakowań poddanych recyklingowi w roku sprawozdawczym Recykling wymagany (masa 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 99,1 142,0 285,0 365,1 335,1 364,0 572,0 526,0 99,1 85,9 142,0 115,2 255,0 201,3 178,0 275,5 272,0 244,6 309,0 295,5 446,0 396,9 351,0 343,3 20 Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, Dz.U. 2001 nr 63 poz.639 ze zm. 36 opakowań wprowadzonych x poziom recyklingu) Nadwyżka zrealizowana (1-3) Nadwyżka wykazana w roku kolejnym 13,2 - 26,8 - 83,7 89,6 90,5 68,5 187,1 63,1 55,0 126,0 175,1 182,7 175,0 - Źródło: opracowanie własne. W przypadku opakowań ze szkła wielkość przeniesionej nadwyżki została zawyżona w 2005 r. o 105 tys. Mg, a w 2007 r. o 57,5 tys. Mg, natomiast w pozostałych latach wykazywano nadwyżki niższe niż faktycznie osiągnięte. Jest to tym bardziej interesujące, że wykazywanie wielkości nadwyżki niższej niż zrealizowana jest sprzeczne z interesem podmiotów zobowiązanych. Raportując niższe wartości nadwyżek z roku poprzedniego podmioty zobowiązane rezygnują z nabytych praw (nadwyżkę można rozliczyć tylko w roku następnym, a nie w kolejnych latach), co w konsekwencji prowadzi do konieczności nabywania w kolejnych latach dodatkowych potwierdzeń recyklingu i przynosi wymierne straty finansowe. Analiza danych wskazuje więc, że są one obarczone pewnymi błędami i nadużyciami popełnianymi przez podmioty raportujące. Błędy i pomyłki popełniane przez przedsiębiorców w sprawozdaniach oraz opóźnienia w ich składaniu powodują, że konieczne jest wielokrotne poprawianie raportów wojewódzkich, a w konsekwencji wymusza to weryfikowanie raportów ministerialnych. Podobne wnioski płyną także z porównania publikowanych przez Komisję Europejską raportów krajowych dotyczących odpadów opakowaniowych oraz zestawień ze sprawozdań OŚ-OP2. W latach 2005-2006 w sprawozdaniach do KE wykazano recykling odpadów opakowaniowych ze szkła wyższy niż wynikający z zestawienia sprawozdań OŚ-OP2 (w 2005 r. o 82 tys. Mg, a w 2006 r. o 8 tys. Mg). Ponadto, w 2006 r. w sprawozdaniu do KE wykazano, że masa opakowań wprowadzonych na rynek (masa generowanych odpadów opakowaniowych ze szkła) była o 144 tys. wyższa niż ta wykazana w sprawozdaniach OŚ-OP2. Jak z tego wynika, Ministerstwo Środowiska na podstawie źródeł informacji innych niż sprawozdawczość z wykonania obowiązku recyklingu i odzysku odpadów opakowaniowych, przeprowadzało korekty danych. Tabela. Masa odpadów opakowaniowych ze szkła generowanych i poddanych recyklingowi według sprawozdań OŚ-OP2 i raportów do Komisji Europejskiej 37 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska i Komisji Europejskiej. Źródła pochodzenia odpadów opakowaniowych ze szkła, których recykling rozliczono w sprawozdaniach OŚ-OP2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Środowiska Fakt, że przedsiębiorcy zobowiązani do realizacji obowiązku odzysku i recyklingu popełniają nadużycia w sprawozdaniach OŚ-OP2 składanych zgodnie z przepisami ustawy o obowiązkach przedsiębiorców znajduje także potwierdzenie w danych gromadzonych w Centralnym Systemie Odpadowym, na podstawie przepisów ustawy o odpadach. Przykładowo, zgodnie z danymi CSO w 2008 r. w polskich instalacjach poddano recyklingowi 395 tys. Mg odpadów ze szkła o kodzie 150107, natomiast z zestawienia sprawozdań OŚ-OP2 wynika, że w roku tym faktycznie poddano recyklingowi 446 tys. Mg odpadów, czyli aż o 51 tys. Mg więcej. Pozytywnie należy w związku z tym ocenić fakt, ze w 2009 r. wielkości te były równe (351 tys. Mg). Wielkość realizowanego recyklingu w układzie województw jest wyznaczona lokalizacją hut szkła opakowaniowego, będących największymi recyklerami. Tabela Odzysk odpadów opakowaniowych ze szkła (kod 150107) według województw 2008 Województwa Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie* Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie odzysk w instalacjach 4 597,86 3 123,44 2 481,76 11 168,54 50 907,19 31 455,52 8 319,09 28 108,60 56 430,60 109,20 4 797,18 69 738,37 7 231,96 2009 odzysk poza instalacjami 19,65 1 222,60 74,80 0,00 717,05 16,10 2,54 0,00 0,00 0,00 0,00 121,69 0,00 38 odzysk w instalacjach 8 563,94 877,82 3 018,30 21 822,57 35 229,85 16 145,64 31 980,87 36 257,19 0,00 194,00 5 464,59 82 980,60 8 729,82 odzysk poza instalacjami 0,00 0,24 0,00 0,00 464,57 10,70 191,76 0,00 0,00 0,00 0,00 6,72 0,00 Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie RAZEM *brak danych za 2009 r. 19 515,78 8 928,24 2 487,19 394 670,99 0 8 928,24 226,14 4 090,50 6 992,42 90 163,14 2 506,22 350 926,97 29,90 258,66 15,8 978,35 Odpady opakowaniowe stanowią około 60-70% przetwarzanych odpadów ze szkła. Część odpadów opakowaniowych i inne odpady komunalne ze szkła są przetwarzane w ramach strumienia odpadów z mechanicznej obróbki odpadów (z sortowania) oraz odpadów komunalnych segregowanych i gromadzonych selektywnie. Tabela Odzysk odpadów ze szkła według rodzajów Rodzaje odpadów odzysk w instalacjach 2008 odzysk poza instalacjami odzysk w instalacjach 2009 odzysk poza instalacjami Odpady opakowaniowe ze szkła - kod 150107 Odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych - kod 170202 394 670,99 4 090,50 350 926,97 978,35 14 866,52 5,7 2 458,07 210,96 Odpady z mechanicznej obróbki odpadów- kod 191205 Odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie - kod 200102 195 524,63 155,02 113 160,96 59,76 14 837,74 429,75 14 057,88 1 713,01 RAZEM 619 899,88 Źródło: dane Ministerstwa Środowiska (Centralny System Odpadowy). 4 680,97 480 603,88 2 962,08 39 Piotr Kardaś 6. Systemy zbiórki i segregacji szkła w Polsce Jakość surowca pochodzącego z systemów zbiórki i segregacji opakowań szklanych ma kluczowe znaczenie dla ich późniejszej przydatności do recyklingu. Znaczenie to jest tym większe, że w związku z rosnącymi szybko wymaganymi poziomami recyklingu opakowań szklanych, aby być w stanie osiągnąć w skali kraju wymagane prawem poziomy recyklingu należy przetworzyć blisko 100% zebranych odpadów opakowaniowych ze szkła. Głównym problemem jest fakt, że zasięg systemów segregacji jest daleki od objęcia całości ludności Polski, a efekty ich funkcjonowania (masa odpadów zebranych na 1 mieszkańca) są niezadowalające 6.1. Rodzaje systemów zbiórki szkła w Polsce Zużyte opakowania szklane (stłuczka szklana) zbierane są w Polsce zarówno w lokalnych systemach segregacji odpadów opartych o specjalne pojemniki (jeden lub dwa pojemniki na szkło), jak i w systemach workowych. Systemy pojemnikowe Zdecydowanie najbardziej rozpowszechnionymi kolorami pojemników służących do selektywnego zbierania zużytych opakowań szklanych są biały (opakowania bezbarwne) i zielony (opakowania ze szkła kolorowego). W przypadku, gdy do zbiórki opakowań szklanych służy jeden pojemnik, także z reguły wyróżnia go jeden z tych kolorów. Kilkuletnie doświadczenia autora w zakresie edukacji ekologicznej i promocji selektywnego zbierania odpadów ze szkła opakowaniowego pozwalają na stwierdzenie, że kolory te przez wiele osób kojarzone są intuicyjnie z opakowaniami ze szkła. Wspomniana kolorystyka jest zgodna z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z 25 października 2005 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami opakowaniowymi21, zgodnie z którym zbiórkę zużytego szkła opakowaniowego należy prowadzić w podziale na bezbarwne i kolorowe. Systemy dwupojemnikowe Najlepsze z punktu widzenia przydatności zebranego surowca wtórnego do recyklingu są systemy zbiórki, w których zużyte opakowania szklane zbierane są do dwóch pojemników. W systemach takich stosuje się zazwyczaj pojemnik w kolorze zielonym na szkło kolorowe – głównie oranżowe (brązowe) i zielone oraz pojemnik w kolorze białym na szkło bezbarwne. Oddzielenie stłuczki bezbarwnej jest istotne, gdyż większość hut szkła w Polsce jest w stanie wykorzystać wyłącznie stłuczkę bezbarwną. Przykładami dużych systemów segregacji opartych w większości o dwa pojemniki na szkło opakowaniowe są systemy zorganizowane w Poznaniu oraz w gminach w okolicy Bełchatowa (zorganizowany przez samorządową spółkę Eko-Region). W drugim z wymienionych systemów wyniki zbiórki przekraczają 15 kg na mieszkańca rocznie. W systemach obsługiwanych przez spółkę Eko-Region w 2009 r. rozpoczęto ustawianie pojemników na opakowania szklane we wszystkich pojedynczych nieruchomościach mających umowę na wywóz odpadów, co pozwoli znacząco uzupełnić system gniazd dużych pojemników. Działanie to ma jeszcze podnieść efektywność zbiórki na tym terenie. W Poznaniu roczne efekty selektywnej zbiórki szkła to około 5000 Mg rocznie czyli ok. 9 kg/mieszkańca (zgodnie z opublikowanym w 2009 r. sprawozdaniem z realizacji planu gospodarki 21 Dz.U. nr 219 poz. 1858. 40 odpadami22). W 2007 r. było to 5005 Mg, a w 2008 r. zebrano łącznie 4939 Mg. Większość mieszkańców miasta ma dostęp do pojemników na bezbarwne i kolorowe opakowania szklane, dodatkowo około 30 tys. nieruchomości objętych jest zbiórką workową (Poznań liczy ok. 575 tysięcy mieszkańców). Dla porównania w Łodzi (ok. 740 tys. mieszkańców) w 2007 r. zebrano selektywnie 641,27 Mg (0,9 kg/mieszkańca), a w 2008 r. 1 841 Mg odpadów ze szkła (2,5 kg/mieszkańca). Dane dla Łodzi pochodzą ze sprawozdania z realizacji planu gospodarki odpadami za analogiczny okres23. Systemy jednopojemnikowe Systemy zbiórki w których zużyte opakowania szklane zbierane są do jednego pojemnika (bez podziału na opakowania bezbarwne i kolorowe) są w Polsce zdecydowanie najbardziej rozpowszechnione. Systemy trójpojemnikowe W Polsce nie spotyka się systemów selektywnego zbierania odpadów, w których szkło opakowaniowe byłoby zbierane do trzech pojemników (osobno szkło bezbarwne, osobno opakowania brązowe, osobno zielone). Tego typu zbiórka jest prowadzona m.in. w Niemczech, jako alternatywa wobec dwupojemnikowych systemów zbiórki szkła. Zbiórka w koszach ulicznych W przeciwieństwie do wielu krajów europejskich, w Polsce nie jest prowadzona praktycznie zbiórka odpadów opakowaniowych, w tym odpadów szklanych, poprzez kosze uliczne na odpady surowcowe. Małe jest również rozpowszechnienie pojemników na inne odpady surowcowe niewielkich rozmiarów, ustawianych w różnego rodzaju budynkach i przestrzeniach publicznych. Wyjątkiem od tej reguły są niektóre centra handlowe (np. centra firmy IKEA oraz Centrum Handlowe Factory Ursus i Centrum Handlowe Reduta w Warszawie). Zbiórka tego typu jest powszechna w krajach Europy Zachodniej – na przykład na dworcach kolejowych w Niemczech. W chwili opracowywania niniejszego raportu Urząd Miasta Stołecznego Warszawy prowadził pilotażowy projekt w zakresie zbiórki szkła opakowaniowego i innych surowców wtórnych do pojemników ulicznych rozstawionych w centrum miasta. Czterokomorowe pojemniki ustawione na ulicach Warszawy mają dwie komory na odpady z opakowań szklanych (ze szkła bezbarwnego i kolorowego). Na ścianach pojemników zostały umieszczone plakaty promujące segregację odpadów, wskazujące dodatkowo, jaki rodzaj surowca należy wrzucać do której komory. Znacząca część pojemników ustawiona jest w najbardziej ruchliwych punktach miasta, dlatego nie do przecenienia jest ich funkcja edukacyjna. Od listopada 2009 r. na ulicach Warszawy stało 25 takich pojemników, w lecie 2010 r. było ich 118. Planowane było ustawienie kolejnych 100 pojemników. Otwory poszczególnych komór utrudniają wrzucanie większych przedmiotów (np. worków ze zmieszanymi odpadami). Według ustnej informacji z warszawskiego Biura Ochrony Środowiska jakość otrzymywanego surowca jest 22 Sprawozdanie z realizacji Planu gospodarki odpadami dla miasta Poznania za okres 2007-2008, Poznań, 2009. Sprawozdanie opracowane przez pracowników Oddziału Gospodarki Odpadami Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Urzędu Miasta Poznania http://bip.city.poznan.pl/bip/public/bip/attachments.html?co=show&instance=1097&parent=34872&lang=pl&id=714 41 23 Sprawozdanie z realizacji Planu gospodarki odpadami dla miasta Łodzi – PGO Łódź za lata 2007- 2008, Łódź, sierpień 2009. 41 zadowalająca – około 80% zawartości pojemników to czyste odpady surowcowe. Zadowalająca czystość surowców odnosi się nawet do pojemników rozstawionych w ścisłym centrum miasta, gdzie większość przechodniów bardzo się spieszy. Pojemniki są opróżniane do 3 razy dziennie (komory zaopatrzone są w wymienne worki stylonowe). Głównym zadaniem pojemników nie jest pozyskanie surowców wtórnych, ale odciążanie koszy ulicznych, w których w większości gromadzi się właśnie odpady nadające się do recyklingu. Ustawienie pojemników ulicznych na odpady segregowane w Warszawie jest częścią wieloletniego projektu „Warszawa Stolicą Czystości” współfinansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Podsumowując należy stwierdzić, że ten rodzaj zbiórki zużytych opakowań szklanych jest potencjalnie bardzo obiecujący, ale w chwili pisania raportu pomijalny z punktu widzenia efektów w skali kraju. Systemy workowe Wyraźnie mniej popularne niż systemy pojemnikowe są workowe systemy segregacji odpadów. Zużyte opakowania szklane są w nich zbierane do jednego lub dwóch worków. Przykładami efektywnych systemów segregacji odpadów komunalnych, w tym ze zbieranych selektywnie odpadów z opakowań szklanych są te zorganizowane w powiecie żywieckim przez spółkę Beskid oraz w gminie Włoszakowice (woj. wielkopolskie). Spółka Beskid została założona przez 18 gmin z okolic Żywca i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska w Katowicach. Na terenie tym osiąga się wyniki ponad 20 kilogramów na mieszkańca rocznie. Liczba systemów workowej zbiórki szkła opakowaniowego w ostatnich latach ma tendencję rosnącą. 6.2. Pozostałe źródła i sposoby pozyskania stłuczki szkła opakowaniowego Sortownie, wysypiska i spalarnie Niewielkie ilości stłuczki szklanej są w Polsce pozyskiwane także poza systemami zbiórki selektywnej, poprzez wybieranie surowców wtórnych na składowiskach odpadów, z sortowania zmieszanych odpadów komunalnych w sortowniach i z warszawskiej spalarni odpadów komunalnych (ZUSOK Warszawa). Użytkownicy przemysłowi, gastronomia i hotele W polskich realiach bardzo ważnym źródłem zużytych opakowań szklanych są firmy wykorzystujące je do pakowania swoich produktów. W firmach tego typu odpady ze szkła powstają między innymi na skutek uszkodzenia opakowań podczas ich napełniania i pakowania. Zdarza się też pozyskanie dużej ilości dobrej jakości stłuczki przy okazji wymiany opakowań wielorazowego użytku towarzyszącej wprowadzaniu do sprzedaży nowych ich wzorów. Natomiast zbiórka z hoteli i punktów gastronomicznych miała w chwili powstawania raportu znaczenie pomijalne z punktu widzenia recyklingu w skali kraju. Firmy tego rodzaju są potencjalnie źródłem stłuczki bardzo dobrej jakości. Zbiórka odpadów opakowaniowych i zmieszanych surowców wtórnych oraz segregacja w systemie „suche-mokre” Zbiórka odpadów opakowaniowych lub surowców wtórnych bez podziału na frakcje materiałowe prowadzona jest zarówno w systemach pojemnikowych, jak i workowych. Według powszechnej w branży szklarskiej opinii stłuczka z takich systemów segregacji jest wyraźnie gorszej jakości niż z systemów, w których do jej zbiórki służą specjalne pojemniki. 42 Przykładem miasta w którym tego typu zbieranie odpadów komunalnych przynosi rezultat w postaci wysegregowania znaczących ilości szkła opakowaniowego jest Lublin. W mieście tym ustawione jest ponad 1250 pojemników do zbiórki zmieszanych odpadów surowcowych i dodatkowo niewielka liczba pojemników do zbiórki szkła24. Skupy Punkty skupu zużytych opakowań są potencjalnie źródłem bardzo dobrej jakości surowca szkła opakowaniowego. Natomiast ze względu na niskie ceny skupu, szczególnie w porównaniu z cenami metali, to źródło surowca do recyklingu ma bardzo małe znaczenie. Należy też wspomnieć, że część hut szkła opakowaniowego skupuje samodzielnie niezanieczyszczone poużytkowe opakowania szklane. 6.3. Zbiórka innych rodzajów szkła Zbiórka innych rodzajów zużytego szkła (szkło płaskie okienne, szkło płaskie z szyb samochodowych, szkło kineskopowe) jest prowadzona z reguły poza systemami segregacji odpadów komunalnych (np. w stacjach demontażu pojazdów, zakładach przeróbki sprzętu elektronicznego, na placach budów, w firmach produkujących stolarkę okienną itp.). Przedsiębiorstwa sektora komunalnego z reguły nie zajmują się selektywnym zbieraniem odpadów tego typu lub (rzadko) organizują tylko okresowo akcje zbiórki szkła innego niż opakowaniowe. 6.4. Logistyka opadów ze szkła Część firm zajmujących się uzdatnianiem (oczyszczaniem) stłuczki szkła opakowaniowego dostarcza swoim dostawcom kontenery, w których mogą oni czasowo magazynować zebrany surowiec i transportuje je do instalacji oczyszczania własnym transportem samochodowym. Transportem stłuczki zajmują się też firmy transportowe. W kilku przypadkach możliwe jest także dostarczanie stłuczki szklanej do stacji oczyszczania transportem kolejowym (np. w przypadku instalacji firmy Recykling Centrum w Jarosławiu). 6.5. Rozpowszechnienie systemów zbiórki szkła w Polsce25 Stowarzyszenie Forum Opakowań Szklanych prowadziło na potrzeby branży szklarskiej badania rozpowszechnienia systemów segregacji zużytego szkła opakowaniowego. Według ostatniego z przeprowadzonych szacunków opakowania szklane były zbierane w 49% polskich gmin (1231 gmin). W styczniu 2008 r. liczba pojemników do zbiórki szkła osiągnęła około 54 tysiące. Z tego mniej niż 14 tysięcy pojemników służyło zbiórce opakowań bezbarwnych (ich niewielka część to pojemniki dwukomorowe). Pozostałe pojemniki przeznaczone były do zbiórki opakowań bez podziału na kolory (w znaczącej większości), bądź opakowań ze szkła kolorowego. W tym okresie systemy workowe mogły obejmować nawet 1,5 mln mieszkańców, a 76% ludności Polski mieszkało w gminach w których istniał jakiś system zbiórki zużytego szkła opakowaniowego (niezależnie od jego jakości, ilości pojemników, czy ilości mieszkańców objętych zbiórką workową i osiąganych 24 M. Stani, „Selektywna zbiórka odpadów systemem lubelskim - wzorem dla innych gmin” Wdrażanie nowoczesnego i efektywnego systemu gospodarki odpadami w Lublinie przy współpracy samorządu z prywatnymi przedsiębiorcami. Prawne, społeczne i ekonomiczne aspekty lubelskiego systemu gospodarki odpadami. www.pigo.org.pl/darek/lublin.ppt 25 Na podstawie niepublikowanych wyników badań Stowarzyszenia Forum Opakowań Szklanych 43 wyników zbiórki). Około 34 % ludności Polski mieszkało w gminach w których przynajmniej część szkła była zbierana z podziałem na kolory. Najnowszym dostępnym opracowaniem dotyczącym systemów segregacji odpadów w skali całego kraju jest raport GUS Infrastruktura komunalna w 2008 r.26. Zgodnie z tym opracowaniem selektywne zbieranie odpadów prowadzone było w 2.290 gminach. Brak natomiast danych, w ilu z nich dotyczyło to odpadów z opakowań, w tym opakowań szklanych. Autorzy opracowania nie brali też pod uwagę tego, czy zbiórka jest stała, czy akcyjna i jaki procent ludności obejmuje. 6.6. Efektywność systemów zbiórki Średnia efektywność systemów zbiórki szkła jest w Polsce stosunkowo niska, na co wpływ mogą mieć m.in.: mała ilość pojemników w poszczególnych systemach segregacji, niewielkie zaangażowanie wielu firm z sektora komunalnego i samorządów w prawidłową organizację tych systemów, trudny dostęp mieszkańców do urządzeń służących do segregacji szkła (częsta niewłaściwa lokalizacja pojemników). Trzeba jednak w tym miejscu wspomnieć, że w przypadku pojedynczych systemów zbiórki odnotowuje się już efekty przekraczające 20 kg odpadów ze szkła rocznie na osobę (np. na terenie obsługiwanym przez spółkę Beskid z Żywca) lub niewiele mniejszą (np. EKO-REGION, Bełchatów). Dla porównania – zgodnie z danymi GUS w 2008 r. z gospodarstw domowych zebrano 137 tys. Mg odpadów ze szkła, co daje ok. 3,6 kg/mieszkańca. 6.7. Standardy zbiórki szkła opakowaniowego Polscy producenci opakowań szklanych i współpracujące z nimi firmy specjalizujące się w oczyszczaniu stłuczki szklanej stworzyły i dopracowały w latach dziewięćdziesiątych XX wieku Zbiór standardów systemu zbiórki i recyklingu zużytych opakowań szklanych (tzw. standardy FOS). Na standardy te składają się następujące elementy: pojemniki do selektywnej zbiórki zużytych opakowań szklanych; magazynowanie zebranej stłuczki szklanej - standard określający minimalne wymagania jakie należy spełnić przy magazynowaniu stłuczki ze zbiórki selektywnej opakowań szklanych; zbiórka stłuczki szklanej – sposób prowadzenia; stłuczka szklana - własności jakościowe materiału przed uzdatnieniem - określający minimalne wymagania stawiane stłuczce szklanej pozyskanej ze zbiórki selektywnej zużytych opakowań; stłuczka szklana - parametry jakościowe stłuczki po uzdatnieniu. Standard określa minimalne wymagania jakościowe stawiane stłuczce przygotowanej do recyklingu w hucie szkła. Zbiór „Standardów FOS” był wielokrotnie publikowany w prasie fachowej i materiałach konferencyjnych. Zapoznać się z nim można na stronie internetowej Stowarzyszenia pod adresem: http://www.fos.pl/index.php?m=6&pz=3. Wiele hut szkła opakowaniowego przyjęło wewnętrzne standardy jakości skupowanej stłuczki szklanej dużo ostrzejsze od tych wskazanych w Standardach FOS. 26 Infrastruktura komunalna w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009. 44 Jakość surowca a nowoczesne stacje oczyszczania W ostatnich latach wiele działających w Polsce stacji oczyszczania stłuczki zostało gruntownie unowocześnionych (głównie dzięki zainstalowaniu sorterów optoelektronicznych). Nowoczesne stacje oczyszczania umożliwiają nawet rozdzielanie stłuczki szklanej na poszczególne kolory. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie firmy aktywne na polskim rynku posiadają tę technologię. Znaczące zwiększenie tonażu zużytych opakowań szklanych nie będzie możliwe więc bez polepszenia, lub przy pogorszeniu, jakości surowca pochodzącego z systemów segregacji odpadów. W najbliższych latach wraz ze wzrostem ilości surowca poddawanego w Polsce recyklingowi może okazać się, że spodziewany dalszy postęp w dziedzinie oczyszczania stłuczki będzie niewystarczający. Dlatego wszelkie działania nakierowane na polepszenie jakości zbiórki u źródła, a nie tylko ilości zbieranego surowca wydają się mieć kluczowe znaczenie. Problemy z jakością stłuczki Wśród najważniejszych problemów napotykanych w procesie oczyszczania i recyklingu opakowań szklanych mających źródło w lokalnych systemach segregacji należy wymienić: problemy związane z brakiem podziału na opakowania różnych kolorów, zanieczyszczenia ceramiką (porcelaną, kamionką, cegłami, dachówkami itp.), problemy związane ze zbyt krótkim czasem sezonowania (magazynowania przed wysłaniem do oczyszczenia) stłuczki i niewłaściwą organizacją punków magazynowania. W miejscach składowania stłuczki nie może dochodzić do jej mieszania z innymi rodzajami odpadów. W stłuczce nie mogą znaleźć się też fragmenty betonu, cegieł, ziemi, czy żwiru. Pamiętać należy także bezwzględnie o konieczności oddzielenia szkła bezbarwnego i kolorowego, jeśli zbiórki dokonano w takim podziale. Recyklerzy szkła skarżą się także coraz częściej na wtórne zanieczyszczenie stłuczki podczas transportu i magazynowania27). Zjawisko to było obserwowane już wcześniej, ale wraz ze wzrostem ilości zbieranego surowca nabiera coraz większego znaczenia. A. Wojciechowski, Bariery w recyklingu opakowań szklanych, referat na Forum Recyklingu, Poleko 2006. Rozszerzona wersja referatu została opublikowana w miesięczniku „Recykling”: A.Wojciechowski, 27 P.Kardaś, Bariery w recyklingu szkła "Recykling" 2006 nr 11. 45
