rozdział 17 polityka handlowa a bilans płatniczy polski w latach
advertisement
Anna Cudowska-Sojko ROZDZIAŁ 17 POLITYKA HANDLOWA A BILANS PŁATNICZY POLSKI W LATACH 1999-2006 Wstęp Znaczącym problemem polskiej gospodarki jest stale utrzymujący się deficyt bilansu płatniczego, co stawia pod znakiem zapytania przyszły i długotrwały wzrost gospodarczy. Zjawisko to jest jednym z efektów występowania w polskiej gospodarce destabilizacji makroekonomicznej. Bilans płatniczy jest zewnętrznym odbiciem ogólnej sytuacji gospodarczej Polski. Wysoki poziom deficytu wpływa w istotny sposób na sytuację w kraju (zwłaszcza na obniżenie dynamiki wzrostu gospodarczego) na stan budżetu państwa oraz na sytuację na rynku finansowym. Oddziaływanie to ma charakter negatywny, osłabia zdolność do dalszego rozwoju, utrudnia realizację polityki monetarnej. Ważnym elementem wpływającym na stan nierównowagi bilansu płatniczego ma deficyt dotyczący rachunku obrotów bieżących. Deficyt ten może wpłynąć na decyzję inwestorów zagranicznych o wycofaniu kapitałów z naszego kraju, jak również może prowadzić do utraty części oficjalnych aktywów rezerwowy, a w konsekwencji do prowadzić do wzrostu poziomu zadłużenia zagranicznego. Zadłużenie gospodarki Polskiej w latach 1999-2006 Na skutek trwale utrzymującego się deficytu bilansu płatniczego systematycznie rośnie zadłużenie Polski wobec zagranicy. Rozmiary ujemnego salda na rachunku obrotów bieżących wskazują na skalę trudności płatniczych, czyli wielkość luki dewizowej. Im jest ona większa, tym większa część zobowiązań nie została uregulowana z wpływów eksportowych lub rezerw walutowych kraju.(Koronowski, 2000) Bezpośrednią konsekwencją kumulacji tych zobowiązań jest wzrost długu zagranicznego i kosztów jego obsługi.(Panaksy-Kania,2001); (Płowiec,1999) Te ostatnie są poważnym obciążeniem dla gospodarki.(Czepiel,2000) Płatności z tego tytułu powodują bowiem spadek akumulacji wewnętrznej (Kotowicz-Jawor,1999) jednocześnie niezbędne są zmiany strukturalne w gospodarce dla zrównoważenia bilansu obrotów bieżących przez wzrost wpływów z eksportu. Zmniejszenie akumulacji wewnętrznej staje się podstawową barierą rozwoju ekonomicznego Polski.(Nakonieczna-Kisiel,1996) Tabela 1. Polskie zadłużenie zagraniczne w latach 1999 - 2006 [mln PLN] 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 I półrocze krótkoterminowe długoterminowe ogółem 46540 39567 44397 53271 73419 73985 87348 98330 224938 248233 242501 272547 326669 313038 343345 370460 271478 287800 286898 325818 400088 387023 430693 468790 Źródło: www.NBP.pl Zasadnicze działanie stabilizacyjne w kraju o bardzo wysokiej inflacji i zadłużeniu za- Polityka handlowa a bilans płatniczy Polski w latach 1999-2006 195 granicznym powinny polegać na opanowaniu inflacji we względnie krótkim okresie i dostosowaniu strukturalnym. Wewnętrzne dostosowanie strukturalne dotyczy sposobu osiągania nadwyżki krajowych oszczędności nad inwestycjami. Celem wiążącym dostosowanie zewnętrzne i wewnętrzne jest niezbędna nadwyżka oszczędności nad inwestycjami przy poziomie inwestycji wystarczającym do utrzymania wzrostu produkcji. Wybór dostosowawczej strategii powinien znaleźć odbicie w spójnej prognozie stanu rachunków obrotów bieżących i budżetu państwa przy założeniu określonej stopy inflacji i makroproporcji ważnych dla tempa wzrostu gospodarczego.(Zagraniczna…,2000) i osiągnięcia równowagi zewnętrznej odzwierciedlonej w bilansie płatniczym. Bilans płatniczy jest to usystematyzowane zestawienie wszystkich transakcji z zagranicą pomiędzy podmiotami gospodarczymi w kraju i za granicą. (Pluciński,1999) Można wyróżnić trzy podstawowe części bilansu płatniczego każdego kraju: bilans obrotów bieżących, bilans obrotów kapitałowych oraz bilans obrotów wyrównawczych.(Bożyk i inni,2001) (Marciniak,1999) Bilans obrotów bieżących obejmuje płatności danego kraju związane z międzynarodową wymianą towarów i usług oraz koszty obsługi kapitału zagranicznego. Składa się z następujących części: • bilansu handlowego, czyli zestawienia wartości eksportu i importu; • bilansu obrotów usługami, czyli zestawienia płatności z tytułu obrotów usługami między danym krajem a zagranicą; • bilansu procentów i dywidend, czyli zestawienia wpływów z tytułu obsługi kapitału zagranicznego, m. in. wpływy i wydatki z tytułu zagranicznych inwestycji bezpośrednich, oraz dzielonych i (lub) uzyskanych pożyczek krótkoterminowych; • bilansu wydatków rządowych nie uwzględnionych gdzie indziej,(transfery rządowe i prywatne). Do bilansu obrotów kapitałowych który obejmuje przepływy kapitałowe we wszystkich formach (krótkoterminowe, inwestycyjne) zalicza się: • bilans obrotów kapitałami krótkoterminowymi, tj. przepływ pożyczek, kredytów i lokat nie dłuższych niż rok; • bilans obrotów kapitałami długoterminowymi, tj. przepływ kapitałów długoterminowych i średnioterminowych w formie inwestycji bezpośrednich i pośrednich, oraz kredytów prywatnych i rządowych i organizacji międzynarodowych dotyczących tego okresu. Ostatnią częścią bilansu płatniczego jest bilans obrotów wyrównawczych (inaczej dewizowych banku centralnego). Bilans handlu zagranicznego Polski Po zakończeniu recesji transformacyjnej, pojawiła się w Polsce trwała przewaga importu nad eksportem.(Jakubiak,1999) Ponieważ jednak pojawiły się źródła dopływu dewiz do kraju alternatywne w stosunku do nadwyżki handlowej, nie powstało niebezpieczeństwo załamania się względnej trwałości kursu wymiennego i tym samym zagrożenie dla instytucji wymienialności złotego. W tym to okresie w stosunkach płatniczych Polski z zagranicą wystąpiło kilka trwałych zjawisk. Import przewyższał eksport, (Płowiec,1999) w ostatnich latach szczególnie wyraźnie, handel usługami(Zagraniczna…,2000) był w przybliżeniu zrównoważony, saldo obrotów bieżących, początkowo bez uwzględnienia handlu przygranicznego, a z czasem także po jego dołączeniu, przyjmowało wartość ujemną, powiększał się napływ kapitału z zagranicy, głównie w formie inwestycji bezpośrednich,(Karaszewski,1998) rosły też chociaż w tempie zróżnicowanym, rezerwy walut wymienialnych. (Polański,1999) 196 Anna Cudowska-Sojko Narastający deficyt handlowy i ujemne saldo obrotów bieżących stanowią dla polskiej polityki ekonomicznej poważne wyzwanie.(Jasiński,1999) Zjawiska te mogą bowiem doprowadzić do zagrożenia stabilności bilansu płatniczego i handlowego. Tabela 2. Bilans płatniczy RP na bazie płatności w latach 2001-2005 [mln PLN] – niektóre pozycje A. B. C. D. E. Wyszczególnienie Rachunek bieżący saldo obrotów towarowych saldo usług saldo transferów bieżących Rachunek kapitałowy Rachunek finansowy zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce Saldo błędów i opuszczeń Oficjalne aktywa rezerwowe 2001 - 21783 - 31289 3255 11869 310 12944 23340 2002 - 20432 - 29523 3404 13366 - 25 29439 16821 2003 - 17870 - 22276 2037 16467 - 178 33818 17842 2004 - 39724 - 20776 3450 19529 4259 32688 46594 2005 - 16548 - 9014 6191 22510 3155 46657 30922 6816 1713 - 6232 - 2750 - 11102 - 4668 6762 - 3985 - 7098 - 26166 Źródło: Bilans płatniczy RP za IV kwartał 2005 roku, NBP Warszawa 2006, s. 40-41. Istnieje kilka przyczyn utrzymywania się ujemnego salda płatniczego. Wiele wskazuje, że pozostaje on w związku przyczynowo-skutkowym z powiększaniem się rozmiarów bezpośrednich inwestycji zagranicznych.(Fiedor,1999) Powodują one powstanie dodatkowego strumienia importu, potrzebnego do ich realizacji. Duża część przywozu przypada na inwestujące w Polsce korporacje ponadnarodowe,(Noware,2001) dla których jest to wymiana wewnątrz jednego przedsiębiorstwa lub jednej grupy kapitałowej. (Olesiński,1998)Uważa się, że przypada na nie około 2/3 ujemnego salda w handlu. Wykres 1. Import i eksport w latach 1995 – 2005 [mln PLN] 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 Eksport Eksport 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 0 Import Źródło: Bilans płatniczy RP za IV kwartał 2005 roku, NBP Warszawa 2006, s. 40-41. Polityka handlowa a bilans płatniczy Polski w latach 1999-2006 197 Innymi przyczynami relatywnie słabej dynamiki eksportu są: zbyt niski udział inwestycji w produkcie krajowym brutto, (Bożyk,1999) nadmierny odsetek produktów jednorodnych nieprzetworzonych, w polskim wywozie, co silnie uzależnia go od wahań koniunktury, zbyt rzadkie kredytowanie polskiego eksportu i jego ubezpieczanie, za długi okres zwrotu eksporterom podatku od wartości dodanej i ceł od towarów importowanych. Z kolei powiększanie się importu, zwłaszcza z państwami UE, ułatwiała w minionych latach obniżka ceł. (Płowiec,1997) Relacja deficytu obrotów bieżących do PKB wyniosła w 2005 -1,6% Jest to zatem wielkość niższa od dosyć powszechnie przyjętej granicy bezpieczeństwa jaką ma stanowić próg 6% PKB.(Aktualne…,1999) Z drugiej strony 6% PKB nie stanowi żadnej ścisłej granicy, kryzysy płatnicze pojawiają się na świecie już przy deficycie rzędu 4%, a także rzędu dopiero kilkunastu procent PKB. Uniwersalnej reguły nie ma, zwłaszcza odnoszącej się do sytuacji kiedy rezerwy walutowe kraju stale rosną. (Ludkowski,1998) Okolicznością pozytywną jest stosunkowo mały napływ do Polski kapitału krótkoterminowego, zdolnego wycofać się z kraju w szybkim czasie, powodując gwałtowne obniżenie się rezerw dewizowych.(Sadowski,1999) Wykres 2. Saldo obrotów bieżących w stosunku do PKB w latach 1995-2005 Źródło: Obliczenia własne na podstawie GUS. Relację między wywozem i przywozem wypada rozpatrywać łącznie z innymi pozycjami bilansu płatniczego. W teorii ekonomicznej uważa się, że istnieje pewna długookresowa prawidłowość zmian w strukturze bilansu, odnotowana już dawniej w wielu krajach znajdujących się dzisiaj na wysokim poziomie rozwoju. W kraju na stosunkowo niskim poziomie rozwoju import zazwyczaj przewyższa eksport. Po pewnym czasie wzajemna relacja strumieni dóbr i usług w handlu zagranicznym odwraca się, co ułatwia spłatę powstałego wcześniej zadłużenia. W trzeciej fazie staje się możliwy intensywny eksport kapitału. Nasi partnerzy handlowi zwłaszcza z krajów UE, na które przypada znaczna część naszych obrotów z zagranicą, dysponują bogatą ofertą dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Zrównoważenie polskiego handlu zagranicznego jest możliwe poprzez ograniczenie 198 Anna Cudowska-Sojko popytu globalnego, przeprowadzone w szczególności przy pomocy narzędzi polityki pieniężnej.(Jasiński,1997) To jednak może pozostać nieobojętne dla utrzymania dostatecznie wysokiej stopy wzrostu PKB. Nierównowaga handlowa nie musi być zagrożeniem dla stabilności makroekonomicznej kraju, która może się utrzymać przez długi czas. Warunkiem tego jest dopływ do kraju dewiz w innej formie niż dzięki przewadze wywozu nad przywozem. W przypadku Polski uzupełnieniem deficytu w handlu jest napływ kapitału zagranicznego oraz handel przygraniczny.(Przewłocki,1999) Podstawą analiz importu i eksportu może być statystyka NBP, prowadzona na bazie dokonywanych płatności lub też ewidencja GUS, uwzględniająca statystyki celne. Dane GUS i NBP w tej dziedzinie są nieco rozbieżne ale skala zjawiska i trend są zachowane.(Lubiński,1999) Struktura handlu zagranicznego Polski Struktura towarowa i geograficzna handlu zagranicznego Polski są stosunkowo ustabilizowane. W Polskim handlu zagranicznym utrzymuje się i pogłębia dominacja krajów rozwiniętych, wśród których najważniejszą rolę odgrywają państwa Unii Europejskiej. Charakterystyczne jest przy tym, że handel z tym ugrupowaniem rośnie szybciej niż obroty ogółem a dynamika eksportu jest nieznacznie większa niż importu. Głównym partnerem handlowym Polski pozostają Niemcy z 28,2% udziałem w eksporcie i 24,7% udziałem w imporcie w roku 2005. (Rocznik statystyczny,2006) W kontekście deficytu istotne jest spostrzeżenie, iż kraje UE uczestniczą w nim w mniejszym stopniu aniżeli pozostałe państwa rozwinięte. Oznacza to, że w handlu Polski z tym ugrupowaniem relatywnie słabiej niż w obrotach globalnych zaznaczają się dysproporcje między importem a eksportem.(Lubiński i inni,1999) W strukturze asortymentowej eksportu bardzo wyraźna jest dominacja czterech grup towarowych, a mianowicie: wyrobów włókienniczych, metali nieszlachetnych i wyrobów z nich, maszyn i urządzeń oraz pojazdów mechanicznych. W grupie materiałów i wyrobów włókienniczych dominującą rolę odgrywa odzież i dodatki odzieżowe. Podstawą eksportu metali nieszlachetnych jest żelazo, żeliwo i stal oraz wyroby z nich. W grupie pojazdów eksportowane są przede wszystkim pojazdy nieszynowe oraz statki.(Zagraniczna…,2000) Na rynku światowym Polska występuje głównie jako importer maszyn i urządzeń. Znaczącą grupę asortymentową w imporcie są również wyroby przemysłu chemicznego. (Rocznik statystyczny,1999) Deficyt, który jest cechą całego polskiego handlu zagranicznego (Karpiński i inni,1999) występuje również w obrotach większością grup towarowych. Do jego powstania w największym stopniu przyczyniają się obroty maszynami i urządzeniami, zaś w dalszej kolejności produkty przemysłu chemicznego i produkty mineralne. Tempo wzrostu handlu zagranicznego było bez wątpienia bardzo zróżnicowane zwłaszcza na tle kształtowania się stóp wzrostu PKB, jednak generalnie szybszy wzrost obrotów handlowych niż PKB trzeba traktować jako sytuację typową. I to właśnie wzrost gospodarczy, a nie kurs wymienny, stał się zasadniczą siłą motoryczną handlu zagranicznego. W kraju o ustabilizowanej sytuacji makroekonomicznej nie jest możliwe w długim okresie nieprzerwane podnoszenie kursu własnej waluty w zapisie bezpośrednim, czyli przeprowadzanie dewaluacji konkurencyjnych. Traktując kurs pieniądza w kategoriach nominalnych jest to możliwe. Kurs realny nie będzie zmieniać się w jednym kierunku w sposób nieograniczony. Powstanie takiej średniookresowej tendencji tworzyłoby zachętę dla partnerów handlowych do podejmowania akcji podobnych, neutralizujących działanie własne. Taka polityka wydaje się być bardziej realistyczna w czasie krótkim. Stąd też w perspektywie wieloletniej dobrze prowadzona polityka kursowa powinna, przede wszystkim, Polityka handlowa a bilans płatniczy Polski w latach 1999-2006 199 wykazywać cechy stabilności: kurs nie tyle ma „zachęcać" do eksportu, co nie stanowić dla niego przeszkody. Z kolei handel zagraniczny powinien rozwijać się głównie jako konsekwencja szybkiego wzrostu gospodarczego i poprawy wydajności pracy.(GotzKozierkiewicz,2001) Tabela 2. Dynamika eksportu i importu Polski w latach 1999 – 2005 (wzrost w stosunku do roku poprzedniego w %) Lata 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Eksport 102,0 125,3 111,8 108,3 118,7 118,2 110,6 Import 104,4 110,8 103,2 107,3 108,2 117,3 105,2 Źródło: Rocznik Statystyczny RP, Warszawa 2006, s. 547. Deficyt handlowy powstaje zawsze wtedy, gdy w gospodarce występują deficyt budżetowy lub nierównowaga oszczędności prywatnych brutto i inwestycji brutto.(Rymarczyk,2000) Pojawienie się trudności w bilansowaniu dochodów i wydatków budżetu państwa, mogą się przyczynić do wzrostu realnych stóp procentowych jak również do silnych wahań kursów walut zagranicznych. Zjawiska te przyciągają uwagę wielu inwestorów zagranicznych, czego wynikiem może być szybki wzrost napływu kapitałów międzynarodowych. W tej sytuacji mogą wzrastać obawy, że względnie trwały i wysoki poziom deficytu obrotów bieżących będzie prowadzić do znacznego pogorszenia zdolności płatniczych i niebezpiecznego wzrostu zakumulowanego historycznie długu zagranicznego w relacji do produktu krajowego, co może zagrozić ostatecznie stabilności makroekonomicznej kraju.(Najlepszy,2006) Przeciwdziałanie ujemnemu saldu w wymianie handlowej z zagranicą wymaga innego ukształtowania obu tych ogólnogospodarczych zależności. Najbardziej newralgicznym elementem bilansu płatniczego jest bilans handlowy. (Lubiński,1998) Dynamika importu przewyższa dynamikę eksportu, a struktura importu świadczy o małym jego spożytkowaniu na cele trwałego prokonkurencyjnego rozwoju gospodarki. (Płowiec,1999) Struktura napływu kapitału zagranicznego była na tyle właściwa, że saldo bezpośrednich inwestycji zagranicznych całkowicie lub w wysokim stopniu pokrywało deficyt obrotów bieżących. 200 Anna Cudowska-Sojko Wykres 3. Wielkość rachunku bieżącego bilansu płatniczego i inwestycji bezpośrednich w latach 1995 – 2005 [mln PLN] 60000 40000 20000 0 1994 -20000 1996 1998 2000 2002 2004 2006 -40000 -60000 obroty bieżące zagraniczne inwestycje bezpośrednie Źródło: Bilans płatniczy RP za IV kwartał 2005 roku, NBP Warszawa 2006, s. 40-41. Poważny i długotrwały deficyt obrotów bieżących oznacza przede wszystkim brak lub niewystarczającą poprawę konkurencyjności produkcji towarów i usług sprzedawanych za obce waluty. Pogorszenie czy utrata konkurencyjności mogą wynikać m.in. z następujących przyczyn: • realnego aprecjonowania waluty krajowej, • presji pracowników na wzrost płac, a w konsekwencji wzrostu jednostkowych kosztów pracy, • zbliżania relacji cen między krajem i zagranicą, • braku lub słabości działań władz zmierzający do stworzenia eksporterom warunków porównywalnych z tymi w jakich działają ich konkurenci zagraniczni, • braku symetrii między liberalizowaniem importu, a stymulowaniem prokonkurencyjnego rozwoju gospodarki.(Płowiec,1999) O wielkości deficytu bilansu płatniczego należy mówić w oparciu o porównanie rozmiarów ujemnego salda obrotów bieżących z wielkością zagranicznych inwestycji bezpośrednich. (Sławiński,1999) Wzrost deficytu na rachunku bieżącym jest głównie zdeterminowany przez wzrost popytu na kapitał zagraniczny, jak i wzrost podaży tego kapitału umożliwiający niezwłoczne finansowanie wzrostu krajowych wydatków inwestycyjnych niezbędnych do osiągnięcia dynamiki rozwoju gospodarczego.(Najlepszy, 2006) Pozycją bilansu płatniczego w której Polska od dłuższego czasu notuje deficyt jest rachunek obrotów bieżących co może prowadzić do odpływu kapitałów zagranicznych i utraty części oficjalnych aktywów rezerwowych. Wnioski Deficyt rachunku obrotów bieżących skutkuje dalszą destabilizacją makroekonomiczna i wpływa negatywnie na dalszy proces wzrostu gospodarczego. O kształtowaniu się deficytu obrotów bieżących przesądza w znacznej mierze zapotrzebowanie gospodarki na Polityka handlowa a bilans płatniczy Polski w latach 1999-2006 201 import zagranicznych inwestycji, wynikający z niezbilansowania się krajowych oszczędności i inwestycji. Czyli gospodarka pożycza oszczędności zagraniczne wówczas, gdy brakuje jej oszczędności krajowych na sfinansowanie inwestycji. Aby sfinansować te inwestycje konieczny jest import zagranicznych oszczędności w formie inwestycji bezpośrednich, kredytów bądź inwestycji portfelowych. Znaczny dopływ zagranicznego kapitału może zredukować stopę oszczędności krajowych. Nieograniczona podaż oszczędności zagranicznych może zniechęcić krajowy sektor finansowy do zabiegania o oszczędności prywatne gospodarstw domowych. Wywołać to może na skutek presji rynkowej aprecjację waluty i doprowadzić do jej wzmocnienia co w dalszej konsekwencji doprowadza do wzrostu deficytu handlowego i deficytu obrotów bieżących równoważącego wydatki inwestycyjne z oszczędnościami. Postuluje się zatem aby wielkość deficytu obrotów bieżących nie powodowała dysproporcji w relacji długu zagranicznego do BKB i zapewnienia długookresowej płynności międzynarodowej który przyczyni się do poprawy bilansu płatniczego i w efekcie do osiągnięcia długookresowej równowagi zewnętrznej i wzrostu gospodarczego. BIBLIOGRAFIA: 1. Aktualne tendencje w polskim handlu zagranicznym, (1999), Raport 35, RSSG, Warszawa, s. 18. 2. Bervid P., Mikule L., Karaszewski W., (1998), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Karaszewski W., Inwestycje w okresie transformacji 1990-1996, WNEiZ, Toruń , s. 117. 3. Bożyk P., Misala J., Puławski M., (2001), Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa, s. 377-380. 4. Czepiel W.,(2000), Obsługa zadłużenia zagranicznego Polski a deficyt płatności bieżących, Bank i Kredyt, maj, s. 13. 5. Durka B., (2000),Udział podmiotów z kapitałem zagranicznym w polskim handlu zagranicznym, Inwestycje zagraniczne w Polsce, IKiCHZ, Warszawa, s. 45. 6. Fiedor B., (1999), Bilans płatniczy a wzrost gospodarczy perspektywa długookresowa, Bilans Płatniczy...,op. cit, s. 195. 7. Gospodarka i handel zagraniczny Polski w 2000 roku, IKiCHZ, Warszawa 20001, s. 73. 8. Gotz-Koziekiewicz D., Małecki W., (1993), Kurs walutowy i zadłużenie zagraniczne w procesie osiągania równowagi pieniężnej, Ekonomista, nr 5-6, s. 605-611. 9. Gotz-Kozierkiewicz D., (2001), Kurs walutowy a parytet siły nabywczej w gospodarce transformowanej, Ekonomista, nr 1, s. 42. 10. Jasiński L. J., 07.09.1997, Deficyt handlowy. Zmienić instrumenty, Gazeta Bankowa. 11. Karpiński A., Paradysza S., Niemiecki J., (1999), Zmiany struktury gospodarki w Polsce do roku 2010, Elipsa, s. 33. 12. Koronowski A.,(2000), Międzynarodowa pozycja, inwestycje jako czynnik w polityce pieniężnej, Bank i Kredyt, lipiec-sierpień, s. 44. 13. Kotowicz-Jawor J., (1999), Determinanty wewnętrzne dynamiki i struktury handlu zagranicznego, Bilans płatniczy Polski, PTE, Warszawa , s. 79. 14. Lipiński J., (1999), Deficyt obrotów bieżących a finansowanie rozwoju przedsiębiorstw i deficyt finansów publicznych, Ekonomista, nr 1-2, s. 41. 15. Lubiński M., (1999), Bilans płatniczy i handel zagraniczny, Gospodarka Polski w procesie transformacji, IRiSS, Warszawa, s.109. 16. Lutkowski K., (1998), Czy stan bilansu płatniczego grozi Polsce kryzysem finansowym?, Gospodarka Narodowa, nr 4, s. l. 202 Anna Cudowska-Sojko 17. Marciniak S.,(1999), Makro i mikroekonomia podstawowe problemy, PWE, Warszawa, s. 402-404. 18. Najlepszy E.,(2006),Niestabilność bilansu obrotów bieżących w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Ekonomista, nr 1, s.14 i 20 19. Nakonieczna-Kisiel H., (1996), Handel zagraniczny jako bariera wzrostu gospodarczego, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 251. 20. Noware W.,(2001), Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na transfer technologii do kraju goszczącego, „Zeszyty Naukowe", nr 8, WAEwP, Poznań , s. 29. 21. Olesiński Z., (1998), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Z. Wysokińska, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na dostosowania strukturalne w gospodarce, PWE, Warszawa , s. 11. 22. Orłowski M., (1999), Bilans płatniczy Polski, PTE, Warszawa, s. 55-56. 23. Pangsy-Kania S.,(2001), Innowacyjne techniki redukcji zadłużenia zagranicznego, Ekonomia, nr 2, s. 84. 24. Pluciński E. M., (1999), Makroekonomia gospodarki otwartej, WSHiFM, Warszawa, s. 153. 25. Płowiec U., (1998), Deficyt wymiany handlowej - propozycje działań naprawczych, Polski handel zagraniczny w 1997, IKiCHZ, Warszawa, s. 245. 26. Płowiec U., (1999), Członkostwo w UE a struktura bilansu płatniczego Polski, Ekonomista, nr 1-2, s. 159. 27. Płowiec U.,(1998), Rady i ostrzeżenia Banku Światowego dla Polski, Nowe Życie Gospodarcze, nr 6, s. 18. 28. Polański Z.,(1999), Polityka kursu walutowego w Polsce w latach 90-tych, Bilans płatniczy Polski, PTE, Warszawa, s. 154. 29. Polski handel zagraniczny w 1997 r. IKiCHZ, Warszawa 1998, s. 30. 30. Przewłocki J., (1999), Europa Środkowa jako obszar interesów regionalnych, WUS, Katowice, s. 66-71. 31. Rocznik statystyczny handlu zagranicznego, GUS, Warszawa 1999, s. 12. 32. Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2006. 33. Rymarczyk J., Brach J., (1998), Handel międzynarodowy i instytucje w latach 90-tych, WAE, Wrocław, s. 203. 34. Sadowski Z.,(1999), Kapitał zagraniczny, deficyt płatniczy i modernizacja gospodarki, Ekonomista, nr 1-2. 35. Sławiński A., (1999), Finansowanie deficytu w obrotach bieżących, Ekonomista, nr 1-2, s. 121. 36. Wernik A., (2000), Deficyt obrotów bieżących, Nowe Życie Gospodarcze, nr 13, s. 16. 37. Zagraniczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny Polski 1999-2000, (2000), IKiCHZ, Warszawa , s. 13.
