Czynniki determinujące konkurencyjność
advertisement
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” VII edycja, rok akademicki 2015/16 Mariola Wajda Nr albumu: 79272 Czynniki determinujące konkurencyjność państw Unii Europejskiej w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Magdaleny Cyrek Przyjmuję pracę ……………………………… Data i podpis promotora RZESZÓW 2016 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej 2 Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 3 STRESZCZENIE Praca podejmuje problematykę międzynarodowej konkurencyjności państw Unii Europejskiej w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy. Wyniki oceny konkurencyjności przedstawiono w formie rankingów członków Unii Europejskiej opracowanych na podstawie analizy raportów przygotowanych przez międzynarodowe organizacje gospodarcze tj.: The World Economic Forum oraz The International Monetary Fund. Ocenę uwarunkowań konkurencyjności unijnych gospodarek dokonano w oparciu o analizę mierników konkurencyjności w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji oraz w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych. Praca kończy się zbiorczym zestawieniem uzyskanych wyników oraz próbą oceny zależności pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. SŁOWA KLUCZOWE: konkurencyjność międzynarodowa gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy, Unia Gospodarczo – Walutowa TYTUŁ Determinants of the competitiveness of the UE in the conditions of the Knowledge – Based Economy 4 SPIS TREŚCI WSTĘP .......................................................................................................................................6 ROZDZIAŁ I ..............................................................................................................................8 TEORETYCZNE UJĘCIE MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI...........................................................................................................................8 1.1. Istota międzynarodowej konkurencyjności gospodarki ...................................................8 1.2. Czynniki determinujące międzynarodową konkurencyjność gospodarki w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego .......................................................................................11 1.3. Mierniki poziomu konkurencyjności międzynarodowej gospodarki .............................15 ROZDZIAŁ II ...........................................................................................................................19 UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŚCI W OBSZARZE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY ..........................................................................................................19 2.1. Założenia koncepcji gospodarki opartej na wiedzy .......................................................19 2.2. Filary gospodarki opartej na wiedzy ..............................................................................21 2.3. Metody pomiaru stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy ..................................23 ROZDZIAŁ III .........................................................................................................................26 OCENA POZIOMU KONKURENCYJNOŚCI PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ ...............26 3.1. Ocena konkurencyjności w ujęciu PKB per capita ........................................................26 3.2. Ocena konkurencyjności w ujęciu wskaźnika GCI ........................................................28 3.3. Ocena konkurencyjności w ujęciu metodologii IMD ....................................................29 ROZDZIAŁ IV .........................................................................................................................32 OCENA UWARUNKOWAŃ KONKURENCYJNOŚCI W OBSZARZE FILARÓW GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY ...............................................................................32 4.1. Ocena konkurencyjności stymulowanej przez rozwój gospodarki opartej na wiedzy ...32 4.2. Ocena konkurencyjności w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego ...............................................................................................................................................34 4.3. Ocena konkurencyjności w sferze edukacji i zasobów ludzkich ...................................36 4.4 Ocena konkurencyjności w sferze systemu innowacji ....................................................38 4.5. Ocena konkurencyjności w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych ..........40 ROZDZIAŁ V...........................................................................................................................43 OCENA ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY KONKURENCYJNOŚCIĄ A STOPNIEM ZAAWANSOWANIA GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY .........................................43 PODSUMOWANIE I WNIOSKI .............................................................................................46 BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................48 SPIS TABEL, WYKRESÓW I RYSUNKÓW.........................................................................50 5 WSTĘP Wybór zagadnienia międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy jako problematyki badawczej podjętej w niniejszej pracy podyktowany był głównie obserwowaną współcześnie tendencją zmian w charakterze rozwoju unijnych gospodarek. We współczesnym, szybko przeobrażającym się świecie międzynarodowa konkurencyjność gospodarek zyskuje nowy wymiar, gdyż jej podstawą staje się umiejętność tworzenia, absorpcji i wykorzystywania wiedzy. W ścisłym związku z konkurencyjnością rozważać więc należy pojęcie gospodarki opartej na wiedzy. Zagadnienia te poddawane są w niniejszej pracy analizie w celu ukazania ich wzajemnych zależności. Postępująca globalizacja i internacjonalizacja gospodarek narodowych stawia przed nimi nowe priorytety z zakresie kształtowania międzynarodowej konkurencyjności, która to w coraz większym stopniu determinowana jest szeroko rozumianą wiedzą i jej efektywnym rozprzestrzenieniem. W świetle powyższego fundamentem rozwoju społeczno-gospodarczego członków Unii Europejskiej jest gospodarka wiedzy, która w perspektywie długoterminowej ma przyczynić się do wzrostu potencjału konkurencyjności, a finalnie wzmocnienia ich pozycji konkurencyjnej. Wzmocnienie potencjału konkurencyjności wymaga zaś tworzenia podstaw dla gospodarki wiedzy w wymiarach związanych z kapitałem ludzkim, innowacyjnością, infrastrukturą techniczną, jak i sferą instytucjonalną. Celem niniejszej pracy jest określenie czynników determinujących konkurencyjność międzynarodową państw Unii Europejskiej w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy. Podejmuje się w niej próbę weryfikacji związków występujących pomiędzy konkurencyjnością a zaawansowaniem gospodarki wiedzy oraz identyfikacji filarów tego modelu, które w największym stopniu warunkują efekty ogólnogospodarcze. Porządkując poszczególne obszary tematyczne dokonano podziału pracy na pięć zasadniczych rozdziałów, w których wyróżniono bardziej szczegółowe części składowe. Rozdział pierwszy i drugi mają charakter teoretyczny. W rozdziale pierwszym przedstawiono istotę międzynarodowej konkurencyjności gospodarek. Dokonano przeglądu i charakterystyki czynników determinujących międzynarodową konkurencyjność w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego. Ponadto zaprezentowano mierniki poziomu konkurencyjności międzynarodowej gospodarek. Kolejny rozdział dotyczy uwarunkowań 6 konkurencyjności w obszarze gospodarki opartej na wiedzy. Omówiono w nim założenia koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, zaprezentowano jej filary oraz metody pomiaru stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Rozdział trzeci, czwarty i piąty stanowią część empiryczną pracy. Rozdział trzeci poświęcony jest analizie poziomu konkurencyjności członków Unii Europejskiej z uwzględnieniem PKB per capita, wskaźnika GCI oraz metodologii IMD. Natomiast rozdział czwarty zawiera ocenę uwarunkowań konkurencyjności w obszarze czterech filarów gospodarki opartej na wiedzy, a mianowicie w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji, a także w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych. Ostatnim rozdziałem puentującym całą pracę jest podjęta próba oceny zależności zachodzącej pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. Praca kończy się podsumowaniem i wnioskami wysuniętymi z przeprowadzonej analizy dotyczącej czynników determinujących konkurencyjność międzynarodową państw Unii Europejskiej w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy. W celu wypracowania odpowiedzi na założenia badawcze w pracy korzystano zarówno ze źródeł pierwotnych, jak i wtórnych. Dane wtórne pochodziły z: literatury obejmującej swym zakresem tematykę konkurencyjności międzynarodowej oraz gospodarki opartej na wiedzy, będącej zbiorem opracowań badaczy polskich, jak i zagranicznych (książki i podręczniki akademickie, publikacje oraz zeszyty naukowe, czasopisma itp.), danych statystycznych (przegląd statystyczny Eurostat, światowe raporty). Do realizacji badań empirycznych wykorzystano narzędzia matematyczno-statystyczne analizy danych, w tym analizę struktur, wartości średniej i zmienności oraz współczynnik korelacji, a także metody analizy indukcyjnej i dedukcyjnej. Najważniejszym źródłem danych wtórnych zaczerpniętych w procesie badawczym były materiały i dane pozyskane z przeglądu Europejskiego Urzędu Statystycznego. To właśnie dzięki nim możliwe było przeanalizowanie poszczególnych aspektów, zweryfikowanie otrzymanych wyników, a także wysunięcie wniosków z przeprowadzonej analizy, zaś w całościowym rozrachunku realizacja zamierzeń przyjętych za kluczowe w niniejszej pracy. 7 ROZDZIAŁ I TEORETYCZNE UJĘCIE MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI 1.1. Istota międzynarodowej konkurencyjności gospodarki W warunkach gospodarki rynkowej integralnym elementem działalności gospodarczej każdego podmiotu ekonomicznego (gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, krajów oraz ich ugrupowań) jest konkurowanie z pozostałymi rozumiane jako wzajemna rywalizacja, mająca na celu osiągnięcie pewnych korzyści związanych z funkcjonowaniem zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym1. W literaturze przedmiotu nie występuje jedna zalecana definicja konkurencyjności gospodarki. W ogólnym rozumieniu konkurencyjność jest to zdolność gospodarki do rywalizacji na światowych rynkach. Czasem określa się ją jako zdolność do wypracowania długookresowego wzrostu gospodarczego. Zjawisko to jest szczególnie istotne z uwagi na nasilający się proces globalizacji 2. Ewolucja teorii oraz badań nad zagadnieniem konkurencyjności zmierza w kierunku kompleksowego jej ujęcia, które prócz aspektu międzynarodowego będzie obejmowało także kondycję gospodarki w skali mikro i makroekonomicznej. O konkurencyjności w coraz większym stopniu decydują determinanty jakościowe, które związane są m.in. z innowacjami, postępem technologicznym, systemami zarządzania, korzyściami skali. Duże znaczenie mają również wskaźniki dotyczące nauki, techniki i innowacji prezentujące poziom konkurencyjności technologicznej i innowacyjnej krajów3. Termin „międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej” we współczesnej literaturze fachowej jest szeroko rozumiany. Dokonując przeglądu wybranych definicji międzynarodowej konkurencyjności, zarówno w literaturze krajowej, jak i zagranicznej podjęto próbę określenia istoty tego pojęcia oraz ogólnej jego charakterystyki. 1 J. Misala, 2007, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna i międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowe, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom, s. 14. 2 I. Szamrej-Baran, 2012, Konkurencyjność gospodarki Polski na tle wybranych gospodarek Unii Europejskiej, [w:] Kryk B. (red.), Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki w XXI wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 730, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 25, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 126. 3 S. Pangsy-Kania, 2004, Konkurencyjność polskiej gospodarki przez pryzmat międzynarodowych rankingów, [w:] Manikowski A., Psyk A. (red.), Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 1. 8 Jedną z najczęściej przytaczanych definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki jest ta opracowana przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), która mówi, że polityka międzynarodowej konkurencyjności polega na wspieraniu zdolności przedsiębiorstw, przemysłów, regionów, narodów oraz ponadnarodowych ugrupowań do generowania możliwie jak największych przychodów z zastosowania czynników wytwórczych, przy jednoczesnym możliwie najlepszym ich wykorzystaniu. Z kolei The Global Competitiveness Report utrzymuje, że konkurencyjność międzynarodowa to zdolność kraju lub przedsiębiorstwa do osiągnięcia większego dochodu niż konkurenci na światowym rynku. To swoisty zestaw czynników, polityk, instytucji, które determinują poziom produktywności w kraju i powodują, że gospodarka narodowa jest w stanie rozwijać się względnie szybko, w ujęciu średnio i długookresowym. Według Komisji Wspólnot Europejskich gospodarka danego kraju jest konkurencyjna wtedy, gdy jej obywatele doświadczają wysokiego poziomu życia i wysokiego stopnia zatrudnienia, a więc zrównoważonej i stabilnej stopy wzrostu PKB per capita. J.W. Bossak definiuje konkurencyjność kraju jako takie kształtowanie się warunków instytucjonalnych, makroekonomicznych, warunków konkurencji oraz sprawiedliwości mechanizmu rynkowego, które tworzy ekonomiczne podstawy do dynamicznego rozwoju kraju i przedsiębiorstw w warunkach zmieniającego się otoczenia4. Natomiast zdaniem K. Piecha konkurencyjność to zdolność danego kraju do uzyskiwania wyższej wartości dodanej niż ma to miejsce w innych krajach. Konkurowanie polega zatem na maksymalizowaniu wartości dodanej poprzez absorpcję czynników produkcji (np. kapitał lub pracy – zwłaszcza wykształconej i taniej) z zagranicy5. Dokonując przeglądu dostępnej literatury i zawartej w niej terminologii można przyjąć, że konkurencyjność bywa najczęściej utożsamiania ze zdolnością gospodarki do zrównoważonego rozwoju w dłuższej perspektywie, do podnoszenia poziomu życia oraz realnych dochodów swoich obywateli. Zakres analizy konkurencyjności wykracza zaś poza wymianę handlową (szczególnie istotny jest problem atrakcyjności inwestycyjnej), obejmując nie tylko dochody i sferę konsumpcji, ale także cele społeczne i ekologiczne (jakość życia, poziom dobrobytu społeczeństwa)6. 4 J. Misala, 2011, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE, Warszawa, s. 63-66. K. Piech, 2009, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, s. 186. 6 M. Wosiek, 2009, Instytucjonalne uwarunkowania konkurencyjności jednostek terytorialnych, [w:] Woźniak M.G. (red.), Uwarunkowania instytucjonalne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy nr 14, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 173. 5 9 Zgodnie z nomenklaturą Unii Europejskiej syntetycznym miernikiem oceny konkurencyjności danego kraju jest wzrost PKB per capita, a podstawowymi zmiennymi objaśniającymi są przede wszystkim stopa zatrudnienia i produktywność pracy. Fundamentem konkurencyjności jest owa produktywność, efektywność wykorzystania posiadanych zasobów i to ona w ostatecznym rozrachunku kształtuje poziom życia mieszkańców 7. Takie podejście do kategorii konkurencyjności bywa graficznie przedstawiane w formie piramidy konkurencyjności (rysunek1). Rysunek 1. Koncepcja piramidy konkurencyjności Źródło: B. Gardiner, R. Martin, P. Tyler, Competitiveness, Productivity and Economic Growth across the European Regions, Cambridge Econometrics, Cambridge, January 2004, s. 7. U podstaw piramidy leżą źródła konkurencyjności. W środkowej części usytuowane zostały jej symptomy, tj. rozwój gospodarczy w ujęciu PKB, produktywność pracy i stopa zatrudnienia. Natomiast szczyt piramidy tworzą celowe rezultaty osiągane przez konkurencyjną gospodarkę, mianowicie – poziom życia8. 7 M.E. Porter, 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, s. 192-219. M. Wosiek, 2009, Instytucjonalne uwarunkowania konkurencyjności jednostek terytorialnych, [w:] Woźniak M.G. (red.), Uwarunkowania instytucjonalne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy nr 14, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 174. 8 10 Podsumowując, konkurencyjność międzynarodowa współcześnie jest jedną z ważniejszych kategorii ekonomicznych decydujących o kształtowaniu się odpowiedniego tempa wzrostu gospodarczego i wysokiej stopy zatrudnienia, przy jednoczesnym zachowaniu równowagi bilansu płatniczego jako podstawowych celów gospodarczych. Jej wieloaspektowy i dynamiczny charakter wynika z faktu, iż przekształceniom ulegają międzynarodowy podział pracy, a także coraz bardziej zglobalizowana gospodarka światowa. Z tego względu istotne znaczenie mają niewątpliwie postępujące procesy rozwoju sił wytwórczych, stosunków produkcji i wymiany dóbr, internacjonalizacji życia gospodarczego i wspomnianej globalizacji w ramach współczesnej gospodarki światowej. 1.2. Czynniki determinujące międzynarodową konkurencyjność gospodarki w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego Przegląd wybranych definicji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki wskazuje, że jest to kategoria wielowymiarowa i niezwykle dynamiczna. Wiele różnorodnych czynników decyduje o wieloaspektowości analizowanego pojęcia, a w miarę upływu czasu znaczenie poszczególnych cech ulega zmianie9. Sformułowanie kompleksowej i wewnętrznie spójnej teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej wymaga identyfikacji czynników ją determinujących, a także jej uwarunkowań ekonomicznych i pozaekonomicznych. Uważany za specjalistę w dziedzinie strategii organizacji i konkurencji M.E. Porter przedstawił klasyfikację czynników wpływających na konkurencyjność międzynarodową i skonfrontował je z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego gospodarki narodowej. Wyszedł z założenia, że konkurencyjność oparta jest na efektywności wykorzystania posiadanych zasobów. Twierdził, że osiągnięty poziom produktywności oraz tempo wzrostu gospodarczego zależą z jednej strony od segmentów gospodarki, w których dany kraj może rywalizować na światowym rynku, z drugiej zaś od natury i specyfiki wypracowanej przewagi konkurencyjnej. Zdaniem Portera wraz z rozwojem gospodarki, zmianie ulegają czynniki stanowiące o jej konkurencyjności. Wyróżnił on cztery stadia rozwoju gospodarki oraz wskazał odpowiadające im źródła konkurencyjności10. 9 J. Misala, 2011, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE, Warszawa, s. 75-77. M.E. Porter, 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, s.207. 10 11 Konkurencyjność oparta na czynnikach produkcji jest typowa dla państw najsłabiej rozwiniętych, których przemysły zdolne do skutecznej rywalizacji na światowych rynkach bazują na zasobach naturalnych lub słabo wykwalifikowanej sile roboczej. Oferowane produkty (w większości produkty surowcowo-rolne) są standardowe i niezaawansowane technologicznie, a więc tanie. Gospodarki te są wrażliwe na wahania koniunktury na światowych rynkach, ich przewaga konkurencyjna jest nietrwała, gdyż opiera się na czynnikach dość powszechnych i łatwych do pozyskania. Natomiast dostęp do rynków zagranicznych odbywa się głównie za pośrednictwem zagranicznych firm. Konkurencyjność oparta na inwestycjach jest charakterystyczna dla państw „doganiających”, które wzmocnienia i rozkwitu gospodarki upatrują w inwestycjach w nowoczesne i wydajne technologie. Produkcja krajowa prawie w całości oparta jest na zagranicznych technologiach. Pozyskane technologie są jednak mniej zaawansowane aniżeli światowych liderów gospodarczych. W rezultacie gospodarka nie oferuje najnowocześniejszych dóbr, a oferta na rynkach zagranicznych jest stosunkowo uboga. Konkurencyjność oparta na innowacjach cechuje gospodarki państw wysoko rozwiniętych, które posiadają zdolność konkurowania w wielu różnych branżach, oferowane towary są atrakcyjne cenowo i jakościowo, a wszechobecne procesy unowocześnienia kreują coraz nowsze i bardziej zaawansowane produkty. Popyt krajowy staje się wyrafinowany, stymulując tym samym rozwój coraz bardziej skomplikowanych i zaawansowanych dóbr, zaś silna konkurencja przenika z jednych przemysłów do innych, pociągając za sobą innowacje. Duża liczba przedsiębiorstw funkcjonujących w wielu segmentach staje się podstawą do pojawienia się kolejnych możliwości innowacji i rozwoju. Przewagę konkurencyjną kształtuje zestaw czynników pozacenowych, bowiem przedsiębiorstwa konkurują w oparciu o technologie i zróżnicowanie oferty. Rola państwa ogranicza się do wzmocnienia elementów środowiska gospodarczego, jednocześnie sprzyjając innowacjom, rozwojowi sektora prywatnego i wzrostowi gospodarczemu. Konkurencyjność oparta na bogactwie wyraża schyłkowy etap rozwoju gospodarczego państwa, które osiągnęło wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, ale straciło impet rozwojowy. Zatem spada jego skłonność do inwestowania i podejmowania ryzyka, co w rezultacie prowadzi do powolnej utraty przewagi konkurencyjnej w najbardziej produktywnych działach przemysłu, rośnie natomiast udział usług w tworzeniu PKB. Symptomami wchodzenia w tę fazę rozwoju jest zmiana preferencji inwestorów, zakładająca 12 odejście od działań mających na celu pomnażanie kapitału, w stronę postępowania zachowawczego, pozwalającego jedynie zachować wytworzony kapitał11. Podejście do czynników konkurencyjności, które bazuje na koncepcji Portera znajduje się w opracowaniach Światowego Forum Ekonomicznego – World Economic Forum (WEF) oraz Międzynarodowego Instytutu Zarządzania Rozwojem – International Institute for Management Development (IMD). Metodologie stosowane przez te instytucje są tak skonstruowane, aby możliwa była ocena poziomu konkurencyjności danej gospodarki za pomocą jednego wskaźnika, obliczonego na podstawie skomplikowanego algorytmu zawierającego kilkaset szczegółowych determinant12. Zgodnie z zainicjowanym w 1979 roku przez WEF Raportem Konkurencyjności Globalnej (Global Competitiveness Report) wyróżnia się 12 filarów, składających się na wskaźnik GCI (Global Competitiveness Index), które wpływają na poziom konkurencyjności, a mianowicie13: instytucje, infrastruktura, otoczenie makroekonomiczne, zdrowie i edukacja podstawowa, szkolnictwo wyższe i kształcenie, efektywność rynku towarowego, wydajność rynku pracy, rozwój rynku finansowego, gotowość technologiczna, wielkość rynku, stopień rozwoju działalności innowacje. Powyższy model jest bardzo eklektyczny. Jego podstawową zaletą jest kompleksowość podejścia do zagadnienia konkurencyjności. Precyzyjnie uwzględnia rolę środowiska makroekonomicznego i międzynarodowego w kształtowaniu konkurencyjności międzynarodowej gospodarek. Wskaźniki konkurencyjności zostały podzielone na 12 filarów, 11 M. Tusińska, 2014, Konkurencyjność międzynarodowa a rozwój społeczno-gospodarczy, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice, s. 55. 12 M.J. Radło, 2009, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] Bieńkowski W., i inni (red.), Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań, Prace i materiały nr 284, SGH Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa, s. 80. 13 WEF The Global Competitiveness Report 2015–2016. 13 a te z kolei zorganizowane w trzech grupach tworzących trzy subindeksy odpowiadające trzem głównym etapom rozwoju gospodarek tj.: subindeks podstawowych wymagań, subindeks zwiększający efektywność oraz subindeks czynników innowacji i zaawansowania gospodarki. Przy obliczaniu całkowitej wartości indeksu GCI, wagi poszczególnych subindeksów są inne dla państw będących na innych etapach rozwoju, kształtowanych przez wartość PKB per capita oraz udział eksportu surowców. Analogiczny model czynników konkurencyjności opracował International Institute for Management Development, który przygotowuje Rocznik Konkurencyjności Światowej (World Competitiveness Yearbook). W swojej metodologii IMD w 1989 roku wyodrębnił osiem grup czynników, tj.: gospodarka narodowa, umiędzynarodowienie gospodarki, rola państwa, finanse, infrastruktura, zarządzanie, nauka i badania oraz zasoby ludzkie14. Dopiero w 2001 roku IMD dokonał przekształcenia typologii czynników determinujących konkurencyjność międzynarodową gospodarki, dzieląc je na cztery zasadnicze grupy15: sytuację ekonomiczną (gospodarka narodowa, handel międzynarodowy, inwestycje zagraniczne, zatrudnienie, ceny); efektywność rządu (finanse publiczne, polityka fiskalna, struktury instytucjonalne, struktury biznesowe/sprzyjające uwarunkowania prawne dla przedsiębiorstw/, edukacja); efektywność biznesu (produktywność, rynek pracy, rynki finansowe, praktyka zarządzania, wpływ globalizacji); infrastrukturę (infrastruktura podstawowa, infrastruktura technologiczna, infrastruktura naukowa, zdrowie i środowisko, system wartości). Kolejna systematyzacja czynników konkurencyjności zaproponowana przez Bank Światowy obejmuje pięć głównych kategorii opisujących konkurencyjność, do których zalicza się16: ogólną sytuację gospodarczą (ocenę wysokości PNB per capita i jego dystrybucję); dynamikę gospodarczą (inwestycje i wzrost produktywności, handel, konkurencyjność i strukturę eksportu, politykę handlowa, rolę rządu w gospodarce); 14 M.J. Radło, 2009, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] Bieńkowski W., i inni (red.), Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań, Prace i materiały nr 284, SGH Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa, s. 81-82. 15 M.J. Radło, 2009, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] Bieńkowski W., i inni (red.), Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań, Prace i materiały nr 284, SGH Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa, s. 82. 16 M.J. Radło, 2009, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] Bieńkowski W., i inni (red.), Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań, Prace i materiały nr 284, SGH Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa, s. 82. 14 dynamikę finansową (ocenę poziomu długu publicznego, poziom zadłużenia prywatnego, rynek kapitałowy, inflację); infrastrukturę i klimat inwestycyjny (sieci informacyjne i komunikacyjne, infrastrukturę fizyczną, stabilność społeczno-polityczną); zasoby ludzkie (kapitał ludzki, kapitał intelektualny). Podsumowując, nie ulega wątpliwości, że omawianie zagadnienia konkurencyjności międzynarodowej gospodarki narodowej wymaga analizy czynników ją determinujących oraz ich wzajemnego kształtowania się. W świetle dotychczasowych rozważań należy podkreślić, że nie występuje jeden uniwersalny zestaw czynników wpływających na konkurencyjność danego kraju, jest ona bowiem determinowana przez szereg różnych uwarunkowań, w tym zwłaszcza tych, tkwiących wewnątrz gospodarki. Kluczem do sukcesu i osiągnięcia strategicznej pozycji konkurencyjnej na arenie międzynarodowej jest identyfikacja tych czynników oraz podejmowanie przez gospodarki odpowiednich działań zmierzających do wzrostu konkurencyjności. 1.3. Mierniki poziomu konkurencyjności międzynarodowej gospodarki Z uwagi na brak jednolitych i powszechnie akceptowanych definicji międzynarodowej zdolności konkurencyjnej oraz międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej kluczowym problemem jest odmienność koncepcji dotyczących prezentowania tej kategorii (terminów ekonomicznych) jako szeregu zjawisk i procesów w ujęciu statycznym, co stwarza jeszcze większe trudności w dynamicznej ocenie konkurencyjności17. W literaturze fachowej występuje wiele metod klasyfikacji oraz sposobów mierzenia międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej. Współcześnie stosuje się różnorodne mierniki szacowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej oraz międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. W szczególności wyodrębnia się podział mierników w oparciu o18: kryterium czasowe, kryterium sposobu mierzenia, kryterium stopnia i zakresu agregacji danych statystycznych. 17 J. Misala, 2011, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE, Warszawa, s. 130. J. Misala, 2007, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna i międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowe, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom, s. 87. 18 15 Według kryterium ujmowania międzynarodowej konkurencyjności w czasie można wyróżnić zarówno mierniki statyczne, jak i dynamiczne. Jednakże podział ten traci na znaczeniu, bowiem współcześnie – w celu ujmowania zmian owej konkurencyjności w czasie – wykorzystuje się tzw. metodę statyki porównawczej, gdzie analizuje się ewolucję wybranych mierników statycznych (np. poziomu dochodów per capita, poziomu wydajności pracy) w poszczególnych okresach (np. rok po roku) w przeszłości, a także prognozuje się je na różne okresy w dającej się przewidzieć przyszłości. Zgodnie z kryterium sposobu mierzenia międzynarodowej konkurencyjności w czasie można mówić o miernikach typu ex post i miernikach typu ex ante. Do pierwszej grupy mierników zaliczamy np. kształtowanie się liczby zatrudnionych oraz ich wydajności w przeszłości. Natomiast miernikiem typu ex ante jest przewidywane kształtowanie się stóp oszczędności krajowych i zagranicznych, stóp inwestycji krajowych lub zagranicznych, jak również wzajemnych relacji pomiędzy tymi wielkościami w przyszłości. Przyjmując za punkt wyjścia kryterium stopnia i zakresu agregacji danych statystycznych wyodrębnia się mierniki proste (cząstkowe) i mierniki syntetyczne. Zazwyczaj akcentuje się fakt, że mierniki syntetyczne dotyczące zarówno przeszłości, jak i przyszłości konstruuje się z uwzględnieniem określonych mierników cząstkowych, przy wykorzystaniu odpowiednich metod (sposobów) agregacji danych. Pomiaru międzynarodowej konkurencyjności dokonywać można na szereg różnych sposobów. Do najpopularniejszych i dość powszechnie stosowanych miar międzynarodowej konkurencyjności zalicza się m.in.: wskaźnik ogólnego poziomu rozwoju gospodarczego (np. tempo wzrostu PKB, kształtowanie się stopy bezrobocia, czy stopy inflacji); wskaźniki informujące o zmianach strukturalnych oraz zmianach efektywności wykorzystania czynników produkcji i swobodzie ich przemieszczania się; wskaźniki określające stopień zaangażowania danego kraju w wymianę międzynarodową (np. wskaźniki kształtowania się międzynarodowej pozycji konkurencyjnej danego kraju)19. Najczęściej do oceny poziomu konkurencyjności międzynarodowej gospodarek wykorzystuje się miary wynikowe oraz czynnikowe. Miary wynikowe dają sposobność oceny kształtowania się różnych cech wymiany z zagranicą w przeszłości, nie dając możliwości 19 J. Misala, 2001, Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej, [w:] Bossak J., Bieńkowski W. (red.), Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa, s. 113. 16 oszacowania przyczyn takiego, a nie innego ukształtowania się konkurencyjności danej gospodarki. Obejmują one m.in.20: wskaźniki ujawnionej przewagi konkurencyjnej (stosunek udziału eksportu poszczególnych produktów z danego kraju do określonego kraju lub grupy krajów do udziału eksportu wszystkich innych krajów do tego kraju lub grupy krajów); wskaźniki kosztów zasobów krajowych (stosunek kosztów krajowych zasobów liczonych w cenach światowych do wartości dodanej wyrażonej w cenach światowych lub wartości dodanej w cenach krajowych do wartości dodanej w cenach światowych); wskaźniki pokrycia importem (udział importu w zaspokajaniu krajowego popytu); wskaźniki udziału w obrotach handlu światowego. Miary czynnikowe z kolei, umożliwiają formułowanie wniosków dotyczących bieżącego stanu i możliwych przekształceniach potencjału i efektywności danej gospodarki. Zalicza się do nich m.in.21: poziom wykształcenia oraz kwalifikacje zatrudnionych; stan infrastruktury technicznej; stan i jakość funkcjonowania rynków. Próbą kompleksowego ujęcia miar wynikowych i czynnikowych jest metoda opracowana przez autorów raportów „Global Competitiveness Report” współpracujących ze Światowym Forum Ekonomicznym (WEF). Połączenie wyżej wymienionych miar stanowi podstawę do oceny stanu i potencjału konkurencyjności. Metoda ta bazuje na scharakteryzowaniu każdego kraju przy pomocy kilkudziesięciu wskaźników należących do miar wynikowych i czynnikowych, przyporządkowaniu im odpowiednich wag oraz uszeregowaniu według ważonej sumy tychże wskaźników. Wskaźnik GCI, należący do metod niezwykle złożonych jest jednym z najważniejszych i najpowszechniej stosowanych indeksów syntetycznych, których celem jest pomiar konkurencyjności międzynarodowej gospodarek. Corocznie oszacowane za pomocą tego wskaźnika kraje plasowane są w „Global Competitiveness Report”22. 20 M. Lipiec-Zajchowska, 2000, Metody i Międzynarodowa konkurencyjność Polski Warszawa, s. 12. 21 M. Lipiec-Zajchowska, 2000, Metody i Międzynarodowa konkurencyjność Polski Warszawa, s. 12. 22 M. Lipiec-Zajchowska, 2000, Metody i Międzynarodowa konkurencyjność Polski Warszawa, s. 12. modele oceny konkurencyjności gospodarki, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, modele oceny konkurencyjności gospodarki, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, modele oceny konkurencyjności gospodarki, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 17 Analogicznie do tej samej grupy metod należy raport „World Competitiveness Yearbook” publikowany nieprzerwanie od 1989 roku przez IMD23. Metodologia IMD stanowi kompleksowe ujęcie determinant konkurencyjności analizowanych na czterech płaszczyznach funkcjonowania gospodarek, tj.: sytuacja ekonomiczna, efektywność rządu, efektywność biznesu oraz infrastruktura. Każda z czterech grup czynników została podzielona na pięć subczynników, podkreślających różne aspekty konkurencyjności. Łącznie „World Competitiveness Yearbook” zawiera dwadzieścia wskaźników cząstkowych. Aktualne sprawozdanie zawiera analizę 61 kluczowych gospodarek rywalizujących na światowych rynkach24. Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat sposobów i metod pomiaru konkurencyjności międzynarodowej gospodarek należy podkreślić, iż miary zdolności konkurencyjnej obejmują zarówno ilościowe, jak i jakościowe wskaźniki służące do oceny poszczególnych czynników determinujących konkurencyjność. Miary te odpowiadają czterem grupom czynników konkurencyjności o specyficznych wzajemnych relacjach na poszczególnych etapach rozwoju gospodarczego, a mianowicie są to miary stopnia wykorzystania posiadanych zasobów ludzkich i jakości kapitału ludzkiego, miary poziomu technologii, miary zasobów kapitałowych oraz miary dotyczące instytucji i regulacji prawnych z uwzględnieniem ich wpływu na stopień wykorzystania i alokacji zasobów, przekładającego się na wzrost gospodarczy. 23 M. Błoński, 2000, Miejsce Polski w międzynarodowym rankingu konkurencyjności gospodarek, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), Międzynarodowa konkurencyjność Polski i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 127. 24 IMD World Competitiveness Yearbook 2015. 18 ROZDZIAŁ II UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŚCI W OBSZARZE GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 2.1. Założenia koncepcji gospodarki opartej na wiedzy Punktem wyjścia w zakresie badań nad rozwojem gospodarki opartej na wiedzy jest zdefiniowanie jej istoty oraz cech charakterystycznych. W ostatnich latach myśliciele nauk ekonomicznych stawiają czoła wyzwaniom związanym z transformacją współczesnej gospodarki rynkowej do „nowej gospodarki”, która perspektywicznie zmierza do gospodarki opartej na wiedzy. Zamysł gospodarki opartej na wiedzy został sformułowany jako konfrontacja do panującej w ostatnich stuleciach gospodarki przemysłowej. Jakkolwiek poprzednie systemy gospodarcze bazowały na wiedzy determinującej postęp techniczny, tak na przełomie XX i XXI wieku rola zasobu wiedzy, przede wszystkim wskutek ewolucji w dziedzinie informatyki, stała się dominująca. Odnosi się to zarówno do funkcjonowania gospodarki (np. automatyzacja procesów produkcyjnych, szybka transmisja informacji przez Internet itp.), jak i do wzrostu gospodarczego (endogenizacja postępu technicznego)25. Wiedza stanowi główne źródło postępu technicznego, ekonomicznego i społecznego. Kierunki przemian dokonujących się w gospodarce światowej na przestrzeni ostatnich lat, wskazują na przechodzenie z gospodarki ery industrialnej, opartej na ekonomii skali, do gospodarki wiedzochłonnej bazującej na potencjale technologicznym i wysokim poziomie kapitału ludzkiego. Proces transformacji do gospodarki opartej na wiedzy przejawia się wzrostem przewagi konkurencyjnej państw, poszczególnych regionów i przedsiębiorstw wykorzystujących efektywny dorobek nauki oraz zaawansowane technologie26. Pojęcie gospodarka oparta na wiedzy na stałe w kanonie słownictwa ekonomicznego zagościło w latach 90-tych XX wieku za sprawą takich uczonych jak: K. Smith, P.F. Drucker, L. Thurow, B.A. Lundvall, B. Johnson i A. Kukliński. W potocznym rozumieniu gospodarka oparta na wiedzy jest utożsamiana ze zjawiskiem upowszechniania nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych w gospodarce, kojarzonych z rewolucją internetową. 25 W. Welfe, 2007, Przesłanki modelowania gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Welfe W. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa, s. 9. 26 J. Witkowska, Z. Wysokińska, 2006, Umiędzynarodowienie małych i średnich przedsiębiorstw a procesy integracji europejskiej. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 23-24. 19 W literaturze przedmiotu nie istnieje jedna powszechnie akceptowana definicja pojęcia gospodarka oparta na wiedzy. Każda interpretacja akcentuje odmienne, a zarazem współzależne aspekty rozpatrywanego zagadnienia, ponadto większość z nich ma charakter głównie opisowy27. Termin ten stosowany jest zamiennie z takimi określeniami jak gospodarka wiedzy, gospodarka informacyjna, cyfrowa, sieciowa, nasycona lub napędzana wiedzą i wreszcie wspomniana już wcześniej nowa gospodarka28. W literaturze wyróżnia się dwa podejścia do definiowania GOW. Wąskie ujęcie – akcentujące rolę przedsiębiorstw w kształtowaniu i wykorzystaniu wiedzy oraz ujęcie szerokie – uwzględniające także osoby fizyczne, szkoły, organizacje społeczne i państwo29. Za klasyczną i uniwersalną definicję gospodarki opartej na wiedzy uważa się tę zaprezentowaną w raporcie OECD zatytułowanym The Knowledge Based Economy z 1996 roku, która brzmi następująco: GOW to gospodarka, która bazuje na produkcji, dystrybucji i praktycznym wykorzystaniu wiedzy i informacji 30. Z kolei według raportu opracowanego przez OECD i Bank Światowy „gospodarka oparta na wiedzy jest gospodarką, w której wiedza jest tworzona, przyswajana, przekazywana i efektywnie wykorzystana przez przedsiębiorstwa, organizacje, indywidualne osoby i społeczności, sprzyjając szybkiemu rozwojowi gospodarki i społeczeństwa”31. Natomiast A. Koźmiński gospodarkę opartą na wiedzy określa jako taką, w której funkcjonuje wiele przedsiębiorstw opierających swoją przewagę konkurencyjną na wiedzy32. Z. Madej zwraca uwagę na dualne znaczenie GOW. Po pierwsze jako zjawiska ze świata realnego. Wówczas GOW oznacza gospodarkę, w której wiedzy przypisuje się pierwszorzędne znaczenie w rozwoju gospodarczym. Po drugie jako swojego rodzaju fenomenu ze świata idei, kiedy GOW określa doktrynę, która akcentuje nowoczesne czynniki rozwoju33. 27 E. Dworak, 2012, Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce. Ocena, uwarunkowania, perspektywy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 27-28. 28 L. Jasiński, 2009, Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki, Wyd. Key Text, Warszawa, s. 16-20. 29 Z. Madej, 2006, Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, [w:] Frejtag-Mika E. (red.), Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, Wyd. Difin, Warszawa, s. 15-18. 30 The Knowledge-Based Economy, OECD, Paris, 1996, s. 7. 31 M. Cyrek, 2012, Rozwój sektora usług a gospodarka oparta na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 41. 32 A. Koźmiński, 2002, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?, [w:] Kołodko G. (red.), Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa, s. 155. 33 Z. Madej, 2006, Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, [w:] Frejtag-Mika E. (red.), Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, Wyd. Difin, Warszawa, s. 15-16. 20 Reasumując rozważania nad istotą i głównymi założeniami koncepcji gospodarki opartej na wiedzy należy zaakcentować, iż zakłada ona, że kluczowym czynnikiem rozwoju i kształtowania się nowych struktur gospodarki w coraz większym stopniu staje się wiedza, natomiast tradycyjne zasoby produkcji: ziemia i zasoby naturalne, praca i kapitał są przez nią substytuowane. 2.2. Filary gospodarki opartej na wiedzy GOW to gospodarka, która bazuje na wszechstronnym wykorzystaniu wiedzy i informacji. Wyróżnia ją wysoki stopień rozwoju dziedzin związanych z przetwarzaniem informacji oraz kreowaniem wiedzy i rozwojem nauki34. Zdaniem A. Koźmińskiego GOW to gospodarka, która charakteryzuje się następującymi cechami35: przeznaczeniem wysokiego procentu PKB na edukację, badania naukowe, usługi informacyjne i komunikacyjne oraz usługi intelektualne; dobrze rozwiniętą infrastrukturą, zwłaszcza informacyjną; globalnym charakterem rynku przemysłów opartych na wiedzy. W opracowaniu Unii Europejskiej dotyczącym możliwości i sposobów realizacji strategii lizbońskiej stwierdzono, że „badania, innowacje i edukacja są sercem GOW (…), dlatego osiąganie europejskiej konkurencyjności może dokonywać się poprzez badania, innowacje i inwestowanie w zasoby ludzkie”36. Jedną z najbardziej powszechnych koncepcji badań nad rozwojem GOW jest ta opracowana przez Instytut Banku Światowego w 1999 roku w ramach programu The Knowledge for Development (K4D) – metodologia Knowledge Assessment Methodology (KAM)37. W ramach KAM wyodrębnione zostały cztery kategorie wyznaczające cztery kluczowe w kontekście budowania gospodarki opartej na wiedzy filary, a mianowicie38: 34 E. Skrzypek, 2009, Nowa gospodarka i jej wyznaczniki, [w:] Kotowicz-Jawor J. (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PTE, Warszawa, s. 89. 35 A. Koźmiński, 2002, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?, [w:] Kołodko G. (red.), Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa, s. 155. 36 E. Okoń-Horodyńska, 2003, Strategia Lizbońska – założenia i szanse realizacji w UE, Nauka i Szkolnictwo Wyższe, nr 2, s. 11. 37 M. Cyrek, 2012, Rozwój sektora usług a gospodarka oparta na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 84. 38 P. Strożek, 2012, Potencjał wiedzy w polskiej gospodarce w badaniach Banku Światowego, Gospodarka Narodowa, nr 1112, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 108-109. 21 system bodźców ekonomicznych (The Economic Incentive and Institutional Regime) – odpowiedzialny za doskonalenie polityki gospodarczej oraz sprawne działanie instytucji. Pogłębienie, rozprzestrzenienie i wykorzystanie wiedzy w tych jednostkach ma zapewnić efektywne działania poprzez właściwy podział zasobów i pobudzenie kreatywności, efektywny system innowacji (The Innovation System) – obejmujący działalność podmiotów gospodarczych, ośrodków badawczo-rozwojowych, uniwersytetów, instytucji doradczych i innych organizacji, które dostosowują się do preferencji coraz bardziej świadomych i wymagających konsumentów, edukacja i jakość zasobów ludzkich (Education and Human Resources) – reprezentowana przez kadrę pracowniczą, która podnosząc swoje umiejętności potrafi dostosować się do stale udoskonalanych rozwiązań technologicznych, nowoczesna infrastruktura informacyjna (ICT – Information and Communication Technology) – zapewniająca efektywną i skuteczną komunikację oraz szybszy proces przesyłania danych. Ponadto w ramach KAM prezentowane są również charakterystyki ogólnego funkcjonowania gospodarki, pozwalające ocenić stopień wykorzystania wiedzy dla dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego. Osiągnięcie sukcesu w transformacji gospodarek w kierunku GOW wymaga długoterminowych inwestycji w edukację, modernizacji infrastruktury informacyjnej, rozwoju zdolności innowacyjnej, a także istnienia środowiska gospodarczego sprzyjającego transakcjom rynkowym. Wskazane ogólne ramy funkcjonowania gospodarek tworzą fundamentalne warunki, aby dany kraj mógł w pełni uczestniczyć w GOW39. Wszystkie aspekty stanowiące filary GOW determinują konkurencyjność międzynarodową gospodarek i wpływają na rozpowszechnianie i przetwarzanie wszelkich informacji oraz wiedzy. Istotne w kontekście kształtowania międzynarodowej konkurencyjności gospodarek staje się przekształcanie gospodarek narodowych w gospodarki oparte na wiedzy. Koncepcja Banku Światowego zakłada, że czynnik wiedzy zostanie zaangażowany w krajową produkcję tylko i wyłącznie wtedy, gdy zostanie zachowana odpowiednia struktura finansowania poszczególnych filarów GOW. Takie działania mają zapewnić sukces ekonomiczny danej gospodarki, poprzez podniesienie wartości dodanej dóbr 39 K. Cleaver, 2003, Wstępna strategia tworzenia gospodarki opartej na wiedzy w krajach przystępujących do Unii Europejskiej, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, KBN, Warszawa, s. 54-55. 22 i usług, a także ogólny wzrost społeczno-gospodarczy, który intensyfikuje konkurencyjność danego kraju na arenie międzynarodowej. 2.3. Metody pomiaru stopnia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy Rozpatrując kwestie pomiaru stopnia rozwoju GOW zasadne jest wyodrębnienie dwóch grup koncepcji, odwołujących się do dwóch ujęć istoty tego modelu, mianowicie: koncepcji strukturalnych (sektorowych), które opierają się na wyróżnieniu konkretnych sektorów gospodarki utożsamianych z rozwojem GOW, a także koncepcji holistycznych, uwzględniających szeroki wachlarz przemian związanych z rosnącą rolą wiedzy, a przejawiających się zarówno w sferze gospodarczej, społecznej, jak i technologicznej oraz ich wzajemnych interakcjach. Koncepcje sektorowe pomiaru GOW wiążą się z analizą stopnia rozwoju konkretnych sektorów gospodarki uznawanych za nowoczesne nośniki wiedzy i postępu technologicznego, stymulujące dalsze przemiany. GOW jest zatem determinowana przez poziom produkcji i zatrudnienia w wyszczególnionych sektorach wysokich technologii, wiedzochłonnych, informacyjnym, naukowym lub czwartym. Natomiast koncepcje holistyczne zakładają przenikanie GOW do wszystkich sfer życia, dlatego badaniom poddawane są określone wyznaczniki wiedzy, nie zaś konkretne sektory40. Trudno znaleźć miarę, bądź miary, które informowałyby wprost o stopniu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. Zgodnie z propozycją W. Welfe można przyjąć umowne założenie, że przejawem dominacji tego rodzaju systemu powiązań gospodarczych jest stosunkowo szybki wzrost nakładów na badania i rozwój (B+R), a także edukację, szybszy niż wzrost nakładów inwestycyjnych przeznaczonych na środki trwałe. Kolejnym kryterium byłoby przekroczenie progu reprezentowanego przez relatywnie wysoki, np. 50–60-procentowy udział łącznej produktywności czynników produkcji w tworzeniu PKB. W podejściu tym uwypukla się ograniczenie wagi przyrostu środków trwałych i zatrudnienia jako czynników produkcji41. Ogólnie rzecz biorąc są dwa główne podejścia metodologiczne do opisu GOW. Pierwszym z nich jest prezentacja wielu wskaźników, jednakże wiąże się to niekiedy z przeglądem tuzinów wskaźników, ponieważ co roku wprowadzane są nowe wskaźniki, a ich 40 M. Cyrek, 2012, Rozwój sektora usług a gospodarka oparta na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 79-82. 41 W. Welfe, 2007, Przesłanki modelowania gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Welfe W. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa, s. 9. 23 lista ulega wydłużeniu. Podejście drugie to prezentacja jednego wskaźnika opisującego GOW, które sprowadza się do ukazania udziału sektorów gospodarki opartej na wiedzy oraz wysoko wykwalifikowanej siły roboczej w tworzeniu PKB42. Jedną z popularniejszych metodologii pomiaru stopnia rozwoju GOW jest omówiona w poprzednim podrozdziale metodologia Knowledge Assessment Methodology Instytutu Banku Światowego. Zamiast wskazywać gałęzie przemysłu i usług mniej lub bardziej zaawansowane technologicznie, systematyzuje szeroki wachlarz wskaźników, dzięki opracowaniu „tablicy wyników”, w której w sposób syntetyczny prezentowane są podstawowe wskaźniki ukazujące stopień gotowości kraju do GOW. Na podstawie uproszczonej tablicy wyników KAM dostarcza dwa zagregowane wskaźniki: Indeks Gospodarki Wiedzy – Knowledge Economy Index (KEI) oraz Indeks Wiedzy – Knowledge Index (KI), a także miary przedstawiające funkcjonowanie czterech filarów GOW w układzie syntetycznym. Wskaźnik KI jest miarą zdolności kraju do tworzenia, adaptowania i dyfuzji wiedzy, zatem jest wskaźnikiem ogólnego potencjału rozwoju wiedzy. Stanowi prostą średnią wyników osiąganych przez dany kraj w trzech filarach: edukacja i zasoby ludzkie, innowacyjność oraz technologie teleinformatyczne. Natomiast wskaźnik KEI jest narzędziem bardziej złożonym. Bierze pod uwagę fakt, czy środowisko sprzyja efektywnemu wykorzystaniu wiedzy dla rozwoju gospodarczego, a więc ma na celu zaprezentowanie ogólnego poziomu rozwoju kraju w kierunku GOW. KEI stanowi średnią wyników z wszystkich czterech filarów GOW. Ponadto zmienne z filaru „innowacyjność” zostały opracowane w dwóch wariantach: w przeliczeniu na liczbę ludności danego kraju, a także w wartościach absolutnych, co powoduje, że wskaźniki KEI oraz KI dostępne są odpowiednio w wersji ważonej i nieważonej43. Proces gromadzenia danych statystycznych w poszczególnych państwach może być zdywersyfikowany, co prowadzi do trudności z porównywaniem gospodarek pod względem stopnia rozwoju GOW. W celu zapewnienia jednoznaczności wyników analiz ekonomiści posługują się zbiorem 12 subwskaźników – po trzy przypisane dla każdego z czterech filarów oraz dodatkowo dwa wstępne, określające ogólne funkcjonowanie gospodarki danego kraju44. W tabeli 1 zaprezentowano zestaw wskaźników ujętych w poszczególnych filarach GOW. 42 K. Piech, 2008, Metodologie mierzenia gospodarki opartej na wiedzy i innowacyjności, [w:] Michalski T., Piech K. (red.), Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 82. 43 K. Piech, 2008, Metodologie mierzenia gospodarki opartej na wiedzy i innowacyjności, [w:] Michalski T., Piech K. (red.), Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 86-87. 44 P. Strożek, 2012, Potencjał wiedzy w polskiej gospodarce w badaniach Banku Światowego, Gospodarka Narodowa, nr 1112, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, s. 109. 24 Tabela 1. Subwskaźniki wykorzystywane do oceny poziomu rozwoju GOW Ogólne funkcjonowanie gospodarki kraju stopa wzrostu Produktu Krajowego Brutto (w %), wskaźnik postępu społecznego (Human Development Index), System bodźców ekonomicznych Efektywny system innowacji Edukacja i jakość zasobów ludzkich Nowoczesna infrastruktura informacyjna bariery taryfowe i pozataryfowe, jakość regulacji, regulacje prawne, Opłaty z tytułu praw własności intelektualnej, patenty przyznawane przez USPTO (US Patent and Trademark Office) na mln mieszkańców, artykuły naukowe i techniczne publikowane na mln mieszkańców, przeciętna liczna lat nauki, udział osób odbierających edukację na poziomie średnim w stosunku do populacji w wieku odpowiadającym uczniom szkół średnich, udział osób odbierających edukację na poziomie wyższym w stosunku do populacji w wieku odpowiadającym studentom dla szkolnictwa wyższego, liczba linii telefonicznych na tys. mieszkańców (zarówno stacjonarnych, jak i komórkowych), liczba komputerów na tys. osób, użytkownicy Internetu na tys. osób. Źródło: opracowanie własne na podstawie: www.worldbank.org/kam. Spośród omówionych metod pomiaru stopnia rozwoju GOW szczególnie propozycja Banku Światowego pozwala na dokonywanie porównań gospodarek międzynarodowych w wielowymiarowej płaszczyźnie zmian społeczno-gospodarczych. Ujęcie to stanowi złożony i zarazem syntetyczny zestaw wskaźników, wzbogacony bazą danych statystycznych umożliwiających kompleksową analizę porównawczą poszczególnych gospodarek w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy. Współcześnie coraz większego znaczenia nabiera stopień wykorzystania wiedzy dla dynamicznego i długotrwałego wzrostu i rozwoju społeczno-ekonomicznego. Prócz czynników ilościowych: majątku trwałego i zasobów siły roboczej o postępie gospodarczym decydują przede wszystkim czynniki jakościowe: kapitał ludzki, postęp technologiczny oraz uwarunkowania instytucjonalne determinujące konkurencyjność międzynarodową gospodarek45. Reasumując kwestię uwarunkowań konkurencyjności w obszarze gospodarki opartej na wiedzy należy podkreślić istotę czterech kluczowych filarów wyznaczających siłę napędową i ścieżkę rozwoju gospodarek w kierunku przekształcania ich w gospodarki oparte na wiedzy. Koncepcja ta stanowi nowe stadium rozwoju gospodarki rynkowej, zaś jej założenia wyrażają się w umiejętności transferu wiedzy w różne dziedziny życia społeczno-gospodarczego. 45 W. Florczak, 2007, Kapitał ludzki a rozwój gospodarczy, [w:] Welfe W. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa, s. 112. 25 ROZDZIAŁ III OCENA POZIOMU KONKURENCYJNOŚCI PAŃSTW UNII EUROPEJSKIEJ 3.1. Ocena konkurencyjności w ujęciu PKB per capita W rozdziale tym skoncentrowano się na jednej z bardziej istotnych współcześnie kategorii gospodarczych, jaką jest kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Na znaczenie tego zagadnienia wskazują zarówno argumenty teoretyczne, jak i praktyka działań gospodarczych, które to zmierzają do internacjonalizacji i globalizacji. Na kanwie przeglądu literatury przedmiotu stanowiącej część teoretyczną niniejszej pracy, jej autor podjął próbę oszacowania poziomu konkurencyjności państw Unii Europejskiej bazując na analizie wybranych wskaźników konkurencyjności. Pozycję konkurencyjną poszczególnych gospodarek określa osiągnięty przez nie poziom rozwoju w stosunku do pozostałych. Ocenić ją można na podstawie wskaźników poziomu dochodu narodowego oraz dynamiki jego zmian. Pozwala to oszacować stopień rozwoju danego kraju, a także fazę rozwoju jego konkurencyjności. Syntetycznym miernikiem konkurencyjności gospodarek jest PKB per capita. W świetle powyższego na wykresie 1 przedstawiono ranking członków Unii Europejskiej plasowanych według wartości PKB per capita osiąganych przez gospodarki tych państw w 2015 roku. 26 Wykres 1. PKB per capita państw UE w 2015 roku według parytetu siły nabywczej 98 987 Luksemburg Irlandia Holandia Szwecja Austria Niemcy Dania Belgia Francja Wielka Brytania Finlandia Malta Włochy Hiszpania Cypr Czechy Słowenia Słowacja Estonia Litwa Portugalia Polska Grecja Węgry Łotwa Chorwacja Rumunia Bułgaria 55 533 49 166 47 922 47 250 46 893 45 709 43 585 41 181 41 159 41 120 35 826 35 708 34 819 32 785 31 549 31 007 29 720 28 592 28 359 27 835 26 455 26 449 26 222 24 712 21 581 20 787 19 097 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000 80 000 90 000 100 000 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: International Monetary Found. http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/index.aspx, dostęp: 27.05.2016 r. W rankingu państw UE na pierwszym miejscu pod względem PKB per capita w 2015 roku plasował się Luksemburg osiągając niespełna 99 000 USD, natomiast najniższy (prawie pięciokrotnie niższy) poziom tego wskaźnika odnotowano w Bułgarii. Na drugiej pozycji lokowała się Irlandia, jednakże wartość PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca w stosunku do lidera zmalała niemalże o połowę. Kolejne państwa w zestawieniu to Holandia, Szwecja, Austria, Niemcy, Dania, Belgia, Francja, Wielka Brytania i Finlandia, gdzie PKB per capita zawierał się w przedziale od 40 000 do 50 000 USD. Środkowe noty w rankingu uzyskała Malta, Włochy oraz Hiszpania uzyskująca wynik na poziomie mediany. Cypr osiągnął prawie 1/3 PKB per capita lidera rankingu. Poziom życia przeciętnego obywatela Czech i Słowenii przekroczył 30 000 USD, jednakże gospodarki te nie stanowiły fundamentu rozwoju gospodarczego Wspólnoty. Południowy sąsiad naszego kraju – Słowacja osiągnęła wskaźnik PKB per capita na poziomie poniżej 30 000, natomiast północnowschodni sąsiedzi tj. Estonia i Litwa klasyfikowały się na kolejnych miejscach, zamykając 27 drugą „dziesiątkę” rankingu. Wśród krajów UE28 Polska znalazła się na 22 pozycji, wyprzedzając jedynie Grecję, Węgry, Łotwę, Chorwację, Rumunię oraz wspomnianą już Bułgarię. 3.2. Ocena konkurencyjności w ujęciu wskaźnika GCI PKB per capita jest podstawową miarą zaawansowania rozwojowego gospodarek UE, pozwalającą ocenić stopień konwergencji realnej pomiędzy członkami UE. Daje informację na temat stopy życiowej przeciętnego obywatela, jednakże pojawia się problem struktury podziału dochodu narodowego. Dlatego też kolejnym miernikiem wykorzystywanym do oceny poziomu konkurencyjności międzynarodowej jest Global Competitiveness Index, przygotowywany przez Światowe Forum Ekonomiczne (WEF). Tabela 2 plasuje wszystkie kraje Unii Europejskiej według indeksu GCI w latach 2015-2016, a także odnosi się do wyników osiągniętych przez te gospodarki w roku poprzednim. Tabela 2. Ranking członków UE według wskaźnika GCI 2015 – 2016 Pozycja w rankingu Wskaźnik GCI1 Kraj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Niemcy Holandia Finlandia Szwecja Wielka Brytania Dania Luksemburg Belgia Francja Austria Irlandia Estonia Czechy Hiszpania Litwa Portugalia Polska Włochy Łotwa Malta Rumunia Bułgaria Słowenia Węgry Cypr Słowacja Chorwacja Grecja Poprzednia pozycja2 5,53 5,50 5,45 5,43 5,43 5,33 5,20 5,20 5,13 5,12 5,11 4,74 4,69 4,59 4,55 4,52 4,49 4,46 4,45 4,39 4,32 4,32 4,28 4,25 4,23 4,22 4,07 4,02 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: WEF The Global Competitiveness Report 2015–2016. 1 Zakres skali od 1 do 7. 2 Ranking spośród 28 członków UE w GCI 2014-2015. 28 2 3 1 5 4 6 8 7 10 9 11 12 15 13 16 14 18 20 17 19 23 21 25 24 22 26 27 28 Wiele krajów stojących w obliczu pogłębiania się nierówności społecznogospodarczych próbuje stawić im czoła poprzez wzajemną integrację i jednoczesny wzrost gospodarczy, przekładający się zarówno na poprawę warunków życia obywateli, jak i konkurencyjność międzynarodową całej gospodarki. Najwyższy spośród wszystkich członków UE wskaźnik konkurencyjności globalnej w 2015 roku odnotowano w Niemczech, który oscylował na poziomie 5,5. W siedmiostopniowej skali na kolejnych pozycjach plasowały się Holandia, Finlandia, Szwecja i Wielka Brytania. Bliscy sąsiedzi Polski, tj.: Dania, Luksemburg, Belgia, Francja i Austria zajęli miejsca od 6 do 10. Irlandia zamykała grupę krajów o relatywnie wysokim poziomie konkurencyjności, z indeksem GCI powyżej 5,00, a jednocześnie otwierała drugą „dziesiątkę” rankingu. Dalej w klasyfikacji plasowały się Estonia, Czechy, Hiszpania, Litwa oraz Portugalia. Gospodarka Polski ulokowała się na 17 pozycji w rankingu osiągając wskaźnik 4,49 i poprawiając swój rezultat o jedno miejsce. Kraje Europy południowej, w tym kraje bałkańskie usytuowały się na dalszych pozycjach. W zestawieniu członków UE według wskaźnika GCI wszystkie kraje uzyskały notę powyżej 4,00 w siedmiostopniowej skali, zatem świadczy to o umiarkowanym, bądź zaawansowanym stopniu konkurencyjności gospodarek UE na arenie międzynarodowej. Najmniejszą konkurencyjnością w analizowanym okresie charakteryzowała się Chorwacja i Grecja, minimalnie przekraczając granicę 4,00. Analizując ranking członków UE według wskaźnika GCI 2015-2016, a także odnosząc jego wyniki do poprzedniego raportu można zauważyć przekształcenia w czołówce rankingu oraz zmianę pozycji lidera, którym uprzednio była Finlandia. Wśród państw, które wzmocniły swoją pozycję konkurencyjną wyróżnia się: Niemcy, Holandię, Szwecję, Luksemburg, Francję, Czechy, Litwę, Polskę, Włochy, Rumunię i Słowenię. Pozostałe kraje pozostały na niezmienionym poziomie wskaźnika GCI, bądź uległ on pogorszeniu. 3.3. Ocena konkurencyjności w ujęciu metodologii IMD Analogicznie do raportu WEF zbieżny model czynników determinujących konkurencyjność międzynarodową gospodarek opracował International Institute for Management Development (IMD), który przygotowywuje Rocznik Konkurencyjności Światowej (World Competitiveness Yearbook). Ogólną klasyfikację konkurencyjności międzynarodowej gospodarek Unii Europejskiej na przestrzeni pięciu ostatnich lat zaprezentowano w tabeli 3. 29 Tabela 3. Ranking członków UE pod względem konkurencyjności w ujęciu IMD w latach 2011 – 2015 Ranking w 2015 Luksemburg Dania Szwecja Niemcy Holandia Irlandia Wielka Brytania Finlandia Belgia Austria Litwa Czechy Estonia Francja Polska Portugalia Hiszpania Włochy Łotwa Słowacja Rumunia Węgry Słowenia Grecja Bułgaria Chorwacja Cypr (b.d.) Malta (b.d.) 2011* 2012* 2013* 2014* 2015* 11 12 4 10 14 24 20 15 23 18 45 30 33 29 34 40 35 42 ---48 50 47 51 56 55 58 12 13 5 9 11 20 18 17 25 21 36 33 31 29 34 41 39 40 ---47 53 45 51 58 54 57 13 12 4 9 14 17 18 20 26 23 31 35 36 28 33 46 45 44 41 47 55 50 52 54 57 58 11 9 5 6 14 15 16 18 28 22 34 33 30 27 36 43 39 46 35 45 47 48 55 57 56 59 6 8 9 10 15 16 19 20 23 26 28 29 31 32 33 36 37 38 43 46 47 48 49 50 55 58 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: IMD World Competitiveness Yearbook 2015. *pozycje szacowane spośród 61 państw objętych badaniem. Dokonując analizy konkurencyjności międzynarodowej państw UE szacowanej według metodologii IMD zauważyć można, że na przestrzeni ostatnich pięciu lat większość gospodarek wzmocniła swoją pozycję konkurencyjną na arenie międzynarodowej. Jedynie Austria, Finlandia, Francja i Szwecja w 2015 roku plasowały się na niższych miejscach w porównaniu do lat poprzednich. Natomiast gospodarka Chorwacji, Holandii, Łotwy, Niemiec, Polski, Słowacji, Węgier i Wielkiej Brytanii utrzymywała się na względnie niezmienionym poziomie konkurencyjności w latach 2011-2015. Liderem rankingu konkurencyjności członków UE był Luksemburg. Kolejno lokowały się Dania i Szwecja zamykając jednocześnie pierwszą „dziesiątkę” ogólnego zestawienia. Polska gospodarka pod względem konkurencyjności zajmowała 15 pozycję wśród członków UE, a 33 w odniesieniu do ogólnej systematyzacji państw. Najniższym wskaźnikiem konkurencyjności charakteryzowały się kraje bałkańskie, tj. Chorwacja, Bułgaria i Grecja. W ogólnej klasyfikacji konkurencyjności międzynarodowej dużym sukcesem może pochwalić się Litwa, która w 2011 roku zajmowała 45 miejsce, a w roku 2015 awansowała na 28. Analogicznie Irlandia z pozycji 24 windowała się na 16 lokatę. Podobną zależność odnotowano w Grecji, 30 jednakże nie było to tak spektakularne osiągnięcie jak w przypadku dwóch poprzednich gospodarek UE, gdyż Grecję plasowano na dalszych pozycjach w rankingu (progres z 56 na 50 miejsce). Reasumując kwestię oceny poziomu konkurencyjności międzynarodowej państw Unii Europejskiej należy wskazać pewną zbieżność wyników w ujęciu wszystkich miar poddanych analizie. W rankingach członków Unii Europejskiej pozycję lidera naprzemiennie plasowały Luksemburg, Niemcy, Holandia, Belgia, Dania, Szwecja, Irlandia. Natomiast stosunkowo małą zdolnością konkurencyjną charakteryzowały się gospodarki takie jak.: Grecja, Rumunia, Bułgaria, Słowenia, Węgry czy Cypr. Konkurencyjność polskiej gospodarki na arenie międzynarodowej nie wyróżniała się znaczącą przewagą, a najsłabiej wypadła na płaszczyźnie jej syntetycznego miernika jakim jest PKB per capita. Korzystniejsze wyniki w ujęciu GCI oraz IMD dają nadzieję na poprawę konkurencyjności międzynarodowej Polski wśród unijnych gospodarek. 31 ROZDZIAŁ IV OCENA UWARUNKOWAŃ KONKURENCYJNOŚCI W OBSZARZE FILARÓW GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY 4.1. Ocena konkurencyjności stymulowanej przez rozwój gospodarki opartej na wiedzy Współczesne gospodarki w coraz większym stopniu opierają swój rozwój społecznogospodarczy na modelu gospodarki opartej na wiedzy. Właśnie wiedza i jej rozprzestrzenienie może zintensyfikować wzrost gospodarczy, a także wzmocnić pozycję konkurencyjną gospodarek na arenie międzynarodowej. Niniejszy rozdział stanowi próbę oceny zdolności konkurencyjnej unijnych gospodarek kreowanej w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji, a także w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Do oceny konkurencyjności międzynarodowej gospodarek w obszarze czterech filarów GOW wykorzystano metody pomiaru scharakteryzowane w rozdziale drugim. Metodologia Banku Światowego Knowledge Assessment Methodology (KAM) składająca się z czterech kluczowych w kontekście budowania gospodarki opartej na wiedzy filarów, pozwala również w sposób syntetyczny za pomocą indeksu KEI ocenić stopień rozwoju GOW. Pozycję członków Unii Europejskiej w zakresie stopnia rozwoju GOW warto bezpośrednio zestawić, analizując nie tylko wartość odpowiednich indeksów opisujących ten model gospodarki, ale także dynamikę zmian zachodzących w czasie. Zależność tę ukazuje tabela 4. 32 Tabela 4. Ranking członków UE pod względem poziomu rozwoju GOW według KEI 2012 Pozycja w rankingu Wskaźnik KEI Kraj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Szwecja Finlandia Dania Holandia Niemcy Irlandia Wielka Brytania Belgia Austria Estonia Luksemburg Hiszpania Francja Czechy Węgry Słowenia Włochy Malta Litwa Słowacja Portugalia Cypr Grecja Łotwa Polska Chorwacja Rumunia Bułgaria Pozycja w 2000 roku 9,43 9,33 9,16 9,11 8,90 8,86 8,76 8,71 8,61 8,40 8,37 8,35 8,21 8,14 8,02 8,01 7,89 7,88 7,80 7,64 7,62 7,56 7,51 7,41 7,41 7,29 6,82 6,80 1 4 3 2 9 5 6 8 7 13 11 12 10 20 16 15 14 24 21 25 17 19 18 23 22 26 28 27 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Knowledge Economy Index (KEI) 2012 Rankings. Analiza poziomu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy państw członkowskich UE według rankingu KEI 2012 wskazuje na dominację krajów skandynawskich w tym zakresie, natomiast kraje bałkańskie uplasowały się na ostatnich miejscach. Strategiczną pozycję pod względem wskaźnika KEI osiągnęły również gospodarki Holandii, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Belgii, Austrii i Estonii zamykając pierwszą dziesiątkę rankingu. Na dalszych lokatach znajdowały się Luksemburg, Hiszpania, Francja, Czechy, Węgry oraz Słowenia, gdzie wartość indeksu przekroczyła poziom 8,00 w dziesięciostopniowej skali. Relatywnie niskim poziomem rozwoju gospodarki w kierunku gospodarki opartej na wiedzy charakteryzowały się Włochy, Malta, Litwa i Słowacja zamykając drugą dziesiątkę zestawienia członków UE. Kolejno plasowały się Portugalia, Cypr, Grecja i Łotwa, gdzie wskaźnik oscylował w granicach 7,50. Indeks KEI wyrażający ogólną gotowość kraju do konkurowania w gospodarce opartej na wiedzy pokazuje również brak pełnego przygotowania Polski do rywalizacji na arenie międzynarodowej. Dynamika zmian zachodzących pod względem poziomu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy wśród członków UE wskazuje na zdecydowaną przewagę Szwecji, która od 2000 roku piastuje pozycje lidera. Swoją gotowość do konkurowania w gospodarce opartej na wiedzy poprawiły 33 Niemcy, Estonia, Czechy, Malta, Litwa, a także Słowacja plasując się nawet o kilka miejsc wyżej w rankingu. Konkurencyjność polskiej gospodarki w obszarze gospodarki opartej na wiedzy uległa pogorszeniu, co jest niepokojącym sygnałem, ponieważ pod względem poziomu rozwoju GOW zajmowała ona jedno z ostatnich miejsc. Podsumowując, przeprowadzona analiza pokazuje transformacje dokonujące się wśród gospodarek Unii Europejskiej w obszarze gospodarki opartej na wiedzy zarówno w kierunku poprawy ogólnej sytuacji, jak i niestety załamania w przypadku niektórych z nich. Współcześnie gospodarka wiedzy nabiera coraz większego znaczenia i właśnie na niej swą konkurencyjność międzynarodową opierają światowe potęgi gospodarcze. 4.2. Ocena konkurencyjności w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego Nieodłącznym elementem prawidłowego funkcjonowania każdej gospodarki jest sfera instytucjonalna, będąca fundamentem rozwoju społeczno-gospodarczego. W szczególności efektywny system bodźców i zachęt do konkurowania sprawia, że podmioty gospodarcze chętnie podejmują współpracę na arenie międzynarodowej. Reżim ekonomiczny i instytucjonalny dostarcza bodźców do efektywnego wykorzystania istniejącej i nowej wiedzy oraz rozwoju przedsiębiorczości mającej wpływ na kształtowanie się międzynarodowej konkurencyjności gospodarek. W celu oceny zdolności konkurencyjnej członków Unii Europejskiej w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego analizie poddano swobodę prowadzenia działalności gospodarczej w tych państwach, wykorzystując raport Doing Business. Raport Doing Business 2016 opracowany przez Bank Światowy w celu mierzenia jakości regulacji oraz ich wydajności ocenia uwarunkowania do prowadzenia biznesu w 189 krajach świata. Zawiera dane porównawcze, dzięki którym można oszacować, w jakim stopniu nastąpiła poprawa systemu regulacji w każdej gospodarce na przestrzeni lat. Doing Business mierzy poszczególne aspekty regulacji wpływające na 11 obszarów funkcjonowania biznesu, w tym również na kształtowanie się konkurencyjności międzynarodowej gospodarek. Dziesięć z nich zawarte jest w tegorocznym rankingu, tj.: rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej, przyznawanie pozwoleń na budowę, dostęp do elektryczności, rejestracja własności, uzyskanie kredytu, ochrona inwestorów, płacenie podatków, handel zagraniczny, zawieranie umów, a także likwidacja przedsiębiorstw. Raport mierzy również 34 uwarunkowania regulacji rynku pracy, jednakże nie zostały one ujęte w tegorocznym rankingu. Tabela 5 przedstawia zestawienie państw Unii Europejskiej w trzynastej edycji prestiżowego rankingu dotyczącego swobody prowadzenia działalności gospodarczej wśród poszczególnych gospodarek narodowych. Tabela 5. Ranking członków UE pod względem swobody prowadzenia biznesu według raportu Doing Business 2016 Pozycja w rankingu Wynik DTF1 Kraj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Dania Wielka Brytania Szwecja Finlandia Niemcy Estonia Irlandia Litwa Austria Łotwa Portugalia Polska Francja Holandia Słowenia Słowacja Hiszpania Czechy Rumunia Bułgaria Chorwacja Węgry Belgia Włochy Cypr Grecja Luksemburg Malta Sytuacja 84,40 82,46 81,72 81,05 79,87 79,49 79,15 78,88 78,38 78,06 77,57 76,45 75,96 75,94 75,62 75,62 74,86 73,95 73,78 73,72 72,71 72,57 72,50 72,07 71,78 68,38 68,31 63,70 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: A World Bank Group Flagship Report, Doing Business 2016. 1 Ranking został ustalany do czerwca 2015 r. na podstawie średniej odległości każdej gospodarki do granicy (distance to frontier – DTF), którą zdobywano w 10 kategoriach stanowiących łączną klasyfikację. Dla gospodarki, której dane dotyczą dwóch miast, wyniki są średnią ważoną ludności obu tych miast. Strzałka w górę wskazuje na poprawę wyniku pomiędzy 2014 i 2015 rokiem (a więc poprawę ogólnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej, mierzonej przez Doing Business), natomiast jej brak wskazuje albo brak poprawy albo pogorszenie się wyniku. Na pierwszym miejscu wśród krajów UE najbardziej przyjaznych przedsiębiorcom według raportu Doing Business 2016 uplasowała się Dania. Za nią znalazły się: Wielka Brytania, Szwecja i Finlandia, które zamykały grupę krajów o wskaźniku przekraczającym poziom 80,00. Nasi zachodni sąsiedzi – Niemcy zajęli 5 lokatę na tle pozostałych członków UE. Dalej w zestawieniu usytuowała się Estonia, Irlandia, Litwa, Austria i Łotwa, zamykając tym samym pierwszą „dziesiątkę” rankingu. Względną swobodę prowadzenia biznesu odnotowano w Portugalii, która pod względem jakości regulacji oraz efektywności 35 zarządzania zajmowała 11 miejsce. Sprawność systemu regulacji w polskiej gospodarce pozwoliła na zajęcie 12 miejsca, a tym samym poprawę pozycji w stosunku do roku 2014, co świadczyć może o coraz większej swobodzie prowadzenia działalności gospodarczej. W połowie rankingu plasowano kolejno Francję, Holandię i Słowenię, dalej Słowację, Hiszpanię i Czechy. Kraje bałkańskie wciąż pozostawały w tyle i w obszarze sprawności systemu regulacji nie wyróżniały się wysokim poziomem miernika, co także może mieć przełożenie na ich międzynarodową konkurencyjność. Kolejno plasowano Węgry, Belgię, Włochy i Cypr, czyli grupę państw zamykających w rankingu pozycje z wynikiem powyżej 70,00. Na końcu zestawienia ulokowała się Malta, Luksemburg i Grecja, gdzie warunki do prowadzenia biznesu nie sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstw oraz gospodarek jako całości, a tym samym nie wzmacniały ich pozycji konkurencyjnej. Na podstawie analizowanych wcześniej mierników, tj. PKB per capita, wskaźnika GCI oraz metodologii IMD konkurencyjność międzynarodową gospodarki Luksemburga oszacowano na relatywnie wysokim poziomie, plasując go w każdym przypadku w czołówce rankingu członków UE. Natomiast zupełnie odmiennie kształtowała się ta zależność według raportu Doing Business 2016. Odnosząc wyniki rankingu dotyczącego swobody prowadzenia biznesu w 2016 roku do roku poprzedniego należy podkreślić, że za wyjątkiem dwóch gospodarek, mianowicie Holandii i Luksemburga, wszystkie kraje poprawiły swoją pozycję konkurencyjną na arenie międzynarodowej. Sprawność systemu regulacji, norm i przepisów prawa oraz jakość i efektywność zarządzania zmierzają w kierunku internacjonalizacji działań gospodarczych, a co za tym idzie wzmagają się procesy konkurencji pomiędzy gospodarkami światowymi. 4.3. Ocena konkurencyjności w sferze edukacji i zasobów ludzkich Kształtowanie zdolności gospodarek do głębszego wykorzystania zasobów wiedzy jest podstawą tego, by stawały się bardziej konkurencyjne na arenie międzynarodowej, a także osiągały wyższe tempo wzrostu gospodarczego i poziom dobrobytu. Oczywistym jest, że wykształcone i posiadające umiejętności społeczeństwo tworzy, pomnaża i odpowiednio użytkuje wiedzę przyczyniając się do postępu społeczno-ekonomicznego, a tym samym poprawy pozycji konkurencyjnej kraju. Do oceny konkurencyjności gospodarek Unii Europejskiej w sferze edukacji i zasobów ludzkich wykorzystano udział osób odbierających edukację na poziomie wyższym w stosunku do ludności w wieku odpowiadającym temu poziomowi kształcenia, przedstawiony na wykresie 2. 36 Wykres 2. Uczniowie w szkolnictwie wyższym jako % ludności w wieku 20 – 24 lata 47,3 Słowenia Polska Litwa Chorwacja Grecja Hiszpania Dania Czechy Irlandia Holandia Bułgaria Belgia Łotwa Finlandia Estonia Francja Włochy Słowacja Portugalia Austria Węgry Niemcy Rumunia Szwecja Wielka Brytania Cypr Malta Luksemburg 41,8 41,4 38,8 38,0 37,7 37,7 37,3 36,9 36,7 36,1 36,1 36,0 35,1 33,1 32,4 32,0 31,8 31,0 29,3 28,4 28,4 28,3 26,7 24,2 22,8 20,8 2014 2013 9,5 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat. Szkolnictwo wyższe (poziom 5-8). Dokonując oceny konkurencyjności w sferze edukacji i zasobów ludzkich wyrażonej jako procentowy udział osób odbierających edukację na poziomie wyższym w stosunku do ludności w wieku 20 – 24 lata zauważyć można względną zbieżność członków UE w tym zakresie. Wysoki odsetek studentów w latach 2013-2014 był charakterystyczny dla Słowenii, Polski, Litwy, Chorwacji, Grecji, Hiszpanii, Danii, Czech, Irlandii, Holandii, Belgii i Bułgarii oraz Łotwy. W połowie rankingu usytuowała się Finlandia, gdzie odsetek studentów oscylował w granicach 35,00%. Nieco ponad 30% społeczeństwa Estonii, Francji, Włoch, Słowacji i Portugalii w tej grupie wiekowej to uczniowie szkół wyższych. Kolejne pozycje kształtowały się na zbliżonym poziomie, osiągając 29,3% - Austria, 28,4% - Węgry i Niemcy, 37 28,3% - Rumunia. Ostatnie miejsca w zestawieniu gospodarek UE pod względem procentowego udziału osób pobierających edukację na poziomie wyższym zajmowała Szwecja, Wielka Brytania i Cypr, gdzie prawie co czwarta młoda osoba posiadała status studenta. Relatywnie małą konkurencyjnością w sferze edukacji i zasobów ludzkich na tle pozostałych członków UE charakteryzował się Luksemburg, gdzie odsetek uczniów pobierających edukację na poziomie wyższym nie przekroczył nawet 10,00%. Podjęta próba oceny konkurencyjności międzynarodowej gospodarek Unii Europejskiej w sferze edukacji i zasobów ludzkich wskazuje, że nieodłącznym elementem budowania gospodarki opartej na wiedzy jest wysoki poziom edukacji i jakość zasobów ludzkich. Współcześnie gospodarka wiedzy nabiera coraz większego znaczenia i właśnie na niej swą konkurencyjność międzynarodową opierają światowe potęgi gospodarcze. 4.4 Ocena konkurencyjności w sferze systemu innowacji Skuteczny system innowacji kształtowany przez centra badawcze, uniwersytety, przedsiębiorstwa, konsultantów i inne organizacje pozwala zaangażować się w globalny zasób wiedzy, przyswajać ją, zaadaptować do potrzeb lokalnych, a tym samym kreować nowoczesną technologię. Dokonując oceny konkurencyjności międzynarodowej członków Unii Europejskiej w sferze systemu innowacji posłużono się udziałem wydatków na badania i rozwój w PKB unijnych gospodarek, zaprezentowanym na wykresie 3. 38 Wykres 3. Wydatki na badania i rozwój jako % PKB państw UE Finlandia Szwecja Dania Austria Niemcy Belgia Słowenia Francja Czechy Holandia Wielka Brytania Irlandia Estonia Węgry Portugalia Włochy Luksemburg Hiszpania Litwa Polska Słowacja Grecja Malta Bułgaria Chorwacja Łotwa Cypr Rumunia EU (28 państw) 0,00 3,17 3,16 3,05 2,99 2,87 2,46 2,39 2,26 2,00 1,97 1,70 1,52 1,44 1,37 1,29 1,29 1,26 2014 2004 1,23 1,01 0,94 0,89 0,84 0,83 0,80 0,79 0,69 0,48 0,38 2,03 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat. Największy udział wydatków na badania i rozwój w PKB wśród członków UE w 2014 roku miała Finlandia, a zaledwie 0,01 punkta procentowego mniej Szwecja. Za nimi plasowano Danię z 3,05% stosunkiem wydatków na badania i rozwój do jej całkowitego PKB. Niewiele poniżej 3,00% udziału odnotowano w Austrii i Niemczech. Na kolejnych miejscach w rankingu ulokowały się Belgia, Słowenia, Francja i Czechy zamykające grupę państw, w których poziom wydatków na strefę B+R przekroczył 2,00% PKB. Średnia unijna wydatków na badania i rozwój wyrażonej jako % PKB wynosiła w 2014 roku 2,03%. Poniżej tej średniej znalazły się pozostałe kraje UE. Dokonując oceny konkurencyjności międzynarodowej państw UE w sferze systemu innowacji odnotowano stosunkowo niski poziom rozwoju w tym zakresie gospodarek Polski, Słowacji, Grecji, Malty, Bułgarii, Chorwacji, Łotwy, Cypru i Rumunii, gdzie udział wydatków na badania i rozwój 39 w kształtowaniu się PKB tych państw nie przekraczał nawet 1,00%. Odnosząc omówione wyniki do roku 2004 zauważyć można poprawę sytuacji większości gospodarek unijnych pod względem kształtowania się wydatków na strefę B+R w relacji do PKB. Prawidłowość ta została zaburzona w przypadku Chorwacji, Luksemburga, a także liderów rankingu, a mianowicie Finlandii i Szwecji, gdzie poziom wskaźnika uległ nieznacznie pogorszeniu. Dokonując oceny konkurencyjności międzynarodowej członków UE w sferze systemu innowacji należy podkreślić dominację państw skandynawskich. Skuteczny system innowacji umożliwia pogłębianie zasobów wiedzy, swobodne przyswajanie nowej wiedzy, a w efekcie daje sposobność kreowania nowoczesnej technologii, która wzmacnia potencjał konkurencyjny gospodarek światowych. 4.5. Ocena konkurencyjności w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych Technologia umożliwia informacyjno-komunikacyjna efektywne tworzenie, rozpowszechnianie oraz przetwarzanie informacji. Nowoczesna, a przede wszystkim dynamicznie rozwijająca się infrastruktura informacyjna daje sposobność oceny zdolności konkurencyjnej państw Unii komunikacyjnych. W tym Europejskiej celu w sferze technologii informacyjno- analizie poddano poziom dostępu do Internetu w gospodarstwach domowych wyrażony jako odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu w stosunku do wszystkich gospodarstw danego kraju (wykres 4). 40 Wykres 4. Odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu [%] 97,00 96,00 92,00 91,00 91,00 90,00 90,00 88,00 85,00 83,00 83,00 82,00 82,00 82,00 2015 79,00 79,00 2004 79,00 78,00 77,00 76,00 76,00 76,00 75,00 71,00 70,00 68,00 68,00 68,00 Luksemburg Holandia Dania Wielka Brytania Szwecja Finlandia Niemcy Estonia Irlandia Francja EU (28 państw) Austria Malta Belgia Słowacja Hiszpania Czechy Słowenia Chorwacja Polska Węgry Łotwa Włochy Cypr Portugalia Rumunia Litwa Grecja Bułgaria 0,00 59,00 20,00 40,00 60,00 80,00 100,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat. *brak niektórych danych dla roku 2004. Przeprowadzona analiza konkurencyjności członków UE w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych wskazuje na wysoki poziom dostępności Internetu w gospodarstwach domowych UE. W 2015 roku w całej wspólnocie odsetek gospodarstw domowych mających dostęp do Internetu oscylował w granicach 97,00-59,00%, a średnia unijna kształtowała się na poziomie 83,00%. Najbardziej rozwiniętymi gospodarkami UE pod tym względem był Luksemburg i Holandia, gdzie prawie wszystkie gospodarstwa domowe posiadały dostęp do Internetu. Odsetek takich gospodarstw domowych rzędu blisko 90,00% odnotowano w Danii, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Finlandii, Niemczech i Estonii. Kolejne miejsca w rankingu zajmowała Irlandia, Francja, Austria, Malta i Belgia. W środku zestawienia usytuowały się jednocześnie Słowacja, Hiszpania i Czechy osiągając wskaźnik 41 nieznacznie poniżej 80%. Wysoki odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu zaobserwowano również w Słowenii, Chorwacji, Polsce, na Węgrzech, Łotwie oraz we Włoszech, gdzie około ¾ społeczeństwa posiada stały dostęp do Internetu. Świadczy to o wysokim poziomie rozwoju infrastruktury informacyjno-komunikacyjnej, mającej wpływ na kształtowanie się konkurencyjności międzynarodowej gospodarek oraz przekształcaniu ich w gospodarki oparte na wiedzy. Ranking członków UE zamykają Cypr, Portugalia, Rumunia, Litwa, Grecja i Bułgaria z rezultatem poniżej 75%. Dynamika zmian dokonujących się na przełomie dziesięciolecia dobrze rokuje na przyszłość, a także stwarza szanse ciągłego rozwoju społeczno-gospodarczego Wspólnoty w oparciu o nowoczesną i innowacyjną infrastrukturę techniczną. Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym rozdziale dotyczącym analizy uwarunkowań konkurencyjności gospodarek Unii Europejskiej w obszarze czterech filarów gospodarki opartej na wiedzy zaakcentować należy poprawę pozycji konkurencyjnej w większości państw poddanych weryfikacji. Ogólna sytuacja unijnych gospodarek w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji, a także w sferze technologii informacyjno-komunikacyjnych w analizowanym okresie uległa przeobrażeniu w kierunku wzrostu konkurencyjności międzynarodowej. Największy progres odnotowano w aspekcie dostępu do Internetu gospodarstw domowych, gdzie w niektórych krajach jego poziom wzrósł dwukrotnie. Świadczy to o przekształceniach współczesnych gospodarek międzynarodowych w kierunku gospodarek opartych na wiedzy bazujących na efektywnym wykorzystaniu infrastruktury informacyjnej. Pozostałe obszary objęte analizą sukcesywnie ewoluowały na przestrzeni lat, jednakże odbywało się to bez spektakularnych zmian i kształtowały się na relatywnie stabilnym poziomie. Transformacje poszczególnych krajów Unii Europejskiej w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego stają się siłą napędową do intensyfikowania wzrostu konkurencyjności, a także przekształcenia gospodarek Wspólnoty w gospodarki oparte na wiedzy. 42 ROZDZIAŁ V OCENA ZALEŻNOŚCI POMIĘDZY KONKURENCYJNOŚCIĄ A STOPNIEM ZAAWANSOWANIA GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY Niniejszy rozdział prezentujący zbiorcze zestawienie wyników przeprowadzonej analizy stanowi swojego rodzaju podsumowanie zagadnienia międzynarodowej konkurencyjności państw Unii Europejskiej w obszarze gospodarki opartej na wiedzy. Współczesne gospodarki światowe w coraz większym stopniu swoją konkurencyjność kształtują w oparciu o posiadane zasoby wiedzy, które determinują rozwój społecznogospodarczy modyfikując warunki kreowane zarówno w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji i zasobów ludzkich, systemu innowacji, jak i w sferze technologii Wzrost informacyjno-komunikacyjnych. konkurencyjności danego kraju w perspektywie długoterminowej powinien prowadzić do przyspieszenia tempa jego wzrostu gospodarczego. Przyjmuje się również, że rozwój gospodarki wiedzy powinien zmierzać w kierunku dynamizowania jego tempa. Pozycję konkurencyjną poszczególnych członków Unii Europejskiej warto bezpośrednio odnieść do stopnia rozwoju GOW, analizując nie tylko poziom odpowiednich wskaźników opisujących ten model gospodarki, ale także relacje zachodzące między czterema jego filarami a wynikiem konkurowania. W celu dokonania oceny zależności pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy wykorzystano współczynniki korelacji między zmiennymi. W tabeli 6 zaprezentowane zostały wyniki przeprowadzonych obliczeń. Tabela 6. Korelacja między poziomem PKB per capita członków UE a miernikami stopnia rozwoju gospodarek w obszarze 4 filarów GOW PKB per capita KEI Bodźce ekonomiczne i reżim instytucjonalny Edukacja i zasoby ludzkie System innowacji Technologie informacyjnokomunikacyjne 0,6000 0,0037 -0,5584 0,3922 0,7292 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. 43 Analiza korelacji służąca do zweryfikowania czy zachodzi związek pomiędzy zmiennymi wskazuje, że konkurencyjność międzynarodowa gospodarek Unii Europejskiej w obszarze gospodarki opartej na wiedzy w największym stopniu determinowana jest czynnikami sfery technologii informacyjno-komunikacyjnych. Dynamicznie rozwijająca się infrastruktura informacyjna ułatwia komunikowanie się oraz przetwarzanie i rozpowszechnianie wszelkich informacji, a tym samym wpływa na efektywne wykorzystywanie zasobów wiedzy i wzrost konkurencyjności. Umiarkowana zależność zachodzi w przypadku filaru systemu innowacji, który w przeobrażającym się świecie wymusza na gospodarkach światowych wzrost przedsiębiorczości i innowacyjności. Z kolei najmniejszą korelację pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy odnotowano w obszarze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego. W sferze edukacji i zasobów ludzkich zachodzi korelacja o kierunku ujemnym. Może to wynikać z faktu, iż siłę napędową międzynarodowej konkurencyjności gospodarek stanowią szeroko rozumiane innowacje i infrastruktura techniczna. Istotnym zagadnieniem pozostaje także zbieżność gospodarek Unii Europejskiej w zakresie stopnia rozwoju GOW analizowana w obszarze czterech filarów. Różnice te mogą wyjaśniać odmienne wyniki konkurowania syntetycznie odzwierciedlane przez PKB per capita. Do oceny dywersyfikacji członków Unii Europejskiej w poszczególnych filarach GOW wykorzystano współczynnik zmienności jako miarę rozproszenia (tabela 7). Tabela 7. Poziom dywersyfikacji członków UE pod względem stopnia rozwoju GOW w obszarze 4 filarów wyrażony współczynnikiem zmienności KEI Bodźce ekonomiczne i reżim instytucjonalny Średnia 8,14 75,68 32,70 1,61 80,29 Odchylenie standardowe 0,71 4,54 7,42 0,86 9,22 Współczynnik zmienności 8,72% 6,00% 22,68% 53,16% 11,49% Edukacja i zasoby ludzkie System innowacji Technologie informacyjnokomunikacyjne Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat. W ujęciu KEI najwyższy poziom rozwoju GOW spośród 28 państw unijnych charakteryzuje Szwecję, najniższy zaś Bułgarię. W zakresie filaru „Bodźce ekonomiczne i reżim instytucjonalny” najlepiej prezentuje się Dania, zaś najsłabiej wypada Malta. Filar ten wykazuje najmniejszy stopień dywersyfikacji w krajach UE, o czym świadczy wartość 44 obliczonego współczynnika zmienności. Filar „Edukacja i zasoby ludzkie” najlepiej rozwinięty jest w Grecji, a najsłabiej we Włoszech. Poziom dywersyfikacji członków UE pod względem stopnia rozwoju GOW w sferze edukacji wykazuje umiarkowaną zmienność. W ramach obszaru „System innowacji” najkorzystniejszy jest wskaźnik dla Finlandii, najniższa wartość przypada zaś Rumunii. Innowacje to sfera o dość dużym wkładzie w rozwój GOW oraz kształtowanie się konkurencyjności międzynarodowej unijnych gospodarek, a jednocześnie obszar o dużych różnicach wśród analizowanych państw. W odniesieniu do filaru „Technologie informacyjno-komunikacyjne” największą konkurencyjnością wyróżniał się Luksemburg, najmniejszą zaś Bułgaria. Natomiast współczynnik zmienności jako miara dyspersji pozostawał na akceptowanym poziomie wskazując na małe zróżnicowanie członków UE pod względem stopnia rozwoju GOW na płaszczyźnie ICT. Podsumowując kwestię oceny zależności pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy należy podkreślić, że współczesne gospodarki światowe swój rozwój społeczno-gospodarczy i konkurencyjność międzynarodową kształtują w oparciu o cztery filary GOW, jednakże w UE największym stopniu konkurencyjność międzynarodowa determinowana jest uwarunkowaniami sfery technologii informacyjnokomunikacyjnych oraz sfery systemu innowacji. Owa wiedza i jej efektywne rozprzestrzenienie znajduje szerokie zastosowanie na płaszczyźnie strefy B+R przyczyniając się do rozwoju gospodarczego Wspólnoty. 45 PODSUMOWANIE I WNIOSKI W dobie prężnie postępującej globalizacji i internacjonalizacji działań gospodarczych oraz wzmagającej się konkurencji gospodarek międzynarodowych istotne staje się umiejętne wykorzystanie potencjału rozwojowego, który przyjmuje specyficzne cechy w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. Obecnie odchodzi się od konkurencyjności międzynarodowej opartej na tradycyjnych zasobach na rzecz przeobrażania jej w konkurencyjność opartą na wiedzy. Cztery kluczowe w kontekście budowania gospodarki opartej na wiedzy filary stanowią siłę napędową i ścieżkę rozwoju współczesnych gospodarek narodowych. Koncepcja ta opisuje nowe stadium rozwoju gospodarki rynkowej, zaś jej założenia wyrażają się w umiejętności transferu wiedzy w różne dziedziny życia społeczno-gospodarczego. Tak rozumiana interakcja pomiędzy dwoma kluczowymi obszarami tematycznymi została zweryfikowana w czasie realizacji niniejszej pracy. Analiza wyników badań empirycznych zrealizowana w rozdziale trzecim, czwartym i piątym umożliwiła wyodrębnienie pewnych prawidłowości, tendencji, a także wniosków i spostrzeżeń. Problem główny niniejszej pracy sprowadzał się do pytania czy istnieje oraz jak silna jest zależność pomiędzy konkurencyjnością międzynarodową członków Unii Europejskiej a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. Przedstawione materiały statystyczne oraz ich analiza w obszarze poziomu konkurencyjności międzynarodowej państw Unii Europejskiej pozwoliła dostrzec zbieżność wyników w ujęciu wszystkich miar poddanych analizie, tj. PKB per capita, wskaźnika GCI oraz metodologii IMD. W rankingach członków Unii Europejskiej pod względem konkurencyjności pozycję lidera naprzemiennie plasowały Luksemburg, Niemcy, Holandia, Belgia, Dania, Szwecja, Irlandia. Natomiast stosunkowo małą zdolnością konkurencyjną charakteryzowały się gospodarki takie jak.: Grecja, Rumunia, Bułgaria, Słowenia, Węgry czy Cypr. Konkurencyjność polskiej gospodarki na arenie międzynarodowej nie wyróżniała się znaczącą przewagą, a najsłabiej wypadła na płaszczyźnie jej syntetycznego miernika jakim jest PKB per capita zajmując dopiero 22 miejsce. W odniesieniu do uwarunkowań konkurencyjności gospodarek Unii Europejskiej w obszarze czterech filarów gospodarki opartej na wiedzy zaakcentować należy poprawę pozycji konkurencyjnej w większości państw poddanych weryfikacji. Ogólna sytuacja unijnych gospodarek w sferze bodźców ekonomicznych i reżimu instytucjonalnego, edukacji 46 i zasobów ludzkich, systemu innowacji, a także w sferze technologii informacyjnokomunikacyjnych w analizowanym okresie uległa przeobrażeniu w kierunku wzrostu konkurencyjności międzynarodowej. Największy progres odnotowano w zakresie dostępu do Internetu gospodarstw domowych, gdzie w niektórych krajach jego poziom wzrósł nawet dwukrotnie. Świadczy to o przekształceniach współczesnych gospodarek międzynarodowych w kierunku gospodarek opartych na wiedzy bazujących na efektywnym wykorzystaniu infrastruktury informacyjnej. Pozostałe obszary objęte analizą sukcesywnie ewoluowały na przestrzeni lat, jednakże odbywało się to bez spektakularnych zmian i wskaźniki kształtowały się na relatywnie stabilnym poziomie. Transformacje poszczególnych krajów Unii Europejskiej w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego stają się siłą napędową do intensyfikowania wzrostu konkurencyjności, a także przekształcenia gospodarek Wspólnoty w gospodarki oparte na wiedzy. Podsumowując rozważania zawarte w niniejszej pracy na podstawie analizy korelacji wysunięto i sformułowano ogólny wniosek. W kontekście zależności pomiędzy konkurencyjnością a stopniem zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy należy podkreślić, że współczesne wysoko rozwinięte gospodarki światowe, do których należą państwa UE swój rozwój społeczno-gospodarczy i konkurencyjność międzynarodową kształtują w oparciu o cztery filary GOW, jednakże w największym stopniu konkurencyjność międzynarodowa determinowana jest uwarunkowaniami sfery technologii informacyjnokomunikacyjnych oraz sfery systemu innowacji. Owa wiedza i jej efektywne rozprzestrzenienie znajduje szerokie zastosowanie na płaszczyźnie strefy B+R przyczyniając się do rozwoju gospodarczego Wspólnoty. 47 BIBLIOGRAFIA Pozycje zwarte: Błoński M., 2000, Miejsce Polski w międzynarodowym rankingu konkurencyjności gospodarek, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), Międzynarodowa konkurencyjność Polski i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Cleaver K., 2003, Wstępna strategia tworzenia gospodarki opartej na wiedzy w krajach przystępujących do Unii Europejskiej, [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, KBN, Warszawa. Cyrek M., 2012, Rozwój sektora usług a gospodarka oparta na wiedzy, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Dworak E., 2012, Gospodarka oparta na wiedzy w Polsce. Ocena, uwarunkowania, perspektywy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Florczak W., 2007, Kapitał ludzki a rozwój gospodarczy, [w:] Welfe W. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa. Gardiner B., Martin R., Tyler P., Competitiveness, Productivity and Economic Growth across the European Regions, Cambridge Econometrics, Cambridge, January 2004. Jasiński L., 2009, Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki, Wyd. Key Text, Warszawa. Koźmiński A., 2002, Jak zbudować gospodarkę opartą na wiedzy?, [w:] Kołodko G. (red.), Rozwój polskiej gospodarki. Perspektywy i uwarunkowania, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa. Lipiec-Zajchowska M., 2000, Metody i modele oceny konkurencyjności gospodarki, [w:] Lipiec-Zajchowska M. (red.), Międzynarodowa konkurencyjność Polski i Rosji, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Madej Z., 2006, Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, [w:] FrejtagMika E. (red.), Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, Wyd. Difin, Warszawa. Misala J. , 2011, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej, PWE, Warszawa. Misala J., 2001, Istota i mierniki międzynarodowej konkurencyjności gospodarki w świetle teorii wymiany międzynarodowej, [w:] Bossak J., Bieńkowski W. (red.), Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji, Instytut Gospodarki Światowej, Kolegium Gospodarki Światowej SGH, Warszawa. Misala J., 2007, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna i międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowe, Wyd. Politechniki Radomskiej, Radom. Okoń-Horodyńska E., 2003, Strategia Lizbońska – założenia i szanse realizacji w UE, Nauka i Szkolnictwo Wyższe, nr 2. Pangsy-Kania S., 2004, Konkurencyjność polskiej gospodarki przez pryzmat międzynarodowych rankingów. [w:] Manikowski A., Psyk A. (red.), Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, Wyd. Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Piech K., 2009, Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa. 48 Piech K., 2008, Metodologie mierzenia gospodarki opartej na wiedzy i innowacyjności, [w:] Michalski T., Piech K. (red.), Konkurencyjność Polski w procesie pogłębiania integracji europejskiej i budowy gospodarki opartej na wiedzy, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Porter M.E., 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. Radło M.J., 2009, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat definicji, czynników i miar, [w:] Bieńkowski W., i inni (red.), Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji – wstępne wyniki badań, Prace i materiały nr 284, SGH Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa. Skrzypek E., 2009, Nowa gospodarka i jej wyznaczniki, [w:] Kotowicz-Jawor J. (red.), GOW – wyzwanie dla Polski, PTE, Warszawa. Strożek P., 2012, Potencjał wiedzy w polskiej gospodarce w badaniach Banku Światowego, Gospodarka Narodowa, nr 11-12, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Szamrej-Baran, I. 2012, Konkurencyjność gospodarki Polski na tle wybranych gospodarek Unii Europejskiej, [w:] Kryk B. (red.), Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki w XXI wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 730, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 25, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. The Knowledge-Based Economy, OECD, Paris, 1996. Tusińska M., 2014, Konkurencyjność międzynarodowa a rozwój społeczno-gospodarczy, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice. Welfe W., 2007, Przesłanki modelowania gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Welfe W. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa. Witkowska J., Wysokińska Z., 2006, Umiędzynarodowienie małych i średnich przedsiębiorstw a procesy integracji europejskiej. Aspekty teoretyczne i empiryczne, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wosiek M., 2009, Instytucjonalne uwarunkowania konkurencyjności jednostek terytorialnych, [w:] Woźniak M.G. (red.), Uwarunkowania instytucjonalne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy nr 14, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Raporty: A World Bank Group Flagship Report, Doing Business 2016. IMD World Competitiveness Yearbook 2015. Knowledge Economy Index (KEI) 2012 Rankings. WEF The Global Competitiveness Report 2015–2016. Strony internetowe: http://ec.europa.eu/eurostat http://www.imf.org/external/index.htm http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/index.aspx 49 SPIS TABEL, WYKRESÓW I RYSUNKÓW Spis tabel: Tabela 1. Subwskaźniki wykorzystywane do oceny poziomu rozwoju GOW ......................... 25 Tabela 2. Ranking członków UE według wskaźnika GCI 2015 – 2016 .................................. 28 Tabela 3. Ranking członków UE według konkurencyjności w ujęciu IMD w latach 2011 – 2015 .............................................................................................................................. 30 Tabela 4. Ranking członków UE pod względem poziomu rozwoju GOW według KEI 2012 .......................................................................................................................................... 33 Tabela 5. Ranking członków UE pod względem swobody prowadzenia biznesu według raportu Doing Business 2016 .................................................................................................... 35 Tabela 6. Korelacja między poziomem PKB per capita członków UE a miernikami stopnia rozwoju gospodarek w obszarze 4 filarów GOW ..................................................................... 43 Tabela 7. Poziom dywersyfikacji członków UE pod względem stopnia rozwoju GOW w obszarze 4 filarów wyrażony współczynnikiem zmienności ................................................ 44 Spis wykresów: Wykres 1. PKB per capita państw UE w 2015 roku według parytetu siły nabywczej ........... 27 Wykres 2. Uczniowie w szkolnictwie wyższym według grup wiekowych jako % ludności w analogicznym wieku ............................................................................................................. 37 Wykres 3. Wydatki na badania i rozwój według podziału na sektory wydajności jako % PKB państw UE ................................................................................................................................. 39 Wykres 4. Odsetek gospodarstw domowych z dostępem do Internetu .................................... 41 Spis rysunków: Rysunek 1. Koncepcja piramidy konkurencyjności ................................................................. 10 50
