zastosowanie arteterapii

Jolanta Ciesielczyk
Internat SOSW
Zastosowanie arteterapii w wyraŜaniu własnych uczuć i emocji
Teoria humanistyczna zakłada, Ŝe kaŜdy człowiek jest zdolny do
wyraŜania własnych uczuć i emocji. Uczucia są przeŜyciami wyjątkowymi i specyficznie
ludzkimi. Od emocji róŜni je to, Ŝe są trwałe, ale nie mają charakteru wrodzonego.
Nabywamy je w trakcie doświadczeń związanych z Ŝyciem społecznym. Nie moŜna
jednak przeciwstawiać sobie emocji i uczuć, gdyŜ one po prostu się dopełniają.
Na kaŜdym etapie rozwoju człowieka, uczucia odgrywają niezmiernie waŜną rolę.
Uczucia mogą mobilizować poznanie i działanie, mogą teŜ je utrudniać i komplikować.
Ponadto mają one ogromny wpływ na procesy poznawcze, decyzje oraz działanie –
niezaleŜnie od tego czy są one pozytywne czy negatywne.
Dziecko, ale takŜe dorosły często nie potrafi mówić o swoich problemach, rozterkach i
pragnieniach, co powoduje, Ŝe pogrąŜa się w milczeniu. Blokowane przez dłuŜszy czas
uczucia, szczególnie te nieakceptowane przez nas samych lub otoczenie np. złość,
irytacja, agresja, mają tendencję do uwalniania się w nagłym, niekontrolowanym
wybuchu. Cechą tak ujawnianych emocji jest to, Ŝe zazwyczaj pojawiają się one z mocą
nieproporcjonalną do aktualnej sytuacji. Najczęściej odbierane są przez otoczenie jako
zaskakujące i niezrozumiałe. Uczucia, które nie zostają wyraŜone w słowach czy gestach
– szukają innego ujścia, najczęściej w narządach i układach. Wiele dolegliwości,
zaburzeń czy chorób somatycznych ma swoje źródło w uczuciach, które nie zostały
ujawnione. Mechanizm powstawania zaburzeń zwanych psychosomatycznymi wywodzi
się z podstawowego prawa emocji, które mówi o tym, Ŝe kaŜda emocja czy uczucie
powstałe wewnątrz osoby domaga się uwolnienia i ekspresji na zewnątrz. JeŜeli nie
zostanie wyraŜone na zewnątrz w słowach, gestach czy działaniu – znajduje sobie
miejsce do rozładowania w naszym ciele i objawia się np. w zaburzeniach układu
krąŜenia, zwiększaniu wydzielania soku Ŝołądkowego, zaburzeniach oddechowych itp.
Z uczuciami nie naleŜy walczyć ani bezwolnie im się poddawać. Trzeba nauczyć się je
rozpoznawać i prawidłowo wyraŜać. JeŜeli człowiek w okresie dzieciństwa nauczy się
wyraŜać swoje uczucia, to umoŜliwi mu to zrozumienie siebie i stanowić będzie
podstawę do zmiany dotychczasowych wzorów zachowań, zgodnie z jego własnym
systemem wartości. Ujawniając własne uczucia, wzywamy rozmówcę do odpowiedzi,
powiadamiamy go o gotowości do szczerego i otwartego komunikowania się.
Odczuwamy wówczas, Ŝe jesteśmy uczciwi wobec samych siebie.
Dziecko jest „ budowniczym” samego siebie, ale umiejętność wyraŜania
drzemiących w nim uczuć moŜe ukształtować tylko w integracji ze środowiskiem i pod
okiem wspierających go rodziców, nauczycieli i wychowawców.
WaŜną rolę odgrywa tu arteterapia. Słowo„ arteterapia” złoŜone jest z
dwóch członów; słowa „arte” i słowa „ terapia”. „Arte” z łac.oznacza sztukę, a z gr.
„terapia”- leczenie. Pojęcie arteterapia oznacza więc terapię ( leczenie) przez sztukę. Jest
to wykorzystywanie twórczości dziecka w celach leczniczych. UwaŜa się, Ŝe dobrze
dobrane techniki arteterapii sa przydatne przy leczeniu schorzeń psychosomatycznych i
nerwicowych.
W Polsce terminem „ arteterapia” określamy zarówno muzykoterapię,
biblioterapię, jak i estezjoterapię ( wykorzystującą malarstwo, rzeźbę, teatr i
film).Zdaniem szeroko rozumianej arteterapii jest wspomaganie lecznictwa w rozmaitych
jego przejawach. Odgrywa ona waŜną rolę w oddziaływaniu na stan emocjonalny osób
poddanych postępowaniu terapeutycznemu. MoŜe ona zarówno zapobiegać
występowaniu negatywnych emocji, jak teŜ stymulować emocje wywierające korzystny
wpływ na stan psychiczny danej osoby. Arteterapia spełnia zatem zarówno funkcję
korekcyjną, jak teŜ stymulującą.
Jest to nowatorska metoda – choć „ arteterapia” jako termin naukowy zaproponowana
była juŜ w 1939 r. przez Archibalda Hilla ( angielskiego fizjologa, badacza prosesów
energetycznych w mięśniach i nerwach, laureata Nagrody Nobla w 1922r.). KaŜdy bez
względu na wiek, płeć, swoje aktualne samopoczucie moŜe korzystać z jej dobrodziejstw,
bowiem bazą dla arteterapii jest sztuka, która poprzez świadome działanie artystyczne,
pozwala na rozwiązanie wielu problemów.
Darem danym tylko człowiekowi jest potrzeba tworzenia, wyraŜania
siebie i swoich emocji. Ta naturalna potrzeba towarzyszy człowiekowi od początków
jego istnienia, od pierwszych lat Ŝycia. Terapia przez sztukę sięga czasów staroŜytnych,
kiedy to mówiono o „ uprawianiu duszy”, wskazywano na lecznicze oddziaływanie
muzyki oraz otoczenia: rzeźb, malarstwa czy architektury.
Arteterapię moŜemy rozpatrywać w dwóch znaczeniach: szerszym – jako terapia z
wykorzystaniem muzyki, plastyki, choreografii, teatru, tańca, poezji oraz węŜszym – przy
pomocy sztuk plastycznych.
WaŜną częścią procesu terapeutycznego jest odpowiednio przygotowana osoba
prowadząca zajęcia oraz jej postawa twórcza. PoŜądane efekty moŜna uzyskać tylko
poprzez wspólne i aktywne tworzenie nauczyciela i osoby poddanej terapii. Istnieje
wówczas moŜliwość obserwacji i uczenia się pewnych postaw, czynności i zachowań
bezpośrednio od nauczyciela. A sama osobowość osoby prowadzącej rzutuje na proces
uczenia się i zaangaŜowanie podopiecznych.
CELE ARTETERAPII
• Pobudzanie wszechstronnego rozwoju dzieci
• Stwarzanie moŜliwości do własnych wypowiedzi za pomocą róŜnorodnych środków
artystycznych
• Podnoszenie poziomu samoakceptacji
• Rozładowanie negatywnych napięć, emocji, doznań
• Uaktywnienie i otwarcie się dziecka mającego problemy z nawiązaniem kontaktów
interpersonalnych
• Diagnoza pozwalająca rozpoznać potrzeby emocjonalne, rozwojowe i moŜliwości
dzieci
•
Relaksacja pozwalająca na odreagowanie negatywnych napięć, niepowodzeń,
frustracji i agresji
EFEKTY ARTETERAPII
Działanie twórcze pozwala na
• Pozawerbalne porozumiewanie się z otoczeniem
• Uzewnętrznianie własnych odczuć i przeŜyć ( negatywnych i pozytywnych)
• Zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia
rozumianym i docenianym
• Zrozumienie własnych potrzeb i pragnień
• Rozwijanie własnych działań twórczych
• Akceptacja siebie i innych, tworzenie pozytywnych nawyków
• Kreowanie przestrzeni, wielozmysłowe postrzeganie świata
• Relaks, przyjemność, odpoczynek
W wyniku działań twórczych u osoby tworzącej:
• Zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej
• Zmniejsza się poziom napięcia, pomaga nazwać problem
• Uwalniają się i zostają odreagowane nagromadzone emocje
• Wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa
• Zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie
• Wzmacnia się świadomość motywów własnych działań i zachowań
• Uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność
FORMY ARTETERAPII
TERAPIA ZA POMOCĄ SZTUK PLASTYCZNYCH
Wykorzystuje techniki plastyczne – rysunek, malarstwo, rzeźbę, grafikę, collage.
Pozwala na pełniejsze i swobodniejsze wyraŜanie siebie. Forma artystyczna jest równieŜ
waŜna jak i stworzone dzieło, stąd teŜ wybranie samej techniki plastycznej jest juŜ
pierwszą wskazówką w rozwikłaniu problemu pacjenta – malowanie farbami lub
delikatne uŜywanie miękkiego ołówka, pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery
emocjonalnej i samooceny.
Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla osób, które czują się ograniczone i
przytłoczone przez innych, poniewaŜ dostarcza im przestrzeni, pozwalając na swobodną
twórczość. Podczas swobodnej ekspresji plastycznej dochodzi do samorzutnego
uzewnętrzniania swoich przeŜyć, doświadczeń i wiedzy o otaczającym nas świecie za
pomocą rysowania, malowania, lepienia i wycinania. Potrzeba wypowiadania się w ten
sposób szczególnie mocno jest odczuwana przez dzieci w wieku przedszkolnym i
młodszym szkolnym. Swobodna ekspresja plastyczna posiada walory
psychoterapeutyczne i wychowawcze. UmoŜliwia odreagowanie napięć psychicznych,
przeŜycie prawdziwego sukcesu, lepsze poznanie uczniów przez nauczyciela,
intensyfikację procesów poznawczych i kontaktów międzyludzkich, a takŜe rozwijanie
zainteresowań, uzdolnień twórczych.
CHOREOTERAPIA – terapia tańcem, ruchem.
Pozwala ona wyrazić doświadczenia emocjonalne związane z kontaktem cielesnym i
dotykowym. Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu problemów
pochodzących z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy do komunikowania się uŜywane
jest nasze ciało, gdyŜ mowa werbalna nie jest jeszcze bardzo rozwinięta. MoŜna
wykorzystać rekwizyty, pomoce do ćwiczeń gimnastycznych. Polecana dla kaŜdej grupy
wiekowej.
MUZYKOTERAPIA
Terapia, w której wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne lub nagrania.
Muzyka moŜe słuŜyć nawiązaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów
emocjonalnych. Terapia ta polega na słuchaniu jak i uprawianiu ( tworzeniu) muzyki.
Muzykoterapia ma za zadanie wprowadzić w określony nastrój, wyzwala poŜądane
uczucia lub emocje, łagodzi i rozładowuje nadmiar stresów, a takŜe pobudza rozwój
umysłowy, zwłaszcza u dzieci z zaburzeniami psychicznymi, autystycznych,
nerwicowych, nadpobudliwych psychoruchowo.
Muzykoterapia ma doniosłe znaczenie w kształtowaniu zachowań i
postaw. Dzieci łatwo popadające w przygnębienie i skłonne do depresji mogą znaleźć w
muzyce nie tylko ukojenie, ale teŜ zmobilizować się do bardziej owocnej pracy.
Natomiast dzieci ciągle zapracowane, dzięki muzyce relaksują się i regenerują swe siły
psychiczne.
BIBLIOTERAPIA
Terapia z wykorzystaniem literatury: ksiąŜek, publikacji literackich, albumowych. Taka
terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utoŜsamić się z bohaterami literackimi i na tej
bazie przeanalizować własne problemy.
DRAMATOTERAPIA
Wykorzystuje róŜne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról osoby uczestniczącej w
zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię. Odgrywanie ról pomaga w
uświadomieniu sobie własnych przekonań i uczuć, pozwala wypróbować nowe sposoby
zachowania. Formą dramatoterapii wykorzystywaną w pracy z dziećmi jest zabawa w
teatr. Jest to nie tylko odtwarzanie wyuczonych ról, lecz stanowi próbę ukazania jakiegoś
istotnego społecznie i wychowawczo problemu zgodnie z osobistymi przeŜyciami i
doświadczeniami uczestników. Zabawa w teatr pozwala teŜ dzieciom przenieść się w
rzeczywistość wyimaginowaną, rozwijającą twórczą wyobraźnię.
Osobliwą formą dramatoterapii są zabawy z elementami dramy, często wykorzystujemy
mit lub metaforę. W ten bowiem sposób umoŜliwiają uczestnikom uwolnienie się od
wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie i innych.
TRENING RELAKSACYJNY
Trening relaksacyjny jest „ techniką zmniejszania stanów napięcia mięśni i zmniejszania
stanów ogólnej mobilizacji organizmu”. Ma duŜe znaczenie psychoterapeutyczne.
Treningiem relaksacyjnym moŜe być zabawa relaksacyjna np. wizualizacja, zabawa
przez dotyk, ćwiczenia prowadzone metodą ruchu rozwijającego Weroniki Sherbone i
zabawy i gry interakcyjne Klausa Vopla.
Arteterapia wykorzystuje do celów terapeutycznych róŜnorodne formy
plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Tak szeroko pojęta sztuka daje moŜliwość
symbolicznego wyraŜania trudnych przeŜyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych
warunkach, w formie mówienia „nie wprost, ale „inaczej”. Arteterapia stanowi
bezpieczny i akceptowany przez dzieci i dorosłych sposób wypowiedzi tego, co jest
trudne do opisania słowami, jest odzwierciedleniem problemów i negatywnych emocji.
Jest takŜe poszukiwaniem motywacji do procesu twórczego, w którym często dochodzi
do głosu zjawisko katharsis, czyli oczyszczenia.
Poprzez spotkania indywidualne i warsztaty grupowe, człowiek moŜe nawiązać nowe i
jakościowo inne kontakty, uczyć się asertywnego wyraŜania myśli i doznań.
Obecnie termin „arteterapia” ponownie nabiera znaczenia i popularności.
Celem działań arteterapeutycznych jest zrozumienie codziennych problemów, ich
właściwa interpretacja i rozwój osobowości danego człowieka. Lecznicza funkcja sztuki
pozwala wyjść poza świat własnych odczuć, a zatem polepszyć jakość Ŝycia.
Arteterapia przyczynia się do wyzwolenia napięć psychicznych, odwracania uwagi
skoncentrowanej na sobie samym i własnym „ja”, ujawniania prawdziwych emocji i
uczuć.
Aby proces arteterapeutyczny przyniósł poŜądane efekty – muszą być przestrzegane
następujące zasady:
• zasada dobrowolne uczestnictwo w zajęciach i decydowanie uczestnika o swojej
aktywności w proponowanych ćwiczeniach
• dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i
niewerbalnej
• sprzeciw wobec rywalizacji tj. silne podkreślenie braku podziału na zwycięzców i
przegranych
• stosowanie róŜnych środków wyrazu, takich jak: śpiew, taniec, gra na instrumencie,
malowanie, wchodzenie w rolę itp.
• „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczonych podczas zajęć
• terapia odbywa się w grupach wiekowych lub w grupach o tym samym problemie
wśród dzieci o zbliŜonym wieku metrykalnym lub emocjonalnym
Ponadto waŜne jest, aby zajęcia przebiegały w atmosferze zaufania, poczucia
bezpieczeństwa oraz braku obaw przez negatywną ocenę.
Terapia przez sztukę, czyli arteterapia ma bardzo szerokie zastosowanie,
moŜe pomóc wszystkim, którzy chcą skorzystać z jej moŜliwości, bo jak twierdzą
współcześni teoretycy „ sztuka stanowi wielką szansę na ocalenie prawdziwego
społeczeństwa, gdyŜ doznania estetyczne stanowią podstawę wszelkich efektów
wychowawczych”
BIBLIOGRAFIA
1. Arciszewska – Binnebesel A. „Arteterapia. Szczęśliwy świat tworzenia”, wyd. Bea –
Bleja, Toruń 2003
2. Aronson E., Wilson T. „Psychologia społeczna”,wyd. Zysk I S-ka, Poznań 1997
3. Kordak W., Gnitrowicz A. „Arteterapia”, Łódź 2000
4. Konieczna E „ Arteterapia w teorii i praktyce”, Wyd. Impuls, Kraków 2003