arteterapia - NetPrace.pl

ARTETERAPIA
1. Arteterapia - czyli terapia przez sztukę
Arteterapia to wykorzystanie twórczości w celach leczniczych. Konkretne działania
arteterapeutyczne są instrumentem określonej koncepcji terapeutycznej. Dlatego też sama
technika arteterapeutyczna jest narzędziem działań psychologicznych, wprowadzanych przez
arteterapeutę, w odpowiednim czasie po to by realizować zamierzenie twórcze prowadzące do
uzyskania terapeutycznej zmiany. Jest to nowatorska metoda - choć "arteterapia" jako termin
naukowy zaproponowana była już w 1939 r. przez Hilla. Każdy bez względu na wiek, płeć,
swoje aktualne samopoczucie i światopogląd może korzystać z jej dobrodziejstw, bowiem
bazą dla arteterapii jest sztuka, która poprzez świadome działania artystyczne pozwala na
rozwiązanie wielu problemów. Arteterapia wykorzystuje do celów leczniczych terapeutyczne
formy plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Tak szeroko pojęta sztuka daje możliwość
symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń
i emocji w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia "nie wprost". Obniża napięcie i
pomaga nazwać problem.
Poprzez spotkania indywidualne i warsztaty grupowe człowiek może nawiązać nowe i
jakościowo inne kontakty, uczyć się asertywnego wyrażania myśli i doznań. Celem działań
arteterapeutycznych jest zrozumienie codziennych problemów, poprawa ich wyrazu,
interpretacja i rozwój osobowości. Lecznicza funkcja sztuki pozwala wyjść poza własną
perspektywę, polepszyć jakość życia. Terapia poprzez sztukę ma bardzo szerokie
zastosowania, może pomóc wszystkim ludziom chcącym skorzystać z jej możliwości.
2. Co to jest arteterapia ?
Definicje arteterapii:
- Terapia przy udziale sztuk plastycznych i technik związanych z plastyką
- Terapia z wykorzystaniem muzyki, tańca, poezji, dramatu - teatru, zabawy, fotografii a także
hodowli roślin, kontaktu z lasem, morzem
- Arteterapia w wąskim znaczeniu obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych,
w szerokim znaczeniu obejmuje natomiast muzykoterapię, biblioterapię, a ponadto działania
terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu oraz malarstwa, rzeźby, grafiki i innych sztuk
plastycznych.
- Arteterapia to twórczy trening, to terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik
procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to proces poznawania siebie,
przygoda z procesem tworzenia oraz z twórczym myśleniem.
Istota arteterapii, pochodzenie słowa:
Termin "arteterapia" pierwszy raz pojawił się w latach czterdziestych XX wieku
w literaturze anglojęzycznej. W polskim piśmiennictwie pojęcie to zaczęło funkcjonować
nieco później i było zamiennie określane jako: "kulturoterapia", "arterapia", "artterapia",
"artoterapia", "terapia rysunkiem" itd.
Pojęcie "arteterapia" złożone jest z dwóch członów: słowa „arte" i słowa „terapia". „Arte", z
łac. „ars, artis", oznacza sztukę, natomiast „terapia” z łac. „therapeuein”- leczenie.
Szeroko rozumiana arteterapia jest definiowana jako "układ poglądów i czynności
ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy
szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki" (E. Grzebyk).
Wąskie znaczenie terminu "arteterapia" oznacza terapię stosującą sztuki plastyczne i nosi
nazwę "plastykoterapii" lub "terapii malarskiej". Określa się ją jako "spontaniczną twórczość
chorych, poddanych opiece terapeutów lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w
sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki." (W. Szulc)
Arteterapia może być stosowana względem osób niezależnie od wieku, poziomu
wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia. Sztuka może być tutaj wykorzystana zarówno w
celach diagnostycznych, jak i terapeutycznych.
Arteterapia pomaga uzewnętrznić emocje, pragnienia, dążenia, myśli. Jest formą komunikacji
z samym sobą i z innymi ludźmi. W trakcie zajęć możliwa staje się zmiana sposobu odbioru
otaczającej rzeczywistości. Dzięki niej dziecko lub osoba dorosła zaczyna nabierać dystansu
w stosunku do własnych, niekiedy trudnych przeżyć, uczuć i doświadczeń. Odgrywa istotną
rolę wobec, np. dzieci z rodzin, gdzie nie dopuszcza się do ujawniania uczuć, gdzie są one
tłumione bądź też wyrażane w niewłaściwej formie. Dzięki arteterapii można kształtować i
rozwijać inteligencję emocjonalną a szczególnie takie jej aspekty, jak identyfikowanie
własnych stanów emocjonalnych oraz wyrażanie ich w społecznie akceptowany, nieraniący
innych sposób. Ponadto wzmacnia przekonanie, iż można bez poczucia winy i lęku przed karą
przyznać się do przeżywania buntu, cierpienia i wielu innych negatywnych emocji.
Arteterapia pomaga kształtować osobowość, stwarza możliwość ujawnienia stłumionych
uczuć, przejmuje nad nimi kontrolę i uwalnia od napięć. Wpływa również na samoocenę i
poczucie własnej wartości. Jest sposobem porozumienia
z sobą i innymi.
Podstawowym celem arteterapii jest ujawnienie zahamowań blokujących poznanie, uczenie
się, rozwój zdolności, kształtowanie osobowości. Jej założeniem jest odkrycie nowych
możliwości i osiągnięcie zmian w zachowaniu.
Historia powstania arteterapii:
Historia arteterapii sięga ponad stu lat. Ogromną rolę odegrali francuscy psychiatrzy A.
Tardieu i M. Simon, którzy pod koniec XIX wieku opublikowali swoje prace na temat
znaczenia diagnostycznego dzieł plastycznych osób chorych psychicznie.
Od początku XX wieku wzrosło zainteresowanie twórczością chorych również ze strony
przedstawicieli innych dziedzin - rehabilitantów, a nawet profesjonalnych artystów. Dla
niektórych z nich twórczość chorych stała się wzorcem dla własnych poczynań. Powstały
nowe kierunki w sztuce: kubizm, abstrakcjonizm, nadrealizm.
Psychiatrzy powołali Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji, które działa
w wielu krajach świata. Rozpoczęły się badania nad spontaniczną twórczością chorych
(psychorysunek). Ekspresję plastyczną chorych wykorzystano w procesie diagnozowania,
terapii i edukacji. Prace plastyczne chorych doczekały się wystaw publicznych, katalogów i
recenzji.
3. Cele:
 Za najważniejszy cel przyjmuje się optymalizację jakości życia, która polega
 na zapobieganiu trudnościom życiowym i przezwyciężaniu przeszkód stojących
 na drodze do samorealizacji.
 Celem jest także praca nad wyrażaniem uczuć, przeżyć, które są nieuświadomione lub
tłumione; to także praca z subiektywnymi znaczeniami, nadawanymi przez osobowość
wydarzeniom, stosunkom oraz rozpoznawanie odległych myśli i odczuć wydobywanych z
minionych doświadczeń w postaci obrazów z dzieciństwa, lęków itp.
 To również odreagowanie emocji i napięć.
 Arteterapia daje także możliwość osiągania zmian reakcji oraz daje informacje
 o sposobie reagowania w różnych sytuacjach.

5. Funkcje:
Funkcje arteterapii zależą od celu jej zastosowania. Zdaniem M Kulczyńskiego można je
sprowadzić do 3 podstawowych funkcji:
 rekreacyjnej, która ma na celu tworzenie odpowiednich warunków odpoczynku.
 edukacyjnej, która ma dostarczyć uczestnikowi terapii dodatkowych
wiadomości
przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia.
 korekcyjnej, która ma na celu przekształcenie szkodliwych mechanizmów
 na bardziej wartościowe.
Według innych autorów można też wyróżnić inne funkcje:
 ekspresyjna – wpływa na ujawnianie stłumionych emocji i pomaga rozładować oraz
przekształcić niekorzystne dla zdrowia napięcia i frustracje.
 kompensacyjna – zaspokaja niezrealizowane potrzeby.
 poznawcza – uczy nazywania, wyrażania uczuć.
 regulacyjna – zaspokaja potrzebę samorealizacji i kompensuje braki
 i niepowodzenia doznawane w określonej dziedzinie życia.

6. Rodzaje arteterapii i stosowane techniki:
Sama arteterapia w swoich działaniach przybiera wiele różnych form. Wyróżniamy więc:
Terapię za pomocą sztuk plastycznych gdzie wykorzystywane w terapii są techniki plastyczne
- rysunek, malarstwo, rzeźba, tzw. Mokre na mokrym, malowanie
z kleksa, techniki graficzne: monotypie, druk strukturalny, odbijanie gisporytów
i linorytów, lepienie z gliny, plasteliny, masy solnej, rzeźbienie, wycinanki, układanki,
tkactwo, grafika, collage; forma artystyczna jest równie ważna jak
i stworzone dzieło, stąd też wybranie samej techniki plastycznej jest już pierwszą wskazówką
w rozwikłaniu problemu pacjenta - malowanie farbami lub delikatne użycie miękkiego
ołówka pozwala na pewne wnioski dotyczące jego sfery emocjonalnej i samooceny;
stopniowo pozwala na coraz pełniejsze i swobodniejsze wyrażanie siebie.
Plastykoterapia jest szczególnie polecana dla ludzi, którzy czują się ograniczeni
i przytłoczeni przez innych, ponieważ dostarcza im przestrzeni, pozwalając
na swobodną twórczość.
Choreoterapię czyli terapię tańcem, ruchem. < gr. choreia = taniec + gr. therapeia = leczenie
> Opiera się na wykorzystaniu ruchu jako procesu, który zwiększa fizyczną i psychiczną
integrację jednostki. Pozwala ona wyrazić ludziom ich doświadczenia emocjonalne związane
z kontaktem cielesnym i dotykowym. Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu
problemów pochodzących z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy do komunikowania się
używane jest nasze własne ciało, gdyż mowa werbalna nie jest jeszcze dobrze rozwinięta.
Można wykorzystywać rekwizyty, pomoce z sali gimnastycznej. Polecana dla każdej grupy
wiekowej.
Jak większość nowoczesnych metod terapeutycznych przywędrowała ona do Polski ze
Stanów Zjednoczonych, gdzie zdobyła sobie popularność i uznanie wśród dyrektorów szpitali
i ośrodków dla niepełnosprawnych. Jest stwierdzeniem chyba już banalnym, iż ciało i
psychika stanowią nierozerwalną całość i występuje między nimi sprzężenie zwrotne. Jeśli
więc uda nam się zaangażować osoby poddawane terapii w formę zabawy ruchowej, to
bezsprzecznie- poprzez chociażby samą aktywizację poprawiamy ich samopoczucie. Nie
tylko o aktywizację ruchową tutaj jednak chodzi. Choreoterapia rozwija także wyobraźnię i
samodzielność. Pacjenci mają za zadanie ogrywać sceny, pokazywać ciałem przedmioty,
zjawiska. Inną istotną częścią choreoterapii jest improwizacja. Daje ona pacjentom swobodę
oraz samodzielność w kreowaniu sytuacji.
Pozytywnych efektów choreoterapii jest wiele. Najważniejsze z nich to: podwyższenie
nastroju, poprawa koncentracji, pogłębienie i łatwiejsze nawiązywanie kontaktów
interpersonalnych, odrzucenie zahamowań związanych z aktywnością ruchową. Najlepsze
rezultaty osiąga się z pacjentami cierpiącymi na depresję, schizofrenię, upośledzenie
umysłowe, lekkie porażenie mózgowe oraz zespół Downa.
Muzykoterapię w której w procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos,
instrumenty muzyczne, lub nagrania. Muzyka jest bardzo dobrym medium
w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich
i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji).
Muzykoterapia to oddziaływanie na człowieka za pomocą uspokajająco-relaksacyjnej muzyki.
Muzykoterapia wpływa na słuchacza kojąco i uspokajająco. Pozwala udać się w głąb siebie i
tam zregenerować siły.
Muzykoterapia doprowadza do wewnętrznej harmonii podnosi odporność organizmu,
wyzwala własne potężne mechanizmy obronne. Pomaga organizmowi bronić się przed
chorobami, prowadząc czasem do samowyleczenia, ujawnia
i rozładowuje zablokowane emocje i napięcia, umożliwia osiągnięcia integracji w grupie,
poprawy komunikacji, nauki odpoczynku i relaksacji, usprawnienia funkcji percepcyjno –
motorycznych, uwrażliwienia na muzykę i przyrodę.
Jak podaje Wójcik-Standio, muzykoterapię można podzielić na kilka rodzajów, uwzględniając
przy tym jej sposób jej wykorzystywania. Są to:
-muzykoterapia kliniczno-diagnostyczna, w zakres której wchodzą działania podejmowane
przez specjalistów z dziedziny medycyny
-muzykoterapia spontaniczna, będąca wyrazem przeżywanych emocji
-muzykoterapia naturalna, gdzie podstawowym materiałem muzycznym są dźwięki natury,
np.; szum morza, czy śpiew ptaków
-muzykoterapia adoptowana, wykorzystująca przypadkowy materiał muzyczny(np.: muzykę
płynącą z radia)w celu uspokojenia czy relaksu
-muzykoterapia profilaktyczna, stosowana w celu zapobiegawczym, wykorzystująca
odpowiedni materiał muzyczny w celu zaktywizowania lub uspokojenia pacjenta
-muzykoterapia socjoterapeutyczna, której głównym celem jest eliminowanie
nieprawidłowych wzorców zachowań i do nauki zachowań społecznie pożądanych
-meloterapia, bazująca na terapeutycznych walorach śpiewu.
Dramatoterapię wykorzystującą różne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról, osoby
uczestniczące w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię
i poczucie sprawstwa; odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań i
uczuć, jak i pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania; często posługuje się mitem lub
metaforą - w ten sposób możliwe jest uwolnienie się
od wspomnień i niepokojów oraz lepsze zrozumienie siebie.
Teatroterapia; jedną z form arteterapii jest teatr. Najbardziej znaną formą terapii, mającą swe
źródła w teatrze jest psychodrama. Inne to np. pantomima czy terapia ruchem. Celem tych
działań jest poprawa komunikacji pacjenta z otoczeniem, przywrócenie wiary we własne siły,
wyzwolenie pozytywnych emocji. Inną ciekawą formą wykorzystania teatru w terapii jest
tworzenie spektakli teatralnych wspólnie przez terapeutów i pacjentów. Teatroterapia jest
sztuką i rzemiosłem; służy jako narzędzie wewnętrznego wzrostu, rozwoju, wzbogacenia
osobowości. Proces teatroterapeutyczny poszerza jednostkowe doświadczanie samych siebie
i świata, uzupełnia inne formy interwencji pedagogicznej i psychologicznej.
Biblioterapię czyli terapię z wykorzystaniem literatury - książek, publikacji literackich,
albumowych. Taka terapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami
literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy. Biblioterapia (gr. biblion- książka;
therapeuo- leczę) określana jest jako forma terapii, pomocy, psychicznego wsparcia przy
wykorzystaniu książki i innych materiałów alternatywnych (obrazów, filmów itp.). Istotnym
elementem jest indywidualny kontakt między biblioterapeutą a jedną osobą lub grupą osób.
Te działania opierają się na wykorzystaniu terapeutycznych wartości literatury. Odpowiednio
dobrana lektura dostarcza bodźców do emocjonalnego rozwoju, wzbogaca wyobraźnię,
rozszerza zakres spostrzeżeń, powoduje zastępcze wrażenia ważne dla osób zdrowych jak i
chorych. Metody pracy z książką stosuje się wśród chorych
i niepełnosprawnych, wśród osób uzależnionych w procesie dydaktyczno-wychowawczym i
terapii pedagogicznej.
Estezjoterapię, wykorzystujące malarstwo, rzeźbę, teatr i film, natomiast
„w piśmiennictwie światowym, przynajmniej anglojęzycznym, termin ten oznacza wyłącznie
zastosowanie sztuk plastycznych (malarstwo, rzeźba, rysunek) w terapii chorych psychicznie"
(W. Szulc, 1989)
Terapia ta ma pomóc w likwidacji napięcia, w odreagowaniu negatywnych emocji,
doświadczeń. Pozwala dotrzeć głęboko w świat myśli, pragnień. Dla niektórych jest jedyna
forma uzewnętrznienia własnego świata, kompensuje braki.
W arteterapii estetyka wytworów schodzi na drugi plan a kluczowym czynnikiem są procesy
zachodzące podczas kreacji artystycznej uczestnik nie musi być artystą. Ważny jest sam
proces tworzenia, dlatego wszystko co dziecko robi jest dobre i ma sens, bo to ono jest
ekspertem swego dzieła.
7. Efekty i korzyści płynące z arteterapii:
W wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej:
· zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje
· zmniejsza się poziom napięcia
· zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej
· wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa
· zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie
· wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań
· uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność
Arteterapia pozwala na:
· rozwijanie własnych działań twórczych
· pozawerbalne porozumiewanie się
· uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć
· zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i
docenianym,
· zrozumienie własnych pragnień, potrzeb
· pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata
· poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów
· akceptacja siebie i innych
· kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic
· tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji
· relaks, przyjemność, odpoczynek
8. Zasady:
1. Dobrowolność uczestnictwa i decydowania uczestnika o swojej aktywności
2. w ćwiczeniach.
3. Dwupoziomowa komunikacja polegająca na porozumiewaniu się w sferze werbalnej i
niewerbalnej.
4. Wyrażanie emocji ujawniających uczucia.
5. Sprzeciw wobec rywalizacji, podkreślenie braku podziału na zwycięzców
6. i przegranych.
7. Stosowanie różnych środków przekazu.
8. Zasada „tu i teraz” podkreślająca wagę doznań doświadczanych podczas zajęć.
Areterapia pomaga zapobiegać pogłębianiu stanów chorobowych, wpływa na rozwój
zdolności. Pomaga uzewnętrznić emocje myśli pragnienia, jest formą komunikacji. Pomaga
kształtować inteligencję emocjonalną tj. rozpoznawanie uczuć, emocji, ich wyrażanie
pozbywanie się lęków. Usprawnia psychoruchowo pozwala zaakceptować samego siebie a
także pozwala się zrelaksować, odpocząć daje przyjemność.
Arteterapia z powodzeniem może być stosowana jako metoda wspomagająca socjalizację i
resocjalizację. Może być stosowana wobec osób upośledzonych. Arteterapia podwyższa
samoocenę, odblokowuje zahamowania.
9. Kompetencje terapeuty i przebieg zajęć:
Niektórzy uważają, że terapię ta może stosować każdy bez wcześniejszych przygotować i
wykształcenia. Jednak niezależnie od wykształcenia terapeuta powinien dysponować fachową
widza z zakresu psychologii p psychopatologii oraz umiejętnością ustalania granic
oddziaływań, by nie spowodować negatywnych skutków a także doświadczeniem. Terapeuta
powinien także posiadać odpowiednią osobowość – musi orientować się w problemach
życiowych uczestnika, inspirować
i pomagać oraz być świadomym wagi przeżyć uczestnika. Dobrze, gdy cechuje go empatia i
wrażliwość. Każdy terapeuta powinien być bystrym, systematycznym obserwatorem świata,
wystrzegającym się rutyny w działaniu, która jest przeszkodą w uzyskaniu pozytywnych
rezultatów terapii.
Scenariusz zajęć powinien być dostosowany do potrzeb oraz zainteresowań dziecka. Dotyczy
to zarówno tematyki, organizacji zajęć jak i materiałów wykorzystywanych podczas
spotkania. Ważne jest, aby zajęcia odbywały się w atmosferze swobody, zaufania, poczucia
bezpieczeństwa oraz braku obaw przed negatywną oceną.
Jak podaje B. Muraszko proces ten przebiega w następującej kolejności:
1. Ujawnianie niebezpiecznych uczuć, które zostały wyparte do podświadomości i nie mogą
zostać wyrażone w tradycyjny sposób;
2. Uświadomienie uczuć własnych poprze uzewnętrznienie ich w różnej formie ekspresji i
przyjrzeniu się im poprze bagaż doświadczeń.
3. Retrospekcja wydarzeń, uczuć, motywacji.
4. Porównanie wytworów, będące posumowaniem terapii i analiza prac własnych jako ważny
element autoterapii.
5.
Bibliografia:
 Konieczna E. J.: Arteterapia w teorii i praktyce. Kraków 2004
 Kuśpit M.: Arteterapia. „Remedium“ 2003 nr 3.
 Florczykiewicz J.: Arteterapia jako metoda wsponagająca socjalizację
 i resocjalizację. „Opieka, Teoria, Wychowanie” 2002 nr 1.
 Lech. A.: ........... „Nowe w Szkole” 2004 nr 4.
 Garda-Łukaszewska J., Szperkowski T.: Współtworzenie – zajęcia plastyczne z osobami
upośledzonymi umysłowo, Warszawa 1997.
 Hanek L (red.), Passella M.: „Arteterapia", Zeszyt naukowy nr 48.
 Kumaniecki K.: Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1994.
 Kryszewski W, Marcinkowski.: Encyklopedia powszechna t. II i IV, Warszawa 1987.
 Piszczek M.: Terapia zabawą - terapią przez sztukę, Warszawa 1997.
 Rozmus L.: Katalog do wystawy: „Art Brut. Krucha nadzieja", Państwowa Galeria Sztuki
w Legnicy, Legnica 1993.
 http://web.pertus.com.pl/~fbalubin/arteterapia.htm
 http://www.linie.opus.org.pl/#czesc3
 http://www.republika.pl/biblioteka_piotrkow/warsztat/2004/3/040307.htm
x60