Przemoc w środowisku szkolnym

PRZEMOC W ŚRODOWISKU SZKOLNYM
UWARUNKOWANIA, PROFILAKTYKA, ZWALCZANIE
Czynniki, które powodują, że zachowania agresywne są coraz częstszym zjawiskiem w naszych
szkołach to:

brutalizacja w mediach,

brak zainteresowania dziećmi ze strony rodziców,

niewydolność placówek oświatowych.
Upowszechnieniu zjawisk związanych z przemocą w rodzinie, szkole, na ulicy sprzyja:

postępujący kryzys wartości i autorytetów,

osłabienie więzi rodzinnych,

frustracja spowodowana ubóstwem,

pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami.
Również środki masowego przekazu upowszechniają agresywne wzorce, gdyż zamiast piętnować
zachowania
negatywne,
często
je
nagłaśniają,
szukając
w
ten
sposób
taniej
sensacji.
W wiadomościach telewizyjnych i prasowych słyszymy ciągle o konfliktach, porwaniach, gwałtach,
rabunkach i morderstwach. Może to sprawiać wrażenie, że zewsząd otacza nas agresja, przed którą
nie ma ucieczki ani obrony.
We współczesnym świecie agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży stały się zjawiskiem
coraz powszechniejszym. Spowodowane jest to wieloma czynnikami, do których należą między innymi:

czynniki biologiczne tkwiące w samym dziecku,

przemoc ze strony najbliższego otoczenia (nadużywanie przez opiekunów represji jako
środka wychowawczego),

czynniki środowiskowe, w tym również szkoła, będąca miejscem, w którym dziecko uczy
się, nabywa nowe doświadczenia, kształtuje swoje relacje z otoczeniem.
CZYM JEST AGRESJA I PRZEMOC
Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym agressio oznacza napad.
W podobny sposób definiują to pojęcie autorzy zajmujący się problemem agresji. Zachowanie
agresywne jest to bowiem „zachowanie przybierające formę ataku skierowanego przeciw określonym
osobom lub rzeczom”.
Natomiast przemoc jest zachowaniem wykorzystującym nierównowagę sił, agresywnym
i jednocześnie destruktywnym w stosunku do innej osoby lub grupy osób, w wyniku którego inne
osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest bezpośrednim
oddziaływaniem jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia go, wbrew jego woli, do zmiany
zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakiejś sprawie. Takie działanie powoduje
1
sytuacje, które zagrażają bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu. Przemoc powstaje w wyniku
silnych emocji, lecz czasem bywa działaniem ściśle i dokładnie zaplanowanym zarówno pod kątem
doboru ofiar, zastosowanych form przemocy, jak również celów, które napastnik zamierza osiągnąć.
Przemoc jest zawsze intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste jednostki i zawsze powoduje
szkody. Jej charakterystyczną cechą jest tendencja do powtarzania się. Akty przemocy są często
rozpaczliwym sposobem zagłuszenia poczucia niemocy sprawcy. Ponadto za przemoc zawsze
odpowiedzialny jest sprawca, niezależnie od tego, co zrobiła ofiara. Niektóre groźby werbalne są już
w swojej istocie aktami przemocy i stanowią przejaw agresji psychicznej.
Niezwykle ważne i wręcz konieczne jest kształtowanie w procesie dydaktyczno –
wychowawczym umiejętności wyrażania emocji negatywnych(agresji i wybuchów złości) w sposób
akceptowany społecznie. Tych umiejętności należy dzieci i młodzież nauczyć.
CZYNNIKI RYZYKA WYSTĘPOWANIA ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH I PRZEMOCOWYCH
Czynniki ryzyka występowania zachowań agresywnych i przemocowych mogą tkwić w:

środowisku rodzinnym,

środowisku szkolnym,

grupie rówieśniczej.
Mogą być ponadto wzmacniane przez środki masowego przekazu (w tym również gry komputerowe).
D.
J.
Flannery
przedstawia
następujące
kategorie
czynników
zachowań
agresywno
–
przemocowych:

Czynniki wrodzone (w tym - urazy okołoporodowe) oraz cechy temperamentalne, które
objawiają się: impulsywnością, hiperaktywnością, słabą samokontrolą, rozproszeniem uwagi,
małą plastycznością i łatwym popadaniem we frustrację.

Obniżone możliwości intelektualne (zwłaszcza werbalne), z którymi wiążą się niskie
osiągnięcia
szkolne,
słaba
zdolność
rozumienia
relacji
międzyludzkich
oraz
błędne
rozpoznawanie i ocenianie sytuacji społecznych, mała zdolność rozwiązywania problemów
oraz deficyty innych umiejętności społecznych. Efektem może być słabsza pozycja w grupie
rówieśniczej i mniejsza więź ze szkołą.

Błędy wychowawcze rodziców we wczesnym okresie rozwojowym dziecka:
przyzwolenie na atak, prowokowanie agresji, brak wytyczonych granic dla zachowań dziecka,
a w przypadku wyrażania dezaprobaty – brak odwoływania się do wartości i norm
społecznych.
W
ten
sposób
następuje
wczesne
utrwalenie
zachowań
agresywnych
i antyspołecznych.

Poważna dysfunkcja rodziny, której przyczyną może być uzależnienie u jednego lub
obojga rodziców od alkoholu, narkotyków lub innych substancji, przewlekła choroba
(zwłaszcza psychiczna), działania kryminalne rodziców i ich pobyt w więzieniu. Wiąże się to
z zaniedbywaniem i odrzuceniem dziecka, częstym i surowym, lecz także niekonsekwentnym
i nieefektywnym karaniem oraz przemocą. Dziecko żyjąc w klimacie obojętności lub wrogości
2
ma tendencję do interpretowania zachowań innych ludzi jako wrogich i przypisywania im złych
intencji.

Doświadczanie przemocy w bliskim środowisku (ze strony rówieśników lub personelu
szkoły, sąsiadów), obserwacja aktów przemocy w szkole czy miejscu zamieszkania. Efektem
jest stały wzrost poczucia zagrożenia.

Duża ekspozycja agresji i przemocy w mediach, czego efektem jest przekonanie, że
zachowania agresywne i akty przemocy są normą, a także przeświadczenie o powszechnej
akceptacji przemocy lub nawet współzawodnictwie w zachowaniach agresywnych, obniżona
wrażliwość na przemoc i jej konsekwencje, rozwój „syndromu podłego świata” (czyli spadek
zaufania do ludzi, strach przed atakiem, potrzeba chronienia siebie, reagowanie agresją
z wyprzedzeniem „na wszelki wypadek”).
Jeżeli na dziecko oddziałuje jednocześnie wiele czynników z różnych kategorii, prawdopodobieństwo
pojawienia się zachowań agresywnych jest bardzo wysokie.
Jeśli chodzi o niekorzystne czynniki, które zwiększają ryzyko zachowań agresywno –
przemocowych w samym środowisku szkolnym, psychologowie wymieniają tutaj:

obowiązki związane z uczęszczaniem do szkoły (uczeń musi chodzić do szkoły, przebywać
w zamkniętej przestrzeni, odrabiać lekcje itp.),

konieczność podporządkowania się cudzym decyzjom,

ograniczanie wyboru działania,

presję czasową – np. ponaglanie ucznia do szybszego mówienia, czytania lub pisania,

niesprawiedliwe ocenianie,

częste upomnienia – np. wytykanie wad,

nadmierne zagęszczenie w szkole (np. ciasne korytarze, przepełnione klasy).
Różnorodne sytuacje szkolne mogą zarówno wzmacniać tendencje do zachowań agresywno –
przemocowych jak również odwrotnie – stwarzać dobre warunki do kształtowania pozytywnych postaw
i tworzenia satysfakcjonujących relacji interpersonalnych.
Najbardziej destrukcyjnie, dysharmonizująco na przebieg pracy dydaktycznej i wychowawczej
wpływają wszelkiego rodzaju konflikty, których przyczyny są niejawne, ukrywane, co utrudnia lub
wręcz uniemożliwia ich rozwiązanie. Rodzi to zarówno u nauczycieli, jak też u uczniów stany napięcia,
poczucie zagrożenia, nieuczciwość, wrogość i agresję, prowadzi do depresji i zaburzeń nerwicowych.
J. Surzykiewicz identyfikuje czynniki, które składają się na tzw. kulturę uczenia się i klimat szkoły
korelujące ze zjawiskiem agresji i przemocy w szkole.
W wymiarze fizycznym należą do nich:

niekorzystna lokalizacja szkoły,

brudne, zaniedbane budynki i otoczenie,

zniszczony, niesprawny sprzęt,

bezpańskie pomieszczenia,

duża szkoła,
3

przeładowane klasy.
W wymiarze społecznym są to natomiast:

negatywna, bierna postawa dyrektora,

chaos organizacyjny,

bezosobowe relacje nauczyciel – uczeń,

brak przejrzystych oczekiwań szkoły i jasnych zasad dyscypliny,

brak ujednoliconego i jasnego systemu oceniania osiągnięć,

nadmierny rygor i restrykcje,

nieuwzględnianie interesów i oczekiwań uczniów,

uczniowie pozbawieni wpływu na tworzenie szkoły i jej reguł,

słaba komunikacja pomiędzy nauczycielami, uczniami i rodzicami,

odsuwanie rodziców od decydowania o sprawach szkoły,

brak pozytywnej tradycji szkoły,

brak oferty zajęć pozalekcyjnych.

niskie kompetencje i morale nauczycieli,

niskie kompetencje i morale uczniów.
Identyfikacja czynników, które bądź tworzą pozytywny klimat bądź – wprost przeciwnie – sprzyjają
nieprawidłowym zachowaniom uczniów, pozwala określić, czy szkoła jest placówką obciążoną wysokim
ryzykiem wystąpienia przemocy, czy też ryzyko jest niewielkie.
RODZAJE AGRESJI I PRZEMOCY
Agresja może przejawiać się na wiele różnych sposobów. Zawsze jednak pojawia się ładunek
wrogości i atak ukierunkowany. Pojęcie to zazwyczaj kojarzymy z agresją fizyczną, czyli naruszeniem
nietykalności
cielesnej.
Istotnego
znaczenia
nabiera
jednak
zjawisko
agresji
psychicznej.
O ile pierwszy rodzaj agresji może skutkować uszkodzeniem ciała i jako taki jest tradycyjnie karany,
o tyle drugi funkcjonuje w sposób ukryty, jest milcząco akceptowany, a zarazem ma dalej idące,
długofalowe skutki społeczne.
Najważniejsze czynniki powodujące nasilenie agresji i przemocy w sferze psychicznej to:

ogólna aprobata tych zjawisk,

minimalizowanie negatywnej oceny skutków,

uzasadnienie agresywnego postępowania wyższymi racjami,

anonimowość relacji interpersonalnych,

rozproszenie odpowiedzialności za zachowania agresywne w relacjach społecznych.
Rozróżniamy następujące formy agresji:

Agresja czynna – jest działaniem szkodliwym dla osób lub przedmiotów, na które się je kieruje.
Z reguły bywa głośna i widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to: krzyki, oskarżenia, złośliwości,
szyderstwa,
groźby
i
fizyczny
atak.
Najczęściej
jest
próbą
ochrony
samego
siebie,
4
a jej przyczyną jest głęboki brak poczucia bezpieczeństwa lub reakcja na frustrację. Często bywa
również sposobem wyrażania negatywnych emocji lub osiągnięcia czegoś.

Agresja bierna – jest próbą manipulacji drugą osobą, dokuczaniem jej lub ranieniem bez
ryzykowania otwartego konfliktu. Agresja bierna jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny
agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku. Dzieci uciekające się do agresji biernej zazwyczaj
zaprzeczają, że czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartego
konfliktu wybierają sabotaż i ochłodzenie stosunków. Bierna agresja to: wrogie milczenie,
naburmuszona mina, obrażanie się.

Agresja bezpośrednia – jest skierowana na osoby będące powodem frustracji.

Agresja przeniesiona – jest skierowana ku osobom, które nie miały nic wspólnego z frustracją
agresora. Przykładowo mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca
w domu, zachowuje się agresywnie wobec słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im
w różny sposób. Agresja przeniesiona jest bardzo powszechna, a przy tym niekorzystna
w warunkach współżycia grupowego, np. w klasie szkolnej, gdyż atak następuje bez żadnego
zrozumiałego
dla
innych
powodu.
Wzbudza
to
poczucie
krzywdy,
przeświadczenie
o niesprawiedliwym traktowaniu, a niekiedy również chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości,
co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych.

Agresja fizyczna - może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych
o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań należą te, które
przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk
(uderzenie, trącenie, szarpanie), nóg (nastąpnięcie, podstawienie nogi, kopnięcie), mięśni twarzy
(wykrzywianie się, przedrzeźnianie). Atak może odbywać się przy użyciu prostych narzędzi, takich
jak: szpilka, linijka, kamień. Agresja często wyraża się w formie złożonych zachowań napastliwych
i przybiera postać bójek, pobić, przestraszania kogoś, niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie
zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczanie,
chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor często działa anonimowo. Do zachowań
destruktywnych należą: rzucanie, uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania
destruktywne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby
będącej przedmiotem agresji (np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb).

Agresja werbalna – jest jednym ze sposobów wyrażania uczuć negatywnych w formie
i treści wypowiedzi: kłótnie, krzyki, wyśmiewanie, przezywanie, ośmieszanie, dokuczliwość słowna.
Może przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych, szkodzących
i poniżających. Bezpośrednia agresja słowna wyraża się poprzez: wypowiedzi napastliwe:
grożenie, straszenie, odpędzanie, wypowiedzi szkodzące: odbieranie uprawnień przysługujących
danej osobie, podawanie nieprawdziwych informacji, wypowiedzi poniżające: przezywanie,
wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. Natomiast pośrednia agresja słowna
to skierowane do osób trzecich wypowiedzi agresywne, mające wyrządzić przykrość lub szkodę
danej osobie. Przejawia się w wypowiedziach napastliwych, szkodzących i poniżających.
5

Agresja emocjonalna – jest jednym ze skutków przeżywania przez dziecko lęku lub złości.
Spowodowana
jest
najczęściej
brakiem
zaspokojenia
potrzeby
bezpieczeństwa.
Agresja
emocjonalna bezpośrednia może wywoływać: płacz, krzyk, ucieczkę, bicie, plucie, kopanie.

Agresja frustracyjna – jest wywoływana przez blokadę potrzeb. Dotyczy szczególnie
agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży z powodu oziębłości rodzica, nauczyciela, grup
rówieśniczych, braku zainteresowania z ich strony lub nadmiernej surowości.

Agresja naśladowcza – czyli naśladownictwo zachowań, z którymi styka się agresor. Proces
naśladowania jest szczególnie silny wówczas, gdy modelem do naśladowania jest osoba znacząca,
z którą jednostka się identyfikuje. Wzorem zachowań są bohaterowie książkowi i telewizyjni, starsi
koledzy, agresywni rodzice.

Agresja instrumentalna – jej motywem są określone cele działania, a agresja jest wówczas
instrumentem lub narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu. Jest związana z postawami oraz
hierarchią wartości.

Agresja patologiczna – jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym
danej jednostki.

Autodestrukcja – może być spowodowana przez brak wiary we własne siły, zaburzenia
w postrzeganiu własnej osoby, nieumiejętność sprostania wymaganiom, brak nadziei. Częstą
formą działań autodestrukcyjnych są zachowania związane z uzależnieniem. Wiele osób
uzależnionych
ma
pełną
świadomość
wyrządzanego
sobie
zła,
np.
dla
palacza
o skłonnościach autodestrukcyjnych ostrzeżenie o konsekwencjach zdrowotnych nie ma większego
znaczenia. Autodestrukcja może przyjmować różne postacie – pośrednia może łatwo zamienić się
w bezpośrednią, wyrażającą się aktem samobójczym.
PROFILAKTYKA AGRESJI W SZKOLE
Nowoczesna profilaktyka zaburzeń rozwoju, uzależnień i zachowań agresywnych wśród dzieci
i młodzieży to zespół interdyscyplinarnych działań, które spełniają równolegle dwa główne cele:

wzmacniają
czynniki
chroniące
poprzez
promowanie
zdrowia,
umożliwianie
satysfakcjonującego życia oraz rozwijanie potencjalnych możliwości osoby,

eliminują czynniki ryzyka i przeciwdziałają im.
Zachowanie młodego człowieka zależy od jego indywidualnych cech oraz od czynników
występujących w środowisku. Mogą one mieć charakter chroniący (czynniki chroniące) lub
zwiększający możliwość podjęcia określonego zachowania (czynniki ryzyka).
Do czynników chroniących należą:

silna więź emocjonalna z rodzicami,

zainteresowanie nauką szkolną,

regularne praktyki religijne,

poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,

przynależność do pozytywnej grupy.
6
Natomiast czynniki ryzyka to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań
ryzykownych. Należą do nich:

wysoki poziom lęku i niepokoju,

niska samoocena,

niedojrzałość emocjonalna i społeczna,

słaba kontrola wewnętrzna,

nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia,

brak zainteresowania nauką szkolną,

zaburzona więź z rodzicami,

nieprawidłowa struktura rodziny.
Prawdopodobieństwo podjęcia zachowania ryzykownego jest tym większe, im więcej występuje
czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe lub im dłużej trwa ich działanie.
Głównym zadaniem dobrze przygotowanych, profesjonalnych nauczycieli i wychowawców jest
wspieranie rodziców w długofalowym procesie socjalizacji dzieci. Wspólne działania szkoły
i środowiska lokalnego sprzyjają wartościowemu rozwojowi dziecka oraz dają szansę na zakończenie
tego procesu sukcesem.
Strategie profilaktyki można podzielić następująco:

Strategie informacyjne – ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat
skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnych
wyborów.

Strategie edukacyjne – pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych
i społecznych (umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem,
rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia).

Strategie alternatyw – celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np.
sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości
zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową).

Strategie interwencyjne – pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu
i rozwiązywaniu problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych.

Strategie zmniejszania szkód – ich celem jest chronienie społeczeństwa i samej
jednostki przed skutkami jej ryzykownych zachowań. Adresatami tych działań są osoby
z grupy najwyższego ryzyka.
Inne strategie przedstawia W. B. Hansen, który dokonał gradacji ich skuteczności:

Strategia
„przekonania
normatywne”
–
polega
na
zakwestionowaniu
nieprawidłowych norm, przekonań i oczekiwań społecznych (np. wszyscy są agresywni)
poprzez konfrontowanie tych przekonań ze stanem faktycznym i na tej podstawie
zbudowanie norm, przekonań i oczekiwań prawdziwych i pozytywnych.

Strategia „osobiste postanowienia” – koncentruje się na motywowaniu uczniów do
podejmowania osobistych i kontrolowanych tylko przez siebie postanowień dotyczących
7
ważnych
wyborów
życiowych.
Wzmacnia
samoocenę,
poczucie
odpowiedzialności
i samokontrolę.

Strategia
„kształtowanie
systemu
wartości”
–
odkrywanie,
nazywanie
i przyjmowanie przez młodych ludzi wartości mających dla nich największe znaczenie.
Chroni młodych ludzi przed ryzykiem podejmowania zachowań naruszających cenione
wartości, takich jak np. zdrowie, życie.

Strategia „informowanie o realnych konsekwencjach” – polega na przekazywaniu
informacji o realnych szkodach, bezpośrednich i odległych skutkach podejmowania
zachowań ryzykownych.

Strategia „uczenie konstruktywnego odmawiania” – jest to kształtowanie
umiejętności radzenia sobie z presją i naciskiem innych osób czy grupy do podejmowania
zachowań ryzykownych.

Strategia „alternatywne sposoby życia” – skupia się na wskazaniu innych,
alternatywnych sposobów spędzania czasu oraz inspirowaniu do aktywności i rozwijania
uzdolnień.

Strategia „wyznaczanie celów” – polega na stawianiu celów, wymagań, motywowaniu
do osiągnięć.

Strategia „uczenie podejmowania decyzji” – służy zwiększaniu zdolności do
podejmowania racjonalnych decyzji w dokonywaniu wyborów.

Strategia „zwiększanie poczucia własnej wartości” – polega na odkrywaniu
sposobów radzenia sobie z negatywnym stosunkiem do samego siebie w celu zwiększenia
poczucia własnej wartości.

Strategia „umiejętność opanowania stresu” – uczy zwiększania umiejętności
zaradczych w sytuacjach frustracji i stresu.

Strategia „dostępność pomagania” – poszerza wiedzę o dostępnych miejscach
i formach pomocy oraz pozyskaniu wsparcia społecznego.

Strategia „nabywanie umiejętności społecznych”
– zwiększa zdolności do
nawiązywania pozytywnych kontaktów interpersonalnych.
REAGOWANIE NA PRZEMOC I AGRESJĘ
W przypadku zaistnienia przejawów agresji i przemocy ważny jest system reagowania, który
powinien uwzględniać następujące założenia:

należy reagować na każdą sytuację, w której występuje agresja i przemoc – brak reakcji
komunikuje uczniom, że mają prawo tak się zachowywać,

doraźne sytuacje wymagają szybkiej i zdecydowanej interwencji,

ważne jest wykazywanie troski o ucznia (dotyczy to zarówno ofiary, jak i sprawcy). Nie
należy potępiać ucznia, ale wskazywać na zachowania, które nie są aprobowane, wyrażać
brak zgody na stosowanie agresji i przemocy,
8

każdą sytuację należy wnikliwie rozpatrywać,

konieczne jest współdziałanie z innymi nauczycielami i udzielanie sobie nawzajem
wsparcia.
Osoba podejmująca interwencję powinna unikać:

agresji fizycznej,

agresji słownej (nie obrażać, nie zawstydzać, nie oceniać ucznia, nie stosować
komunikatów typu „ Ty”, np. „Z tobą są zawsze problemy”),

okazywania niepewności,

długich monologów i moralizowania,

wchodzenia w rolę sprawcy, aby mu pokazać, co czuje osoba poszkodowana.
Interweniujący powinien:

reagować stanowczo,

mówić prosto i jasno,

traktować sprawcę jako osobę, która może sama wziąć odpowiedzialność za swoje czyny,

użyć siły - jeśli to konieczne - ale tylko tyle, ile potrzeba np. do rozdzielenia bijących się
uczniów,

szanować ucznia (mówić o zachowaniu, nie o osobie).
W rozmowach z dziećmi - ofiarami przemocy - należy pamiętać, aby:

powiedzieć dziecku o swoich intencjach,

okazać ciepło i akceptację,

wczuć się w stan emocjonalny dziecka,

dostosować się do sposobu mówienia, siedzenia dziecka,

aktywnie, uważnie słuchać,

zadawać pytania ułatwiające nawiązanie kontaktu,

unikać zbyt wielu dociekliwych pytań,

być cierpliwym – dawać czas na udzielenie odpowiedzi,

nie oceniać dziecka ani zdarzeń, które przedstawia,

nie podważać jego wypowiedzi,

pomagać dziecku nazywać uczucia,

nie mówić za dziecko,

nie wyręczać dziecka,

pokazywać dziecku jego mocne strony, dowartościować je,

docenić odwagę dziecka, kiedy mówi o bolesnych dla siebie zdarzeniach,

uszanować odmowę i lęk ucznia, kiedy nie wskazuje sprawców,

przypomnieć dziecku prawa, które go chronią,

informować dziecko o wszystkim, co zamierzamy zrobić w tej sytuacji,

zmotywować dziecko do współpracy (z wychowawcą, pedagogiem szkolnym, terapeutą,
przedstawicielami innych instytucji) w celu rozwiązania problemu.
9
Rodzice dziecka, które padło ofiarą przemocy i agresji powinni być poinformowani
o zaistniałym problemie, otrzymać wsparcie i pomoc ze strony szkoły (np. kontakt z pedagogiem
szkolnym, wskazanie innych instytucji). W praktyce szkolnej wszystkie działania dydaktyczne,
wychowawcze, profilaktyczne i opiekuńcze splatają się ze sobą i służą realizacji tych samych lub
podobnych celów, ukierunkowanych na wszechstronny rozwój ucznia oraz jego bezpieczne
funkcjonowanie.
10