ABC jak zalozyc klaster - Przewodnik dla
advertisement
Raport z III etapu badania – ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Rozwój klastrów w regionie dolnośląskim Projekt finansowany w części ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz środków budŜetu państwa i Województwa Dolnośląskiego Zamawiający: Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Wykonawca: ECORYS Polska sp. z o.o. Warszawa, 3 lutego 2009 r. © ECORYS Polska Sp. z o.o. Racławicka 146 02-117 Warszawa T +48 22 339 36 40 F +48 22 339 36 49 E [email protected] W www.ecorys.pl ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Autorzy Paulina Fabrowska Mateusz Halicki Daniel Kozdęba Paulina Piotrowska Anna Szerenos ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Spis treści 1 Wprowadzenie ......................................................................................................................... 4 1.1 1.2 2 Co to jest klaster i jak go powołać? ....................................................................................... 8 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 3 Czym jest klaster?.............................................................................................................8 Na jakiej podstawie wyróŜniamy róŜne typy klastrów?.......................................................8 Co składa się na klaster? ..................................................................................................9 Na czym polegają relacje między przedsiębiorstwami w klastrze?...................................10 Na czym polegają relacje między przedsiębiorstwami a sferą badawczo-rozwojową? .....10 Motywy tworzenia klastrów – a więc: po co nam klaster? ................................................11 Jakie czynniki decydują o sukcesie klastra? ....................................................................12 Jaką formę prawną moŜe przybrać klaster w Polsce? .....................................................12 Czym się charakteryzują formy prawne przybierane przez klastry? .................................13 Która forma prawna jest najlepsza dla klastra? ...............................................................20 Stowarzyszenie jako optymalne rozwiązanie formalno-prawne dla klastra.......................22 MoŜliwości i źródła finansowania klastrów.......................................................................24 Studia przypadków klastrów dolnośląskich ........................................................................ 30 3.1 3.2 4 Wstęp ...............................................................................................................................4 Charakterystyka ekonomiczna Dolnego Śląska pod kątem występowania klastrów...........5 NutriBioMed ....................................................................................................................30 Ceramika i Turystyka ......................................................................................................32 Studia przypadków klastrów spoza województwa dolnośląskiego.................................... 35 4.1 4.2 Dolina Lotnicza ...............................................................................................................35 OPTOKLASTER .............................................................................................................38 3 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy 1 Wprowadzenie 1.1 Wstęp „ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy” został opracowany na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w ramach badania „Rozwój klastrów w regionie dolnośląskim”. Ma on na celu przede wszystkim wpłynąć na wzrost świadomości znaczenia klastrów i sieciowej współpracy wśród przedsiębiorców. Otwartość, przyzwolenie, a nawet – co jest najbardziej poŜądane – chęć współpracy są podstawowym warunkiem zaistnienia i funkcjonowania klastra. Przeprowadzone w 2006 r. badanie Komisji Europejskiej „Innobarometr”, którego tematem były klastry i ich wpływ na poziom innowacyjności, wykazało bardzo niski udział polskich przedsiębiorstw działających w klastrze lub sieci kooperacyjnej – tylko 4%, w porównaniu do Wielkiej Brytanii (84%) i Łotwy (67%)1. Średnio w Unii Europejskiej jedna na cztery firmy działa w klastrze, choć w niektórych zachodnioeuropejskich państwach udział przedsiębiorstw działających w klastrach jest niŜszy – np. w Austrii jest to 34%. Najsilniejsze sklastrowanie widoczne jest w Danii, Szwecji i Norwegii, gdzie większość firm działa w co najmniej dwóch sieciach kooperacyjnych. Pomimo tego, Ŝe niemal jedna trzecia przedsiębiorstw w Polsce nigdy nie podjęła próby współpracy z jakimkolwiek innym podmiotem (inna firma, instytucja badawczo-rozwojowa, samorząd), pośród przedsiębiorców obecna jest silna potrzeba takiej współpracy (88% wykazuje świadomość płynących z niej korzyści). Ponad połowa polskich firm jest zdania, Ŝe znaczącą rolę we wsparciu klastrów odgrywa administracja publiczna. Przykładem takich działań wspierających klastrowanie przez administrację publiczną jest opracowany przewodnik. Przedstawienie w prosty sposób działań klastrów oraz sposobów ich powoływania staje sie bardzo istotną kwestią. Oznaką nowoczesnej gospodarki są m.in. powstające struktury klastrowe, oparte na nieformalnych kontaktach i współpracy firm z pokrewnych branŜ, które konkurując i współpracując jednocześnie osiągają lepsze wyniki niŜ w pojedynkę. Nie chodzi tylko o podnoszenie jakości i poziomu technologicznego dóbr i usług, ale takŜe o przepływ wiedzy i informacji. Wszystko to sprawia, Ŝe przedsiębiorstwa zrzeszone w klastrze szybciej się rozwijają i osiągają lepsze wyniki, niŜ ich niezrzeszona konkurencja. Niestety, główną przeszkodą w klastrowaniu jest niewiedza dotycząca klastrów, bariery mentalne i brak zaufania do wspólnych przedsięwzięć. Działania takie, jak przedstawiany przewodnik mają na celu przede wszystkim wyjaśnienie specyfiki klastrów i przedstawienie rzetelnej informacji w formie zrozumiałej dla osoby nie mającej wcześniej kontaktu z taką formą współpracy, co winno skutkować zwiększeniem świadomości przedsiębiorców, a następnie wzrostem liczby inicjatyw klastrowych. W pierwszej części przewodnik w przystępny sposób objaśnia zjawisko powstawania klastrów oraz przedstawia korzyści, jakie moŜna osiągnąć, będąc jego członkiem. Opracowanie zawiera opis funkcjonującej struktury organizacyjnej oraz przedstawia specyfikę relacji w klastrze. Jest to część istotna z punktu widzenia tych przedsiębiorców, którzy chcieliby powołać strukturę klastrową lub zostać jej członkiem . Zaprezentowano sposób organizacji samego klastra, działania i zadania, a takŜe sposoby i źródła finansowania jego działań. Omówiono równieŜ dostępne formy prawne dla klastra, 1 European Commission - DG Enterprise and Industry, The Gallup Organization, 2006, Innobarometer on cluster’s role in facilitating innovation in Europe. Analytical report, Flash EB Series No. 187 4 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy wymieniając korzyści i problemy związane z kaŜdą z nich. Ponadto, opracowanie zawiera rekomendacje optymalnych form prawnych dla klastrów, nastręczających koordynatorom klastra najmniejszych trudności z powołaniem i zarządzaniem. Przewodnik zamykają cztery przykłady funkcjonujących klastrów, dwa z województwa dolnośląskiego i dwa spoza województwa. Opisane klastry to: „Ceramika i Turystyka” z Bolesławca, klaster biotechnologiczny NutriBioMed, klaster „Dolina Lotnicza” oraz OPTOKLASTER. Klaster „Grupa Ceramika i Turystyka Via Sudetica” to przykład klastra istniejącego od wielu lat, powstałego wskutek koncentracji przedsiębiorstw tradycyjnego w tym regionie przemysłu ceramicznego. Koordynacja klastra rozpoczęła się jednak dopiero niedawno. Klaster NutriBioMed z uwagi na nowoczesność swych technologii i organizację opartą o innowacyjne firmy z Wrocławskiego Medycznego Parku NaukowoTechnologicznego bardzo dobrze rokuje na przyszłość. Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców „Dolina Lotnicza”, zlokalizowane w województwie podkarpackim to przykład klastra stosunkowo młodego, ale niezwykle pręŜnego i wkraczającego w stadium dojrzałe. Stale zyskuje on na znaczeniu i juŜ dziś w branŜy lotniczej obszar jego działania zaliczany jest do grupy najpręŜniej rozwijających się regionów w Europie. Ostatni omówiony przykład – Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych „OPTOKLASTER” w województwie mazowieckim – to klaster o mało sformalizowanej strukturze, ale bardzo innowacyjny i osiągający coraz bardziej widoczne efekty swych działań. W studiach przypadków klastrów przedstawiono pokrótce ich rozwój oraz działania podejmowane w zakresie finansowania, przełamywania przeszkód i określania kierunków rozwoju. 1.2 Charakterystyka ekonomiczna Dolnego Śląska pod kątem występowania klastrów W trakcie badania nad strukturami klastrowymi w województwie dolnośląskim pt. „Rozwój klastrów w regionie dolnośląskim” na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, według stanu na dzień 4 grudnia 2008 r. zidentyfikowano trzynaście istniejących klastrów: • Ceramika Bolesławiecka – klaster oparty na lokalnej tradycji produkcji ceramiki, a ponadto łączący takŜe przemysł turystyczny; • Dolnośląski Klaster Ekoenergetyczny EEI – klaster wyrosły z sieci naukowo-gospodarczej EKOENERGIA, działający przede wszystkim w sferze energii ze źródeł odnawialnych; • Dolnośląski Klaster „e-zdrowie” – klaster działający na rzecz stworzenia sieci telemedycznej i informatyzacji ośrodków zdrowia, jego źródłem była sieć naukowo-gospodarcza E-ZDROWIE; • Dolnośląski Klaster Energii Odnawialnej – najmłodszy klaster, funkcjonujący w dziedzinie energii ze źródeł odnawialnych i ochrony środowiska; • Dolnośląski Klaster Surowcowy – powołany na rzecz racjonalnego gospodarowania surowcami na Dolnym Śląsku; • Grupa Kooperacyjna Przedsiębiorstw MTD – klaster powołany dzięki projektowi EQUAL, skupiający przedsiębiorstwa branŜy drzewnej, metalowej i tworzyw sztucznych, których celem jest produkcja wspólnego wyrobu; • Klaster AGD – niesformalizowana struktura klastrowa, skupiona wokół czterech zagranicznych koncernów AGD – Electrolux, Whirlpool, FagorMastercook i LG Electronics; 5 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • Klaster Energia Mega Nano – klaster energetyczny, którego głównym tematem zainteresowań jest pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych i racjonalne gospodarowanie energią; • Klaster ICT – Wspólnota Wiedzy i Innowacji w Zakresie Technik Informacyjnych i Komunikacyjnych – klaster informatyczno-komunikacyjny, obecnie funkcjonujący w celu opracowania nowych rozwiązań informatycznych; • Klaster Przemysłowy LG – klaster produkujący telewizory i monitory LCD oraz sprzęt AGD, powstały wskutek koncentracji przedsiębiorstw wokół fabryki LG Electronics; • Klaster motoryzacyjny – klaster niesformalizowany powstały w wyniku skupienia firm motoryzacyjnych – zagranicznych fabryk Toyota, Volvo, Volkswagen, Bosch, Faurecia, WABCO i wielu mniejszych poddostawców; • Klaster NutriBioMed – biotechnologiczny klaster, którego źródłem jest sieć naukowogospodarcza Biotech, jego załoŜeniem jest opracowanie technologii produkcji Ŝywności nieprzetworzonej i suplementów diety; • SIDE CLUSTER – klaster drzewny, załoŜony w celu koordynacji działań przedsiębiorców z branŜy budowlanej i budowy domów fińskich na Dolnym Śląsku. Ponadto, przeprowadzono równieŜ badanie koncentracji podmiotów gospodarczych w powiatach województwa dolnośląskiego na podstawie danych statystycznych o zatrudnieniu. Badanie to wykazało istnienie koncentracji w wielu branŜach w powiatach województwa dolnośląskiego. Wiodącymi branŜami są m.in.: rolnictwo, przemysł tekstylny i uzdrowiskowy, turystyka, produkcja mebli oraz doradztwo i obsługa firm. Największą koncentracją działalności gospodarczej na Dolnym Śląsku cechuje się rolnictwo. Koncentracja rolnictwa występuje w większości powiatów województwa dolnośląskiego. Jednak tylko w jednym wypadku jest to znaczące – powiat wrocławski charakteryzuje się wyjątkowym skupieniem rolnictwa, ze szczególnym uwzględnieniem warzywnictwa i ogrodnictwa. Taka koncentracja działalności jest zrozumiała, gdyŜ uprawa warzyw i owoców w powiecie sąsiadującym z duŜym miastem (Wrocławiem) prowadzona jest na potrzeby tego miasta. Istotną działalnością w województwie dolnośląskim, koncentrującą się w czterech powiatach, jest przemysł tekstylny. Produkcja tekstyliów jest znacząca zwłaszcza w powiecie bolesławieckim, gdzie skupione są przedsiębiorstwa specjalizujące się w kaletnictwie, a ponadto w powiecie dzierŜoniowskim, gdzie produkuje się odzieŜ. Ponadto, w powiatach: kamiennogórskim i oławskim skoncentrowane jest włókiennictwo, z tym, Ŝe powiat kamiennogórski jest wyspecjalizowany w produkcji gotowych wyrobów włókienniczych, zaś oławski – w pozostałej produkcji włókienniczej. Włókiennictwo jest przemysłem tradycyjnym na Ziemi Kamiennogórskiej i DzierŜoniowskiej – oba tereny posiadają historyczne związki z tkactwem i włókiennictwem. Wśród przedstawicieli kamiennogórskich producentów wyrobów włókienniczych jest m. in. Dolnośląska Fabryka Maszyn Włókienniczych „Dofama”. Pomimo tego, Ŝe turystyka nie jest silnie skoncentrowana w całym województwie dolnośląskim, a jedynie w dwóch powiatach, jest to działalność generująca wysokie dochody i jako taka powinna być wspierana w regionie. W powiecie jeleniogórskim znaczące jest skupisko turystycznych obiektów noclegowych, co jest zrozumiałe, gdyŜ w tym powiecie leŜą takie znane w Polsce turystyczne miasta, jak Karpacz i Szklarska Poręba. Natomiast we Wrocławiu zarejestrowano koncentrację usług gastronomicznych (restauracje i inne placówki gastronomiczne), co jest waŜną składową atrakcyjności turystycznej miasta, ale takŜe działalnością samą w sobie, funkcjonującą na potrzeby mieszkańców. 6 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Innym waŜnym przemysłem w województwie dolnośląskim jest produkcja mebli. Znacząca koncentracja przemysłu meblarskiego występuje w czterech powiatach: dzierŜoniowskim, kłodzkim, milickim i oleśnickim. Na Dolnym Śląsku jest zlokalizowanych kilka duŜych firm, produkujących meble, jak Lech-Pol, Bodzio i Gawin w powiecie oleśnickim, KPM Meble Kłodzko w powiecie kłodzkim, Ludwikstyle w powiecie dzierŜoniowskim i Deftrans w powiecie milickim. Poza wyŜej wymienionymi zakładami istnieje takŜe wielu mniejszych producentów mebli. Ciekawym przypadkiem jest koncentracja działalności, mającej na celu ochronę zdrowia w województwie dolnośląskim. Jest ona znacząca w przypadku powiatu jeleniogórskiego, w którym połączenie koncentracji działalności ochrony zdrowia i turystyki daje charakter uzdrowiskowy. Na tej kanwie moŜna rozwijać prywatną działalność zdrowotną (np. sanatoria, spa), zwłaszcza w tych powiatach, które mają duŜy potencjał turystyczny - jak np. górski powiat kłodzki, który jednak nie wykazuje znaczącej koncentracji działalności turystycznej. Niezwykle waŜnym przykładem koncentracji na Dolnym Śląsku, jest doradztwo i obsługa firm. Jest to działalność gospodarcza niezwykle waŜna dla nowoczesnej gospodarki i koncentrująca się wokół duŜych miast, gdzie występuje skupisko firm. Usługi doradcze i wszelka obsługa firm występują więc z największą intensywnością w Jeleniej Górze, gdzie najbardziej istotna jest działalność prawnicza i rachunkowo-księgowa, doradztwo oraz zarządzanie; w Legnicy (w większości obsługa nieruchomości i firm); oraz we Wrocławiu, gdzie występuje pełen wachlarz usług na potrzeby firm: działalność prawnicza i rachunkowo-księgowa, doradztwo, zarządzanie, pośrednictwo pienięŜne, oraz rekrutacja i udostępnianie pracowników. Ponadto, w województwie dolnośląskim zidentyfikowano kilka branŜ gospodarki, w których koncentracja została zarejestrowana w jednym lub dwóch powiatach. Są to: budownictwo, przemysł kamieniarski (zwłaszcza w powiecie świdnickim, o specjalizacji w obróbce kamienia ozdobnego i na potrzeby budownictwa – dotyczy to zwłaszcza wydobycia granitu w okolicach Strzegomia, gdzie została podjęta inicjatywa stworzenia sieci przedsiębiorstw na kanwie tradycyjnego przemysłu kamieniarskiego na tym obszarze); przemysł maszynowy (znaczący w powiecie polkowickim, gdzie produkowane są maszyny specjalnego przeznaczenia na potrzeby górnictwa – wydobycie rud miedzi – w ramach Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej); transport lądowy; przemysł tworzyw sztucznych (przede wszystkim w powiatach: oleśnickim i wrocławskim, gdzie występuje koncentracja w produkcji wyrobów z tworzyw sztucznych); przemysł metalowy (zwłaszcza obróbka i powlekanie metali w powiecie oławskim) oraz przemysł papierniczy (produkcja wyrobów z papieru i tektury w powiecie oławskim). 7 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy 2 Co to jest klaster i jak go powołać? 2.1 Czym jest klaster? Klaster jest taką formą współpracy między partnerami gospodarczymi, która moŜe powstać wszędzie tam, gdzie: • na określonym terytorium występuje koncentracja małych i średnich przedsiębiorstw; • występujące na tym terytorium zgrupowanie małych i średnich firm jest względnie jednorodne (tzn. naleŜą do tych samych segmentów rynku) lub wyspecjalizowały się w relacjach produktrynek; • istnieją silne i trwałe relacje między przedsiębiorstwami, które to relacje mogą przybierać róŜne formy; • przedsiębiorstwo istniejąc w systemie ma dostęp do usług handlowych i niehandlowych; • istnieje wspólna kultura, szczególnie kultura przemysłowa - a więc charakterystyczny dla danego regionu i danej branŜy w tym regionie typ produktu, sposób jego wytwarzania, kontaktów między podmiotami gospodarczymi. Klaster to forma współpracy między podmiotami działającymi w ramach rynku, której zadaniem jest wykorzystanie w jak największym stopniu silnych stron partnerów działających w klastrze, a przeciwdziałanie ich słabym stronom. WaŜną cechą klastra jest działanie zgodne z zasadą: „jeden za wszystkich, wszyscy za jednego” – gdyŜ w przeciwdziałaniu słabym stronom jednego partnera biorą udział wszyscy pozostali partnerzy w klastrze. Klaster staje się więc podmiotem zdecydowaniem silniejszym i bardziej konkurencyjnym na rynku, niŜ jakikolwiek z podmiotów na ów klaster się składających, a działających w pojedynkę. 2.2 Na jakiej podstawie wyróŜniamy róŜne typy klastrów? O klastrach moŜna mówić wykorzystując róŜne ich cechy jako kryteria podziału. Podstawowymi cechami, ze względu na które dzieli się klastry na róŜne typy są: • faza rozwoju klastra – moŜna mówić o klastrach w fazie embrionalnej (początkowej), wzrostowej, dojrzałej oraz schyłkowej, • zdolność klastra do wytwarzania nowych miejsc pracy – wyróŜnia się klastry o rosnącym zatrudnieniu, zatrudnieniu stabilnym oraz klastry o malejącym zatrudnieniu, • zasięg terytorialny klastra – uzaleŜniony od tego, jak bardzo oddalone od siebie (w sensie geograficznym) są podmioty będące partnerami w klastrze. Mówi się o klastrach o zasięgu lokalnym (partnerzy w klastrze umieszczeni są w swojej bezpośredniej bliskości), regionalnym (partnerzy z tego samego regionu, złączeni szczególną kulturą przemysłową), krajowym (pochodzący z jednego kraju, ale bez względu na reprezentowany region tego kraju) i ponadnarodowym (partnerzy wywodzący się z róŜnych państw), • liczba horyzontalnie powiązanych sektorów – a więc, czy dany klaster zamyka się w obrębie jednego sektora, czy teŜ partnerzy działający w ramach danego klastra reprezentują róŜne 8 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy sektory gospodarki. WyróŜniamy: klastry wąskie (jednosektorowe) oraz klastry szerokie (wielosektorowe), • liczba stadiów łańcucha produkcyjnego – jeśli w ramach klastra dochodzi do wytworzenia określonego produktu od samego początku procesu technologicznego do samego końca – wtedy mówimy o klastrze głębokim. JeŜeli zaś w klastrze dany produkt przechodzi tylko jeden, bądź kilka etapów produkcji mówimy o klastrze płytkim, • pozycja konkurencyjna klastra – pozwala na wyróŜnienie klastrów będących krajowymi lub światowymi liderami (najwyŜsza pozycja konkurencyjna), klastry o przeciętnej konkurencyjności oraz klastry charakteryzujące się słabą pozycją konkurencyjną, • znaczenie technologii w funkcjonowaniu klastra – klastry wysokich, średnich lub niskich technologii – w zaleŜności od sektora i poziomu zaawansowania oferowanego przez klaster produktu. 2.3 Co składa się na klaster? Im bardziej róŜnorodne podmioty wchodzić będą we współpracę w ramach klastra – tym lepiej dla klastra. Większa róŜnorodność moŜe bowiem oznaczać większy stopień samowystarczalności klastra. NajwaŜniejszymi typami podmiotów, których obecność w klastrze moŜe sprzyjać wzrostowi konkurencyjności tego klastra są: • przedsiębiorstwa funkcjonujące w klastrze (firmy produkcyjne i usługowe, wyspecjalizowani dostawcy, firmy w pokrewnych sektorach, kanały dystrybucji, klienci, producenci komplementarnych wyrobów); • instytucje sektora badawczo-rozwojowego (m. in.: szkoły wyŜsze, instytuty naukowe); • instytucje pośredniczące (organizacje pozarządowe, organizacje branŜowe, ośrodki innowacji i przedsiębiorczości); • instytucje finansowe. Z punktu widzenia struktury klastrowej najwaŜniejszą jej cechą jest utrzymywanie relacji przez róŜnorodne podmioty w ramach klastra, co w efekcie składa się na tzw. „efekt synergii”, czyli wzmocnienie skuteczności kaŜdego pojedynczego partnera w klastrze (dzięki innym partnerom) oraz nieporównywalnie zwiększone moŜliwości całego klastra w porównaniu z potencjałem jego części składowych. NajwaŜniejszymi relacjami w ramach klastra są: • relacje między przedsiębiorstwami: zachodzące bezpośrednio lub przy pomocy instytucji pośredniczących; • relacje między przedsiębiorstwami a sferą badawczo-rozwojową bezpośrednio lub przy pomocy instytucji pośredniczących. • rynkowa dyfuzja technologii: nabywanie przez przedsiębiorstwa technologii i innowacji, np. w postaci zakupu licencji; • transfer wiedzy przez pracowników: przemieszczanie się pracowników pomiędzy sferą B+R i systemem edukacji oraz przedsiębiorstwami, wszelkie formy podnoszenia innowacyjności (B+R): zachodzące 9 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy przedsiębiorstwa, m.in. poprzez: szkolenia pracowników, wymianę informacji podczas targów i konferencji. 2.4 Na czym polegają relacje między przedsiębiorstwami w klastrze? Relacje między przedsiębiorstwami w klastrze wyznaczone są przez główny cel klastra: osiągnięcie przez partnerów w klastrze wspólnie takiego celu, który leŜy poza ich zasięgiem w wypadku działań samodzielnych, nieskoordynowanych. Podmioty wchodzące w skład klastra powinny zatem: • działać wspólnie w kierunku niwelowania słabych punktów współpartnerów, • umiejętnie rozdzielać zadania między współpartnerów – zgodnie z ich kompetencjami (a więc zgodnie z ich mocnymi punktami), • unikać dublowania wysiłków (czasu i pieniędzy) – skoro działamy razem, to nie musimy wszyscy zajmować się danym zagadnieniem, ale zrobi to jeden z nas (współpartnerów) i podzieli się wynikami z resztą, • budować relacje trwałe, oparte na zaufaniu – dzielić się swoimi, sprawdzonymi sposobami postępowania ze swoimi współpartnerami na niŜszym stopniu rozwoju np. technologicznego. Ich skuteczniejsze działanie – to skuteczniejszy klaster, a więc i więcej profitów dla mnie, • podejmować wspólną odpowiedzialność – zarówno sukces, jak i poraŜka to dzieło KLASTRA, a nie poszczególnych współpartnerów. Partnerzy winni podejmować wspólne działania w kierunku inicjowania wspólnych badań naukowych, zakupu nowych technologii, wynajmowania sobie powierzchni lokalowych, wypoŜyczania oprzyrządowania, itp. 2.5 Na czym polegają relacje między przedsiębiorstwami a sferą badawczorozwojową? Aby klaster (a tym samym podmioty na niego się składające) odniósł sukces, konieczne jest odpowiednie zarządzanie sferą najistotniejszą z punktu widzenia współczesnej gospodarki: wiedzą i informacją. Kontakty przedsiębiorstw tworzących klaster z podmiotami reprezentującymi sferę badawczorozwojową (B+R) są korzystne dla obu stron. Przedsiębiorstwa zyskują wiedzę niezbędną do zwiększania swojej konkurencyjności na rynku (lepsze materiały, sprawniejszy system produkcji, bardziej wydajne maszyny), zaś podmioty sfery B+R – środki pienięŜne pochodzące z zakupu ich wiedzy, które mogą zostać przeznaczone na dalsze badania. Współpraca przedsiębiorstw nieinstytucjonalnych: i podmiotów B+R moŜe przyjąć formę powiązań • transfer osobowy w postaci nieformalnych kontaktów między pracownikami firm a sektora B+R, • zatrudnianie pracowników instytucji naukowych i uczelni wyŜszych w przedsiębiorstwach, • umoŜliwianie studentom odbycia staŜu w firmie, 10 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • działania w ramach edukacji studentów, a więc udostępnianie swojej infrastruktury oraz doświadczeń rynkowych na cele edukacji przyszłej, młodej kadry pracowniczej, • organizowanie i udział w konferencjach naukowych, szkoleniach i targach, wspólne publikacje naukowe, • doradztwo i doskonalenie zawodowe (szkolenia). W ramach powiązań instytucjonalnych wyróŜnia się natomiast: • tworzenie wspólnych firm oraz prowadzenie wspólnie z sektorem B+R badań naukowych, • współpracę opartą na relacjach producent/konsument, gdy firmy korzystają z wyników badań uczelni bądź instytutu badawczego, lokując tam swoje zamówienia na prace B+R w ramach zawartych umów lub w przypadku gdy instytucje sektora B+R dokonują zakupów w firmach np. potrzebnej aparatury badawczej. • tworzenie firm odpryskowych (typu spin-off2), w których zaangaŜowane są obie strony. 2.6 Motywy tworzenia klastrów – a więc: po co nam klaster? • bo ogranicza ryzyko naszej działalności – nie jesteśmy zdani sami na siebie, mamy współpartnerów, łatwiej nam działać choćby w warunkach kryzysu, • dzięki posiadaniu współpartnerów ułatwione są: wymiana, badania i rozwój oraz dostęp do komplementarnych zasobów (m.in. kapitału, wiedzy, technologii, patentów), • unikamy dublowania wysiłków (nie tracimy czasu i pieniędzy), • łatwiej i sprawniej pokonujemy bariery administracyjne, handlowe. Jest nas więcej – znamy więcej ludzi, zaś klaster jako forma współpracy jest podmiotem bardziej wiarygodnym i o większych szansach na przetrwanie w ramach rynku niŜ pojedyncze przedsiębiorstwo, • łatwiejszy dostęp do źródeł finansowania (włączając systemy finansowania przeznaczone dla klastrów, nie musimy rezygnować z tych systemów, które wspierają pojedynczych przedsiębiorców). Jesteśmy teŜ bardziej wiarygodni dla instytucji finansujących, • mamy większy wpływ na zarządzanie konkurencją, a więc na swoją pozycję konkurencyjną w regionie/kraju/świecie. Łatwiej nam bronić pozycji juŜ osiągniętej – łatwiej teŜ swój status poprawić, • uzyskujemy szeroki i łatwy dostęp do sieci powiązań i kontaktów partnera. Jego wiedza to nasza wiedza, jego partnerzy to nasi partnerzy, a jego klienci – to nasi klienci, • zwiększamy skalę produkcji, usprawniamy ją razem z naszymi partnerami (w konsekwencji redukujemy koszty), 2 Firmy typu spin-off (inaczej odpryskowe) to nowe firmy powstające we współpracy z uczelniami lub instytutami badawczymi, lub zakładane przez samych naukowców. Ich działalność koncentruje się na komercjalizacji wyników badań naukowych i opracowaniu na ich podstawie innowacyjnych technologii. Najczęściej funkcjonują w takich dziedzinach, jak biotechnologia, farmacja i informatyka. 11 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • działanie w klastrze pozwala na wprowadzenie na rynek bardziej zaawansowanych, lepszych jakościowo i tańszych w produkcji, a przez to bardziej konkurencyjnych produktów, • zyskujemy zwiększenie potencjału innowacyjnego – więcej partnerów oznacza więcej doświadczeń, które moŜna potem wykorzystać dla dobra ogółu. Łatwiej teŜ o finanse na np. nowe technologie – gdyŜ finansowanie pochodzi od wszystkich współpartnerów, zaś kupuje się jeden produkt wykorzystywany przez wszystkich, • uzyskujemy wyŜszą produktywność – bo dzielimy fazy produkcji między współpartnerów, dzielimy się kosztami, wykorzystujemy kupione wspólnie maszyny, itp. • wspomagamy transfer technologii – aby być konkurencyjni kupujemy nowe rozwiązania od podmiotów ze sfery B+R. A jeśli podmiot B+R jest współpartnerem w klastrze – nowe rozwiązania mamy po kosztach ich uzyskania. 2.7 Jakie czynniki decydują o sukcesie klastra? Zbadano cały szereg czynników mogących mieć wpływ na osiąganie sukcesu przez struktury klastrowe i stwierdzono, Ŝe jeśli spełnione zostaną podane niŜej warunki, to tworzony w ich ramach klaster ma duŜe szanse na stanie się dojrzałą i konkurencyjną strukturą klastrową: • rozpoznanie przez regionalne władze potencjału przemysłu w regionie, • zidentyfikowanie i wzmacnianie mocnych stron regionu, • usprawnienie działań regionalnych liderów na rzecz rozwoju innowacji technologicznych w regionie, • rozwój przedsiębiorczości i jej najlepszych praktyk, • występowanie róŜnorodnych źródeł finansowania inwestycji, • sprawne współdziałanie formalnych i nieformalnych sieci informacyjnych, • rozwój instytucji badawczo-rozwojowych i edukacyjnych, • zbudowanie długofalowej strategii działania na rzecz wzrostu innowacji w regionie. Im więcej tych czynników tworzyć będzie otoczenie danego klastra – tym korzystniejsze będą warunki dla klastra do rozwoju. 2.8 Jaką formę prawną moŜe przybrać klaster w Polsce? W polskim prawie gospodarczym nie ma ustawowo określonej, prawnej formy organizacyjnej klastra. Polskie prawo przewiduje szereg form organizacyjnych, które moŜna wykorzystać do tworzenia klastrów. Dla organizowania się w róŜnego rodzaju związki przedsiębiorcy mogą korzystać ze swobody zawierania umów dwustronnych i wielostronnych, znanych polskiemu prawu (umowy nazwane). W Polsce klastry przybierają m.in. formę: • umowy konsorcjum (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny); • stowarzyszenia (Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach); 12 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • fundacji (Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach); • spółdzielni (Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze); • organizacji przedsiębiorców (Ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle, Ustawa z dnia 30 maja 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych przedsiębiorców, Ustawa z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych); • spółki (Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny, Ustawa z dnia 15 września 2000 roku Kodeks Spółek Handlowych) - na poniŜszym diagramie zostały przedstawione dostępne formy spółek, moŜliwe do zastosowanie w odniesieniu do klastrów. 2.9 Czym się charakteryzują formy prawne przybierane przez klastry? PoniŜej zostały scharakteryzowane formy prawne, które wykorzystywane są do sformalizowania klastra: KONSORCJUM: • konsorcjum to organizacja zrzeszająca kilka (co najmniej dwóch) podmiotów gospodarczych na określony czas, w konkretnym celu; • zasady działania konsorcjum nie są w polskich przepisach odrębnie uregulowane, dopuszczalność zawierania tego typu umów wynika z obowiązującej w prawie cywilnym swobody zawierania umów; • celem zawiązania konsorcjum jest najczęściej wspólne działanie w realizacji konkretnego przedsięwzięcia gospodarczego, które ze względu na potencjał finansowy, przekracza moŜliwości jednego podmiotu (np. budowa autostrady, lotniska, itp.), uczestnicy konsorcjum zobowiązują się do współdziałania na rzecz osiągnięcia określonego celu gospodarczego; • utworzenie konsorcjum ma charakter najczęściej tymczasowy, czyli po osiągnięciu celu do którego zostało powołane (wybudowanie autostrady, lotniska) jest rozwiązywane; • konsorcjum nie musi posiadać oznaczonej struktury organizacyjnej (organów); 13 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • nie musi teŜ być wyposaŜone w majątek własny, wyodrębniony z majątków jego uczestników; • istnieją jednak konsorcja posiadające zarówno organy zarządzające, jak i dysponujące wyodrębnionym majątkiem; • konsorcjum w formie podstawowej nie posiada osobowości prawnej; • konsorcjum nie jest podmiotem gospodarczym, nie musi więc być rejestrowane, nie musi mieć odrębnej nazwy ani teŜ siedziby; • podmioty tworzące konsorcjum są niezaleŜne w swoich dotychczasowych działaniach (czyli w działaniach nie związanych z konsorcjum), a w działaniach związanych z konsorcjum realizują wspólna politykę finansową objętą porozumieniem; • zawierając umowę konsorcyjną podmioty mogą określić, który z podmiotów lub osób będzie reprezentował konsorcjum na zewnątrz (moŜe to być jeden podmiot, kilka, lub osoba trzecia); • praktycznym wyjściem z sytuacji jest ustanowienie pełnomocnika (często określanego mianem lidera, koordynatora), który będzie reprezentować wobec osób trzecich wszystkich konsorcjantów • niektóre przepisy wręcz wymagają ustanowienia pełnomocnika (np. prawo zamówień publicznych) – umocowanie takiego pełnomocnika nie wynika jednak bezpośrednio z przepisów prawa, lecz z udzielonego pełnomocnictwa (naleŜy zatem bardzo dokładnie określić w umowie konsorcjum zakres umocowania lidera, ma to duŜe znaczenie przy wszelkiego rodzaju rozliczeniach - zarówno tych pomiędzy konsorcjantami, jak i z budŜetem państwa); • reprezentowanie konsorcjum winne mieć umocowanie prawne, najczęściej jest sporządzana dodatkowa umowa między uczestnikami konsorcjum, a osobą lub podmiotem mającym je reprezentować. • konsorcja nie mają wspólnego majątku (chociaŜ oczywiście mogą mieć wspólne konto rozliczeniowe), a wszelkie formy płatności regulowane są przez firmę lub osobę reprezentującego konsorcjum; • odpowiedzialność za zobowiązania w przypadku konsorcjum występuje najczęściej w dwóch wypadkach: 1) gdy jeden z członków konsorcjum zaciągnął zobowiązania w imieniu własnym a nie konsorcjum – wówczas odpowiada tylko on, a nie konsorcjum, 2) gdy zobowiązania zostały zaciągnięte przez całe konsorcjum, wówczas wszyscy członkowie konsorcjum odpowiadają solidarnie. STOWARZYSZENIE: • Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych, które samodzielnie określa swoje cele, programy działania i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące jego działalności • dobrowolność stowarzyszenia polega na swobodzie tworzenia stowarzyszeń, dobrowolności przystąpienia do istniejącego stowarzyszenia oraz na nieograniczonej swobodzie wystąpienia ze stowarzyszenia; • stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków; do prowadzenia swych spraw moŜe zatrudniać pracowników; 14 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • trwałość stowarzyszenia oznacza, Ŝe istnieje ono niezaleŜnie od konkretnego składu swoich członków (pod warunkiem, Ŝe jest ich ponad 15); • niezarobkowy cel stowarzyszenia oznacza, Ŝe celem stowarzyszenia nie moŜe być prowadzenie działalności gospodarczej i osiąganie zysków ani przysporzenie korzyści majątkowych członkom stowarzyszenia. Stowarzyszenie zarejestrowane: • jest tworzone przez członków (do załoŜenia stowarzyszenia koniecznych jest min. 15 osób); • zorganizowane jest w sposób demokratyczny (najwyŜszą władzą jest walne zgromadzenie, stowarzyszenie jest obowiązane posiadać zarząd i organ kontroli wewnętrznej.); • jest organizacją pozarządową, nienastawioną na zysk, powoływaną w celach niezarobkowych; • posiada osobowość prawną, jest rejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym; • działa w oparciu o statut (statut to podstawowy dokument, określający nazwę organizacji, jej cele, wewnętrzną strukturę itp.); • majątek stowarzyszenia powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, dochodów z własnej działalności, dochodów z majątku stowarzyszenia oraz z ofiarności publicznej; • moŜe prowadzić działalność gospodarczą, dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia słuŜy realizacji celów statutowych i nie moŜe być przeznaczony do podziału między jego członków; • majątek zlikwidowanego stowarzyszenia przeznacza się na cel określony w statucie lub w uchwale walnego zebrania członków (zebrania delegatów) o likwidacji stowarzyszenia (w razie braku postanowienia statutu lub uchwały w tej sprawie, sąd orzeka o przeznaczeniu majątku na określony cel społeczny). FUNDACJA: • instytucja prawna tworzona dla realizacji celów społecznych lub gospodarczo uŜytecznych, zgodnych z podstawowymi interesami państwa, w szczególności w sferze ochrony zdrowia, rozwoju gospodarki i nauki, oświaty i wychowania, kultury i sztuki, opieki i pomocy społecznej, ochrony środowiska oraz opieki nad zabytkami; • fundacje mogą ustanawiać osoby fizyczne, niezaleŜnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania oraz osoby prawne, niezaleŜnie od ich siedziby; • fundacja działa na podstawie przepisów ustawy o fundacjach i statutu; • do powstania fundacji konieczne jest: - oświadczenia fundatora/fundatorów o ustanowieniu fundacji złoŜone w formie aktu notarialnego; - ustalenie statutu określającego nazwę fundacji, siedzibę, majątek, cele, zasady i zakres działalności, skład i organizacje zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia zarządu i jego członków; 15 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy - dokonanie wpisu do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej w sądzie rejestrowym; • fundacja jest osobą prawną; osobowość prawną nabywa w wyniku do Krajowego Rejestru Sądowego; • wszelkie decyzje dotyczące fundacji, poczynając od wpisu do rejestru poprzez uchylenie uchwały zarządu i zawieszenie zarządu aŜ do likwidacji podejmuje sąd rejestracyjny na wniosek ministra właściwego ze względu na cel fundacji lub wojewody, jeśli fundacja działa na terenie jego województwa; • organem zarządzającym fundacji jest zarząd, w praktyce często powoływane są rada fundacji jako organ o ogólniejszych zadaniach (wytyczanie kierunków działania, kontrola ich wykonania, powołanie i odwołanie zarządu), rada programowa, organ rewizyjny; • fundacja moŜe prowadzić działalność gospodarczą tylko w zakresie i na zasadach określonych w statucie, w rozmiarach słuŜących celom fundacji (jeŜeli fundacja ma prowadzić działalność gospodarczą, wartość środków majątkowych fundacji przeznaczonych na działalność gospodarczą nie moŜe być mniejsza niŜ tysiąc złotych); • siedziba fundacji powinna znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; • fundacja, która ma prowadzić działalność na terenie jednego województwa, powinna mieć siedzibę na terenie województwa objętego działalnością tej fundacji. SPÓŁDZIELNIA: • spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą; • 1 członek = 1 głos, bez względu na wartość wkładu; • posiada majątek odrębny od majątku członków; • osiąganie zysku nie jest celem samym w sobie; • spółdzielnia odpowiada całym majątkiem, a członkowie- do wysokości swoich udziałów; • majątek spółdzielni jest niepodzielny, naleŜy do wszystkich członków; • organami są: Zarząd, Rada Nadzorcza, Walne Zgromadzenie. ZWIĄZEK PRACODAWCÓW: • pracodawcy mają prawo tworzyć, bez uzyskania uprzedniego zezwolenia, związki według swego uznania, jak teŜ przystępować do tych organizacji, z zastrzeŜeniem stosowania się do ich statutów; • podstawowym zadaniem związków pracodawców, ich federacji i konfederacji jest ochrona praw i reprezentowanie interesów, w tym gospodarczych, zrzeszonych członków wobec związków zawodowych, organów władzy i administracji rządowej oraz organów samorządu terytorialnego; 16 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • majątek związków pracodawców, ich federacji i konfederacji powstaje ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, z własnej działalności i dochodów z majątków organizacji; • związek pracodawców powstaje z mocy uchwały o jego załoŜeniu, podjętej na zgromadzeniu załoŜycielskim przez co najmniej 10 pracodawców; • zgromadzenie załoŜycielskie, które podjęło uchwałę o załoŜeniu związku pracodawców, uchwala statut i wybiera komitet załoŜycielski w liczbie co najmniej 3 osób; • związek pracodawców podlega obowiązkowi rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym; • związek pracodawców nabywa osobowość prawną z dniem zarejestrowania; • związki pracodawców, ich federacje i konfederacje mają prawo uchwalania swych statutów i regulaminów wewnętrznych, swobodnego wybierania swych przedstawicieli, powoływania zarządów oraz układania programów działania. SPÓŁKA CYWILNA: • wspólnicy zobowiązują się dąŜyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego lub pozagospodarczego; • nie posiada osobowości prawnej; • nie stanowi samodzielnego podmiotu prawa – podmiotami prawa pozostają wspólnicy spółki cywilnej; • nie ma własnego mienia – nabywane prawa i zaciągane zobowiązania wchodzą do wspólnego majątku wspólników, tworząc ich współwłasność łączną; • solidarna odpowiedzialność wspólników jest nieograniczona. SPÓŁKA JAWNA: • spółką jawną jest spółka, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową; • forma umowy: pisemna, konstytutywny wpis do rejestru; • zasady odpowiedzialności: wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki, solidarnie, nieograniczenie ze spółką oraz pozostałymi wspólnikami, subsydiarnie wobec wierzycieli spółki; • sposób podejmowania uchwał: jednomyślność (umowa spółki moŜe stanowić inaczej), głosowanie: jednomyślność; większość zwykła; większość kwalifikowana; • stosunki zewnętrzne: spółka moŜe nabywać prawa, zobowiązani, pozywać i być pozywana, zakres co do zasady jest nieograniczony, moŜna reprezentować samodzielnie; • zakres: kaŜdy wspólnik moŜe prowadzić sprawy nie przekraczające zakresu zwykłego zarządu, w sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki wymagana jest jednomyślna zgoda wszystkich wspólników w tym takŜe wyłączonych, wspólnik mający prawo prowadzenia spraw spółki bez uchwały moŜe bez uchwały dokonać czynność prawną jeśli zaniechanie mogłoby wyrządzić powaŜną szkodę. 17 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy SPÓŁKA PARTNERSKA: • spółka partnerska jest to osobowa spółka handlowa, która tworzona jest przez wspólników w celu wykonywania jednego lub więcej wolnych zawodów w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą; • jest ograniczona dla osób fizycznych; • forma umowy: akt notarialny, charakter konstytutywny • zasady odpowiedzialności: reguła jest, Ŝe partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, na podstawie postanowień umownych mogą przyjąć nieograniczoną odpowiedzialność; • sposoby podejmowania uchwał: większość kwalifikowana, jednomyślność; • stosunki zewnętrzne: gdy nie ma zarządu to tak jak w spółce jawnej, jeśli jest zarząd to on reprezentuje spółkę. SPÓŁKA KOMANDYTOWA: • spółka komandytową jest spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firma, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona; • forma umowy: akt notarialny, wpis ma charakter konstytutywny; • zasady odpowiedzialności: zaleŜy od rodzaju pozycji zajmowanej przez wspólnika, komplementariusze odpowiadają nieograniczenie oraz solidarnie z pozostałymi wspólnikami, a w stosunku do wierzycieli- subsydiarnie, komandytariusze odpowiadają do wysokości sumy komandytowej; • sposoby podejmowania uchwał: jednomyślnie; • stosunki zewnętrzne: komplementariuszom przysługują uprawnienia analogiczne do praw wspólników jawnych ( prawo do prowadzenia spraw i reprezentowania), komandytariusze mogą reprezentować spółkę jedynie na podstawie pełnomocnictwa; • stosunki wewnętrzne: komandytariusz moŜe Ŝądać odpisu sprawozdania finansowego, komandytariusz nie ma prawa ani obowiązku prowadzenia spraw spółki chyba Ŝe umowa stanowi inaczej, w sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki potrzebna jest zgoda komandytariusza, chyba Ŝe umowa spółki stanowi inaczej, komandytariusz uczestniczy w podziale zysków proporcjonalnie do wniesionego wkładu. 18 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy SPÓŁKA KOMANDYTOWO-AKCYJNA: • spółka komandytowo-akcyjna jest to spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz) a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem; • forma umowy: akt notarialny, konstytutywny wpis do rejestru; • zasady odpowiedzialności: komplementariusz – solidarnie ze spółką oraz komplementariuszami, nieograniczenie, wobec wierzycieli spółki subsydiarnie, akcjonariusze – nie odpowiadają za zobowiązania); • sposoby podejmowania uchwał: walne zgromadzenie, rada nadzorcza (organ akcjonariuszy), jednomyślność, większość; • stosunki zewnętrzne: prawo reprezentowania na zasadzie przedstawicielstwa ustawowego przysługuje wyłącznie komplementariuszom, akcjonariusze mogą reprezentować spółkę na podstawie pełnomocnictwa,. akcjonariusz moŜe być prokurentem; • stosunki wewnętrzne: kaŜdy komplementariusz ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki, statut moŜe przewidywać powierzenie jednemu lub kilku komplementariuszom prowadzenie spraw, komplementariusz nie moŜe być członkiem rady nadzorczej, rada nadzorcza jest konieczna gdy jest więcej niŜ 25 akcjonariuszy, rada nadzorcza sprawuje nadzór nad działalnością spółki, walne zgromadzenie (komplementariusze + akcjonariusze). SPÓŁKA z o.o.: • kapitałowa spółka prawa handlowego, będąca osoba prawną; • jednoosobowa korporacja lub związek podmiotów (wspólników), w którym odpowiadają oni wobec wierzycieli spółki tylko do wysokości imiennych udziałów w spółce, zapisanych w umowie, spółka zaś odpowiada za zobowiązania całym swym majątkiem; • spółka z o.o. moŜe być utworzona przez jedną albo więcej osób w kaŜdym celu prawnie dopuszczalnym; • posiada kapitał zakładowy o minimalnej wartości 50.000 zł, który dzieli się na udziały o minimalnej wartości 50 zł; • w przeciwieństwie do spółek osobowych moŜe występować pod dowolną firmą; • wspólnikiem moŜe być zarówno osoba fizyczna jak i prawna; • obligatoryjnymi organami spółki są: zarząd i zgromadzenie wspólników, a fakultatywnymi: rada nadzorcza i (lub) komisja; • umowa spółki z o.o. powinna być zawarta w formie aktu notarialnego; • w przypadku jeśli klaster chciałaby się ubiegać o środki z funduszy strukturalnych w umowie spółki musiałby pojawić się równieŜ zapis, iŜ spółka jest non-profit, bądź teŜ, Ŝe spółka przeznacza wszystkie swoje zyski na cele statutowe (związane z funkcjonowaniem sieci/klastra); 19 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy SPÓŁKA AKCYJNA: • kapitałowa spółka prawa handlowego, której kapitał jest podzielony na akcje; • akcje mogą być notowane (kupowane i sprzedawane na giełdzie); • minimalny kapitał akcyjny wynosi 500.000 zł, a nominalna minimalna wartość akcji to 1 grosz; • obligatoryjne organy spółki to: zarząd, rada nadzorcza i walne zgromadzenie; • akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki, ryzyko ponoszą jedynie do wysokości wniesionego kapitału, spółka zaś odpowiada za zobowiązania całym swym majątkiem; • spółka moŜe posiadać akcje na okaziciela lub imienne. 2.10 Która forma prawna jest najlepsza dla klastra? Nie ma jednej, najlepszej formy prawnej dla klastra. KaŜda z przedstawionych form prawnych posiada wady i zalety. Plusy i minusy kaŜdej formy prawnej przedstawiono w poniŜszej tabeli. Forma Umowa cywilnoprawna, konsorcjum Stowarzyszenie Zalety • • • • • • Fundacja elastyczność zasad współpracy Wady • • • • "tania" osobowość prawna bez odpowiedzialności majątkowej członków non-profit rozdzielność finansów klastra od finansów przedsiębiorstw – brak konieczności rozliczania pomocy publicznej i de minimis forma skupiająca wszystkich członków, stosunkowa łatwość załoŜenia fundacji non-profit rozdzielność finansów klastra od • • • Finansowanie brak osobowości prawnej brak przejrzystej formy organizacyjnej i rozliczeniowej ewentualne trudne zarządzanie w zmiennym gronie członków • moŜliwy problem z rejestracją (ustawa o fundacjach mówi o fundatorze, a nie fundatorach) konieczność wyposaŜenia w • • • • • • kaŜdorazowo przez grupę podmiotów zainteresowanych realizacją danego projektu fundusze publiczne składki członkowskie, działalność statutowa, fundusze publiczne przez fundatorów (majątek fundacji) i członków w formie składek członkowskich działalność statutowa (równieŜ działalność gospodarcza, ale nie 20 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Forma Spółka cywilna Zalety • finansów przedsiębiorstw – brak konieczności rozliczania pomocy publicznej i de minimis szybkie i "tanie" załoŜenie Wady majątek – nierówne prawa nowych członków w stosunku do fundatorów • • Spółka kapitałowa • • stabilna i przejrzysta w zarządzaniu osobowość prawna bez odpowiedzialności majątkowej wspólników / akcjonariuszy • Finansowanie • pełna odpowiedzialność majątkowa wspólników brak osobowości prawnej • • kosztowna i długotrwała rejestracja oraz wyŜsze koszty funkcjonowania • • • • dla zysku) fundusze publiczne wkłady wspólników, działalność gospodarcza finansowanie zewnętrzne (kredyty, leasing, fundusze publiczne) wkłady właścicieli działalność gospodarcza finansowanie zewnętrzne (kredyty, leasing, obligacje, fundusze publiczne i prywatne) Wybór formy prawnej dla klastra podyktowany jest wieloma czynnikami. Przy ustalaniu formy prawnej dla tejŜe sieci naleŜy wziąć pod uwagę m.in.: • specyfikę przedsiębiorstw funkcjonujących w omawianej sieci oraz intensywność i charakter współpracy między tymi przedsiębiorstwami; • cele funkcjonowania sieci; • wymagania odnośnie sieci i koordynatora (wnioskodawcy) w ramach Działania 5.1 PO IG; • zalety i wady dostępnych form prawnych dla klastrów w Polsce. Z punktu widzenia elastyczności działania najlepsza wydaje się być forma konsorcjum. Charakteryzuje ją luźna struktura, łatwość nawiązania powyŜszej formy oraz współpraca w kierunku realizacji określonych projektów – podejście zadaniowe. Z kolei duŜym minusem tej formy prawnej jest brak osobowości prawnej, niebezpieczeństwo słabego zaangaŜowania się partnerów oraz trudne zarządzanie, szczególnie majątkiem. Forma spółki (zwłaszcza spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) jest bardzo korzystna w przypadku kiedy klaster posiada własny majątek. Oprócz skomplikowanych procedur zawiązywania tej formy prawnej oraz stosunkowo wysokich kosztów funkcjonowania, forma ta posiada wiele zalet: m.in. przejrzyste zasady zarządzania oparte na mechanizmach rynkowych, osobowość prawna oraz zaangaŜowanie się partnerów. RównieŜ korzystna wydaje się być forma stowarzyszenia – "tania" osobowość prawna bez odpowiedzialności majątkowej członków, naturalny szyld non-profit, osobowość prawna. Podsumowując 21 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy róŜne moŜliwości nadania osobowości prawnej klastrom, uznano, Ŝe najlepszym rozwiązaniem jest forma stowarzyszenia. 2.11 Stowarzyszenie jako optymalne rozwiązanie formalno-prawne dla klastra Jednym z waŜniejszych czynników, mających wpływ na tworzenie i rozwój klastra, jest jego formuła prawna. Jej właściwe ujęcie ma niezwykle duŜy wpływ na późniejsze moŜliwości działań. Z doświadczeń funkcjonujących klastrów wynika, Ŝe jednym z optymalnych rozwiązań jest forma stowarzyszenia. Pozwala ona na kompleksowe ujęcie problematyki inicjatyw klastrowych, a w praktyce na doprowadzenie do sytuacji, w której samo stowarzyszenie staje się klastrem. Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę stowarzyszeń, ich zakładania i funkcjonowania jest ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 1989 r. Nr 20, poz. 104). JuŜ na etapie tworzenia powiązania forma prawna stowarzyszenia przejawia swoje zalety. Jego członkowie, tworząc statut, ustalają finalne cele i zasady współpracy w klastrze. Warto dodać, Ŝe zgodnie z artykułem 17 ustawy rejestracja stowarzyszenia w Krajowym Rejestrze Sądowym jest wolna od opłat sądowych. Statut stowarzyszenia powinien określać cały szereg obowiązkowych informacji. Zaliczyć do nich naleŜy: • nazwę stowarzyszenia (klastra), • siedzibę i teren działania, • cel działania i sposób ich realizacji, • sposób nabywania i utraty członkowstwa w stowarzyszeniu (klastrze), • sposób wyboru władz i ich kompetencje, • sposób dokonywania zmian w statucie, • sposób uzyskiwania środków finansowych, • sposób reprezentowania stowarzyszenia, • sposób rozwiązywania stowarzyszenia. Zaproponowane rozwiązanie zmierza w kierunku utworzenia stowarzyszenia (klastra) na bazie co najmniej 2 rodzajów członków: członków zwykłych i wspierających. Propozycję przedstawia poniŜszy schemat. 22 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Członek Prezes Zarząd zwyczajny Stowarzyszenie Podmiot posiadający osobowość prawną Członek Wspierający $ Prezesi spółek, czy osoby kierujące innymi podmiotami prawnymi wchodzą do stowarzyszenia jako członkowie zwykli. Warto zaznaczyć, Ŝe status członka zwykłego przypisany zostaje do stanowiska. W praktyce oznacza to, Ŝe zmiana na stanowisku prezesa spółki prowadzi do zmiany członka zwyczajnego stowarzyszenia. Zaletą tego rozwiązania jest ciągłość reprezentacji podmiotów w klastrze. Same firmy, jako Ŝe są to podmioty posiadające osobowość prawną, nie mogą uzyskać statusu członka zwykłego. Uzyskują status członka wspierającego i obciąŜone zostają obowiązkiem wnoszenia stałej opłaty członkowskiej. Członkowie stowarzyszenia mogą ustalić wysokość wnoszonych opłat uzaleŜniając ją przykładowo od wielkości podmiotu lub liczebności zatrudnienia. Zarząd stowarzyszenia wyłaniany jest spośród członków zwyczajnych i moŜe stanowić odzwierciedlenie struktury podmiotów w klastrze. Aby stowarzyszenie mogło sprawnie realizować zadania związane z bieŜącym działaniem klastra, powinno mieć ono moŜliwość prowadzenia działalności gospodarczej. Celem umoŜliwienia transparentnego wykorzystania środków zewnętrznych, a jednocześnie otwarcia na moŜliwie szeroki wachlarz finansowy, konieczne jest wprowadzenie w statucie stowarzyszenia zapisu mówiącego o całościowym przekazaniu dochodu z działalności na cele statutowe stowarzyszenia. Kolejnym, fakultatywnym etapem moŜe być rozwaŜenie moŜliwości uzyskania statusu organizacji poŜytku publicznego. Zagadnienie to reguluje Ustawa o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie z 24 kwietnia 2003 r. WaŜnym zadaniem stowarzyszenia jest określenie takiego sposobu realizacji działań, który zapewni równość dostępu do efektów dla wszystkich członków klastra. MoŜe się to objawiać np. przez: • organizowanie i prowadzenie na rzecz członków stowarzyszenia badań marketingowych, wyszukiwanie wykwalifikowanej kadry inŜynieryjnej, zarządzającej, logistycznej, udzielanie pomocy w uczestniczeniu przez członków w międzynarodowych targach i wystawach branŜowych, 23 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • wzajemną współpracę wszystkich członków stowarzyszenia na płaszczyźnie intelektualnej i ekonomicznej, • wspieranie działalności przemysłowej i aktywności z uwzględnieniem ich charakteru i specjalizacji, • tworzenie, aktualizowanie i udostępnianie swoim członkom bazy danych w zakresie informacji technicznych i handlowych potrzebnych do prowadzenia działalności gospodarczej (w granicach dozwolonych przepisami prawa oraz z uwzględnieniem ochrony informacji niejawnych członków), • wymianę doświadczeń produkcyjnych, handlowych, organizacyjnych (know-how) przez członków stowarzyszenia na preferencyjnych warunkach (przy zachowaniu zasady swobody kontraktowej oraz z uwzględnieniem ochrony informacji niejawnych członków), • organizowanie konferencji i sympozjów poświęconych tematyce branŜowej, • nawiązywanie współpracy z zagranicznymi stowarzyszeniami i uczestnictwo w międzynarodowych organizacjach branŜowych, • udzielanie wsparcia intelektualnego i materialnego studentom szkół wyŜszych na kierunkach studiów związanych z przemysłem branŜowym oraz pracownikom naukowym poprzez udostępnianie uczelniom przez członków wspierających stowarzyszenia potencjału technicznego i personelu na potrzeby praktyk studenckich i prowadzenia prac naukowo– badawczych, na zasadach określonych umową stron, fundowanie stypendiów i nagród dla osób wyróŜniających się bardzo dobrymi osiągnięciami w nauce i pracy badawczej, • prezentowanie stanowiska stowarzyszenia w kręgach gospodarczych w istotnych sprawach dotyczących branŜy, • podejmowanie działań zmierzających do uczestnictwa przy uzgadnianiu podstawowych ustaleń w zakresie związanym z branŜowym przemysłem m.in. w rządzie, ministerstwach, komisjach sejmowych, • reprezentowanie stowarzyszenia na targach konferencjach, sympozjach w kraju i za granicą3. i ekonomicznej branŜowymi politycznych imprezach swoich i handlowych, członków (klastrami) organizacjach seminariach, Podejmując decyzję o utworzeniu klastra zawsze warto skonsultować te działania z jednostką samorządu terytorialnego, która w ramach swoich działań moŜe przewidywać wsparcie dla tego rodzaju inicjatyw. 2.12 MoŜliwości i źródła finansowania klastrów Obecnie istnieje wiele dróg finansowania inicjatyw klastrowych, przy czym kaŜda z nich wymaga ukonstytuowania klastra w sposób formalny. Najprostszą, ale i najbardziej poŜądaną formą jest finansowanie ze składek członkowskich, naliczanych np. według wielkości przedsiębiorstw (wielkości zatrudnienia) lub według pozycji w danym klastrze (jako członek zwyczajny lub nadzwyczajny). Sposób obliczania składki naleŜy do wewnętrznych procedur klastra i zwykle decyzję podejmuje zarząd klastra. 3 Statut Stowarzyszenia Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”. 24 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Jednak w początkowej fazie istnienia klastra warto sięgnąć po środki publiczne w formie dofinansowania z programów regionalnych, krajowych czy ogólnounijnych. MoŜna takŜe zdobyć dofinansowanie z programów powoływanych przez międzynarodowe instytucje i organizacje. Środki na rozwój klastrów mogą pochodzić z programów bezpośrednio nakierowanych na rozwój klastrów, ale takŜe z instrumentów polityki horyzontalnej, które wspierają zrzeszenia, stowarzyszenia i inne formy konsorcjalne. Pośrednią formą finansowania zewnętrznego działań klastrów są programy wspierające poszczególne formy działalności. Np. współpraca z instytucjami badawczo-rozwojowymi moŜe zostać dofinansowana z 7 Programu Ramowego, szkolenia branŜowe lub z zakresu klastrowania z funduszy Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, inwestycje z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, innowacje w przedsiębiorstwach z programów wspierających małą i średnią przedsiębiorczość. Ze względu na specyfikę klastrów największe znaczenie mają te instrumenty, które mają na celu zacieśnianie współpracy, wspieranie transferu i dyfuzji wiedzy i realizowanie wspólnych przedsięwzięć. Co się tyczy jednak wszelkich form dofinansowania, niezbędne jest dysponowanie wkładem własnym, którego wielkość jest opisana dla kaŜdego z programów. MoŜna go zdobyć albo na drodze poŜyczki lub kredytu komercyjnego, lub zebrania pieniędzy w formie składek członkowskich. Dodatkowo środki na działanie klastra zdobyć moŜna w formie pomocy publicznej z funduszy regionu lub gminy. NaleŜy jednak pamiętać o tym, Ŝe w stosunku do członków klastra (przedsiębiorstw) stosowana jest zasada dopuszczalnych limitów pomocy publicznej i pomocy de minimis. Maksymalny pułap pomocy de minimis dla jednego przedsiębiorcy wynosi 200 tysięcy euro w ciągu kolejnych trzech lat. Ponadto, środki finansowe na działalność klastra mogą pochodzić równieŜ z dotacji i kontraktów państwowych, darowizn, spadków i zapisów ofiarności prywatnej oraz odsetek bankowych. Nie naleŜy równieŜ zapominać, Ŝe poŜądaną, obok składek członkowskich, formą pozyskiwania środków finansowych przez klaster są wpływy z działalności statutowej (przychody ze świadczonych usług) oraz dochody z majątku klastra. Podsumowując, docelowym sposobem finansowania klastra jest jego finansowanie wewnętrzne, czyli wszelkie środki pochodzące albo od podmiotów-członków klastra, albo z działalności klastra. Dostępne formy dofinansowania ze środków publicznych mogą znacząco wesprzeć klaster, jednak naleŜy pamiętać, Ŝe taka forma uzyskiwania funduszy jest tymczasowa i ograniczona do zadań projektu, na który klaster otrzymuje dofinansowanie. Oznacza to, Ŝe wszelkie dotacje i dofinansowanie nie mogą być traktowane jako główne źródło finansowania działań klastra. PoniŜej omówiono dostępne obecnie instrumenty ukierunkowane na wsparcie klastrów i inicjatyw klastrowych – zarówno na szczeblu międzynarodowym jak i krajowym. INNET i Innovation Express Projekt zainaugurowany we wrześniu 2006, realizowany w ramach 6. Programu Ramowego. Jest on ukierunkowany na budowę trans-europejskiej współpracy instytucji krajowych i regionalnych odpowiedzialnych za wspieranie innowacji. Celem projektu jest wypracowanie wspólnego programu wspierania klastrów, wymiana doświadczeń i dobrych praktyk, upowszechnienie wiedzy i tworzenia instrumentów na poziomie krajowym i regionalnym, które stymulowałyby rozwój struktur klastrowych. 25 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Celem projektu jest równieŜ promocja współpracy pomiędzy regionalnymi i ponadregionalnymi systemami innowacji, a w szczególności tworzenie przyjaznych warunków współpracy małych i średnich przedsiębiorstw w ramach struktur klastrowych. Partnerami zaangaŜowanymi w realizację projektu, reprezentującymi Polskę, są Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości oraz województwo mazowieckie. W pierwszym etapie, projekt ma zidentyfikować istniejące, dojrzałe struktury klastrowe, a następnie przygotować i przeprowadzić program pilotaŜowy dla wybranych klastrów. W ramach programu pilotaŜowego Innovation Express planowane jest wsparcie działań prowadzących do nawiązania współpracy międzynarodowej i związanych m.in. z rozpowszechnianiem informacji i promocją, szkoleniami, rekrutacją specjalistów, doradztwem czy tworzeniem sieci współpracy. Docelowymi beneficjentami wsparcia mają być podmioty działające w ramach klastrów, w szczególności małe i średnie przedsiębiorstwa, natomiast pośrednimi – koordynatorzy klastrów. Jednym z wymogów będzie posiadanie strategii współpracy międzynarodowej oraz co najmniej jednego partnera (klastra) zagranicznego. Instrument przewiduje dofinansowanie do 100% wydatków kwalifikowalnych, przy wartościach projektów zamykających się w przedziale od 120 000 do 600 000 zł.4 Na potrzeby programu Innovation Express stworzono takŜe bazę danych Matching Tool, która umoŜliwia nawiązywanie kontaktów i wymianę informacji pomiędzy klastrami funkcjonującymi w Europie. Baza ta pozwala takŜe na wyszukiwanie partnerów zagranicznych do współpracy i stanowi platformę prezentacji klastrów (ich oferty, potrzeb, strategii itp.) CLOE CLOE (Clusters Linked Over Europe) jest projektem współpracy pomiędzy piętnastoma regionami Europy, który ma na celu podzielenie się doświadczeniami, stworzenie ścisłej współpracy i wzajemne uczenie się w zakresie zarządzania klastrami. ZałoŜeniem projektu jest umoŜliwienie zainteresowanym regionom zapoznania się z technikami powstawania klastrów oraz wsparcie dla relacji w klastrze. Pomimo, iŜ w gronie regionów, które uczestniczą w realizacji projektu, nie znalazło się Ŝadne polskie województwo, brać udział w realizowanych działaniach (seminaria, warsztaty) mogą takŜe przedsiębiorcy i koordynatorzy klastrów zlokalizowanych w innych regionach. W ramach projektu został opracowany m.in. podręcznik „Europejska sieć doskonałości na rzecz zarządzania, współpracy i promocji klastrów”, przeznaczony dla władz regionalnych i koordynatorów klastrów. Przewodnik zawiera dobre przykłady, metody, narzędzia oraz działania niezbędne do powstania i zarządzania klastrami w regionach. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka – Działanie 5.1 W ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka wdraŜanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości środki dostępne w działaniu 5.1 „Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym" skierowane są do koordynatorów powiązań kooperacyjnych (koordynatorów klastrów). Łączny budŜet działania na lata 2007-2013 wynosi 104.300.000 euro, zaś kwota środków przeznaczonych na dofinansowanie projektów w 2008 roku wynosi odpowiednio 16.688.000 euro. NaleŜy podkreślić, iŜ jest to jedyne działanie w ramach funduszy strukturalnych z tak ogromną pulą dostępnych środków, które jest wdraŜane centralnie – z pominięciem województw. 4 http://pi.gov.pl/download.php?file=dokumenty/klastry/innowation_express/IE_workshop_Poland_3.ppt 26 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Cechą charakterystyczną tego działania jest fakt, iŜ dofinansowania nie otrzymują poszczególni przedsiębiorcy zrzeszeni w ramach klastra, a ich koordynator. To on jako jednostka zarządzająca projektem odpowiada za jego prawidłowe zrealizowanie oraz rozliczenie. PoniŜej zostały przedstawione przykładowe rodzaje projektów mogących uzyskać wsparcie: • zakup środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych związanych z nową inwestycją; • doradztwo z zakresu opracowania planów rozwoju i ekspansji powiązania; • udział w krajowych i międzynarodowych spotkaniach w celu wymiany doświadczeń; • zakup ogólnodostępnej infrastruktury badawczej; • infrastruktura sieci szerokopasmowych; • działania promocyjne powiązania w celu pozyskania nowych przedsiębiorstw do udziału w powiązaniu; • zarządzanie ogólnodostępnym zapleczem technicznym powiązania; • organizacja programów szkoleniowych, warsztatów i konferencji celem wspierania procesu dzielenia się wiedzą oraz tworzenia sieci powiązań między członkami powiązania. Ośrodki w ramach działania 5.1 PO IG „Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym" mogą ubiegać się koordynatorzy działający w formie: fundacji, stowarzyszenia zarejestrowanego, spółki akcyjnej, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jednostki badawczo-rozwojowej, organizacji przedsiębiorców, spełniający następujące warunki: • przedmiotem działalności jest wykonywanie przedsięwzięć na rzecz przedsiębiorców oraz na rzecz współpracy przedsiębiorców z instytucjami otoczenia biznesu oraz organizacjami badawczymi; • posiada siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; • nie działa dla zysku lub przeznaczają zysk na cele związane z zadaniami realizowanymi przez PARP; • posiada doświadczenie w zakresie zarządzania powiązaniem kooperacyjnym oraz świadczenia usług na rzecz podmiotów funkcjonujących w ramach powiązania kooperacyjnego; • udokumentuje pełnienie roli koordynatora powiązania kooperacyjnego objętego wnioskiem o wsparcie na rozwój powiązania kooperacyjnego; • ubiega się o wsparcie na rozwój jednego powiązania kooperacyjnego. Maksymalna kwota dofinansowania w działaniu 5.1 PO IG została uzaleŜniona od typu realizowanego projektu i przedstawiają się następująco: 1. 20.000.000 złotych w części dotyczącej wydatków inwestycyjnych; 2. 400.000 złotych w części dotyczącej wydatków na doradztwo; 3. 1.000.000 złotych w części dotyczącej wydatków na szkolenia, 27 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Intensywność (wysokość) wsparcia udzielanego w ramach działania 5.1 PO IG waha się od 35%, aŜ do 100% kosztów kwalifikowanych. Wydatki inwestycyjne: Wysokość dofinansowania w zakresie inwestycji uwzględnia się w wysokości do 100% całkowitych wydatków kwalifikowanych na inwestycje. Doradztwo: W zakresie tego typu projektów intensywność wsparcia została uzaleŜniona od rodzaju beneficjenta. JeŜeli beneficjentem jest koordynator klastra, wysokość wsparcia moŜe wynosić 100% kosztów. JednakŜe w przypadku gdy odbiorcą pomocy są inni uczestnicy powiązania niŜ koordynator, wysokość wsparcia została ograniczona maksymalnie do 50% tych kosztów. Szkolenia: W przypadku części projektu, dotyczącego specjalistycznych szkoleń, wysokość udzielonej pomocy nie moŜe przekraczać 35% dla przedsiębiorstw duŜych (powyŜej 250 zatrudnionych). W odniesieniu do przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, w tego typu projektach maksymalna intensywność wsparcia wynosi 45% kosztów kwalifikowanych. Regionalny Program Operacyjny Województwa Dolnośląskiego5 Kolejnym instrumentem, w ramach którego moŜna pozyskać środki na rozwój klastrów, jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Dolnośląskiego. Władze regionu mają świadomość konieczności zwiększenia stopnia współpracy przedsiębiorstw w ramach lokalnych i regionalnych sieci (np. klastrów). Dlatego teŜ w ramach RPO wyodrębniono w priorytecie pierwszym – Wzrost konkurencyjności dolnośląskich przedsiębiorstw („Przedsiębiorstwa i Innowacyjność”) – środki mające wspierać powiązania kooperacyjne. Działanie pierwsze zostało podzielone na 5 poddziałań i w ramach poddziałania „1.2.B Dotacje na doradztwo dla przedsiębiorstw w zakresie B+R i innowacyjności” będzie moŜna uzyskać wsparcie na projekty, mające na celu ułatwianie nawiązywanie współpracy pomiędzy przedsiębiorcami a podmiotami z sektora B+R; w szczególności poprzez tworzenie i rozwój regionalnych sieci współpracy, regionalnych bloków kompetencji i klastrów innowacyjnych. Całkowita alokacja w ramach omawianego działania (wszystkich pięciu poddziałań – od 1.2A do 1.2E) wynosi 65.652.544 euro. NaleŜy jednakŜe podkreślić, iŜ minimalna wartość projektu w poddziałaniu 1.2B, jaki moŜe uzyskać dofinansowanie, została ustalona na poziomie 10.000 złotych, zaś maksymalna wartość, jaką moŜna uzyskać, to 400.000 złotych. NaleŜy teŜ pamiętać, iŜ tylko część kosztów ponoszonych w ramach projektu będzie refundowanych ze środków unijnych. Minimalny wkład własny został ustalony na poziomie 50% kosztów kwalifikowanych. Pierwszy nabór w ramach działania 1.2B planowany jest na drugi kwartał 2009 roku. 5 Według stanu na listopad 2008 r. 28 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Regionalny Program Wsparcia Klastrów województwa dolnośląskiego6 Obecnie Regionalny Program Wsparcia Klastrów, zainicjowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, znajduje się w opracowaniu. W ramach programu będzie moŜna aplikować o dofinansowanie w takich dziedzinach, jak marketing i promocja, szkolenia i konferencje, doradztwo oraz obsługa administracyjna projektu. BudŜet, przewidziany na realizację programu, limit dofinansowania na jeden projekt oraz zasady udzielania wsparcia są na etapie planowania. Według załoŜeń program powinien rozpocząć się 1 stycznia 2010 r., przy czym do 31 grudnia 2009 r. moŜna będzie składać wnioski o dofinansowanie. Klaster będzie musiał posiadać odpowiednią formę prawną oraz posiadać wkład własny w wysokości 25% wartości projektu. Czas trwania programu przewidziany jest na rok, z uwagi na pochodzenie środków na wsparcie z budŜetu województwa. Oznacza to, Ŝe rozliczenie projektu musi nastąpić do 31 grudnia 2010 r. Inne źródła Poza opisanymi powyŜej moŜliwościami wspierania klastrów, podmioty zlokalizowane w klastrach mogą korzystać takŜe z innych instrumentów adresowanych do przedsiębiorców i ukierunkowanych na promowanie transferu wiedzy oraz wsparcie inwestycji, związanych z rozwojem działalności innowacyjnej. Do instrumentów takich nalezą m.in.: 6 • Program Ramowy na rzecz Konkurencyjności i Innowacji (Competitiveness and Innovation Programme), który przewiduje wspieranie dostępu do finansowania rozpoczęcia i rozwoju działalności małych i średnich przedsiębiorstw i wspieranie inwestycji w działalność innowacyjną; • PoŜyczka na innowacje, którą przedsiębiorcy sektora małych i średnich przedsiębiorstw przeznaczyć mogą m.in. na zakup i wdroŜenie wyników prac badawczo-rozwojowych, licencji, zakup i montaŜ maszyn lub urządzeń, budowę lub modernizację budynków i instalacji oraz zakup usług doradczych (do 2 mln zł); • Kredyt technologiczny, którego celem jest umoŜliwienie przedsiębiorcom zakupu nowej technologii oraz wdroŜenie technologii objętej inwestycji (do 2 mln euro); • Inicjatywa technologiczna – program wspierający przede wszystkim prowadzenie badań ukierunkowanych na wdroŜenie wyników do praktyki gospodarczej oraz współpracę w tym zakresie przedsiębiorców ze środowiskiem naukowym. Według stanu na styczeń 2009 r. 29 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy 3 Studia przypadków klastrów dolnośląskich 3.1 NutriBioMed Początkiem klastra NutriBioMed była sieć naukowo-gospodarcza Biotech, powstała w Dolnośląskim Centrum Zaawansowanych Technologii przy Politechnice Wrocławskiej. Następnie klaster został przeniesiony do Wrocławskiego Parku Technologicznego, gdzie działa obecnie. Datą utworzenia klastra jest 13 listopada 2007 r., kiedy podpisano umowę partnerską o stworzeniu klastra. Klaster skupia obecnie 27 przedsiębiorstw oraz pięć uczelni: Politechnikę Wrocławską, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Przyrodniczy, Akademię Medyczną i Akademię Ekonomiczną we Wrocławiu. Klaster ma znaczenie ponadregionalne, gdyŜ obejmuje sześć województw – dolnośląskie, śląskie, opolskie, lubuskie, łódzkie i mazowieckie, choć centrum klastra (władze i ośrodek technologiczny) znajduje się we Wrocławiu. Główną dziedziną, w jakiej działa klaster, jest Ŝywność i suplementy diety. Specjalizacja klastra jest dość wąska, bo ogranicza się do produkcji tzw. Ŝywności nowej generacji, czyli nieprzetworzonej i naturalnej, o wysokiej jakości. ZałoŜenie uczelni, producentów Ŝywności i firm farmaceutycznych jest takie, aby klientowi przedstawić ofertę Ŝywności ekologicznej, oraz suplementów diety z naturalnych źródeł, które wbrew powszechnemu mniemaniu nie są produktami farmaceutycznymi, a Ŝywnościowymi. Kolejnym celem klastra jest uczciwa informacja konsumenta o pochodzeniu i sposobie produkcji Ŝywności oraz zapewnienie wysokiej jakości produkcji przy zachowaniu sztywnych procedur, według prawa europejskiego w zakresie produkcji Ŝywności. Trzonem klastra NutriBioMed są młode, innowacyjne i wyspecjalizowane technologicznie firmy, zakładane przez młodych naukowców, studentów i absolwentów wyŜszych uczelni. To one działają jak ogniwo pośrednie łańcucha transferu wiedzy ze sfery nauki, czyli uniwersytetów i instytutów badawczych, do gospodarki. Wykorzystują one wiedzę pozyskaną przez uczelnie i opracowują dzięki temu konkretne, nowe technologie na potrzeby rynku. Firmy te słuŜą teŜ jako specjalistyczne laboratoria, gdzie przeprowadzane są testy nowych technologii i oceniana jest uŜyteczność nowych rozwiązań w procesie produkcji Ŝywności i suplementów. Wysokiej innowacyjności sprzyja lokalizacja większości firm NutriBioMed-u we Wrocławskim Parku Technologicznym. Park został załoŜony przez Gminę Wrocław, Uniwersytet Przyrodniczy, Politechnikę Wrocławską i Uniwersytet Wrocławski w celu ułatwienia kontaktów przedsiębiorstw z przedstawicielami sfery nauki i komercjalizacji wyników badań naukowych. Nowe technologie są efektem wspólnych działań klastra i uczestniczą w ich opracowaniu wszyscy członkowie. Na Uniwersytecie Przyrodniczym pozyskuje się ekstrakty z Ŝywności, testy przeprowadzane są na Akademii Medycznej, a Politechnika Wrocławska odpowiada za inŜynierski projekt procesu technologicznego. Firmy biotechnologiczne natomiast uczestniczą i dostosowują opracowane technologie do wymagań rynkowych. Co waŜne, przedsiębiorstwa te posiadają szerokie kontakty nie tylko w Polsce, ale równieŜ za granicą. Ponadto, klaster utrzymuje takŜe kontakty z klastrami biotechnologicznymi w Łodzi i Krakowie, z którymi organizowane są wspólne konferencje naukowe Specyfika branŜy i rynkowe uwarunkowania wymagają innowacyjności oraz wysokiego poziomu technologicznego członków klastra. W kontaktach z firmami nawiązały się relacje oparte na jednoczesnej współpracy i konkurencji. Konkurencja w nowoczesności wymusza ciągłe podnoszenie jakości, natomiast współpraca dotyczy przede wszystkim w procesie opracowania innowacyjnych 30 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy technologii. Co ciekawe, klaster obecnie, oprócz podpisanej umowy konsorcjum, działa na zasadach nieformalnych. Entuzjazm, jaki towarzyszy relacjom członków klastra, oraz dynamika rozwoju koncepcji Ŝywności ekologicznej, warunkują częste spotkania i kontakty. Spotkania wszystkich członków odbywają się raz na trzy miesiące, a oprócz tego utrzymuje się stały kontakt e-mailowy i telefoniczny. Pomimo krótkiego okresu swego istnienia, klaster NutriBioMed zdąŜył juŜ opracować cztery nowoczesne technologie z branŜy biotechnologicznej, a obecnie pracuje nad kolejnymi dwoma. W planach klastra jest ich opatentowanie. Wszystkie mają wiek niŜszy niŜ rok, co wskazuje na wysoki poziom innowacyjności klastra. W zakresie organizacji wewnętrznej klastra NutriBioMed nie zostały poczynione kroki ku stworzeniu formalnych struktur. Obecnie jego członkowie nie opłacają składek, a działalność klastra finansowana jest ze środków własnych Wrocławskiego Parku Technologicznego. W przyszłości natomiast klaster ma być finansowany z dofinansowania na projekty badawcze i na rozwój powiązania klastrowego. Koordynatorzy klastra jako główną przeszkodę w jego rozwoju podają właśnie brak środków finansowych. Chodzi tu przede wszystkim o wsparcie na opracowanie kosztownych technologii, bowiem zaprojektowanie linii produkcyjnej produktów Ŝywnościowych i suplementów to kwoty rzędu kilkunastu milionów złotych. Klaster aplikował o środki finansowe z działania 5.1 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Projekt, zakładający opracowanie czterech suplementów diety, wymaga około 12 milionów złotych. Bierze w nim udział 16 przedsiębiorstw klastra, czyli ponad 2/3 wszystkich członków. Innym problemem jest brak funduszy zwłaszcza na szkolenia specjalistyczne z zakresu technologii Ŝywności oraz zarządzania przedsiębiorstwem i produkcją, które zwiększyłyby wiedzę młodych małych przedsiębiorstw, o niewielkim doświadczeniu na rynku. Według koordynatorów, fundusze na szkolenia o klastrach nie są potrzebne, gdyŜ pośród uczestników klastra obecna jest świadomość korzyści i duŜe chęci rozwoju inicjatywy. Ponadto, konieczne jest wsparcie marketingu opracowanych produktów, jak równieŜ promocja regionu jako wyspecjalizowanego w zakresie biotechnologii, o wielkim potencjalne rozwojowym. Bez działań promocyjnych i marketingowych skutki działań klastra mogą być mało znaczące, gdyŜ produkt finalny musi znaleźć odbiorców przynajmniej w Polsce, by jego produkcja była opłacalna. Obecnie klaster nie posiada strategii rozwoju, choć kierunki rozwoju klastra zostały nieformalnie określone. W przyszłości NutriBioMed chce nie tylko rozwijać swą strukturę i liczebność, ale ambicją klastra jest równieŜ zdobywanie szerokiego rynku dla swych niszowych rynkowo produktów. Siłą klastra jest innowacyjność oraz branŜa Ŝywnościowa, przemysł niezmiennie na świecie potrzebny, a takŜe moda na suplementy diety. Korzyścią jest takŜe fakt, Ŝe wahania koniunktury w przypadku przemysłu Ŝywnościowego nie będą dramatyczne. Bardzo silną stroną klastra jest świadomość wartości współpracy wśród jego członków. Fenomenem jest takŜe entuzjazm do działania, obecny w ciągłych kontaktach i planach opracowania technologii oraz wspólnego finansowania i aplikowania o środki na urządzenia do stworzenia specjalistycznych linii technologicznych. To sprawia, Ŝe pomimo młodego wieku klaster NutriBioMed bardzo dobrze rokuje na przyszłość i stanowi doskonały przykład klastra pręŜnie rozwijającego się i świadomego korzyści współpracy. 31 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy 3.2 Ceramika i Turystyka Klaster bolesławiecki Stowarzyszenie „Grupa Ceramika i Turystyka Via Sudetica” łączy dwie dziedziny, turystykę i przemysł ceramiczny. Są to jednak dziedziny ściśle ze sobą związane, jeśli chodzi o Bolesławiec. Współistnienie turystyki i ceramiki jest zrozumiałe, gdyŜ przemysł turystyczny wyrósł na gruncie unikalnej wartości ceramiki bolesławieckiej, która wiąŜe się równieŜ z kulturą regionu. „Ceramika i Turystyka” jest obecnie koordynowana przez Stowarzyszenie Bolesławieckie Centrum Inicjatyw Lokalnych „Via Sudetica”. Stowarzyszenie to było dawniej częścią Bolesławieckiego Towarzystwa Gospodarczego, które wraz z firmą doradczą EkoMarketing zajmowało się koordynacją klastra bolesławieckiego. To właśnie firma EkoMarketing podjęła pierwszy wysiłek w inicjacji klastra, którego koordynacja następnie została przejęta przez „Via Sudetica”. Koordynacja przez Stowarzyszenie „Via Sudetica” rozpoczęła się w roku 2006. Klaster dzieli się na dwie sekcje, z których jedna dotyczy ceramiki, a druga turystyki. Z 25 przedsiębiorstw skupionych w klastrze, sekcja „Ceramika” łączy przedsiębiorstwa ceramiczne, a sekcja „Turystyka” hotele i restauracje. Z klastrem współpracują takŜe stowarzyszenia, urzędy gminne i miejskie oraz starostwa i media lokalne. Przedsiębiorstwa ceramiczne zajmują się przede wszystkim produkcją masy, odlewem, wypałem i zdobnictwem ceramiki zarówno stołowej, jak i ogrodowej oraz artystycznej, ale takŜe wydobyciem surowców, handlem, produkcją pieców do wypału ceramiki, logistyką i doradztwem. Tradycje ceramiczne istnieją w tym regionie od wieków – początek rozwoju przemysłu ceramicznego w Bolesławcu jest datowany na XIV wiek, choć znaleziska archeologiczne wykazały, Ŝe produkcja wyrobów ceramicznych miała miejsce juŜ w średniowieczu. Głównym rynkiem zbytu ceramiki bolesławieckiej jest Polska, Czechy, Niemcy oraz USA, gdzie Bolesławiec słynie ze swych wyrobów pod nazwą „Polish pottery”. Bolesławieckie produkty są więc znane na świecie z uwagi na swoją jakość i wielowiekową tradycję produkcji ceramiki. Na terenie Bolesławca istnieje takŜe tematyczne Muzeum Ceramiki Bolesławiec. Tradycyjny przemysł ceramiczny rozwija się głównie w powiecie bolesławieckim z uwagi na złoŜa surowców mineralnych niezbędnych do produkcji ceramiki. Natomiast sekcja „Turystyka” obejmuje swym zasięgiem miasto Bolesławiec oraz okolice, w tym tereny wzdłuŜ dróg 297, 30, E65, rozciągającej się przez malownicze tereny między Bolesławcem, Lwówkiem Śląskim, Jelenią Górą i Jakuszycami do granicy państwa, gdzie istnieje wiele zamków zaadaptowanych na hotele i restauracje oraz Muzeum Legend Śląskich. Obie sekcje są ze sobą bezpośrednio związane, bowiem atrakcyjność turystyczna Bolesławca jest zaleŜna przede wszystkim od produkowanej tu sławnej ceramiki, zaś przemysłowi ceramicznemu w nieoceniony sposób pomaga promocja i turyści. Początki inicjatywy klastrowej związane są z „Programem szkoleń promujących clustering”, prowadzonym przez Państwową Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. To wtedy wśród przedsiębiorców narodził się pomysł utworzenia klastra. Obecnie zaś Stowarzyszenie „Via Sudetica” zajmuje się promocją kontaktów nieformalnych pomiędzy przedsiębiorstwami, tak turystycznymi, jak i ceramicznymi. Pierwotnie stowarzyszenie promowało region bolesławiecki celem przyciągnięcia turystów, stworzenia wysokiej jakości usług i łatwo dostępnej skoordynowanej informacji turystycznej. Z biegiem czasu kierunek rozwoju klastra uwzględnił takŜe tradycyjny lokalny przemysł ceramiczny, który jest nieodłączną składową charakterystyki regionu. Samo Stowarzyszenie „Via Sudetica” nie działa dla zysku. Przedsiębiorstwa naleŜące do klastra wpłacają składkę proporcjonalną do wielkości zatrudnienia w firmie. Choć finanse zbierane w ten 32 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy sposób pozwalają stowarzyszeniu na koordynację klastra, to w przypadku organizacji większych imprez promocyjnych, zwłaszcza poza granicami Polski – jak miało to miejsce na Karnawale Kultury w Berlinie, gdzie promowano klaster – koszty są pokrywane z prywatnej kieszeni przedsiębiorców w klastrze. Pomiędzy przedsiębiorstwami klastra obserwuje się zarówno konkurencję, jak i współpracę. Koncentracja przestrzenna oraz obecność tych dwóch cech świadczy bezsprzecznie o tym, iŜ turystyka i przemysł ceramiczny tworzy klaster w Bolesławcu. W obu przemysłach konkurencja jest utrzymywana przez dąŜenie do jak najwyŜszej jakości usług i produktów. W zakresie ceramiki najostrzejsza konkurencja dotyczy właśnie przedsiębiorstw klastra, wpływając na zaostrzanie i podnoszenie jakości zarówno samych wyrobów, jak i zdobnictwa. Współpraca natomiast odbywa się na płaszczyźnie poziomej – pomiędzy dostawcami i usługodawcami końcowego przedsiębiorstwa, oraz pionowej – na szczeblach w ciągu produkcji. Przykładem powiązań między przedsiębiorstwami turystycznymi i ceramicznymi jest fakt, Ŝe produkcja unikalnego wzoru specjalnie dla jednej z firm hotelarskogastronomicznych na wyłączność odbywa się na zasadach nieformalnych. Owocami wspólnych przedsięwzięć jest np. plan produkcji nowego produktu, charakterystycznego dla Bolesławca regionalnego specjału – bolesławieckiej miodzianki w specjalnie do tego celu wyprodukowanej butelce z ceramiki bolesławieckiej. To wskazuje na ukształtowany cel działań klastra, jakim jest przede wszystkim promocja regionu. W ramach klastra podpisano równieŜ umowę konsorcjalną, której przedmiotem było stworzenie wspólnego znaku jakości „Ceramika bolesławiecka”, uŜywanego obecnie przez przedsiębiorstwa ceramiczne klastra. W planach jest takŜe poprawa informacji turystycznej w regionie, oznakowanie i stworzenie „nowej bolesławieckiej jakości” dla turysty – jak choćby nadanie wspomnianej malowniczej drodze własnej nazwy „Via Sudetica”. Klaster nie wymaga szeroko zakrojonej pomocy badawczej i rozwojowej. Jest to związane z charakterem struktury klastra – ceramika jest wytwarzana tradycyjnie i zdobiona ręcznie, co jest jej znakiem rozpoznawczym i atutem. Dotychczas nawiązano jednak współpracę z Wydziałem InŜynierii Materiałowej i Ceramiki Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. AGH uruchomiła w roku akademickim 2004/2005 zaoczne studia inŜynierskie na kierunku „Technologia chemiczna” w specjalności „Ceramika i szkło” w Zamiejscowym Ośrodku Dydaktycznym Bolesławiec. Obecnie prowadzone są kierunki „Materiały budowlane” oraz „Górnictwo i Geologia” w specjalnościach „Geologia górnicza”, „Geologia i prospekcja złóŜ”, „Kamień w architekturze i drogownictwie” oraz „Geologia inŜynierska”. Ze strony obsługi i unowocześniania maszyn istnieją kierunki „Automatyka i robotyka” oraz „Mechatronika”. Oferta dydaktyczna ZOSB odpowiada zapotrzebowaniu na specjalistów bolesławieckich zakładów. Takie związki między specjalistyczną edukacją a profilem gospodarczym regionu są wielką szansą na wzrost konkurencyjności klastra. Natomiast turystyka, hotelarstwo i gastronomia nie są działalnościami wymagającymi najnowocześniejszych technologii i innowacji. Standard hoteli i restauracji jest utrzymywany na wysokim poziomie, zgodnie z załoŜeniem wysokiej jakości świadczonych usług turystycznych. W ramach działań klastra organizowane są imprezy kulturalne, związane tematycznie z ceramiką – jak Karnawał Kultury w Berlinie, gdzie prezentacja ceramiki bolesławieckiej zajęła siódme miejsce, co pociągnęło za sobą zaistnienie aktywności klastra w mediach zagranicznych. Ambicją koordynatorów klastra jest uczestnictwo w tym samym wydarzeniu w roku 2009 oraz zdobycie nawet pierwszego miejsca. W trakcie Karnawału Kultury promowano sztukę ceramiczną. W Bolesławcu zorganizowano teatr dla młodzieŜy stworzony w kontekście „Gliniady” – parady „glinoludów”. „Gliniada” jest wydarzeniem kulturalnym, nawiązującym do surowca do produkcji ceramiki, które odbyło się w Bolesławcu juŜ dwukrotnie w 2007 i 2008 r. oraz jest planowane na kolejne lata. „Glinoludy” miały takŜe swoje stanowisko na festiwalu Woodstock w Kostrzynie nad Odrą. W kontekście „Gliniady” miała 33 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy miejsce takŜe artystyczna sesja zdjęciowa. Według koordynatora, wszelkie działania promocyjne i kulturalne związane z bolesławiecką ceramiką mają bardzo duŜe poparcie społeczności lokalnej. Podsumowując, klaster bolesławiecki turystyczno-ceramiczny opiera się w zdecydowanej większości przypadków na nieformalnych kontaktach, zaś współpraca i konkurencja wewnątrz klastra wskazuje jednoznacznie na kształtowanie się struktury klastrowej. Wielką zaletą klastra jest istnienie samej idei i świadomość jego roli, a takŜe wartości wspólnego działania – czego przykładem jest wspólnie opracowany znak rozpoznawczy ceramiki bolesławieckiej. 34 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy 4 Studia przypadków klastrów spoza województwa dolnośląskiego 4.1 Dolina Lotnicza Przed siedemdziesięciu laty, podczas tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego zapadła decyzja o budowie w obecnym Województwie Podkarpackim, Państwowych Zakładów Lotniczych w Mielcu oraz fabryki silników lotniczych i sprzętu artyleryjskiego w Rzeszowie. Druga z wymienionych została następnie przekształcona w Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego "PZL - Rzeszów". W wyniku rozpadu bloku wschodniego doszło do znacznego zmniejszenia produkcji, a co za tym idzie znacznej degradacji powstałej w rejonie grupy przedsiębiorstw związanych z przemysłem lotniczym. Pierwszym ratunkiem dla zakładów stała się restrukturyzacja, prywatyzacja, a następnie pierwsze inwestycje zagranicznych koncernów lotniczych, takich jak Lockheed Martin czy Pratt & Whitney naleŜący do grupy UTC (United Technologies Corporation). Z inicjatywy prezesów trzech zakładów lotniczych zlokalizowanych w regionie, 11 czerwca 2003 r. załoŜone zostało Stowarzyszenie Grupa Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”. Mowa tu o Marku Dareckim – prezesie WSK „PZL-Rzeszów” (duŜe przedsiębiorstwo), Ryszardzie Łęgiewiczu – prezesie Hispano Suiza Polska (średnie przedsiębiorstwo) oraz Marku Bujnym – prezesie firmy Ultratech (małe przedsiębiorstwo). Utworzyli oni zarząd stowarzyszenia, który odzwierciedla dziś strukturę przedsiębiorstw w klastrze. Jednym z głównych celów klastra stał się rozwój współpracy między firmami lotniczymi, podnoszenie poziomu technologicznego w oparciu o związki z jednostkami badawczymi, promocja polskiego lotnictwa na świecie czy wpływ na politykę rządową w zakresie przemysłu lotniczego. Długofalowym celem Stowarzyszenia „Dolina Lotnicza” stało się przekształcenie Polski południowowschodniej w jeden z wiodących regionów lotniczych Europy. Początkowo „Dolina Lotnicza” liczyła 18 członków, łącznie zatrudniających 9 tysięcy osób i osiągających sprzedaŜ swych wyrobów o wartości 250 milionów dolarów. Dała jednak powaŜny impuls przyciągający pozostałe firmy z branŜy funkcjonujące regionie. Przemyślane i spójne działania klastra doprowadziły do stworzenia swoistej masy krytycznej, która zaowocowała przyciągnięciem szeregu kolejnych inwestorów zagranicznych z branŜy lotniczej. WaŜnym czynnikiem rozwoju samego klastra stała się naturalna inicjatywa przyciągania poddostawców, pojawiających się w kolejnych etapach produkcyjnych. Bardzo dobrze oddaje to poniŜszy schemat obrazujący strukturę przedsiębiorstw w klastrze, opartą na łańcuchu dostaw. U podstawy piramidy znalazły się małe firmy realizujące zadania niszowe i dostawy dla większych przedsiębiorstw zajmujących się produkcja finalną o największym stopniu zaawansowania technologicznego. W tym wypadku mowa o gotowych silnikach lotniczych, śmigłowcach czy samolotach. Firmy u szczytu piramidy zaliczane są do największych w grupie i zatrudniają powyŜej 1000 pracowników kaŜda. 35 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Źródło: Materiały informacyjne Stowarzyszenia Grupa Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza. We wczesnej fazie rozwoju klastra, „Dolina Lotnicza” w duŜej mierze finansowana była z dotacji firmy Pratt & Whitney, będącej udziałowcem WSK „PZL Rzeszów”. Składki członkowskie stanowiły jedynie 4% środków finansowych klastra. Udział składek wzrósł jednak czterokrotnie w ciągu kolejnego roku i do dzisiaj jest utrzymywany na tym poziomie. Zastrzykiem funduszy dla „Doliny” stały się jednak przede wszystkim środki z projektów unijnych, w ramach których klaster wnioskował o dofinansowanie. Obecnie ponad połowa środków finansowych na działanie klastra pochodzi z projektów unijnych, zaś dotacja Pratt & Whitney została ograniczona do ¼ finansów klastra. W „Dolinie Lotniczej” produkowane są głównie silniki lotnicze, części do napędów, podzespoły, komponenty, turbospręŜarki, podwozia, a takŜe kompletne samoloty w Polskich Zakładach Lotniczych w Mielcu. Warto dodać, Ŝe te ostatnie zostały niedawno zakupione przez przyciągniętego do klastra potentata w produkcji helikopterów – firmę Sikorsky Aircraft Corporation. Celem firmy jest uruchomienie w Polsce finalnej produkcji śmigłowca bojowego Black Hawk. Zasięg „Doliny Lotniczej” obejmuje głównie rejon Polski południowo-wschodniej, przy czym większość firm zlokalizowana jest w województwie podkarpackim. Klaster liczy coraz więcej członków, chociaŜ przystąpienie do niego wiąŜe się ze spełnieniem kilku warunków – firma lub instytucja musi między innymi działać w branŜy lotniczej, mieć siedzibę w regionie oraz posiadać rekomendację co najmniej dwóch członków „Doliny Lotniczej”. Klaster kładzie bardzo duŜy nacisk na stały kontakt z uczelniami wyŜszymi. W ramach klastra współpraca odbywa się pod szyldem Centrum Zaawansowanych Technologii „AERONET Dolina Lotnicza” pod kierownictwem Politechniki Rzeszowskiej. W skład CZT wchodzi sześć uczelni (w tym równieŜ członkowie klastra), a ponadto Instytut Lotnictwa w Warszawie i Instytut Wojsk Lotniczych. Zadaniem AERONET-u jest prowadzenie badań i opracowanie nowych technologii w branŜy lotniczej. Współpraca w zakresie badań jest ściśle związana z produkcją i potrzebami przedsiębiorstw lotniczych, skupionych w „Dolinie Lotniczej”. Klaster współpracuje równieŜ z Centrum Projektowo-InŜynieryjnym GE Transportation - Aircraft Engines Aerospace w Warszawie, Centrum InŜynieryjnym AVIO Group w Bielsku Białej oraz Wojskową Akademią Techniczną w Warszawie. 36 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Powstanie i dynamiczny rozwój „Doliny Lotniczej” dały władzom województwa impuls do szybkiego wsparcia działań klastra. W 2005 roku Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. podpisała umowę na utworzenie Podkarpackiego Parku Naukowo – Technologicznego AEROPOLIS. Inwestycja odbyła się w ramach środków przeznaczonych z Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw. Za kwotę ponad 40 mln PLN uzbrojono ponad 120 ha terenów inwestycyjnych wokół lotniska Rzeszów Jasionka. W 2009 roku w Parku rusza produkcja w wykańczanych obecnie halach produkcyjnych naleŜących do firm z klastra. Warto dodać, Ŝe praktycznie cały teren przeznaczony pod inwestycje został juŜ sprzedany lub zarezerwowany, a RARR przygotowuje się do uzbrojenia kolejnych terenów w ramach drugiego etapu rozbudowy parku. Jednym z modelowych działań „Doliny Lotniczej” było stworzenie Centrum Kształcenia Operatorów CEKSO, finansowanego przez członków klastra i samorządy. Po przeprowadzeniu ankiety wśród swoich członków władze stowarzyszenia doszły do wniosku, Ŝe system edukacyjny w obecnym kształcie nie jest w stanie zapewnić stałego dostępu do dobrze wykwalifikowanej kadry pracowniczej. Zapotrzebowanie w duŜej mierze skupiało się na operatorach obrabiarek numerycznych. Przedsiębiorcy stanęli w obliczu zagroŜenia wynikającego z konieczności stałych podwyŜek i odbierania sobie nawzajem pracowników tej grupy. Wtedy pojawiła się idea utworzenia „trójek”, składających się z dwóch szkół i jednego patrona, to znaczy firmy wchodzącej w skład klastra, która kooperuje ze szkołami. Zadaniem przedsiębiorstwa stała się stała współpraca i pomoc dla „swoich” szkół. W zamian firma i sam klaster korzysta ze stałego napływu dobrze przygotowanej i dostosowanej do obecnych potrzeb kadry pracowniczej. CEKSO skupia jedenaście szkół zawodowych oraz centra kształcenia praktycznego, kształcąc zarówno nową kadrę, jak i doszkalając dotychczasowych pracowników. Warto dodać, Ŝe obok CEKSO „Dolina Lotnicza” powołała równieŜ Laboratorium Badania Materiałów do Produkcji Lotniczej oraz Centrum Transferu Nowoczesnych Technologii Wytwarzania. Jak juŜ wspomniano, „Dolina Lotnicza” pręŜnie wykorzystuje dostępne środki unijne na swój rozwój. Klaster otrzymał dofinansowanie m.in. na foresight7 w celu określenia kierunków rozwoju technologii materiałowych na potrzeby „Doliny Lotniczej”, na działania integrujące i rozwój samego klastra, środki na doradztwo w zakresie innowacji z programu „Enterprise Europe Network”, a takŜe fundusze na rozwój powiązań międzynarodowych w branŜy lotniczej – zwłaszcza z Ukrainą (INTERREG IIIA Ukraina-Polska). Ostatni projekt dotyka kwestii współpracy z ukraińskim przemysłem lotniczym, co jest istotne z uwagi na połoŜenie graniczne województwa podkarpackiego z sąsiadem i duŜe zakłady lotnicze zlokalizowane na Ukrainie. „Dolina Lotnicza” nawiązała równieŜ ścisłe kontakty z klastrami lotniczymi w Niemczech, Francji Hiszpanii. Obecnie, wskutek dynamicznego rozwoju klastra i napływu nowych członków, (w tym inwestorów zagranicznych z branŜy lotniczej), klaster skupia 72 członków, zatrudnia 21 tysięcy osób, zaś wartość sprzedaŜy wzrosła do ponad 800 milionów dolarów (80% produkcji klastra jest przeznaczona na eksport). „Dolina Lotnicza” skupia około 90% polskiego przemysłu lotniczego. Oprócz przedsiębiorstw, w klastrze działa sześć uczelni wyŜszych (Politechnika Rzeszowska, Śląska, Lubelska, Łódzka i Warszawska oraz Uniwersytet Rzeszowski), a ponadto szkoły średnie, kształcące młodych ludzi na potrzeby rynku lotniczego. Docelowo liczba członków „Doliny Lotniczej” ma osiągnąć 100 podmiotów w ciągu najbliŜszych lat. Wzrost produkcji w „Dolinie Lotniczej” wymaga około tysiąca nowych pracowników rocznie. 7 Foresight to sposób określenia wizji rozwoju branŜy lub regionu w dłuŜszej perspektywie, czego główną częścią jest przedstawienie optymalnych działań i decyzji w chwili obecnej. 37 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy W chwili obecnej znaczenie tego klastra rośnie nie tylko w Polsce, ale równieŜ za granicą. Sukces tego przedsięwzięcia zasadza się nie tylko w jego rozmachu i efektach rzeczywistych, ale takŜe we wpływie na region Podkarpacia. Dziś „Dolina Lotnicza” jest doskonałym przykładem inicjatywy, która w znaczący i pozytywny sposób podnosi poziom technologiczny i innowacyjny województwa. 4.2 OPTOKLASTER Mazowiecki Klaster Innowacyjnych Technologii Fotonicznych „OPTOKLASTER” funkcjonuje na Mazowszu, a jego koordynatorem jest Instytutu Optyki Stosowanej z siedzibą w Warszawie. Mazowsze jest naturalnym podłoŜem dla rozwoju OPTOKLASTRA działającego w branŜy optoelektronicznej. Począwszy od uruchomienia pierwszego polskiego lasera w 1963 r. w Wojskowej Akademii Technicznej (zaledwie w trzy lata po jego światowej premierze) poprzez produkcję polskich laserów He-Ne w dawnych zakładach POLAM po współczesne „niebieskie lasery” „polska optoelektronika” zawsze była związana z Warszawą. Ośrodki zajmujące się optoelektroniką rozmieszczone są głównie na terenie Warszawy i okolic (występują równieŜ w Gdańsku, Wrocławiu, Poznaniu, Łodzi, rozsiane są takŜe w przemysłowych regionach Polski). Na warszawskich uczelniach takich jak Politechnika Warszawska, Wojskowa Akademia Techniczna i Uniwersytet Warszawski funkcjonują centra badawcze oraz kierunki studiów kształcące specjalistów w zakresie optoelektroniki. Prowadzący badania podstawowe w zakresie oddziaływania promieniowania laserowego duŜej mocy z materią – Instytut Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy jest równieŜ zlokalizowany w Warszawie. Tutaj teŜ znajdują się instytuty badawcze i producenci materiałów, detektorów oraz urządzeń optoelektronicznych (Instytut Optyki Stosowanej, Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych) oraz jeden z największych producentów sprzętu optoelektronicznego na potrzeby wojska – Przemysłowe Centrum Optyki SA. Silne ośrodki badawcze zaowocowały powstaniem wielu firm odpryskowych. Przykładem tego moŜe być warszawska firma TopGan, która rozwijając produkcję „niebieskich” laserów półprzewodnikowych weszła w ostatnich latach do grona światowych firm high-tech. Inne mazowieckie firmy optoelektroniczne m.in. Solaris Optics S.A., VIGO System S.A., Solaris Laser czy teŜ Centrum Techniki Laserowej LASERINSTRUMENTS Sp. z o.o. równieŜ dobrze sobie radzą na rynkach zagranicznych. Efektem nagromadzenia w regionie instytucji i firm sektora optoelektronicznego jest naturalna koncentracja na terenie województwa mazowieckiego ponad połowy kadry polskich specjalistów z zakresu optoelektroniki. W województwie mazowieckim powstały róŜnorodne inicjatywy wspierające rozwój współpracy w obrębie tej branŜy. Za pierwsze kroki w kierunku budowania klastra moŜna uznać inicjatywy ukierunkowane na konsolidację sektora optoelektronicznego, zapoczątkowane pod koniec lat dziewięćdziesiątych. NaleŜy tu wymienić przede wszystkim Konsorcjum Polska Optoelektronika, Polską Sieć Technologii Laserowych POLLASNET oraz Polską Platformę Technologiczną Opto i Nanoelektroniki. Konsorcjum Polska Optoelektronika jest umową partnerską pomiędzy podmiotami reprezentującymi branŜę optoelektroniczną, którzy poprzez udział w powyŜszym przedsięwzięciu realizują wspólne cele, do których naleŜą m.in.: wspólne projekty badawcze na potrzeby nauki i przemysłu, promocja osiągniętych rezultatów prac, podnoszenie kwalifikacji pracowników czy teŜ wymiana wiedzy i doświadczeń podczas wspólnych konferencji naukowych i seminariów. Koordynatorem Konsorcjum jest Instytut Technologii Materiałów Elektronicznych ITME. W ramach konsorcjum produkowane są materiały elektroniczne, podzespoły i wyposaŜenie z następujących 38 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy obszarów: materiały dla optoelektroniki, fotoniki i techniki laserowej, źródła światła, detektory, sensory, światłowody, lasery i technologie laserowe, czujniki światłowodowe, urządzenia termowizyjne, systemy optoelektroniczne, układy i podzespoły optyczne, metody i urządzenia pomiarowe. POLLASNET (utworzony w 2001 r. i koordynowany przez Instytut Optoelektroniki Wojskowej Akademii Technicznej) jest siecią krajową wchodzącą w skład europejskiego programu EULASNET (European Laser Application Network) - inicjatywy ukierunkowanej na usystematyzowanie kontaktów, przepływ informacji i organizację współpracy naukowo-badawczej oraz zastosowanie technologii laserowych. Celem Pollasnet-u jest koncentracja wiedzy i know-how z zakresu technologii laserowych i optycznych, inspirowanie nowych form działania, wytyczanie nowych aplikacyjnych kierunków badań oraz szeroko rozumiana integracja krajowego środowiska naukowego. Podobne cele realizowane są w ramach Polskiej Platformy i Nanoelektroniki. PPTONE u podstawy swojej działalności zakłada m.in.: Technologicznej Opto • integrację środowiska B+R i produkcyjnego członków platformy, • organizowanie grup problemowych i grup technologicznych spośród członków PPTONE dla realizacji programów badawczych i wdroŜeniowych, w tym projektów europejskich, • prowadzenie bazy informacji o udostępnianych zasobach poszczególnych członków PPTONE, • wspieranie przeprowadzania badań przemysłowych, przedkonkurencyjnych i rynkowych dla członków platformy z wykorzystaniem kooperacji jak równieŜ • koordynacja polityki pro-innowacyjnej na płaszczyźnie platformy. Formalny klaster został powołany do Ŝycia Umową o ustanowieniu Konsorcjum NaukowoTechnologicznego, podpisaną 30 września 2008r. Rok wcześniej, w październiku 2007 r. zostało zawarte Porozumienie o utworzeniu Mazowieckiego Klastra Innowacyjnych Technologii Fotonicznych „OPTOKLASTER”. W skład OPTOKLASTRA wchodzi ok. 30 podmiotów, w tym 5 instytucji naukowobadawczych, 23 przedsiębiorstwa oraz inne organizacje (sieć POLLASNET i Polska Platforma Technologiczna Opto i Nano-Elektroniki). Głównym celem współpracy w klastrze jest uzyskanie efektu synergii, zwiększenie konkurencyjności i innowacyjności regionu mazowieckiego poprzez efektywny transfer technologii hightech z ośrodków badawczych do firm, koncentracja badań naukowych w obszarze fotoniki oraz integracja działań przedsiębiorstw, agencji, stowarzyszeń i władz regionalnych w obszarze technologii fotonicznych. Ponadto funkcjonowanie klastra ukierunkowane jest na: • ułatwianie dostępu do źródeł finansowania; • pokonywanie barier administracyjnych; • wprowadzanie nowych technologii na polski rynek; • ograniczenie ryzyka działalności firm innowacyjnych; • zwiększenie zasobów wiedzy i umiejętności członków klastra; • promowanie oferty konsorcjantów; • ułatwienie w nawiązywaniu zewnętrznymi; współpracy pomiędzy konsorcjantami a podmiotami 39 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • ułatwienie nieformalnych kontaktów oraz dostępu do informacji naukowej, technicznej i biznesowej. Wymienione powyŜej cele realizowane są poprzez: • promocję (wspólne przygotowanie oferty marketingowej, udział w targach, sympozjach i konferencjach etc.); • usługi (witryna internetowa, poszukiwanie nowych rynków, workshopy, ekspertyzy, szkolenie, konsultacje, dostęp do informacji, tworzenie baz danych z zakresu optoelektroniki); • wspólne przedsięwzięcia (wspólne projekty i badania, zakup i sprzedaŜ know-how, technologii, zakup i sprzedaŜ aparatury, sprzętu, oprogramowania, współpraca w łańcuchu dostaw, udostępnianie infrastruktury); • kontakty bezpośrednie (organizacja spotkań i współpracy z partnerami krajowymi i zagranicznymi). Organami OPTOKLASTRA są: 1. Rada Przedstawicieli Klastra – jest to naczelny organ decydujący OPTOKLASTRA, w skład którego wchodzą przedstawiciele wszystkich Konsorcjantów. Rada podejmuje decyzje we wszystkich sprawach waŜnych dla OPTOKLASTRA. 2. Koordynator Klastra – osoba wybrana spośród Konsorcjantów w celu reprezentowania i obsługiwania organizacyjnie OPTOKLASTRA. W przypadku OPTOKLASTRA koordynatorem jest wspomniany wyŜej Instytut Optyki Stosowanej. 3. Zespół Sterujący – zespół powołany przez Radę, który jest odpowiedzialny za operacyjne zarządzanie funkcjonowaniem OPTOKLASTRA. Zespół składa się z 4-7 przedstawicieli konsorcjantów. Klaster ma charakter otwarty, co oznacza, Ŝe przystąpić moŜe do niego nowy członek, po wcześniejszym uzyskaniu akceptacji Rady Przedstawicieli Klastra. Podmioty OPTOKLASTRA są zobowiązane do współdziałania z pozostałymi konsorcjantami w realizacji wspólnych celów, wymieniania pomiędzy sobą niezbędnych informacji, wspierania działań i promocja OPTOKLASTRA. Członkowie klastra nie opłacają statutowo ustanowionych składek. Poszczególne potrzeby finansowe są rozwiązywane przez Zespół Sterujący, którego zadaniem jest poszukiwanie źródeł finansowania dla prac zespołów badawczych i wdroŜeniowych. KaŜdy przypadek konieczności finansowania badań wymaga podpisania odrębnej umowy wśród zainteresowanych członków klastra. Podmioty wchodzące w skład OPTOKLASTRA podlegają kategorii EKD 33.10, 33.20 oraz 33.40 (równieŜ 73.10, 80.30). Zdecydowana większość firm klastra to firmy produkcyjne, które we własnym zakresie prowadzą zaawansowane prace badawczo-rozwojowe. Firmy – konsorcjanci naleŜą głównie do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, a w szczególności są to małe firmy, zatrudniające do 49 osób (z wyjątkiem Przemysłowego Centrum Optyki S.A., zatrudniającego powyŜej 250 pracowników). W ofercie badanych firm znajdują się podzespoły i systemy optyczne i optoelektroniczne, oprogramowanie, lasery, podzespoły elektroniczne, materiały chemiczne do elektroniki, wyposaŜenie laboratoriów badawczych i przemysłowych, w szczególności: • symulatory komputerowe optoelektronicznych urządzeń obrazujących, 40 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • systemy kierowania ogniem, • systemy ostrzegania przed promieniowaniem laserowym, • dalmierze laserowe, • TV i termowizyjne systemy obserwacji i nadzoru, • peryskopy, gogle, urządzenia noktowizyjne i laserowe, • uzbrojenie i sprzęt wojskowy, • laserowe systemy pozycjonujące dla szpitali onkologicznych, • detektory podczerwieni, kamery termowizyjne, • urządzenia elektroniczne i akcesoria techniki podczerwieni, • lasery biostymulacyjne, skanery, sterylizatory, suszarki, cieplarki, • niebieskie diody laserowe, • lasery na ciele stałym, komponenty składowe, • urządzenia do obróbki i mikroobróbki laserowej, • napędy precyzyjne, • złącza i akcesoria do elektroniki, • moduły laserowe. Podmioty wchodzące w skład OPTOKLASTRA charakteryzują się stosunkowo wysoką innowacyjnością (biorąc pod uwagę ilość, rodzaj i jakość wdroŜonych innowacji). W procesie wdraŜania innowacji badane podmioty korzystają przede wszystkim z wyników własnych prac badawczorozwojowych, które finansują w duŜej części ze środków pochodzących z UE (projekty, granty itp.). W obrębie omawianej branŜy optoelektronicznej zostały zidentyfikowane charakterystyczne dla klastra oraz braki w funkcjonowaniu potencjalnego klastra. cechy Do czynników przemawiających za istnieniem i rozwojem OPTOKLASTRA naleŜą: • duŜa koncentracja przedsiębiorstw danej branŜy w aglomeracji warszawskiej; • intensywna współpraca w obrębie branŜy; • długookresowe kontrakty przedsiębiorstw z dostawcami i odbiorcami; • intensywniejsza współpraca przedsiębiorstw z podmiotami z regionu niŜ spoza regionu; • współpraca przedsiębiorstw z instytucjami B+R w zakresie B+R; • nieformalne kontakty w obrębie branŜy oraz między pracownikami sektora high-tech a sektora B+R; • wspólna baza naukowa przedsiębiorstw; • wysoka liczba wprowadzanych innowacji, w tym innowacje o skali międzynarodowej; • wysoki poziom wykształcenia • wysoka mobilność pracowników; • wysoka frekwencja w targach, konferencjach naukowych etc.; 41 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy • nowoczesne technologie i wyposaŜenie; • zakup patentów, know-how; • udział w organizacjach branŜowych (funkcjonowanie organizacji branŜowych); • powstawanie firm odpryskowych; • rozwinięta współpraca międzynarodowa; • wsparcie przez władze, system nauki. Do istotnych minusów OPTOKLASTRA (z punktu widzenia cech klastrowych) naleŜą: • słaba współpraca w obrębie branŜy w zakresie działalności innowacyjnej; • bariery mentalne utrudniające współpracę w obrębie branŜy; • słaba współpraca przedsiębiorstw z ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości, funduszami venture capital, władzami regionalnymi; • niskie nakłady na działalność B+R; • niska liczba patentów; • niski udział produkcji high-tech w eksporcie. Występująca koncentracja firm i instytucji sektora optoelektronicznego w Warszawie stanowi istotny potencjał, który moŜe zaowocować rozwojem tej branŜy w regionie. W obrębie sektora występują dodatkowo nieformalne powiązania, co wynika w duŜej mierze ze związków personalnych – menadŜerowie i pracownicy firm to w większości absolwenci warszawskich uczelni. Brak jest jednak w obrębie omawianej branŜy wystarczających powiązań poziomych, które dawałyby efekt synergii. Badane podmioty działają na własny rachunek, prowadząc badania we własnym zakresie. Pomimo silnych powiązań z sektorem B+R współpraca firm z instytucjami tego sektora nie przekłada się na wspólne projekty, patenty, innowacje etc. Niestety małe i średnie firmy, dominujące w sektorze optoelektroniki na Mazowszu nie są w stanie wykreować rynku na nowe produkty z grupy high-tech ani teŜ prowadzić efektywnego marketingu. Pomóc temu mogłoby działanie w sieci, tym bardziej, Ŝe podmioty wchodzące w skład OPTOKLASTRA wyraŜają chęć współpracy nie tylko w kontekście pojawiających się programów wsparcia dla klastrów, ale takŜe w kwestii podniesienia konkurencyjności ich pozycji wobec zagranicznych partnerów. Warto tu wspomnieć równieŜ o wieloletnich działaniach zmierzających do konsolidacji sektora. Za istotne z punktu widzenia rozwoju klastra optoelektronicznego na Mazowszu naleŜy uznać działania zmierzające do zapewnienia efektywnego przepływu wiedzy i nowych technologii optoelektronicznych z ośrodków badawczych bezpośrednio do firm w celu podniesienia ich innowacyjności. WaŜne jest teŜ stymulowanie rozwoju niektórych kierunków badań przez władze lokalne reprezentujących potrzeby regionu (np. ochrona zdrowia, środowiska, dóbr kultury, bezpieczeństwo obywateli). Kreowanie popytu na nowe technologie i urządzenia poprzez wspólne oddziaływanie ośrodków badawczych i samorządowych moŜe w znacznej mierze przyczynić się do rozwoju istniejących firm, powstania nowych (wzrost zatrudnienia) oraz rozwoju badań aplikacyjnych. 42 ABC jak załoŜyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy Rozwojowi OPTOKLASTRA w mazowieckim sprzyjają równieŜ programy ustalane na szczeblu krajowym. Komitet Prognoz "Polska 2000 Plus" przy Prezydium PAN w swoim opracowaniu z kwietnia 2004 „Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii w Polsce do 2013 roku” zaproponował przyjęcie 9 dziedzin, w tym optoelektronikę, jako podstawowe i preferowane przez UE, strategiczne priorytety naukowe i technologiczne. 43
