Wstęp - ArchGeo

PRZEMIANY ŚRODOWISKA GEOLOGICZNEGO NA TERENIE
SANDRU LESZCZYŃSKIEGO NA TLE OSADNICTWA
PRADZIEJOWEGO obszar AZP 65 – 24.
Autor
Mgr Łukasz Lisiecki
ArchGeo-Leszno
Spis treści
Wstęp
Rozdział I
Budowa geologiczna oraz rzeźba terenu Ziemi Leszczyńskiej.
Rozdział II Budowa geologiczna i hydrografia Sandru Leszczyńskiego.
Rozdział III Osady holoceńskie Sandru Leszczyńskiego na wybranych przykładach.
Rozdział IV Osadnictwo pradziejowe na omawianym terenie na tle przemian
Środowiskowych.
Fotografie
Literatura
Wstęp
Niniejsza praca oparta jest na bazie wcześniejszych opracowań geologicznych
omawianego terenu oraz opracowaniach archeologicznych związanych z budową kanalizacji
w Strzyżewicach w roku 2003 i Zaborowie w roku 2004 oraz rejestrze stanowisk
archeologicznych AZP , arkusz numer 65 – 24.
Za pomoc przy opracowaniu niniejszej pracy pragnę podziękować panu mgr Markowi
Wróblowi oraz prof. Januszowi Skoczylasowi i dr Katarzynie Skolasińskiej za cierpliwość i
wyrozumiałość.
Omawiany teren (mapa nr 1) to wycinek północnej części tzw. Sandru Leszczyńskiego
, zamkniętego od północy granicą zabudowy miasta Leszna , od wschodu granicą zabudowy
dzielnicy Zaborowo , od zachodu granicę wyznacza zabudowa wsi Strzyżewice. Południową
granicą omawianego terenu jest w przybliżeniu linia pozioma przeprowadzona na linii
Strzyżewice – Zaborowo ( mapa 1 ) , będąca granicą występowania zwartego osadnictwa
pradziejowego. Administracyjnie wschodnia część omawianego terenu należy do gminy
Święciechowa , natomiast zachodnia znajduje się na terenie dzielnicy miasta Leszna –
Zaborowie.
Celem pracy jest przedstawienie środowiska geologicznego oraz przemian , które w
nim zaszły ze szczególnym uwzględnieniem osadów holoceńskich oraz rzeźby terenu , a także
przedstawienie osadnictwa pradziejowego występującego na omawianym terenie. Istotna jest
również relacja pomiędzy osadnictwem pradziejowym , a stanem ówczesnego środowiska
naturalnego.
Wykorzystane w niniejszej pracy materiały pochodzą przede wszystkim z autorskich
opracowań archeologicznych rozszerzonych o zagadnienia geologiczne jak również dostępną
bazę źródłową. Istotną rolę w niniejszym opracowaniu stanowić będą mapy , ilustracje oraz
zdjęcia.
Praca ta stanowi próbę poszerzenia opracowania stanowisk archeologicznych o
przemiany środowiskowo - geologiczne w szerszym ujęciu niż jedno stanowisko , nie
skupiając się na szczegółowych wynikach badań archeologicznych , lecz na zilustrowaniu
„podłoża” geologicznego na których omawiane stanowiska występują.
I
Budowa geologiczna oraz rzeźba terenu Ziemi Leszczyńskiej.
Najstarsze znane na obszarze Ziemi Leszczyńskiej utwory należą do triasu ,
wykształcone są w postaci iłów czerwonych , iłów szarych i łupków i zalegają na głębokości
266 m ( B. Kokociński 1966 s.9 ). Na wschód od Leszna na obszarze gminy Święciechowa
podłoże stanowią osady karbońskie i permskie. Ponad nimi zalegają utwory trzeciorzędowe:
osady oligoceńskie , mioceńskie i plioceńskie. Osady oligoceńskie to piaski , żwiry , mułki ,
iłołupki oraz węgiel brunatny. Osady mioceńskie reprezentowane są przez mułki , iły , piaski ,
iłołupki oraz warstwy i soczewy węgla brunatnego. Osady pliocenu stanowią iły poznańskie
nie występujące w zachodniej części miasta Leszna ( B. Kokociński 1966 s.9 ) , ponadto
piaski oraz mułki. Przeciętna miąższość iłów poznańskich wynosi 50 – 60 m. Natomiast
łączna miąższość osadów trzeciorzędowych wynosi średnio około 180 m.
Utwory czwartorzędowe tworzą gliny morenowe zlodowacenia południowopolskiego ,
środkowopolskiego i bałtyckiego , osady mułkowo – ilaste i piaszczysto – żwirowe
interglacjału wielkiego i eemskiego oraz osady piaszczysto – żwirowe i mułkowo –
piaszczyste Sandru Leszczyńskiego powstałe na przedpolu ostatniego zlodowacenia.
Miąższość utworów plejstoceńskich zależna jest od konfiguracji podłoża trzeciorzędowego i
wynosi od około 30 m do ponad 100 m ( otwór OP – 3 Strzyżewice 108,5 m , (mapa nr 2 )).
Osady holoceńskie tworzą : piaski , żwiry , mułki rzeczne występujące wzdłuż cieków
wodnych wraz z licznymi torfami i namułami – dominują zwłaszcza w dolinie Rowu
Polskiego i jego dopływów w tym także na terenie Sandru Leszczyńskiego.
Rzeźba terenu jaka występuje na terenie Ziemi Leszczyńskiej zawdzięcza swoje
powstanie zlodowaceniom środkowopolskiemu i bałtyckiemu. Morena czołowa stadiału
leszczyńskiego wyznacza na ziemiach Polskich najbardziej południowy zasięg zlodowacenia
bałtyckiego (mapa nr 3 – okolice Osiecznej ). Morena ta zachowała się jednak tylko we
fragmentach jako odosobnione pagórki albo kompleksy pagórków. Brak zwartego ciągu
moreny czołowej spowodowany został intensywną działalnością wód roztopowych lodowca ,
które zniszczyły mniejsze pagórki moreny czołowej. Wzniesienia moreny czołowej
zbudowane są przede wszystkim z piasków i żwirów. Morena ta ma charakter moreny
czołowej typu tzw. akumulacyjnego ( B. Kokociński 1966 s.13 – 14 ).
Na mapie nr 3 , na wschód od Osiecznej występują liczne wyspy wysoczyznowe ,
rozdzielone dość wąskimi o płaskim dnie i stromych zboczach , dolinami będącymi
przeobrażonymi rynnami polodowcowymi. Na powstanie rynien wpłynęły stosunki
hydrograficzne na brzegu lodowca. Napór wód roztopowych , doprowadzonych do krawędzi
lodowca szczelinami prostopadłymi , równoważył się tu z naporem wód stagnujących u czoła
lodowca i szukających odpływu na jego bokach , gdyż na zewnątrz wznosiła się wysoko
położona wysoczyzna morenowa. Miejscem z którego wypływała woda roztopowa z lodowca
na zewnątrz była „brama” lodowcowa położona na północny wschód od Leszna. Geneza
rzeźby powierzchni omawianego terenu jest więc rezultatem cięcia podłoża przez wody
roztopowe lodowca w jego strefie marginalnej.
Południową część Ziemi Leszczyńskiej zajmuje Sander Leszczyński ( przekroje – rys.
nr 1 , rys. nr 2 ). Znajduje się on na południe od moreny czołowej pomiędzy Święciechową –
Lesznem – Rydzyną. Największy „płat” równiny sandrowej o szerokości 5 km i długości 10
km występuje na wschód od Leszna. Najwyżej położona jest północna część sandru – do 120
m n.p.m. W południowej części powierzchnia terenu sandru opada do 88 m n.p.m. Sandr
zbudowany jest z piasków i żwirów , które osadzone zostały przez wody roztopowe lodowca
u wylotu dwóch rynien subglacjalnych ( mapa nr 3 ). U wylotu pierwszej rynny , biegnącej z
północy ku południowi i położonej na północny wschód od Leszna , rozpościera się
wschodnia część Sandru Leszczyńskiego. Zachodnia część sandru powstała u wylotu drugiej
znacznie mniejszej rynny , znajdującej się na północ od Leszna. W zachodniej części
omawianego obszaru u wylotu rynny Jeziora Krzyckiego i rynny doliny Samicy znajduje się
mały sandr , który powstał w sposób analogiczny co Sandr Leszczyński ( mapa nr 3 ). Na
uwagę zasługuje ponadto biegnąca równoleżnikowo w południowej części Ziemi
Leszczyńskiej dolina Rowu Polskiego , która ze względu na swoją szerokość –
niewspółmierną w stosunku do obecnego cieku wodnego – reprezentuje małą pradolinę.
Pradolina Rowu Polskiego odwadniała na tym terenie „ leszczyńską” morenę czołową ( B.
Kokociński 1966 s.14 - 15 ) , czego ślady uchwytne są do teraz w postaci cieków wodnych
np. Rów Henrykowski , Rów Krzycki ( mapa nr 1 , mapa nr 1a , rys. nr 3 ).
II
Budowa geologiczna i hydrografia Sandru Leszczyńskiego
Na przykładzie złoża „Zaborowo” ( mapa nr 1 ) można prześledzić kilka etapów
akumulacji materiału okruchowego sandru fazy leszczyńskiej , zlodowacenia
północnopolskiego , związanych ze zmienną dynamiką płynięcia wód roztopowych ( rys. nr
1 , rys nr 2 ). Na glinach środkowo – polskich osadziły się tutaj najpierw piaski stanowiące
dziś podłoże złoża.
Nad nimi zalegają grube żwiry , tworzące ciągłą warstwę o miąższości 5 – 10 m , stanowiące
dolny pokład złoża kruszywa. Po nich nastąpiła akumulacja materiału piaszczystego z
domieszką żwiru. Bliżej czoła moreny domieszka ta dochodzi nawet do 35 %. Warstwa
piasków średnio i gruboziarnistych stanowi przerost złoża kruszywa , zaś jego miąższość
wynosi od 3 do 12 metrów. Następnie nastąpiła ponowna akumulacja materiału żwirowo –
piaszczystego , przy czym nie utworzyła ona ciągłej warstwy z tego materiału. Grubszy
materiał występuje w osiach płynięcia wód sandrowych i bliżej moreny. Po bokach zaś i w
oddaleniu od macierzystej moreny przeważają utwory piaszczyste. Osady żwirowo –
piaszczyste tworzą tu górną warstwę o miąższości 8 – 12 m. Po osadach żwirowo –
piaszczystych nastąpiła sedymentacja piasków średnioziarnistych , które dziś stanowią
nadkład złoża. Końcowym etapem sedymentacji sandru są utwory pylasto – mułkowe , które
później zostały przykryte osadami holoceńskimi – piaskami , żwirami , mułkami rzecznymi.
Obecnie złoże kruszywa „Zaborowo” jest nie eksploatowane wskutek wybicia wód
podziemnych i stanowi zbiornik wodny o powierzchni 9 ha zwany popularnie „Żwirownia”.
O rozwoju cieków wodnych na mawianym obszarze zadecydowało ukształtowanie
terenu. Ze wzniesień leszczyńskiej moreny czołowej spływają cieki wodne ku północy i
południowi. Morena leszczyńska stanowi naturalny dział wodny między dorzeczem Odry i
Warty. Na południe od leszczyńskiej moreny czołowej sieć hydrograficzna odziedziczona jest
po odwodnieniu sandrowym , natomiast na północ od tej strefy mamy odwrócenie kierunku
odpływu.
Sieć hydrograficzną na sandrze stanowią naturalne cieki wodne połączone z siecią
rowów melioracyjnych , odwadniające lub zasilające wody podziemne poziomu gruntowego
sandru. Przez interesującą z uwagi na temat pracy część Sandru Leszczyńskiego przepływa
Rów Henrykowski , będący obecnie odbiornikiem ścieków komunalnych miasta Leszna.
Dolina Rowu Polskiego jest bazą drenażu dla wód powierzchniowych i wód poziomu
gruntowego.
III
Osady holoceńskie Sandru Leszczyńskiego na wybranych przykładach
Tematem poniższego rozdziału jest opis zarejestrowanych nawarstwień holoceńskich ,
sporządzony podczas prac związanych z rozbudową sieci kanalizacyjnej i wodociągowej na
terenie miejscowości Strzyżewice oraz w Zaborowie ( mapa nr 1 ). Rodzaje nawarstwień
przedstawione są za pomocą wykonanych fotografii oraz przekrojów ( mapa nr 2 – rys nr 1 ,
rys nr 2 ) oraz w przypadku części Zaborowo graficznie – rysunek nr 3.
Strzyżewice ( mapa nr 1a , mapa nr 2 – rys. nr 1 , rys. nr 2 )
Fot.1
W najgłębszej części wykopu zarejestrowano ilasty piasek jasno – szary z rdzawymi
wytrąceniami w spągu warstwy gdzie przechodzi w ilasty piasek z dużą ilością tlenku żelaza ,
ponad nim zalega warstwa ciemno – szarej próchnicy ( humus ).
Fot.2
W wykopie na profilu N zarejestrowano następujące nawarstwienia : najniższy poziom
stanowi rdzawy żwir przemieszany z szarym piaskiem drobnoziarnistym , ponad nim zalega
warstwa jasno – szarej (spiaszczonej ) gliny z rdzawymi wytrąceniami , ponad gliną
zarejestrowano warstwę ciemno – szarego piasku przemieszanego z próchnicą oraz dużą
ilością otoczaków , spąg nawarstwień stanowi ciemno – szara ( brązowa ) próchnica do
humusu w której zarejestrowano materiał archeologiczny – Kultura Łużycka.
Fot.3
Wykop umiejscowiony był w dolnej partii wzniesienia.
Na zdjęciu zarejestrowano od dołu jasno – szary ( żółty ) piasek nad którym widoczna jest
warstwa jasno – szarej próchnicy z pozostałościami organicznymi ( warstwa kulturowa ) w
której wystąpił licznie materiał archeologiczny – Kultura Łużycka , powyżej zalega warstwa
humusu .
Fot.4
Fotografia została wykonana w tym samym wykopie co Fot. 3 na szczycie wzniesienia.
W dennej partii wykopu zarejestrowano szaro – żółtą glinę z rdzawymi wytrąceniami , ponad
nią zalega warstwa szarego piasku drobnoziarnistego , górną część profilu stanowi ciemno –
szara próchnica i humus.
Fot.5
W wykopie zarejestrowano w części dennej żółty piasek drobnoziarnisty , stanowiący tzw.
calec na tym stanowisku , powyżej zalegała warstwa szaro – brązowej próchnicy
przemieszana z pozostałościami organicznymi ( warstwa kulturowa ) w której licznie wystąpił
materiał archeologiczny – Kultura Łużycka oraz w mniejszym stopniu Kultura Przeworska ,
powyżej widoczne są współczesne nawarstwienia – droga polna , śmietnisko.
Zaborowo ( mapa nr 1a , mapa nr 2 – rys. nr 1, rys. nr 2 , rys. nr 3 )
Fot.6
Fotografię wykonano z wierzchołka wzniesienia , ( stanowisko nr 25 ).
W wykopie widoczne jest „przejście” pomiędzy szarym piaskiem aluwialnym , a jasno żółtym piaskiem ilastym tworzącym warstwą calcową na stanowisku nr 25 , na drugim planie
widoczny jest Rów Henrykowski.
Fot.7
W wykopie zarejestrowano ( od dołu ) warstwę szarego drobnoziarnistego piasku
ze żwirem , który wystąpił tu w postaci przekątnych smug ( osad aluwialny )
ponad nim zalega warstwa szaro – żółtego piasku z dużą ilością FeO3 ( – ruda darniowa ) ,
powyżej zarejestrowano warstwę jasno – szarego piasku , górną warstwę widoczną na zdjęciu
stanowi humus.
Fot.8
W wykopie zarejestrowano ( od dołu ) : warstwę jasno – szarego drobnoziarnistego piasku z
rdzawym nalotem – FeO3 w dolnej partii ( osad aluwialny ) , powyżej zalega warstwa szarej
gliny z rdzawymi wytrąceniami , ponad nią występuje jasno – żółty ilasty piasek , powyżej
humus.
Fot.9
Na zdjęciu uchwytna jest , analogicznie do Fot.7 warstwa szarego piasku ze żwirem
występującym w postaci smug ( osad aluwialny) , ponad nim zalega warstwa ciemno – szarej
próchnicy z rdzawymi wytrąceniami , przemieszanej z pozostałościami organicznymi ,
otoczakami ( zastoisko wody – osad bagienny ) , powyżej humus.
Fot.10
Na zdjęciu zarejestrowano profil S obiektu nr 4 ( relikt „budynku” mieszkalnego – szałasu ) ,
którego wypełnisko stanowiła ciemno – szara próchnica z pozostałościami organicznymi i
węglem drzewnym , poniżej jako tzw. calec zarejestrowano jasno – szary ( żółty ) piasek
drobnoziarnisty przemieszany miejscami ze żwirem ( efekt podmywania terenu przez wodę ).
Chronologia – Kultura Łużycka ,
Fot.11
Na fotografii zarejestrowano profil E obiektu nr 3 ( jama ) , którego wypełnisko stanowiła
ciemno – szara ( brązowa ) próchnica z pozostałościami organicznymi w części centralnej ,
natomiast w częściach N i S obiektu zarejestrowano szaro – brązową próchnicę z
pozostałościami organicznymi . Na uwagę zasługuje rdzawa smuga występująca poniżej dna
obiektu . Jako calec zarejestrowano jasno – żółty piasek drobnoziarnisty do ilastego.
Chronologia – Kultura Łużycka ,
Fot.12
Na zdjęciu zarejestrowano obiekt nr 5 ( wędzarnia ) , którego wypełnisko stanowiła ciemno –
szara ( brunatna ) próchnica z dużą ilością węgli drzewnych w dennej partii obiektu , poniżej
jako calec zarejestrowano szaro – żółty piasek przechodzący w jasno – szary piasek ( osad
Aluwialny ). Chronologia – Kultura Łużycka ,
Rysunek nr 1
Na rysunku przedstawiono przekrój Sandru Leszczyńskiego A – A ( ad mapa nr 2 )
Rysunek nr 2
Na rysunku przedstawiono przekrój Sandru Leszczyńskiego B – B ( ad mapa nr 2 )
Rysunek nr 3
Na rysunku widoczny jest strefowy układ nawarstwień zgodny z poziomicami
wyznaczającymi zmiany w formie układu terenu. Linią niebieską zaznaczono strefę
podmywania obszaru przez wodę pierwotnie związaną z Rowem Henrykowskim.
Ponadto na rysunku przedstawiono lokalizację miejsc w których wykonano fotografie , a
także umiejscowienie obiektów archeologicznych które wystąpiły na omawianym terenie.
IV
Osadnictwo pradziejowe na omawianym obszarze na tle przemian
środowiskowych.
Do najstarszych stanowisk zarejestrowanych na omawianym terenie zliczyć należy
stanowiska związane z osadnictwem Kultury Łużyckiej są to : stanowisko nr 16 oraz
stanowisko nr 21 na terenie miejscowości Strzyżewice , oraz stanowiska nr 25 i 27 z terenu
miejscowości Zaborowo ( mapa nr 1a ) , które kwalifikuje się jako osady.
Pierwotnym podłożem czyli tzw. calcem tych stanowisk są różnego rodzaju piaski a,
także piaski przemieszane ze żwirem , tą sytuację obserwujemy na wszystkich wymienionych
stanowiskach. Glina występuje jedynie na spągach wzniesień , często w postaci soczew (Fot.4
, Fot.8 ). W okresie subborealnym ( początek około 3000 lat p. n. e. ) nastąpił wyraźny wzrost
wilgotności a , potem ochłodzenie ( J. M. Burdukiewicz W – w 2002 ). Przypuszczać więc
można iż wcześniej teren ten był cyklicznie zalewany przez wodę na co wskazują
nawarstwienia przedstawione powyżej np. jasno – szare ( białe) piaski aluwialne (Fot.1)
występujące we wschodniej części Strzyżewic ( obecnie najpłytszy poziom wodonośny
znajduje się na głębokości 1m ) oraz żwiry w których wyraźnie zaznaczyły się „smugi”
zarejestrowane na terenie Zaborowa ( Fot.7 Fot.8 , Fot.9 ). Prawdopodobnie część centralna
omawianego terenu była w tym czasie pod wodą na co wskazują obecne gleby bagienne oraz
brak zabytków związanych z osadnictwem Kultury Łużyckiej.
Zmiany klimatyczne jakie miały miejsce pod koniec okresu subborealnego i na początku
trwającego do dziś okresu subatlantyckiego ( początek około 800 r p. n. e ) , mianowicie
ochłodzenie i wzrost wilgotności pociągnęły za sobą ważne następstwa przyrodnicze i
osadnicze. W dolinach nastąpił zwiększony przepływ wody i pogłębienie koryt rzek ( J. M.
Burdukiewicz W – w 2002 ). Wzrost poziomu wody mógł przyczynić się do wygaśnięcia na
omawianym terenie osadnictwa związanego z Kulturą Łużycką.
W pierwszej połowie I tysiąclecia n. e. dzięki wzrostowi wilgotności i niewielkiemu
ociepleniu nastąpiła poprawa klimatu ( J. M. Burdukiewicz W – w 2002 ). W centralnej
części omawianego terenu na uwagę zasługują stanowiska nr 8 , nr 11 , nr 20 związana z tzw.
Kulturą Przeworską (300 lat p. n. e – 300 n. e) , której osadnictwo nastąpiło na tym terenie
dopiero po opadnięciu poziomu wody. Ponadto na uwagę zasługuje również fakt , że na
okolicznych polach występuje bardzo dużo rudy darniowej dość dobrej jakości co mogło być
przyczynkiem do powstania na tym terenie osad związanych z tą ludnością. Warto zauważyć
że na terenie omawianych stanowisk miała miejsce kontynuacja osadnictwa we wczesnym
średniowieczu , choć już nie na taką skalę jak w Okresie Wpływów Rzymskich.
Literatura
Marian Książkiewicz „ Geologia dynamiczna” Kraków 1972
PUP „ Koran” „ Kopaliny na terenie województwa leszczyńskiego” - opracowanie dla
Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Lesznie
Praca zespołowa
„U źródeł Polski”
Wydawnictwo Dolnośląskie 2002
Praca zespołowa
„ Ziemia leszczyńska”
PWN Poznań 1966
Leszek Lindner
„ Czwartorzęd – osady , metody , badań stratygrafia”
PAE Warszawa 1992
Jan Michał Burdukiewicz „ Sprawozdanie z badań archeologicznych w Siedlnicy
woj. leszczyńskie” Wrocław 1995
Grażyna Beczkowska „ Struktura i typy geokompleksów w środkowej części niziny
Południowo-wielkopolskiej” Ossolineum 1985
Łukasz Lisiecki „ Charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna ujęcia wody Zaborowo”
Praca semestralna 2002.