Stalinowski ZSRR
advertisement
Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, wydział zamiejscowy w Kołobrzegu SATELICKI SYSTEM WŁADZY POD EGIDĄ ZSRR Spis treści Utworzenie ZSRR Ustrój Polityka zagraniczna Stalinowski ZSRR ZSRR po śmierci Stalina Upadek ZSRR 1 Rewolucja październikowa 1917 roku przeprowadzona przez bolszewików spowodowała ustrojową i terytorialną dezintegrację Rosji. Niepodległość ogłosiły kraje, których terytorium częściowo lub całkowicie wchodziło w skład tego państwa do I wojny światowej, w tym: Polska, Finlandia, Ukraina, Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bolszewicy uznając formalnie zasadę "samostanowienia narodów" dążyli do światowej rewolucji i wkrótce zaczęli instalować i wspierać w tych państwach lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej 1 http://www.rosjapl.info/ sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. Na zajętych obszarach proklamowano "władzę radziecką", sprawowaną formalnie przez robotników i chłopów - faktycznie przez partyjnych "komisarzy", konfiskowano zakłady przemysłowe i nieruchomości, a chłopom zabierano "nadwyżki" żywności. Zaprowadzano także terror wobec przeciwników politycznych i przedstawicieli "klas posiadających": ziemian, przedsiębiorców, zamożnych chłopów. Proklamowano kilka "republik" o takim ustroju, z których większość wkrótce upadła. Największa z tych republik nosiła od 1917 roku (do 1991) nazwę Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka - RSFSR. W tym samym roku powstała republika ukraińska, a w 1919 - białoruska. W latach 1920-1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armenię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką. Początkowo bolszewicy sądzili, że rewolucja rosyjska jest tylko wstępem do rewolucji światowej. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych, (którym udało się przejściowo, zwłaszcza na Węgrzech i częściowo w Niemczech przejąć władzę), nieudanej wyprawie na Zachód (wojna polsko-bolszewicka) oraz załamania gospodarki rosyjskiej wskutek eksperymentów tak zwanego komunizmu wojennego a także zniszczeń wojennych bolszewicy zostali zmuszeni do zmiany kursu. W 1921 wprowadzono w życie nową gospodarkę rynkową (tak zwany NEP - Nowa Polityka Ekonomiczna), ograniczono terror, zachowując jednak zasadę dyktatury partii (zwanej dyktaturą proletariatu). Jednocześnie postanowiono dokonać umocnienia państwowości. Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich: Ukrainy, Białorusi, Rosji i Federacji Zakaukaskiej w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do RSFSR jako republik autonomicznych. Związek republik powołano do życia 30 grudnia 1922. Pierwszym szefem rządu ZSRR został Lenin, a funkcje nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik. Ustrój ZSRR zgodnie z konstytucją z 1924 roku było państwem federalnym, w których władze lokalne sprawowały Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsi Rady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów, niż deputowani robotniczy. Członkowie dawnych tzw. klas wyzyskujących, duchowni itp. byli pozbawieni praw wyborczych (tzw. лишенцы liszeńcy). Rady oraz ich zjazdy wybierały komitety wykonawcze; na najwyższym szczeblu był to Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (Центральный Исполнительный Комитет СССР), którego przewodniczącym byli kolejno reprezentanci republik związkowych. Konstytucja z 1936 roku zmieniła ten system, nadając prawa wyborcze liszeńcom, oraz wprowadzając formalne zasady równych i bezpośrednich wyborów do rad na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym (nazywanych Radami Deputowanych Pracujących), a także władz republikańskich i centralnych, nazywanych radami najwyższymi. Rada Najwyższa ZSRR (Верховный Совет СССР) była formalnie typowym dwuizbowym parlamentem państwa federalnego, w którym deputowani do Izby Związku byli wybierani proporcjonalnie do liczby ludności, a do Izby Narodowości - po równo z republik związkowych, a także od republik autonomicznych, obwodów i okręgów autonomicznych. Stałym organem Rady Najwyższej ZSRR było Prezydium. Konstytucja z 1977 roku dokonała w tym systemie niewielkich zmian. W Radach (podobnie jak we wszystkich ciałach społecznych w ZSRR) członkowie Partii byli w większości i tworzyli odrębną frakcję, poddaną partyjnej dyscyplinie. Do wyborów dopuszczano tylko kandydatów rekomendowanych przez partię. Rząd (do 1946 Rada Komisarzy Ludowych - Совет Народных Комиссаров, następnie Rada Ministrów) był odpowiedzialny przed parlamentem, a faktycznie przed Biurem Politycznym KC. Także resorty rządowe były dublowane przez biurokrację partyjną, nadzorującą ich pracę. Realną najwyższą władzę w państwie sprawowało, w imieniu klasy robotniczej, kierownictwo partii bolszewików. Również w partii istniały ciała fasadowe - Zjazd partii i konferencje partyjne oraz posiadające faktyczną władzę. Centrum partii stanowił Komitet Centralny pojmowany dwojako: jako plenum - wybierany przez Zjazd rodzaj partyjnego parlamentu, ale także urząd, na który składał się Sekretariat oraz wydziały, którzy przygotowywali i wykonywali postanowienia partyjne. Realna władza ogniskowała się w Biurze Politycznym (Политическое бюро) (w latach 1952-1966 Prezydium), do którego należeli reprezentanci różnych sił. Z reguły do Biura Politycznego należał i odgrywał w nim kluczową rolę sekretarz generalny KC (którego władza wynikała z kierowania aparatem partyjnym), ponadto ważniejsi sekretarze KC (zwłaszcza zajmujący się ideologią oraz sprawami organizacyjnokadrowymi), ministrowie zajmujący się siłami zbrojnymi, bezpieczeństwem państwowym, szef rządu oraz sekretarze najważniejszych komitetów partyjnych - Moskiewskiego, Leningradzkiego, Ukrainy. Z reguły w kilka lat po obraniu nowego sekretarza generalnego KC kumulował on w swoim ręku władzę nad aparatem partyjnym i zmieniał się prawie we władcę absolutnego, a Biuro Polityczne stawało się ciałem doradczym. Szczególnym aparatem władzy był organ bezpieczeństwa państwowego (noszący nazwy: ВЧК - Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucją, ГПУ GPU - Główny Zarząd Polityczny, ОГПУ OGPU - Zjednoczony Główny Zarząd Polityczny, НКВД NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, НКГБ NKGB - Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, КГБ KGB - Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Oprócz wykrywania i zwalczania przeciwników politycznych, do jego zadań należała walka z przestępstwami urzędniczymi oraz kontrolowanie sił zbrojnych i innych służb państwowych. Czekistów określano jako miecz i tarczę Partii - nie byli oni siłą niezależnie działającą, ale wykonywali polecenia władzy. Ważną rolę nie tylko jako siły zbrojne ale także jako środek represji odgrywała armia: do 1946 Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona (Рабочекрестьянская Красная Армия), następnie Armia Radziecka (Советская Армия). W systemie politycznym ZSRR nie było miejsca na niezależne organizacje. Związki zawodowe i organizacje społeczne były ściśle kontrolowane przez frakcje partyjne w ich władzach. Ważną rolę wśród nich odgrywały skupiający młodzież Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Всесоюзный Ленинский Коммунистический союз молодёжи Komsomoł), a także dziecięca organizacja pionierska. Także media z gazetą "Prawda" na czele były podporządkowane władzy. W latach 30. Próbowano zlikwidować związki wyznaniowe (tzw. bezbożna pięciolatka), później poddano je ścisłej kontroli. Polityka zagraniczna Do 1943 radziecka polityka zagraniczna toczyła się dwutorowo: przez oficjalną dyplomację, oraz przez funkcjonariuszy Kominternu. Ponieważ rewolucja październikowa dokonana została przy znacznym wsparciu Niemiec, liczących na wygraną w I wojnie światowej celem dyplomacji radzieckiej, kierowanej do 1930 roku przez Gieorgija Cziczerina, była jak najściślejsza współpraca z Niemcami, przy stopniowym wychodzeniu ZSRR z izolacji. ZSRR nawiązał ścisłą gospodarczą i wojskową współpracę z Niemcami na podstawie traktatu z Rapallo z 1922 roku. W tym samym czasie Komintern wspierał w wielu krajach (także w Niemczech) bojówki komunistyczne, licząc na wybuch światowej rewolucji. Zmiana na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych na anglofila Maksyma Litwinowa w 1930 zbiegła się ze stopniowym przeorientowaniem kursu: odbudowano relacje z krajami dawnej ententy: Wielką Brytanią, Francją i USA. Ukoronowaniem tych starań było przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów. Również Komintern zrezygnował z agresywnej polityki: jego deklarowanym celem było włączenie komunistów na całym świecie do walki z faszyzmem w ramach tzw. Frontów Ludowych, czego przykładem była wojna domowa w Hiszpanii. Związek Radziecki wyszedł z II wojny światowej jako supermocarstwo. Pomimo ogromnych strat (szacuje się ze nawet 27 mln ludzi) zdołał wielkim kosztem zbudować armię i pokonać Niemców. W jej [wojny] rezultacie Związek Radziecki opanował całą niemal Europę Środkowo Wschodnią, stwarzając sobie przy pomocy rządów komunistycznych podstawy trwałej kontroli. Znaczną cześć terytoriów gdzie dotarła Armia Czerwona ZSRR przyłączył do swoich ziem, reszta pozostała w strefie dominacji rosyjskiej. Poza zdobyczami terytorialnymi w Polsce, Moskwa zachowała odebrane w 1940 Rumunii Besarabię i Bukowinę, inkorporowane wówczas państwa bałtyckie, a także przejęła od Czechosłowacji Ruś Zakarpacką. Na dalekim Wschodzie, kosztem Japonii, ZSRR zdobył część wysp Kurylskich. Związek Radziecki zdobył tak wiele pomimo braku początkowo broni jądrowej, a która to posiadali amerykanie, którzy jednak nie dostrzegali ekspansywności w polityce Stalina i na nią przystali. Jednak wkrótce powstał konflikt, który z czasem się zaostrzył. Wypadkową tego sporu zwanego "zimną wojną" było powstanie dwóch państw niemieckich, z których NRD pozostało w orbicie wpływów sowieckich. Własną broń nuklearną ZSRR skonstruował w 1949 roku (prawdopodobnie wykradając projekty amerykańskiej bomby). W ciągu kilku lat po wojnie obszar ZSRR i jego państw satelickich został hermetycznie zamknięty, a ideologię komunizmu wdrażano bezkompromisowo. Nastąpił okres tzw. kultu jednostki. Stalin stał się bogiem i wybawcą, mądrością świata i jedynym słusznym władca. Wielu ludzi w to wierzyło, pozostali bojąc się utraty życia, oficjalnie też tak myśleli. Wszechobecny aparat terroru utrzymywał społeczeństwo radzieckie w strachu i posłuszeństwie. Strach nie obcy był nawet na najwyższych szczeblach władzy, gdyż Stalin, co pewien okres przeprowadzał tzw. "czystki". Nastąpiło apogeum rozwoju sieci obozów gułagów od GUŁag (Gławnoje Uprawljenije Łagieriej - Główny Zarząd obozów). Do obozów szli praktycznie wszyscy, nie wina była głównym powodem aresztowania, a potrzeba wykonania planu przez jednostkę NKWD (później KGB), którego szefem był Ławrientij Beria. Dekretem Stalina do obozów trafiali nawet rosyjscy jeńcy wojenni, którzy przeżyli niemieckie stalagi. Aresztowani byli za rzekomą zdradę ojczyzny. O obozach wiedzieli wszyscy, ale się o nich nie mówiło, nie pasowało to do wizji kraju szczęśliwego, którą kreowała propaganda. Tuszowała ona także fakt, ze kraj był po ogromnych zniszczeniach i gospodarka radziecka była na wyczerpaniu, a kolektywizacja wsi jeszcze pogarszała jej stan. Kolejna, nagła zmiana polityki zagranicznej nastąpiła w 1939 roku, kiedy Litwinowa zastąpił Wiaczesław Mołotow. Pakt Ribbentrop-Mołotow był planem podziału Europy i wznowienia ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej. Realizację tego planu przerwała niespodziewana napaść Niemiec 22 czerwca 1941 roku, w wyniku, której ZSRR stał się członkiem antyhitlerowskiej koalicji. Konferencje z sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie nakreśliły nowy podział Europy, w którym usankcjonowano obecność Armii Czerwonej w strefie wpływów, obejmującej Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię. Ponadto ZSRR objął strefy okupacyjne w Niemczech i Austrii. W 1945r. zachód robił sobie złudzenia, co do złagodzenia stalinowskiej tyranii w Rezultacie doświadczeń wojennych. Decyzje z czasu wojny- rozwiązanie Międzynarodówki Komunistycznej, poprawę stosunku państwa do cerkwi prawosławnej, przywrócenie urzędu ministrów tradycyjnych stopni wojskowychpostrzegano jako zaliczkę na dalszą „europeizację” i liberalizację systemu radzieckiego. Tak zwany porządek jałtański-, choć nie od początku dla wszystkich było to jasne- oddał pod dominację ZSRR dziesięć państw europejskich,którze przed wojną były niepodległe,oraz znaczną cześć Niemiec, Niemiec jedenaste państwo- Finlandia miało odtąd ograniczoną swobodę działania.Proces sowietyzacji i totalizacji systemów politycznych państw uzależnionych ciągnął się kilka lat..Proces ten został przyśpieszony przez początek zimnej wojny. Wtedy tez znikły fasadowe lub rzeczywiste koalicje rządowe, system monopartyjny z wszystkimi już cechami totalizmu zapanował także tam, gdzie pozostały jeszcze jakieś elementy demokracji. Bardziej skomplikowany przebieg miały procesy sowietyzacji gospodarki, edukacji i nauki, kultury, stosunków religijnych.W poszczególnych krajach zależnych radykalizm owych przemian był zróżnicowany. Kraje należące do strefy wpływów ZSRR zostały zmuszone do skopiowania ustroju politycznego oraz gospodarczego ZSRR - wprowadzano dyktaturę partii komunistycznej i gospodarkę planową. Margines suwerenności tych krajów był tak niewielki, że strefę wpływów nazywano czasem imperium zewnętrznym ZSRR. Ambasador ZSRR w tych krajach miał często silniejszą pozycję niż nominalny przywódca. Kiedy w tych krajach wybuchały powstania, albo władze zaczynały prowadzić nadmiernie niezależny kurs dochodziło do interwencji Armii Radzieckiej: w NRD w 1953, na Węgrzech w 1956 oraz w Czechosłowacji w 1968r. Po okresie stalinowskim państwa te uzyskały większą suwerenność. Również w Polsce w 1981 planowano interwencję, (choć zaawansowanie planów jest przedmiotem sporu historyków). Ostatnia interwencja ZSRR, który miał wspomóc komunistyczny zamach stanu w Afganistanie rozpoczęła przegraną wojnę (wojna afgańska). Państwa strefy wpływów ZSRR jednoczył istniejący w latach 1955-1991 wojskowy pakt - Układ Warszawski oraz organizacja współpracy ekonomicznej o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. RWPG została stworzona z inicjatywy Stalina podczas konferencji moskiewskiej (5-8 stycznia 1949r). Organizacja ta miała być wschodnioeuropejską odpowiedzią na Plan Marshalla i powstanie OEEC. Według I artykułu statutu RWPG miało wspierać planowany rozwój gospodarki narodowej, przyspieszanie postępu technicznego, podniesienie poziomu industrializacji, wzrost wydajności pracy i zwiększenie dobrobytu państw członkowskich. Najwyższym organem rady była coroczna Sesja Rady, której podlegał Komitet Wykonawczy złożony z wicepremierów państw członkowskich. W Warszawie siedzibę miała jedna z dwunastu komisji branżowych, odpowiedzialna za Przemysł Węglowy. Reprezentantem RWPG na zewnątrz był sekretarz Rady wyznaczany przez Sesję Rady W roku 1948 doszło do pierwszego poważnego konfliktu z USA (kryzys berliński), a po wybuchu radzieckiej bomby atomowej oraz komunizacji Chin w 1949 potęga ZSRR zaczęła budzić powszechny niepokój na zachodzie. Relacje między ZSRR a USA (określane jako zimna wojna) stały się najważniejszym czynnikiem polityki na świecie. Na relacje te składały się: obustronne dążenie do uzyskania przewagi militarnej, tendencje do rozszerzenia strefy wpływów i zwalczania wpływów drugiej strony w każdym miejscu globu oraz powstrzymywanie się od bezpośredniej konfrontacji oraz użycia broni masowego rażenia. W efekcie w wojnach, w których uczestniczyły USA (wojna koreańska, wojna wietnamska) ZSRR uczestniczył tylko pośrednio, poprzez dostawy sprzętu i pomoc doradców, a interwencje Armii Radzieckiej również wywoływały ograniczoną reakcję USA. W relacjach amerykańsko-radzieckich następowały cykliczne okresy osłabienie napięcia (odprężenie), kiedy zawierano traktaty rozbrojeniowe oraz okresy zaostrzenia kursu. Jednak tylko raz w 1964 roku ZSRR stanął na krawędzi konfliktu zbrojnego z USA (kryzys kubański). Stosunkową niezmienność powojennej polityki zagranicznej ZSRR symbolizował długi okres kierowania radziecką dyplomacją (1957-1985) przez Andrieja Gromyko. Stalinowski ZSRR Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestiowanego przywódcy partii - Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w partii. Najbliżsi współpracownicy Lenina - Grigorij Zinowiew i Lew Kamieniew w sojuszu z Józefem Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza - organizatora i głównodowodzącego Armii Czerwonej Lwa Trockiego. Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej - ideologiem NEPu Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. Sojusz ten przetrwa do "roku wielkiego przełomu" - 1929, w którym zapada decyzja o zasadniczej zmianie polityki. Zmianę tę wymusiły z jednej strony stagnacja ekonomiczna, powszechna krytyka "biurokratyzacji" partii oraz nierówności społecznych. Z drugiej strony Stalin i jego zwolennicy w aparacie postanowili rozprawić się z opozycją i dokończyć budowę państwa totalitarnego. Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji Stalin przejął władzę dyktatorską, zgodnie z przewidywaniami Trockiego. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa - przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów - tzw. kułaków - fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za "szkodnika" albo "bumelanta" i uwięzieniem (GUŁAG) oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, budowa maszyn). W wyniku kolektywizacji oraz masowego terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. Proces ten ukoronował XVII zjazd partii bolszewików, w którym wszyscy mówcy wychwalali Stalina i politykę władz. Jednak władca postanowił usunąć także potencjalną opozycję, do czego pretekstu dostarczyło zabójstwo popularnego działacza - Siergieja Kirowa (popełnione najprawdopodobniej na rozkaz samego Stalina). Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż. Zapanował powszechny strach, podsycany propagandowymi relacjami o procesach pokazowych oraz wezwaniami do "czujności" i denuncjacji (bohaterem stał się donosiciel na ojca-kułaka Pawlik Morozow). Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 (Wielka Czystka) doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików - działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika - Genricha Jagody, a za czasów Berii - protegowanych Jeżowa). Wzmożony terror Stalin tłumaczył tezą o "zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu". Postępy owe ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. "stalinowskiej Konstytucji ZSRR". Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukazką SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925-1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz. ZSRR po okresie ożywionej współpracy z Niemcami w latach 20. stopniowo reorientował swoją politykę zagraniczną na państwa dawnej Ententy. ZSRR zawarł traktaty o nieagresji z Francją i Polską (w 1932), nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA (w 1933 roku), Czechosłowacją, Rumunią i Bułgarią oraz został przyjęty do Ligi Narodów w 1934. ZSRR poprzez Komintern wspierał zaangażowanie komunistów na świecie we wspólną walkę z faszyzmem w ramach tzw. Frontu Ludowego i zbrojnie wspierał republikanów w Hiszpanii (wojna domowa w Hiszpanii) 1936-1939. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow. W zgodzie z jego postanowieniami Armia Czerwona 17 września przekroczyła granicę z Polską i zajęła znaczną część terytorium. Na zajętych obszarach przeprowadzono fikcyjne wybory i obwieszczono o wcieleniu tych ziem do republik: białoruskiej i ukraińskiej. Pod presją siły i w zgodzie z traktatem Ribbentrop-Mołotow wymuszono także wejście (w 1940) Armii Czerwonej do Litwy, Łotwy i Estonii i w tych krajach proklamowano republiki radzieckie, które "przystąpiły" do ZSRR. Również Rumunia została zmuszona do zwrotu Besarabii - na tym terytorium powstała Mołdawska SRR. Tylko próba zajęcia Finlandii (tzw. wojna zimowa) nie powiodła się wskutek zaciętego oporu wojsk fińskich. 22 czerwca 1941 wojska niemieckie, być może uprzedzając planowany atak radziecki, rozpoczęły realizację Planu "Barbarossa" - wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że w 1943 roku (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji, Austrii i Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Po zakończeniu wojny w ZSRR nie zmieniono systemu politycznego ani gospodarczego. Przywrócono przedwojenny terror: masowe deportacje objęły narody oskarżone o kolaborację: Tatarów krymskich, Czeczeńców, Niemców nadwołżańskich. W przeddzień śmierci Stalina przygotowywano także czystkę antyżydowską. Wysiłki władz skoncentrowały się na uzyskaniu militarnej przewagi nad państwami zachodnimi, co doprowadziło do tzw. zimnej wojny. ZSRR zbudował własną bombę atomową (z pomocą szpiegów) i termojądrową (samodzielnie). Jednocześnie trwała budowa systemów komunistycznych w krajach podporządkowanych ZSRR. W krajach tych polityka została podporządkowana interesom ZSRR, a system gospodarczy i polityczny oraz terror i propaganda zostały skopiowane według wzorców radzieckich. Dopiero śmierci Stalina w marcu 1953 roku pozwoliła społeczeństwu jak i partii odetchnąć. Stanowisko I Sekretarza KC KPZR (Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego) zaczął piastować Nikita Chruszczow, który oficjalnie potępił kult jednostki (wybór ten przypłacił życiem Beria). Jednak o poważniejszych zmianach ustrojowych czy w polityce zagranicznej nie mogło być mowy, gdyż ciągle istniało silne lobby stalinowców świadomych swoich przywilejów. Podkreślając swoją mocarstwową pozycję w 1957 roku ZSRR wysunął się na prowadzenie w podboju kosmosu, wystrzeliwując na orbitę okołoziemską sztucznego satelitę - sputnika. Polityka zagraniczna Chruszczowa charakteryzowała się licznymi konfliktami, nawet zbrojnymi. W 1958, miała miejsce interwencja zbrojna na Węgrzech. Od 1958 rozejście się dróg ZSRR i Chin Ludowych, które wcześniej otrzymały od Rosjan broń jądrową. Ten gest Chruszczowa był mocno krytykowany i osłabił jego pozycję. W 1959 roku poparcie komunistycznej Kuby i próba zainstalowania tam broni jądrowej (1961) wywołało głęboki kryzys rosyjsko – amerykański. Zakończył się on pomyślnie dla amerykanów. 16 października 1964 roku z powodu porażki w kryzysie kubańskim, bezowocnej polityki gospodarczej oraz przez nazbyt ekstrawaganckie zachowanie Nikita Chruszczow ustąpił ze stanowiska. Nowym szefem KPZR został Leonid Breżniew a premierem Kosygin. Wraz z ich nadejściem zakończyły się pewne swobody kulturalne znamionujące epokę poprzednią. Partia odeszła już na dobre od nurtu liberalnego pozostając przy zasadach iście konserwatywnych. Umocniono władze, między innymi poprzez mianowanie szefem KGB Jurija Andropowa. Okres Breżniewa charakteryzował marazm gospodarczy i pauperyzacja społeczeństwa, gdyż kierownictwo partii wolało import zbóż niż dekolektywizację, która była synonimem rosyjskiego socjalizmu. Do końca ZSRR nie osiągnął samowystarczalności w produkcji żywności. Poza tym na zbrojenia wydawano olbrzymią cześć budżetu, co musiało przesądzić o zastojach w innych sektorach przemysłu. W okresie Breżniewa armia radziecka stała u szczytu swej potęgi, natomiast w ubogim społeczeństwie rozwijały się patologie. Breżniewski "okres zastoju" był wynikiem starczego konserwatyzmu ekipy rządzącej. Przykładem likwidowania ruchów liberalnych była interwencja wojsk układu warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku zainicjowanej przez Breżniewa. W 1979 ZSRR wciągnął się w konflikt w Afganistanie. Przez nikogo nie zapraszany chciał podtrzymać przy władzy komunistyczny rząd. Jednak napotkał silny opór muzułmańskich Talibów, wspieranych przez amerykanów. Co spowodowało powrót do "zimnej wojny" o zaostrzonym obliczu. Tymczasem międzynarodowa sytuacja ZSRR nie była najlepsza. Nastąpiła poprawa stosunków japońsko – chińsko – amerykańskich, w Polsce następował widoczny kryzys władzy socjalistycznej. A system radziecki potrzebował zmian, ale stare kierownictwo było bezradne. W 1982 zmarł Breżniew, a jego stanowisko zajął Juri Andropow, wieloletni szef KGB. Nie udało mu się jednak przełamać oporu rządzącej nomenklatury. Tymczasem rządzący USA Ronald Regan, rozłączał okres zintensyfikowanego "wyścigu zbrojeń", aby w ten sposób wyczerpać ZSRR. Aby sprostać amerykańskiej armii, Armia Czerwona musiała rozpocząć szeroko zakrojoną modernizację, a to wymagało zwiększenia produktywności całej gospodarki, ale to było blokowane przez ideologię. Dodatkowo Regan zaproponował tzw. "gwiezdne wojny" czyli wprowadzenie na orbitę rakiet balistycznych, na co Rosja już w ogóle nie mogła sobie pozwolić. W 1985 roku po śmierci Czernienki, sekretarzem Generalnym KC KPZR został Michaił Gorbaczow, który wprowadził pierestrojkę (przebudowa) i głasnost' (jawność). Jednak projekty reform były spóźnione w stosunku do pogarszającej się sytuacji ekonomicznej. Jednocześnie pierestrojka wpłynęła na rozmywanie się podstaw systemowych ustroju ZSRR. (Wykorzystały to państwa bloku socjalistycznego na zmianę swojej orientacji ideologicznej). W 1990 roku rozkład imperium radzieckiego sięgnął terytorium samego ZSRR. Kraje bałtyckie zaczęły ogłaszać niepodległość. W czerwcu 1991 wybory na prezydenta Federacji Rosyjskiej wygrał Bory Jelcyn, umacniając w ten sposób siły demokratyczne w Rosji i popychając do dalszych zmian i liberalizacji. 1 lipca 1991 roku ostatecznie rozwiązano Układ Warszawski. Spoistość ZSRR została poważnie naruszona poprzez deklaracje suwerenności Białorusi i Ukrainy. 21 grudnia 1991 ogłoszono powołanie Wspólnoty Niepodległych Państw, a rozwiązanie ZSRR ogłoszono wraz z odejściem Gorbaczowa 25 grudnia 1991 roku. Na odejście Michaiła Gorbaczowa musiał mieć decydujący wpływ Pucz Janajewa, który chciał utrzymać skostniałe struktury władzy. Formalnie ZSRR przestał istnieć 31 grudnia 1991, a jego miejsce zajęła Federacja Rosyjska. Można powiedzieć, że ZSRR zbankrutował Bibliografia „Najnowsza historia świata 1945-1963”, tom I, pod redakcją Artura Patka, JanaRydla, Janusza Józefa Węca, Wydawnictwo literackie, Kraków 2000r. „Historia powszechna wiek XX”, Tomasz Schramm, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003r. „Powszechna historia ustrojów państwowych”, Jan Baszkiewicz,Wydawnictwo ARCHE, Gdańsk 2002r. „Historia ZSRR: od rewolucji do rozpadu”, Dawid R.Marples, Wrocław 2006r. http://www.rosjapl.info http://pl.wikipedia.org/wiki/Rosja
