Tarnowskie Góry
advertisement
Tarnowskie Góry Przyroda H enryk K ościelny S ebastian R osenbaum Tarnowskie Góry Przyroda Wydano na zlecenie Referatu Promocji i Informacji oraz Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Tarnowskich Górach, ze środków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach www.tarnowskiegory.pl Fotografie i opisy zdjęć: Henryk Kościelny Teksty: Sebastian Rosenbaum Projekt okładki: Bogusław Nikonowicz Skład: Monika Rosenbaum Druk: Drukpol s.j. Tarnowskie Góry www.drukujemy.pl Fotografie archiwalne ze zbiorów Beaty i Jacka Kalke Tarnowskie Góry 2007 Tarnowskie Góry Przyroda Wstęp „W mroku przeszłości”, pisał w 1927 r. Jan Nowak, „pokrywały naszą ziemię gęste lasy i rozległe bagna (...) Z pierwotnych siedzib wyruszały wyprawy na dzikie zwierzęta (...) do lasów i borów, gdzie niedźwiedzie i wilki jeszcze były nieograniczonymi panami gąszczu, gdzie bobry gnieździły się niezliczenie w swych domkach fantastycznych, gdzie skrzętne pszczoły nagromadziły zapasy miodu...” Skłonnemu do fantazjowania kronikarzowi tarnogórskiemu tym razem można dać wiarę. Istotnie bowiem, obszar dzisiejszych Tarnowskich Gór, jak i dalszej okolicy, pierwotnie porastały gęste lasy. Ponad trzy stulecia przed Nowakiem, w 1612 r., pisał o tym Walenty Roździeński w „Officina Ferraria”: „Przed stem lat tam nie było nic jeno las goły, / Od którego okolne wsi przezwisk dostały; / Który prawie w środku stał między temi wsiami, / Leszczyn, tarnin wyrosły, wielkimi sosnami”. Lasy wówczas były nie tylko większe obszarowo, ale także bogatsze gatunkowo: obok typowych i dziś lasów sosnowych, występowały też buczyny, grądy (lipy, dęby, graby), a w dolinach rzek – łęgi (jesiony i olchy). Jednak już w średniowieczu te potężne bory były mocno przetrzebione: szereg wsi, tworzących się zwykle nad licznymi jeszcze wtedy ciekami wodnymi, zagarniał coraz większy obszar leśny pod pola uprawne, łąki i pastwiska. Od początków XIII w. w dokumentach poczynają pojawiać się nazwy tych osad: Repty, Ptakowice, Tarnowice, Opatowice, Rybna, Stolarzowice, Bobrowniki, Piekary i in. Jednak trzebienie lasów miało i inną przyczynę. Otóż elementem geologicznej budowy podtarnogórskiego krajobrazu są dolomity kruszconośne, bogate w złoża ołowiu i cynku. Już w średniowieczu na wychodniach tej skały rozpoczęto intensywną eksploatację górniczą, której jednym z głównych punktów w XII i XIII w. była Srebrna Góra (Strzebnica, Silberberg, 347 m n.p.m.), położona na gruntach Rept. Wzgórze częściowo ogołocono z buków i jodeł, a ich miejsca zajęły prymitywne kopalnie odkrywkowe. Podobnie było na dwóch innych wzniesieniach – Suchej Górze (352 m n.p.m.) oraz Cipiorze (340 m n.p.m.). Lasy wycinano, by otworzyć miejsce dla bicia szybów, ale też aby pozyskać surowiec dla kopalń. W XVI w., jak wynika z „Ordunku Gornego”, pieczę nad lasami sprawował specjalny urzędnik zwany forstmistrzem (leśniczym), którego celem było baczenie „aby dla gor [tj. kopalń] drzewo chowane było”. Areał lasów topniał, wciąż jednak stanowiły one wyrazisty element krajobrazu bliżej i dalej Tarnowskich Gór. Z końcem XVIII w. podróżujący po Górnym Śląsku pedagog wrocławski Johann Gottlieb Schummel pisał: „Od Lublińca aż do Tworoga ciągnął się niemal nieprzerwanie las. (...) Nużącą monotonię zmniejszyły jego niezmierzone głębie; cień drzew chronił mnie przed słońcem, które jeszcze o godzinie 4 mocno przypiekało; śpiew ptaków towarzyszył mi w drodze”. Czas płynął, a fascynująca siła podtarnogórskich lasów wciąż dawała o sobie znać. Pisarz Karl Franz Mainka wspominał dzieciństwo w latach 70. XIX w., którego areną były sąsiadujące z rodzinnym miastem lasy. Wraz z rówieśnikami podejmował codzienne wędrówki na Srebrną Górę, znów porośniętą drzewami, gdzie pił „soki z brzóz o dziwnym smaku”, a jesienią zbierał orzechy laskowe. Wędrował do lasów za Sowicami i Czarną Hutą, by zbierać grzyby, czernicę, borówki i jeżyny; do lasów koło Pniowca czy Wymysłowa, gdzie spotkać można było przysiół- Przyroda ki „leśnych ludzi” - wyrobników produkujących gonty, węgiel drzewny i sadzę. W swoich lirykach Mainka nazywał Segiet „moich stron prawdziwą perłą” i „najbardziej kochanym miejscem”. Górnictwo doprowadziło nie tylko do wycinki drzewostanu. Pozostawiło po sobie szereg głębokich zmian w naturalnym krajobrazie Tarnowskich Gór. Powstałe formy antropogeniczne również zresztą ulegały przekształceniom. Przykładem mogą być warpie (zwane też pinami), czyli pozostałości kopalnictwa rudnego. Składają się one z dwóch elementów: niskich, lejowatych hałd, pośrodku których znajdują się doły – zagłębienia po dawnych szybach. Najstarsze piny, z XVIXVIII w., zachowały się do dziś w trzech punktach miasta: koło Sowic, między kolonią robotniczą Szczęść Boże a Nowymi Reptami i między Bobrownikami a Piekarami Rudnymi. Natomiast pokaźne obszary warpii w rejonie Srebrnej Góry, Bobrownik i Rept pochodzą głównie z XIX w. i związane są z wydobyciem prowadzonym przez państwową kopalnię „Friedrich”. Ale w przeszłości piny obejmowały obszar wielokrotnie większy. Zwiedzając pod koniec XVIII w. okolice Tarnowskich Gór i Szarleja, ks. Johann Friedrich Zöllner, pisarz oświeceniowy z Berlina, zauważał, że poszczególne szyby leżą tak blisko siebie, iż krajobraz wydaje się być pokryty ogromną ilością gigantycznych kretowisk. Po ustaniu eksploatacji hałdy niwelowano i zajmowano pod pola uprawne lub zieleńce. Przykładem obszaru proweniencji pogórniczej jest Park Segiecki koło Rept Śl. oraz zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Doły Piekarskie”, zlokalizowany na wyrobiskach działającej Tarnowskie Góry na przełomie XIX i XX w. kopalni żelaza i dolomitu. Jednak najbardziej malowniczymi formami antropogenicznymi są pozostałości dawnych kamieniołomów, czynnych nierzadko jeszcze kilkanaście lat temu, skupione w południowej i zachodniej części Tarnowskich Gór. To dawne wyrobiska kamieniołomów i dolomitołomów „Bobrowniki”, „Blachówka”, „Rudne Piekary”, „Sucha Góra” i in., będących własnością lokalnych przedsiębiorców (np. rodziny Cohnów), ale też należących do potężnych zakładów, np. „Friedenshütte” z Bytomia, czy „Laurahütte” z Siemianowic. O ile piny obecnie trudno wypatrzyć, o tyle pozostałości kopalnictwa skalnego tworzą potężne, chciałoby się rzec monumentalne formy, o ogromnej atrakcyjności, nie tylko wizualnej. Wreszcie trzecia, bodaj najbardziej znana pozostałość ingerencji człowieka w porządek natury – podziemia tarnogórsko-bytomskie, czyli ogromna sieć chodników dawnych kopalń kruszcowych, szybów, komór i sztolni. Potężny system wyrobisk pogórniczych mierzy ok. 300 km długości, w drobnej części tylko udostępniony jest ruchowi turystycznemu, dzięki otwartej w 1958 r. Sztolni Czarnego Pstrąga oraz istniejącej od 1976 r. Kopalni Zabytkowej Rud Srebronośnych, którą, co warto odnotować, odwiedziło dotąd prawie 1,8 mln turystów. Niezwykłość podziemi nie tkwi wyłącznie w ich rozmachu. Są one obecnie, dzięki specyficznemu mikroklimatowi, rezerwuarem cennych gatunków fauny, pośród których naczelne miejsce zajmują zimujące tu nietoperze. Liczna, kilkunastotysięczna ich populacja, reprezentuje aż dziesięć gatunków tych ssaków. Ślady dawnej eksploatacji to nie jedyne antropogenicznie ukształtowane fragmenty środowiska naturalnego w rejonie miasta. Ingerencję człowieka odnaleźć można w charakterze drzewostanu. Sadzone od początków XIX w. lasy zdominowane były przez monokultury drzew iglastych (gł. sośniny), co doprowadziło do daleko idącej zmiany szaty roślinnej. Dopiero w ostatnich latach sadzi się inne gatunki drzew. Także stosunki wodne ule- gły daleko idącym przemianom. Sieć cieków wodnych była niegdyś o wiele gęstsza. Kopalnictwo spowodowało zanik wielu drobniejszych rzeczek i potoków oraz zmniejszenie poziomu wód w większych ciekach. Szczególne spustoszenie poczyniło wydrążenie potężnej „Tiefer Friedrich Stollen”, wielokilometrowej sztolni kopalni „Friedrich”. Rozpoczęte w 1821 r. prace ciągnęły się przez kolejne dziesięciolecia, doprowadzając do daleko idącego obniżenia poziomu wód. Przepływy dwóch głównych rzek tarnogórskich Stoły i Dramy, w wieku XX były o połowę mniejsze niż z końcem XVIII w. Zanikła niemal zupełnie niezwykle prężnie rozwijająca się w XVII i XVIII w. gospodarka stawowa. Wraz z rozwojem nowożytnego górnictwa pod koniec XVIII w. rozpoczął się też proces regulowania biegu rzek, pozostający nie bez skutków dla nadrzecznych ekosystemów. Cywilizacja i natura pozostają więc w ciągłej interakcji, raz przybierającej formy konfliktu, kiedy indziej pokojowego współistnienia. Przestrzeń miasta, bastion cywilizacji, ukształtowana w jaskrawej opozycji do przyrody, przyjmuje także elementy swojej oponentki, natury. Przykładem - zazielenianie Tarnowskich Gór. Oglądając dom Rudolpha von Carnalla, namalowany na filiżance słynnego Carnall-Service z 1844 r., widać przylegający do budynku spory, otoczony murem ogród. To czas dominacji zieleni prywatnej, czasem założonej z dużym rozmachem, jak ogród-park Opitza przy Górze Redena. Ale już wkrótce zieleń opuści przestrzeń intymną, przenosząc się w obszar publiczny miasta. Pierwsze dwa założenia typu parkowego, udostępnione do publicznego użytku, stworzone zostały przez zakłady pracy jako miejsca wypoczynku dla robotników. To Park Górniczy z lat 20. XIX w. przy szybie „Rudolphine” koło Bobrownik, tam, gdzie wydobyto pierwsze rudy kruszcowe w 1784 r., oraz współczesny mu Park Hutniczy w Strzybnicy. Powstały one poza ówczesnymi granicami miasta. Pierwsze publicznie dostępne oazy zieleni w ścisłym tarnogórskim centrum miały skromne rozmiary: były to skwery i zieleńce, z których dwa największe założono przy starostwie powiatowym i przy dworcu kolejowym. Dopiero w 1903 r. przy szosie do Starych Tarnowic stworzono pierwszy park z prawdziwego zdarzenia – Promenadę, czyli Park Miejski, efekt współdziałania władz komunalnych i kościelnych Tarnowskich Gór. Pierwotnie mierzył 11,5 ha, rozrósł się potem do 22 ha. Tworząc go zachowano specyficzne ukształtowanie terenu: np. pozostawiono pogórnicze warpie, a na jednej z nich ustawiono nawet charakterystyczną altankę widokową. Starano się urozmaicać otoczenie: prócz drzew, krzewów i kwiatów park zdobiły głazy narzutowe, altanki, kioski, a także pomnik twórcy górnośląskiego górnictwa hr. Redena oraz jego „zleceniodawcy” - króla Fryderyka II. Obok Promenady otwarto korty, boisko i tor łyżwiarski. Z czasem pojawiły się kolejne parki: Redena przy ul. Opolskiej, Strzelecki na Blaszynie („Małpi Gaj”), oo. kamilianów na Galgenbergu. Parki, często niezwykle bogate i oryginalne, zakładano też poza miastem, zwykle z inicjatywy lokalnej szlachty i arystokracji, przy jej rezydencjach, pałacach i dworkach: na Karłuszowcu, w Rybnej, Reptach, Nakle, Świerklańcu, Brynku, Ptakowicach, Kopaninie, Kamieńcu, Zielonej i dalej – w Łubiu czy Koszęcinie. Niektóre siedziby szlacheckie miały specjalny charakter – jako pałacyki myśliwskie służyły jednej z największych namiętności warstw wyższych: polowaniom. Obszary zieleni urządzonej świadczą o docenieniu obecności przyrody w pobliżu ludzkich siedzib. Stąd tylko krok do uregulowanej prawnie ochrony przyrody. Już w 1916 r. powstał taki obszar w Se- Przyroda giecie, w 1953 r. przekształcony w pełnoprawny leśny rezerwat „Segiet”. Jest to jedyny rezerwat w mieście, ale istnieją też dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Park w Reptach i dolina rzeki Dramy” (2002 r.) i „Doły Piekarskie” (2006 r.). Te trzy obszary to łącznie ponad 285 hektarów. Projektowane są kolejne tereny chronione: rezerwat „Oles” koło Tłuczykątu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe w Strzybnicy, Pniowcu i Boruszowicach. Pokaźna jest liczba miejskich pomników przyrody: 123, na ogół to cenne gatunki drzew, głównie dęby, ale także buki, leszczyny tureckie, jesiony, klony czy lipy drobnolistne, jak w „Parku Kunszt”. Waloryzacja przyrodnicza Tarnowskich Gór z 1996 r. wymienia 49 powierzchni przyrodniczo cennych w obrębie granic miasta, którego terytorium, co warto podkreślić, aż w 40 proc. stanowią lasy. A zieleń urządzona obejmuje obecnie ok. 200 hektarów. Tak więc przyroda (zarówno fauna, jak i flora) Tarnowskich Gór i okolicy ulegały w minionych stuleciach daleko idącym przekształceniom. Pośród wszystkich tych zmian pozostały jednak i punkty stałe. Przede wszystkim położenie geograficzne, determinujące dwoistość krajobrazu: płaskiego i lesistego na północy, przynależnego do Niziny Śląskiej (obszar Obniżenia Małej Panwi z Lasowicami, Sowicami, Piaseczną, Pniowcem i Strzybnicą) oraz pagórkowatego, zdominowanego przez pola uprawne i formy antropogeniczne na południu, będącego częścią Wyżyny Śląskiej (centrum, Bobrowniki, Piekary Rudne, Stare Tarnowice, Rybna – położone na Garbie Tarno- Tarnowskie Góry górskim, Repty – na Wyżynie Katowickiej). Konstansem jest budowa geologiczna, w której również w pewnym stopniu zaobserwować można opozycję północ-południe. W pierwszej części przeważają luźne piaski, przemieszane ze żwirami i glinami, z rzadka obecne też na południu, gdzie jednak dominantą są wapienie, dolomity i twarde piaskowce. Typowe gleby południa to rędziny i gleby brunatne, na północy – gleby bielicowe i brunatne bielicowane. Jeszcze inna granica przecina obszar miasta i okolic: to dział wodny dorzeczy Odry i Wisły. Większość (ok. 95 proc.) tarnogórskich cieków, z dwoma największymi Dramą i Stołą na czele, niesie swoje wody do Odry, tylko potok Segiet łączy się z wodami płynącymi do Wisły. Zamieszczone w niniejszym albumie zdjęcia Henryka Kościelnego, owoc cierpliwości i pasji, wizualizują tarnogórską przyrodę z wyjątkową intensywnością. Fotograf rejestruje elementy statyczne krajobrazu: kolumnady drzew, rozlewiska rzek, płachty łąk i pasma pól. Jednocześnie na to stabilne tło nakłada element dynamiczny – wyjątkowej urody portrety okolicznej fauny, na czele z najchętniej bodaj fotografowanym ptactwem. Album ma układ tematyczny, składa się z kilku części, zespolonych wspólnym mianownikiem: las, pola i łąki, nad wodą, parki, ptaki. Zdjęcia nie tworzą suchej dokumentacji „walorów przyrodniczych” miasta i okolicy, ale raczej subiektywny przewodnik po świecie tarnogórskiej przyrody. Ilustracje: str. 5: Tarnowskie Góry ok. 1700 r. Na pierwszym planie szyby i hałdy. Rys. Paul Knötel, ok. 1900 r. str. 6: Altanka widokowa na warpii w Parku Miejskim. Zdj. po 1903 r. str. 7: Alejka w Parku Miejskim, z lewej głazy narzutowe i tablica z wierszem Hildebrandta. Zdj. po 1903 r. str. 8: Park Hencklów von Donnersmarcków w Reptach Śl. W tle pałac z 1898 r. Zdj. początek XX w. Ilustracja u góry: Fragment typowego boru w Lasach Tarnogórsko-Lublinieckich. Ilustracja na następnych stronach: Starodrzew bukowy w Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym „Park w Reptach i dolina rzeki Dramy”. W lesie Tereny zalesione to pokaźna część Tarnowskich Gór: aż 35-40 proc. całej powierzchni miasta, co na tle innych miejscowości silnie uprzemysłowionego regionu jest rzadkością. Ale lasy tarnogórskie i okoliczne nie tworzą jednolitej grupy na całym obszarze, przeciwnie, cechuje je daleko idące zróżnicowanie. Tak więc lasy w mieście i okolicy podzielić można na dwie główne grupy. Na północy występuje kompleks borów sosnowych, należący do Lasów Lubliniecko-Świerklanieckich. Dominuje w nich sosna zwyczajna, z domieszkami różnych gatunków brzóz i świerka pospolitego, częstszego na obszarach bardziej wilgotnych. Tu i ówdzie pojawiają się bory mieszane, gdzie obok sosen spotkać też można dęby i osikę. Rzadkością na tym obszarze są liściaste grądy, z dębami, lipami, jaworem i grabem (np. w okolicy Lasowic). Jeszcze rzadsze są rosnące na terenach podmokłych łęgi z olszą i brzozą oraz olsy porzeczkowe. W poszyciu przeważają różne gatunki borówki, wrzosy, trzcinnik, skrzyp, kruszyna, żurawina, orlica i in. Obszary zalesione przetykane są zbiorowiskami nieleśnymi: łąkami, bagnami, torfowiskami, wrzosowiskami. Przewaga sosny jest skutkiem gospodarki nastawionej na pozyskiwanie drewna. Taka polityka leśna, w połączeniu z melioracjami cieków, doprowadziła do zubożenia lasów. Przyroda 10 Tarnowskie Góry Przyroda 11 Dzięcioł duży - samiczka w dziupli lęgowej. Zupełnie inny jest typ zalesienia na południu miasta. Przede wszystkim lasów jest tu o wiele mniej, ustąpiły one pod naporem gospodarki rolnej. Stąd przewaga pól uprawnych, łąk oraz terenów zabudowanych. Pozostałością dawnych lasów są buczyny w Parku Repeckim, wyjątkowe na Górnym Śląsku, i w Lesie Segieckim. Na Segiecie występują też, na ogół młodsze, drzewostany sosnowe i świerkowe, łączące się z lasami: Stolarzowickim, Ptakowskim, MiechowickoRokitnickim i Miejską Dąbrową. Na stokach dawnych wyrobisk na Suchej Górze rośnie z kolei młody las zbliżony do grądu, z grabem, brzozą, klonem, jaworem i lipą. Rozległe lasy okoliczne, w przeszłości należące do kilku zaledwie rodów magnackich (Hencklów von Donnersmarcków linii siemianowickiej i świerklanieckiej, zu Hohenlohe-Ingelfingenów z Koszęcina) sprzyjały łowom, zamieszkiwały je bowiem w wielkich ilościach dziki, sarny i jelenie. Łosie i niedźwiedzie wytrzebiono do XVIII w., podobnie wilki, a jednego z ostatnich rysiów ubito w 1903 r. koło Zielonej. Czterokrotnie przyjeżdżał na polowania w okoliczne lasy cesarz Wilhelm II, zapalony myśliwy. Ściągała tu szlachta z różnych stron. W 1909 r. u barona von Fürstenberga w Kopaninie koło Miedar gościł Gustav hr. von Ballestrem spod Kluczborka. Przyjechał, by przysłuchiwać się tokowaniom cietrzewi, ale odwiedziny skończyły się dlań tragicznie: zginął w wypadku automobilowym w Reptach Śl., jednym z pierwszych takich wypadków koło Tarnowskich Gór. Ssaki, których 42 gatunki występują obecnie w granicach miasta, to przede wszystkim sarna (ok. 400 sztuk), jeleń europejski (ok. 50-70), daniel (wsiedlony przed kilkoma laty), dzik (ok. 50-60), rzadkie są gronostaj, borsuk, wydra. Jako osobniki wędrowne pojawiają się też łosie (2-3 sztuki), a nawet wilki, których wadery z młodymi pojawiły się w latach 90. XX w. w lasach między Tarnowskimi Górami a Lublińcem. Inne drapieżniki to lis, jenot, kuna leśna i domowa oraz łasica i tchórz. Występują też mniejsze ssaki: zające, piżmaki, wiewiórki, orzesznice, jeże, krety, karczowniki, ryjówki i nornice. Na polach przy Reptach Śl. żyje chomik europejski, a w podziemiach hibernuje dziesięć gatunków nietoperzy. Bardzo licznie reprezentowane są ptaki (por. dalej), a z niższych kręgowców – 18 gatunków płazów i gadów, z których część znajduje się pod ochroną, jak np. grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropucha, traszka, zaskroniec, gniewosz plamisty, żmija zygzakowata i in. 12 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Buczyna w rezerwacie Segiet. Ilustracja na następnej stronie: Największym dzięciołem w naszych lasach jest dzięcioł czarny. Na zdjęciu samiczka karmiąca pisklęta w Lesie Segieckim. 14 Tarnowskie Góry Las dębowo grabowy (grąd)w dzielnicy Rybna. Kilkudniowe pisklęta krogulca. Gniazdo w lesie koło Pniowca. Ilustracja u góry: Jastrząb większy, krewniak krogulca. Oba gatunki najczęściej można obserwować w północnej części miasta. Ilustracja u dołu: Bór sosnowy świeży w porannej mgle. Ilustracja na następnej stronie: Dzięcioł zielonosiwy – samczyk. Gatunek preferujący lasy liściaste i mieszane. 16 Tarnowskie Góry Przyroda 17 Ilustracja u góry: Słonka – nieliczny mieszkaniec podmokłych borów i olsów północnej części miasta. Ilustracja z lewej: Samiczka gąsiorka na gnieździe. Miejsca lęgów wybiera w gęstych zaroślach. Gatunek nieliczny w naszym mieście. Ilustracja na następnej stronie: Gąsiorek - samczyk, upierzeniem wyraźnie różni się od samiczki. Taką różnicę nazywamy dymorfizmem płciowym. 18 Tarnowskie Góry Przyroda 19 Myszołów zwyczajny, to nasz najliczniejszy skrzydlaty drapieżnik. Ilustracja u góry: Myszołowy w okresie przelotów oraz w zimie odwiedzają składowiska odpadów w poszukiwaniu pokarmu. Ilustracja z prawej: Kowalik w swojej typowej pozie. Przyroda 21 22 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Lelek, zamieszkuje poręby i uprawy leśne. Jest gatunkiem aktywnym głównie nocą. Ilustracja u dołu: Młode sowy włochatki po wylocie z dziupli ukrywają się w gęstych młodnikach. Ilustracja na poprzedniej stronie: Z pięciu gatunków sów występujących na terenie Tarnowskich Gór, włochatka należy do najrzadszych. Przyroda 23 Ilustracja u góry: Dzwońce w rywalizacji o pokarm. Ilustracja u dołu: Sikora uboga należy do rzadziej stwierdzanych w obrębie miasta. Ilustracja na następnej stronie: Świt w borze świerkowym w Lasowicach. 24 Tarnowskie Góry Przyroda 25 Ilustracja u góry: Sójka jest w naszych lasach najpospolitszym przedstawicielem krukowatych. Ilustracja z lewej: Sikorę czubatkę można spotkać głównie w lasach sosnowoświerkowych. 26 Tarnowskie Góry Z sześciu gatunków sikor, które gniazdują w dziuplach i budkach lęgowych, bogatka jest najpospolitsza. Świstunka leśna (u góry) i rudzik (u dołu) są mieszkańcami lasów i borów mieszanych. 28 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Samiec czyżyka żerujący na szyszkach olszy. Do lęgów wybiera lasy z dużą domieszką świerka. Ilustracja z prawej: Samiczka czyżyka różni się od samczyka nieco skromniejszym ubarwieniem. Ilustracja na następnych stronach: Jeleń łania z cielakiem. Przyroda 29 30 Tarnowskie Góry Przyroda 31 32 Tarnowskie Góry Ilustracje u góry i z prawej: Dudki na miejsce lęgu wybierają zazwyczaj dziuple, budki lęgowe lub zakamarki w starych budynkach. Ilustracja na poprzedniej stronie: Dudek, w niektórych rejonach zwany „hupkiem”, to jeden z naszych najpiękniejszych ptaków lęgowych. Na zdj. ptak z pokarmem dla piskląt. Przyroda 33 Ilustracja u góry: Wiosenny grąd w Zespole Przyrodniczo-Krajobrazowym „Park w Reptach i dolina rzeki Dramy”. Ilustracja na następnej stronie: Pajęczyny pokryte poranną rosą. Przyroda 35 36 Tarnowskie Góry Ilustracja z prawej: Cenny starodrzew dębowy w dzielnicy Rybna – planowany do objęcia ochroną prawną. Ilustracja u dołu: Łosie często zapuszczają się daleko od swoich stałych ostoi. Na zdjęciu młody samiec (byk). Ilustracja na poprzedniej stronie: Sarna – koziołek. Sarny można spotkać w wielu środowiskach, najczęściej jednak w polnoleśnych. Przyroda 37 Ilustracja u góry: Samica jelenia (łania), w jesiennej szacie. Ilustracja u dołu: Daniel – łania na leśnej polanie. Ilustracja na następnej stronie: Jeleń samiec (byk) – z porożem w scypule. Największe zwierzę tutejszych lasów. 38 Tarnowskie Góry Przyroda 39 Samce daniela noszą na głowie piękne rozłożyste poroże. To rzadki ssak w naszych lasach. Warchlak. Młode dziki przychodzą na świat wczesną wiosną, locha ma w miocie zwykle do 8 młodych. 40 Tarnowskie Góry Orzesznica to mały gryzoń preferujący lasy liściaste i mieszane. Zimę przesypia w dziuplach. Lisa każdy zna, nie każdy jednak widział go w naturze. 42 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Liczydło górskie, to bardzo rzadka roślina, na terenie miasta występuje tylko na jednym stanowisku. Na zdjęciu z jagodowymi owocami. Ilustracja u dołu: Owocujący wawrzynek wilczełyko. Ilustracja na poprzedniej stronie: Lilia złotogłów. Roślina chroniona, na terenie miasta rośnie tylko w lesie segieckim. Przyroda 43 Ilustracja u góry: Rusałka wierzbowiec jest u nas bardzo rzadkim motylem. Ilustracja u dołu: Rohatyniec nosorożec. Owad żerujący w starych drzewach. Ilustracja na następnej stronie: Obuwik pospolity. Największy i najpiękniejszy storczyk polskiej flory, występuje tylko na jednym stanowisku w południowej części miasta. 44 Tarnowskie Góry Przyroda 45 Segiecka buczyna w jesiennej scenerii. Ilustracja z prawej: Opieńki miodowe są grzybami jadalnymi. Rosną najczęściej na obumarłych pniach drzew liściastych i iglastych. Ilustracja u dołu: Borowik szlachetny to król wśród miejscowych grzybów. Przyroda 47 Ilustracja z lewej: Muchomor czerwony, dość często spotykany silnie trujący grzyb. Ilustracja u dołu: Popularnymi wśród grzybiarzy są dwa gatunki podgrzybków - zajączek i podgrzybek brunatny. Ilustracja na następnej stronie: W końcu lata dno lasów iglastych pokrywają fioletowe dywany wrzosów. 48 Tarnowskie Góry Przyroda 49 50 Tarnowskie Góry Przyroda 51 Ilustracja u góry: Potrzeszcz. Ptak, którego nazwa związana jest z jego śpiewem, składającym się z trzeszczących dźwięków. Ilustracja na poprzednich stronach: Krajobraz rolniczy Rept Śląskich. Widok na Osiedle Fazos. Kruk jest inteligentnym i bardzo ostrożnym ptakiem, który gniazduje głównie w północnej, lesistej części miasta. W polu i na łące O ile charakter krajobrazu północy Tarnowskich Gór, mówiąc z dużym uproszczeniem, determinują przede wszystkim lasy, o tyle w części środkowej i południowej dominantą są agrocenozy, obszary użytkowane przez człowieka, jak pastwiska, pola uprawne, sady oraz łąki, murawy i tereny zabudowane. Część z nich zlokalizowana jest na dawnych hałdach i warpiach, co dodaje im specyficznego kolorytu. W 2000 r. na takim pogórniczym obszarze opracowano ścieżkę dydaktyczną, wiodącą od dawnej kolonii robotniczej Lazarówka do Parku Repeckiego. Siedem pól obserwacyjnych zlokalizowanych na polach uprawnych, łąkach, hałdach, ugorach, dawnych wyrobiskach, w korycie rzek i gliniance umożliwia zaobserwowanie zaskakująco atrakcyjnych przyrodniczych enklaw, o bardzo bogatej faunie i florze. Przyroda 53 54 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Bażant kogut. To duży kolorowy ptak, który nie jest naszym rodzimym gatunkiem. Został sprowadzony do Europy z Azji w XIV wieku i dobrze się tu zaaklimatyzował. Ilustracja na poprzedniej stronie: Jarzębatka jest największą z naszych pokrzewek. Ziemie uprawne i inne agrocenozy to w przeważającej liczbie drobne gospodarstwa o swoistej, ciekawej biocenozie. Pola, na ogół zbóż, rzepaku i roślin okopowych, położone są naprzemiennie z rozległymi łąkami kośnymi, suchymi i wilgotnymi, z pastwiskami i ugorami. Wzdłuż miedz, oddzielających te pasma gruntów, rosną ciągi krzewów, np. jeżyn, kępy dziurawca i wrzosu. Polne drogi biegną szpalerami drzew, pośrodku pól wyrastają remizy i pojedyncze drzewa i krzewy – jesion, wierzba, bez czarny, jarzębina, olsza i in. Ciepłolubne murawy to domena barwnie kwitnących roślin: dzwonka, chabru, macierzanki. Ogółem flora tarnogórska obejmuje ponad 500 gatunków roślin naczyniowych, w tym ponad trzydzieści gatunków podlegających ochronie prawnej. Na łąkach napotkać można płytkie sadzawki i oczka wodne, czasami pogórniczej proweniencji, jak glinianki, z których najbardziej znany jest Staw Cegielnia. Liczne cieki, wokół których grupuje się specyficzna roślinność, np. skupiska osik, olch i wierzb, przecinają te tereny. To także rezerwuar wielu gatunków zwierząt, szczególnie ptactwa: skowronków, kosów, świergotek, cierniówek, trznadli, pliszek, bażantów i wielu innych. Natomiast coraz trudniej dziś spotkać niegdyś niezwykle popularne zające szaraki. Przyroda 55 Ilustracja u góry: Pokrzewka cierniówka, występuje na styku pól, łąk i nieużytków. Gniazduje w gęstych krzakach. Ilustracja u dołu: Świt nad łąkami w dolinie Dramy. Ilustracja na następnej stronie: Pliszka żółta – samczyk. Pomimo jaskrawego, żółtego ubarwienia, doskonale się maskuje na ukwieconej łące. 56 Tarnowskie Góry Przyroda 57 Ilustracja u góry: Warpie (piny), to pagórkowate, pofałdowane powierzchnie poprzemysłowe, związane z górnictwem rud srebra, ołowiu i cynku oraz dolomitu. Na zdjęciu warpie w okolicach Rept Śl. Ilustracja z lewej: Zając szarak. Kiedyś bardzo pospolity, obecnie coraz rzadszy. Ilustracja na następnej stronie: Samotna grusza wśród kwitnącego rzepaku. 58 Tarnowskie Góry Przyroda 59 Ilustracja z prawej: Świt na łące. Ilustracja u dołu: Zachód słońca na starotarnowickich polach. Ilustracja na poprzedniej stronie: Maki polne. Przyroda 61 Ilustracja z lewej: Na wilgotnych łąkach koło Pniowca i Rybnej rosną chronione storczyki szerokolistne. Ilustracja u dołu: Dzwonek rozpierzchły, występuje najczęściej na suchych łąkach i obrzeżach leśnych. 62 Tarnowskie Góry Świt na leśnym stawie Wymysłów, koło Pniowca-Tłuczykątu. Nad wodą Pod Srebrną Górą (347 m n.p.m.) zaczynają bieg dwie najważniejsze tarnogórskie rzeki. Stoła (nazwa od niem. Stollen, sztolnia) płynie od źródeł na północ, w Lasowicach skręca na zachód, by w Potępie ujść do Małej Panwi, będącej obok Brynicy największą rzeką w dalszej okolicy Tarnowskich Gór. Niegdyś wody Stoły były o wiele zasobniejsze, a zasilały je nie tylko zwykłe dopływy (jak Pniowiec i Woda Graniczna), ale i trzy sztolnie. Druga rzeka to Drama, która płynie przez Repty Śl., Zbrosławice, Kamieniec, by w Dzierżnie Dolnym wpaść do Kłodnicy. Obie rzeki należą do zlewiska Odry, odprowadzając do niej ok. 95 proc. wód tarnogórskich. Tylko niewielki potok Segiet, przez Szarlejkę i Brynicę, oddaje wody Wiśle. Przyroda 63 Ilustracja u góry: Wiszące gniazdo remiza, powszechnie uznawane za jedno z najdoskonalszych, zwykle budowane jest na wierzbie, brzozie lub topoli. Samczyk buduje dwa lub trzy gniazda, z których samiczka wybiera jedno i w nim składa 4-6 jajek. Ilustracja na następnej stronie: Trzciniak. Jego nazwa doskonale wskazuje środowisko, w którym żyje. Koryta cieków regulowano już od XVIII w. Nawet najmniejsze potoki leśne przekształcono w rowy melioracyjne, niektóre zamieniono w kanały ściekowe. Znacznie zanieczyszczona jest Stoła, rzeka całkowicie skanalizowana, na niektórych odcinkach nawet obetonowana. Na terenie Czarnej Huty w jej sąsiedztwie ciągną się odpady poprzemysłowe. Mimo iż nad wieloma ciekami degradacji uległo naturalne środowisko przyrodnicze, wciąż pozostało sporo odcinków o warunkach zbliżonych do naturalnych. Można tu napotkać zagrożone gatunki zwierząt: ptaka samotnika czy wydrę. Doliny rzek to miejsca występowania szczególnych gleb: mułowych, torfowych, murszowych. Resztki torfowisk i rozlewisk występują np. w zachowanym fragmencie starorzecza Wody Granicznej, koło Tworoga, Boruszowic i Strzybnicy. Najwięcej bagien występuje z kolei na Małej Panwi. W dolinach rzecznych przetrwały także oczka wodne z szuwarami i stawy z rzadką rośliną – grążelem. Specyficzne zbiorniki wodne – glinianki – powstały na terenie dawnych wyrobisk. Natomiast największe akweny występują w znacznej odległości od tarnogórskiego centrum. To Zbiornik Kozłowa Góra (Jezioro Świerklaniec), Jezioro Chechło-Nakło, dwa zbiorniki w Zielonej i stawy w Połomii. Łącznie powierzchnia wody tych akwenów wynosi ponad 750 ha. 64 Tarnowskie Góry Przyroda 65 Ilustracja u góry: Ważki w locie godowym. Ilustracja u dołu: Żurawie wydają głosy zwane klangorem. W duecie wydaje je tylko para lęgowa. Ilustracja na następnej stronie: Rzekotka drzewna jest jedynym płazem, który potrafi wspinać się po pionowych, gładkich powierzchniach. Spotykana jest w okolicach Pniowca, Rybnej, Rept i Bobrownik. 66 Tarnowskie Góry Letni zmierzch nad Potokiem Pniowieckim. Jesienny świt nad rzeką Graniczna Woda. 68 Tarnowskie Góry Rzeka Stoła w zimowej scenerii. 70 Tarnowskie Góry Przyroda 71 Ilustracja u góry: Świtezianka dziewica. Żyje nad brzegami rzek i stawów. Ilustracja u dołu: Uregulowany odcinek rzeki Woda Graniczna. W jej dolinie występują naturalne olsy i łęgi. Ilustracja na poprzednich stronach: Gęś gęgawa, zalatuje do nas tylko w okresie jesiennych i wiosennych przelotów. 72 Tarnowskie Góry Zimorodek, barwny klejnocik wśród ptaków. Właściwie powinno się go nazywać ziemiorodkiem, gdyż lęgnie się w głębokich norkach ziemnych, które drąży w nadrzecznych skarpach. Ilustracja z lewej i na następnej stronie: Rosiczka okrągłolistna jest rośliną owadożerną. Podlega całkowitej ochronie. Na zdjęciu obok widoczne są kleiste kropelki służące do łapania owadów. Ilustracja u dołu: Knieć błotna, powszechnie nazywana kaczeńcem. Rośnie na terenach podmokłych. Obecnie coraz rzadsza. 74 Tarnowskie Góry Przyroda 75 Czapla siwa, na terenie miasta spotykana tylko na przelotach. Kaczka krzyżówka. U nas najpospolitsza z rodziny kaczek. Na zdjęciu jej młode. 76 Tarnowskie Góry Staw (zalew) w Pniowcu. Miejsce sobotnio-niedzielnego wypoczynku. Łabędź niemy z pisklętami. Bardzo rzadko lęgnie się na stawie Siwcowe w Pniowcu. Przyroda 77 Najlepszy śpiewak wśród ptaków – słowik rdzawy. Najsympatyczniejszy mieszkaniec parku – wiewiórka. W parku Parki w Tarnowskich Górach powstawały z inicjatywy władz miejskich, organizacji społecznych i szlachty. W ścisłym centrum władze komunalne urządziły w 1903 r. Park Miejski o pokaźnej powierzchni 22 ha. Założony został na terenie po eksploatacji rud żelaza, z zachowaniem charakterystycznych warpii. Posiada mieszany drzewostan, złożony z 50 gatunków drzew i krzewów rodzimych i obcych, np. lip, dębów, buków, grabów, brzóz, klonów, jaworów, świerków i sosen. Inne parki i zieleńce w mieście związane były z organizacjami społecznymi (np. Park Strzelecki na Blaszynie) lub z zakładami pracy (kopalnia i huta „Friedrich”). Przyroda 79 Ilustracja u góry: Alejka w Parku Miejskim. Ilustracja na następnej stronie: Sikora modraszka. Liczebnie dorównuje bogatce. Ptak parków, lasów i ogrodów. Na peryferiach miasta i w sąsiednich wioskach (po 1945 r. w dużej mierze inkorporowanych w granice Tarnowskich Gór) powstały prywatne założenia parkowe, własność lokalnej szlachty i magnaterii. Do tej grupy zaliczają się parki w Rybnej i Karłuszowcu, jednak największym i najbardziej wartościowym z nich jest mierzący 152,5 ha Park Repecki. Ten dawny zwierzyniec świerklanieckiej linii rodu Henckel von Donnersmarck od 1893 r. przekształcany był w park angielski. Otaczał on duży pałac z 1898 r., obecnie nieistniejący (wyburzany stopniowo po 1966 r.). Na miejscu pałacu powstało Górnośląskie Centrum Rehabilitacji „Repty”. Pośród prawie 300 gatunków występujących w parku roślin znaleźć można również drzewa obcego pochodzenia, jak np. choina kanadyjska, sosna wejmutka, daglezja zielona, klon japoński i pensylwański oraz tulipanowiec amerykański. W podtarnogórskim regionie napotkać można kilkanaście innych założeń parkowych o charakterze dworskim i pałacowym. Tylko niekiedy ich rozmiary i wartość porównywalne są z Reptami Śl. Tak jest przede wszystkim w przypadku Brynka (o wiele mniejsza powierzchnia – 46 ha) i Świerklańca (154 ha). Mniejszy, bo mierzący 18,3 ha, jest sąsiadujący ze świerklanieckim park w Nakle Śl. Wszystkie cztery kompleksy parkowe były niegdyś własnością różnych gałęzi rodu Henckel von Donnersmarck. Godnym odnotowania jest również park pałacowy w Kamieńcu Śl., położony kilkanaście kilometrów od Tarnowskich Gór. 80 Tarnowskie Góry Przyroda 81 Ilustracja u góry: Park Kunszt - pomnik przyrody z wiekowymi lipami w dzielnicy Bobrowniki. Ilustracja u dołu: Buczyna jesienna w Parku Repty. Ilustracja na następnej stronie: Pomnikowe dęby w Parku Pałacowym w Rybnej. 82 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Grzywacz, potocznie nazywany dzikim gołębiem, obecnie gniazduje także w zieleni miejskiej. Ilustracja z lewej: Samczyki wilgi należą do naszych najbarwniejszych ptaków. Ilustracja na następnej stronie: Stare dęby w parkach i lasach są ulubionym siedliskiem dzięcioła średniego. 84 Tarnowskie Góry Przyroda 85 Zięba jest jednym z najliczniejszych ptaków lęgowych. Na zdjęciu samiec zięby. Jeż europejski, owadożerny mieszkaniec naszych parków i ogrodów. 86 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Jaskółka dymówka gniazduje najczęściej w oborach, stajniach i zabudowaniach gospodarskich. Jest zatem dobrym przykładem synatropizacji ptaków. Ilustracja na następnej stronie: Wróbel domowy, od bardzo dawna zasiedla ludzkie siedziby. Ptaki blisko nas Jak cała okoliczna przyroda, tak i populacja ptaków uległa w toku dziejów daleko idącym zmianom. W XVII w. pojawiły się nieznane wcześniej bażanty. W 1873 r. zanotowano fakt odstrzelenia orła przedniego w tarnogórskich lasach. W początkach XIX w. wyginęły ostatnie głuszce, zaniknęły też puchacz i kraska. Z początkiem XX w. zaczęto rejestrować gniazda bocianie. Najstarsze gniazda w mieście znajdowały się na lipie J. Świętka w Piasecznej (1936 r.) i na olszy P. Kozioła w Lasowicach (1938 r.). W chwili obecnej występują w mieście dwa gniazda bociana białego: na słupie elektrycznym w Rybnej i na olszy w Strzybnicy. Przyroda 87 88 Tarnowskie Góry Ilustracja u góry: Pisklęta kopciuszka domagające się pożywienia. Ptaki założyły gniazdo w karmniku na balkonie bloku w Strzybnicy. Ilustracja na następnych stronach: Sroki coraz częściej zakładają swoje gniazda w Tarnowskich Górach. Na zdjęciu podloty wkrótce po opuszczeniu gniazda. W Tarnowskich Górach odnotowano obecność 124 gatunków ptaków. Dziesięć z nich znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt - rejestrze zagrożonych gatunków. Obecne w mieście ptaki podzielić można z grubsza na dwie główne grupy: lęgowe i te, które w okolicy goszczą jedynie przelotem. Ptaki lęgowe liczą 112 gatunków (duża ich część zagrożona jest wyginięciem na obszarze miasta), do których należą: żuraw (1 para, nie w każdym roku), brodziec samotny (6-8 par), gołąb siniak (5-7 par, głównie w repeckim parku i Segiecie), sowa włochatka (1 para), zimorodek (1-2 pary), dudek (2-3 pary), dzięcioł zielonosiwy (8-10 par), dzięcioł zielony (3-5 par), dzięcioł czarny, świergotek polny (3-5 par), słowik rdzawy (4-7 par), remiz (2-3 pary), krzyżodziób świerkowy (3-6 par), dziwonia (1- 2 pary) i ortolan (3-5 par), gnieżdżący się w południowo-zachodniej części miasta. Kolejnych dwanaście ptasich gatunków, obecnych na omawianym terytorium, to ptaki przelotne, jak np. czapla biała, orlik krzykliwy, rybołów, sokół wędrowny, orzeł bielik, cietrzew i bocian czarny. Przyroda 89 90 Tarnowskie Góry Przyroda 91 Ilustracja u góry: Wykarmienie gromady piskląt bociana białego wymaga od obu rodziców znacznego wysiłku. Na zdjęciu gniazdo zlokalizowane na olszy w Strzybnicy. Ilustracja u dołu: Sowa uszata wiosną zamieszkuje remizy, parki i brzegi lasów, w okresie zimowym częściej pojawia się w okolicach ludzkich siedzib. Ilustracja na następnej stronie: Samiec makolągwy. Makolągwy gniazdują w krzewach iglastych i żywopłotach, w ogrodach i na działkach. 92 Tarnowskie Góry Przyroda 93 W centrum miasta zakłada gniazda do 80 par gawronów. Jesienią stada tych ptaków żerują na okolicznych polach. Około pół wieku temu kosy zasiedliły śródmieście Tarnowskich Gór. Na zdjęciu samiec kosa. 94 Tarnowskie Góry Osobliwości przyrody Żywej i nieożywionej W Tarnowskich Górach napotkać można wiele oryginalnych form przyrodniczych, zwykle antropogenicznych, jak np. pozostałości po eksploatacji górniczej. Obok hałd i podziemnych chodników zaliczają się do nich też dawne kamienio- i dolomitołomy. Kamieniołom w dzielnicy Bobrowniki (ilustracja u góry), zwany „wielkim kanionem tarnogórskim”, od niedawna wchodzi w skład sieci Natura 2000 „Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie” (najnowszej formy ochrony przyrody). Tarnogórskie „Dolomity” stanowią unikatowe środowisko przyrodniczo-krajobrazowe, gniazduje tu m. in. sokół pustułka. Przyroda 95 Ilustracja u góry: Potężny kasztan jadalny, rosnący w ogrodzie plebanii kościoła św. Mikołaja w Reptach Śl. jest najstarszym okazem tego gatunku w Europie. Jego wiek szacuje się na około 270 lat. Ilustracja na następnej stronie: Jeden z najstarszych buków rosnących w Parku w Reptach – pomnik przyrody. Ilustracja u góry: Hałda popłuczkowa w Bobrownikach Śl. Ilustracja z lewej: Doły Piekarskie, tereny byłej kopalni odkrywkowej żeleziaka brunatnego. 98 Tarnowskie Góry Literatura pomocnicza Belik K., Kościelny H., 2005: Rozmieszczenie i liczebność włochatki Aegolius funereus w Lasach Lublinieckich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 2. Kraków. Bula R., 1998: 45 lat rezerwatu Segiet. Przyroda Górnego Śląska 12. CDPGŚl. Katowice. Cabała St., 1990: Zróżnicowanie i rozmieszczenie zbiorowisk leśnych na Wyżynie Śląskiej. Uniwersytet Śląski. Katowice. Cabała St., 1994: Walory botaniczne projektowanego kompleksu przyrodniczo – krajobrazowego w Reptach koło Tarnowskich Gór. WBiOŚ. WNoZ UŚ. Katowice – Sosnowiec. Celiński F., Włoch W., 1998: Ostoje leśne w Starych Reptach. Urząd Miejski Tarnowskie Góry. Cempulik P., Kościelny H. (red.) 1996: Waloryzacja przyrodnicza miasta Tarnowskie Góry. PTPP pro Natura. Bytom. Cempulik P. (red.) 1999: Przyroda na Górnym Śląsku, jak zachować jej najcenniejsze wartości. Tarnowskie Góry. PTPP Pro Natura. Wrocław. Cempulik P. (red.) 2000: Ścieżka dydaktyczna po Garbie Tarnogórskim. Pogórnicze łąki i Park w Reptach Śląskich. Tarnowskie Góry. PTPP Pro Natura. Wrocław. Cierlik G. (red.) 2002: Natura 2000 – Europejska sieć ekologiczna. Propozycje z Województwa Śląskiego. Przyroda Górnego Śląska 28. CDPGŚl. Katowice Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J., 1991: Ptaki Śląska – monografia faunistyczna. Wrocław. Głowaciński Z. (red.) 2001: Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., 1994: Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Gdańsk. Kłyś G., 2001: Podróże do wnętrza ziemi. Podziemia Bytomsko – Tarnogórskie. Przyroda Górnego Śląska 26. CDPGŚl. Katowice. Kondracki J., 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kościelny H., Belik K., 2001: Ptaki Nadleśnictwa Świerklaniec. Tarnowskie Góry. Kościelny H., Belik K., 2003: Ptaki Nadleśnictwa Brynek. Tarnowskie Góry. Kościelny H., Belik K.,2006: Ptaki Lasów Lublinieckich I. Przegląd gatunków – rozmieszczenie i liczebność. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 3. Kraków. Kościelny H., Belik K., 2006: Ptaki Lasów Lublinieckich II. Wyniki i podsumowanie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 6. Kraków. Kościelny H., 2006: Skarby Przyrody Powiatu Tarnogórskiego. Tarnowskie Góry. Kościelny H., 2006: Żurawie w lublinieckich lasach. Przyroda Polska 4. Warszawa. Kościelny H., 2006: Rzadki lokator cudzych dziupli - włochatka. Przyroda Polska 7. Warszawa. Kucia W., Wroński M., Hadaś T., 1994: Tarnowskie Góry i okolice. Przewodnik. PTTK. Tarnowskie Góry. Pax F., 1925: Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura” Wrocław. Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z., 1992: Lista roślin zagrożonych w Polsce. IB. PAN. Kraków. Literatura wykorzystana w tekstach (wybór) Publikacje: Stanisław Cabała, Jacek Gorczyca, Aleksander Herczek, Barbara Tokarska-Guzik, Adam Rostański, Stanisław Wika, Opracowanie przyrodnicze gmin Świerklaniec, Tarnowskie Góry, Miasteczko Śląskie na północ od drogi Brynek-Tarnowskie Góry-Świerklaniec-Siewierz, Katowice 1995 [mps] Florian Celiński, Wiesław Włoch, Projektowany Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Ostoje leśne w Starych Reptach”, Tarnowskie Góry 1998. Piotr Cempulik, Jan Holeksa, Krystyna Holeksa, Jacek Betleja, Henryk Kościelny, Katarzyna Nowak, Waldemar Żyła, Waloryzacja przyrodnicza miasta Tarnowskie Góry, Bytom 1996 [mps] Piotr Cempulik, Tadeusz B. Hadaś, Krystyna Holeksa, Joanna Kasperek, Grzegorz Kłys, Dorota Szulc-Guziak, Przyroda na Górnym Śląsku. Jak zachować jej najcenniejsze wartości? Tarnowskie Góry, Krzeszowice 1999. Piotr Cempulik, Małgorzata Piszczek, Marian Piszczek, Roland Dobosz, Ścieżka dydaktyczna po Garbie Tarnogórskim. Pogórnicze łąki i park w Reptach Śląskich, [Krzeszowice] 2000. Tadeusz B. Hadaś, Przyroda i jej przemiany w dziejach Tarnowskich Gór, w: Jan Drabina (red.), Historia Tarnowskich Gór, Tarnowskie Góry 2000. Henryk Kościelny, Skarby przyrody powiatu tarnogórskiego, Tarnowskie Góry 2006. Natura 2000. Podziemia tarnogórsko-bytomskie [folder informacyjny Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Tarnowskich Górach] Internet: http://www.tarnowskiegory.pl [przyroda] Dokumenty: Rozporządzenie nr 46/02 Wojewody Śląskiego z dn. 11 lipca 2002 r. w sprawie uznania za zespół przyrodniczo-krajobrazowy wielkoprzestrzennej kompozycji krajobrazowej zlokalizowanej na terenie gmin Tarnowskie Góry i Zbrosławice [„Park w Reptach i dolina rzeki Dramy”]. Uchwała Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dn. 2 grudnia 2004 r. w sprawie uznania za pomnik przyrody skupiska tworów przyrody żywej na terenie m. Tarnowskie Góry [„Park Kunszt”]. Uchwała Rady Miejskiej w Tarnowskich Górach z dn. 4 października 2006 r. w sprawie ustanowienia Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Doły Piekarskie” jako pozostałości naturalnego ekosystemu na terenie gm. Tarnowskie Góry. Dane liczbowe dotyczące gatunków fauny i flory na terenie miasta zebrał Henryk Kościelny. Urząd Miejski w Tarnowskich Górach www.tarnowskiegory.pl
