Stany w USA - zestawienie najważniejszych danych
advertisement
Stany w USA - zestawienie najważniejszych danych Stany Zjednoczone Ameryki, United States of America, USA, państwo w Ameryce Północnej, nad Oceanem Spokojnym oraz Zatoką Meksykańską i Oceanem Atlantyckim. Obejmuje stołeczny Dystrykt Kolumbii i 50 stanów, w tym 48 w środkowej i południowej części Ameryki Północnej, oraz Alaskę (północną część Ameryki Północnej) i Hawaje (w Oceanii, na Oceanie Spokojnym). W skład USA wchodzą również terytoria zależne: Wyspy Dziewicze (Ameryka Środkowa), Guam, Midway, Samoa Amerykańskie i Wake (Oceania), oraz terytoria stowarzyszone: Portoryko, Federacja Mikronezji, Wyspy Marshalla, Mariany Północne. Powierzchnia 9,6 mln km2. Ponad 295 mln mieszkańców (2005). Stolica Waszyngton (607 tys. mieszkańców, zespół miejski 7,7 mln, 2004). 40 zespołów miejskich powyżej 1 mln mieszkańców, największe: Nowy Jork (19,2 mln, 2004), Los Angeles (9,9 mln, 2003), Chicago (9,2 mln, 2000), San Francisco (7 mln, 2003), Filadelfia (6,2 mln, 2003), Detroit (5,5 mln, 2003), Boston (5,9 mln, 2003). Największe skupiska miast zlokalizowane są na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego (Megalopolis Nowego Jorku), nad Wielkimi Jeziorami (Chicago, Detroit, Cleveland, Pittsburgh) oraz nad Oceanem Spokojnym (Los Angeles, San Francisco, San Diego). Język urzędowy angielski. Jednostka monetarna 1 dolar = 100 centów. Poniższa tabela prezentuje podstawowe informacje na temat poszczególnych stanów USA l.p. Stan Stolica Powierzchnia (w tys. km2) Ludność (w mln) 1 Alabama Montgomery 133,9 4,1 2 Alaska Juneau 1530,7 0,6 3 Arizona Phoenix 295,3 3,8 4 Arkansas Little Rock 137,7 2,4 5 Connecticut Hartford 13,0 3,2 6 Dakota Pd. Pierre 199,7 0,7 7 Dakota Pn. Bismarck 183,1 0,6 8 Delaware Dover 5,3 0,7 9 Dystrykt Kolumbii Waszyngton 0,2 0,6 10 Floryda Tallahassee 151,9 13,3 11 Georgia Atlanta 152,6 6,6 12 Hawaje Honolulu 16,7 1,1 13 Idaho Boise 216,4 1,0 14 Illinois Springfield 145,9 11,5 15 Indiana Indianapolis 93,7 5,6 16 Iowa Des Moines 145,7 2,8 17 Kalifornia Sacramento 411,0 30,4 18 Kansas Topeka 213,1 2,5 19 Karolina Pd. Columbia 80,6 3,6 20 Karolina Pn. Raleigh 136,6 6,7 21 Kentucky Frankfort 104,6 3,7 22 Kolorado Denver 269,5 3,4 23 Luizjana Baton Rouge 123,7 4,3 24 Maine Augusta 86,2 1,2 25 Maryland Annapolis 27,1 4,9 26 Massachusetts Boston 21,5 6,0 27 Michigan Lansing 151,6 9,4 28 Minnesota Saint Paul 218,6 4,4 29 Missisipi Jackson 123,5 2,6 30 Missouri Jefferson City 180,5 5,2 31 Montana Helena 380,3 0,8 32 Nebraska Lincoln 200,4 1,6 33 Nevada Carson City 286,3 1,3 34 New Hampshire Concord 24,0 1,1 35 New Jersey Trenton 20,2 7,8 36 Nowy Jork Albany 127,2 18,1 37 Nowy Meksyk Santa Fe 314,9 1,5 38 Ohio Columbus 107,0 10,9 39 Oklahoma Oklahoma City 181,2 3,2 40 Oregon Salem 251,4 2,9 41 Pensylwania Harrisburg 117,3 12,0 42 Rhode Island Providence 3,1 1,0 43 Teksas Austin 691,0 17,3 44 Tennessee Nashville 109,2 5,0 45 Utah Salt Lake City 219,9 1,8 46 Vermont Montpelier 24,9 0,6 47 Waszyngton Olympia 176,5 5,0 48 Wirginia Richmond 105,6 6,3 49 Wirginia Zach. Charleston 62,8 1,8 50 Wisconsin Madison 145,4 5,0 51 Wyoming Cheyenne 253,3 0,5 Stany Zjednoczone. Historia Początek Stanom Zjednoczonym dała angielska kolonizacja zamieszkanej przez Indian Ameryki Północnej. Pierwszą trwałą osadę Anglicy założyli 1607 na wyspie Jamestown (ob. w Wirginii). W 1620 do tzw. Nowej Anglii dotarli ojcowie pielgrzymi (grupa purytańskich osadników). Stopniowo pas między Oceanem Atlantyckim a Appalachami był zasiedlany od północy (ob. stan Maine) po południa (ob. stan Georgia) przez imigrantów z Anglii, szukających w Ameryce godziwych warunków życia, swobody religijnej i politycznej, którzy tworzyli tutaj zwarte kolonie. W XVII w. napłynęli na te tereny także Szwedzi i Holendrzy (kolonia Nowy Amsterdam, następnie Nowy Jork), a na pocz. XVIII w. — Niemcy oraz Szkoci i Irlandczycy. Jedną z głównych zachęt dla imigrantów była obfitość i łatwość zdobycia ziemi, na której (w koloniach północnych) zakładano farmy albo (w koloniach południowych) plantacje. Na plantacjach wykorzystywano pracę niewolników murzyńskich, których od 1618 sprowadzano z Afryki. Rolnictwo szybko stało się źródłem wzrostu gospodarczego kolonii. Zaczęły one eksportować tytoń, ryż, bawełnę, indygo i mięso; rozwijały się także: przetwórstwo drewna, budownictwo statków, produkcja papieru i skóry. Dorobek kulturalny kolonii był w tym czasie skromny: nie stworzyły własnej literatury, nie miały własnego teatru, czasopisma w XVIII w. szybko upadały. Dopiero w 1743 powstało w Filadelfii Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne. Centrami edukacji były: Harvard College (ob. Uniw. Harvarda w Cambridge), założony 1636, William and Mary College w Williamsburgu — 1693, Yale College (ob. Uniwersytet Yale w New Haven) — 1701, College of New Jersey (ob. Uniw. Princeton) — 1746, King's College (ob. Uniwersytet Columbia w Nowym Jorku) — 1754. Rozwijały się głównie nauki przyrodnicze i techniczne. W poł. XVIII w. było 13 kolonii: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Północna i Karolina Południowa, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. W 1760 liczyły one ok. 1,7 mln mieszkańców. Wzmagająca się w skali światowej rywalizacja państw europejskich doprowadziła do wojen angielsko-francuskich 1689–97, 1701–13, 1744–48 i 1754–63. Ta ostatnia zakończyła się wyparciem Francji przez Wielką Brytanię z Nowej Francji (ob. Kanady) i części francuskiej Luizjany (na wschód od Missisipi) i osłabiła militarną opiekę Wielkiej Brytanii nad jej koloniami. W koloniach — z wyjątkiem Delaware, Maryland i Pensylwanii, które były własnością prywatną (nadania królewskie) — rządzili przedstawiciele króla brytyjskiego (gubernatorowie); jednocześnie rozwijały się w nich instytucje przedstawicielskie, które w połowie XVIII w. miały więcej władzy politycznej niż urzędy królewskie. Polityka brytyjska w stosunku do kolonii sprowadzała się w swej istocie do traktowania ich jako źródła surowców, podatków i rynku zbytu; po wojnie siedmioletniej brytyjski parlament, dążąc do przerzucenia części ciężarów podatkowych na kolonistów, uchwalił Sugar Act (1764) i Stamp Act (1765). Polityka ta hamowała rozwój gospodarczy kolonii i budziła ich opór, co prowadziło do niepokojów i zamieszek, m.in. w Bostonie (1770 bostońska masakra, 1773 tzw. bunt herbaciany), a wreszcie do zwołania 1774 Kongresu Kontynentalnego, który miał zadecydować o wspólnych działaniach kolonii przeciwko Koronie. W 1775 doszło do starć zbrojnych kolonistów z wojskami brytyjskimi pod Lexington i Concord, co rozpoczęło wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775– 83). 4 VII 1776 II Kongres Kontynentalny uchwalił Deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych. Nowo powstające państwo wsparli ochotnicy z Europy (T. Kościuszko, K. Pułaski, M.J. La Fayette) oraz Francja i Hiszpania. Traktat pokojowy zawarty w Paryżu 3 IX 1783 wprowadził Stany Zjednoczone na mapę polityczną świata jako niepodległe państwo. W 1787 Kongres Kontynentalny uchwalił Konstytucję Stanów Zjednoczonych, która nadała im charakter republiki związkowej. Podczas debaty ratyfikacyjnej wyłoniły się 2 ugrupowania polityczne (antyfederaliści, federaliści), ścierające się w poglądach o zakres kompetencji władz stanowych i rządu federalnego, zakres demokracji i politykę zagranicznej państwa. Dało to w Stanach Zjednoczonych początek dwupartyjnemu systemowi, który ukształtował się i utrwalił ostatecznie w XIX w. Konstytucja została ratyfikowana i weszła w życie 1789; 1791 uzupełniono ją 10 poprawkami (Bill of Rights), gwarantującymi wolności białym obywatelom. Na pierwszego prezydenta wybrano G. Washingtona, a po nim innych współtwórców państwa: J. Adamsa, Th. Jeffersona, J. Madisona i J. Monroego. Ugruntowywaniu się suwerenności Stanów Zjednoczonych zagroziła wojna 1812 z Wielką Brytanią, która nie przyniosła zwycięstwa żadnej ze stron i nie zmieniła status quo (pokój gandawski 1814). Odtąd polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych była nastawiona na wypieranie europejskich mocarstw z Ameryki, co określiła jednoznacznie doktryna Monroego (1823). W 1. połowie XIX w. Stany Zjednoczone przesunęły swoją granicę do Oceanu Spokojnego: 1803 zakupiły od Francji Luizjanę, 1819 od Hiszpanii Florydę, 1821–36 skolonizowały i 1845 zaanektowały Teksas, a w wyniku wojny meksykańskiej (1846–48) przyłączyły dodatkowo Kalifornię i Nowy Meksyk, 1846 dokonały z Wielką Brytanią podziału Oregonu i wytyczyły ostatecznie wspólną granicę. Stworzyło to Stanom Zjednoczonym ogromne możliwości dalszego rozwoju gospodarczego. Wraz z postępami osadnictwa odbierano ziemię Indianom, których część ginęła w walkach, pozostałych osadzano w rezerwatach. Gwałtownie rosła liczba ludności (1790, w roku pierwszego spisu — 3,9 mln, 1850 — ok. 23,2 mln). Nie hamowano imigracji z Europy, nadal głównie Niemców i Irlandczyków. Rozwój gospodarczy kształtował wyraźny w połowie XIX w. podział państwa na dynamicznie rozwijającą się przemysłowo, handlowo i municypalnie Północ i rolnicze Południe, utrzymujące instytucję niewolnictwa, pragnące zachować je u siebie i rozszerzyć na nowe obszary Stany Zjednoczone. Spór o niewolnictwo wywoływał kryzysy polityczne w państwie, zrodził ruch abolicjonistyczny i groził rozbiciem Unii. Zawierane ugody (m.in. kompromis Missouri 1820) nie przynosiły rezultatów. W 1860 było 15 stanów niewolniczych i 18 nie dopuszczających niewolnictwa. Sprecyzowanie przez Północ swoich interesów w programie założycielskim 1854 Partii Republikańskiej (głoszącej hasła nieskrępowanego rozwoju kapitalizmu i wolności dla wszystkich obywateli) oraz zwycięstwo w wyborach prezydenckich 1860 kandydata tej partii, A. Lincolna, stało się bezpośrednią przyczyną wojny secesyjnej (Civil War). Wojna (1861–65), okupiona olbrzymimi startami ludzkimi i materialnymi, zakończyła się zwycięstwem Północy, co pozwoliło jej uratować jedność państwa i znieść niewolnictwo (1863 proklamacja emancypacji, 1865 — XIII poprawka do konstytucji). W 1862 wszedł w życie Homestead Act, który zdynamizował osadnictwo na zachodnim obszarze Stanów Zjednoczonych. Wojna zniszczyła na Południu gospodarczo plantatorów i przyczyniła się do istotnych przemian polityczno-społecznych i gospodarczych w tym regionie w okresie rekonstrukcji. W 1867 nabyto od Rosji Alaskę, co zakończyło proces rozszerzania terytorium państwa na kontynencie. Przed końcem XIX w. nastąpiły głębokie zmiany. Nadal szybko zwiększała się liczba ludności (z 31,4 mln 1860 do 76 mln 1900, w tym ok. 14 mln imigrantów). Trwała wewnętrzna migracja ludności do miast i na zachód. Indian (1870 już tylko ok. 300 tys.) wyparto ostatecznie do rezerwatów. Przybywało farm, a wzrost gospodarczy, choć przerywany kryzysami, stale przekraczał 10% rocznie i był najwyższy na świecie. Dynamicznie rozwijał się przemysł, zbudowano transkontynentalne linie kolejowe. Powszechnie wprowadzano innowacje techniczne. 1866– 1900 eksport towarów wzrósł 3-krotnie. Wyrosły potężne fortuny potentatów gospodarczych (A. Carnegie, J.P. Morgan, J.D. Rockefeller, C. Vanderbilt). Rozwojowi przemysłu towarzyszyło organizowanie się ruchu związkowego; powstały organizacje: Knights of Labor, Amerykańska Federacja Pracy (późniejsza AFL-CIO). W Białym Domu zasiadali, z wyjątkiem 1885–89 i 1893–97, prezydenci z Partii Republikańskiej. W polityce zagranicznej do izolacjonizmu i nacjonalizmu doszedł w latach 90. XIX w. panamerykanizm, a wraz z rosnącą potęgą gospodarczą zwolenników zdobywało również myślenie imperialne, które zakładało osiągnięcie przez Stany Zjednoczone pozycji mocarstwa światowego. Od prezydentury W. McKinleya Stany Zjednoczone rozpoczęły ekspansję imperialną: 1898 anektowały Hawaje i wszczęły wojnę z Hiszpanią, w której podporządkowały sobie Kubę, opanowały Puerto Rico, Filipiny i Guam. Politykę tę kontynuowali Th. Roosevelt, W.H. Taft i W.Th. Wilson (demokrata), rozszerzając i umacniając wpływy w Ameryce Łacińskiej (m.in. 1903 przejęto Strefę Kanału Panamskiego) i na Dalekim Wschodzie. Roosevelt zapoczątkował w państwie reformy tzw. ery postępowej, które kontynuowali obaj jego następcy. Po wybuchu I wojny światowej Wilson ogłosił neutralność Stanów Zjednoczonych, zwiększył jednak ich potencjał militarny oraz intensywnie pomagał aliantom zachodnim. 6 IV 1917 Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny po stronie ententy i wysłały do Francji ok. 2 mln żołnierzy (zginęło ok. 112 tys.). Udział USA w wojnie zdecydował o jej wyniku, Wilson zaś miał znaczny osobisty wkład w wypracowanie postanowień traktatu pokojowego, a sformułowany przez niego program (14 punktów) stał się podstawą do dyskusji i ustaleń podczas konferencji pokojowej w Paryżu 1919. Kongres nie ratyfikował jednak traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie do Ligi Narodów, narzucając powrót do izolacjonizmu. Następca Wilsona, W.G. Harding, doprowadził 1921 do zawarcia przez Stany Zjednoczone odrębnych traktatów z Niemcami, Austrią i Węgrami. Harding i rządzący po nim C. Coolidge (obaj z Partii Republikańskiej) w sprawach wewnętrznej realizowali politykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w sprawy gospodarczej). Gospodarka amerykańska przeżywała dobry okres — po wojnie Stany Zjednoczone stały się pierwszą potęgą ekonomiczną w świecie, a Europa była ich dłużnikiem. Dolar USA stał się główną walutą świata, nastąpił ogólny wzrost dobrobytu. Przyciągało to do Stanów Zjednoczonych imigrantów i choć po 1921 ich napływ hamowano, wprowadzając limity dla poszczególnych krajów (system kwotowy), w ciągu pierwszych 30 lat XX w. przybyło ich ok. 19 mln. H.C. Hoover obejmując prezydenturę zapowiadał umocnienie wolnej przedsiębiorczości („systemu amerykańskiego”), ale 24 X 1929 nastąpił krach na giełdzie w Nowym Jorku („czarny czwartek”), który zapoczątkował w USA wielki światowy kryzys gospodarczy. Produkcja w USA spadła o połowę, bezrobocie osiągnęło 25% ogółu zatrudnionych 1932. Szczególnie ciężkie stało się położenie farmerów: 1/4 z nich wskutek zadłużenia straciła ziemię. Środki podjęte przez Hoovera dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające. Wybory prezydenckie 1932 wygrał kandydat demokratów F.D. Roosevelt, lansujący program szerokiej interwencji państwa w zwalczaniu kryzysu. W wyniku jego różnorodnych i energicznych działań (zwł. w ciągu pierwszych stu dni legislacyjnych), znanych jako New Deal, zreformowano banki, rolnictwo i przemysł oraz stworzono warunki poprawy położenia ludności; powołano różnorodne instytucje i agencje, które organizowały roboty publiczne, wpływano na zmianę stosunków pracodawca–robotnik. Wprowadzono zabezpieczenia dla emerytów, zasiłki dla bezrobotnych, zakaz zatrudniania dzieci. Działania te przyniosły ożywienie gospodarcze (z przejściową recesją 1937–38), a od 1939 produkcja wojenna zlikwidowała bezrobocie. Nie powróciła jednak stopa wzrostu sprzed kryzysu. Roosevelt jeszcze 3-krotnie zapewnił sobie (i demokratom) zwycięstwo w wyborach prezydenckich (skłoniło to 1951 Kongres do ratyfikacji XXII poprawki do konstytucji ograniczającej liczbę kadencji prezydenckich do 2). W 1933 Roosevelt proklamował politykę dobrego sąsiedztwa wobec Ameryki Łacińskiej, 1933 Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Hołdujący izolacjonizmowi Kongres uchwalał kolejne ustawy o neutralności (1935, 1936, 1937), w których Stany Zjednoczone dystansowały się od konfliktów europejskich. Polityka państw Osi zmieniała jednak stopniowo izolacjonistyczne nastawienie Amerykanów i poprawka z 4 XI 1939 do ustawy z 1937 zezwalała już na sprzedaż broni na zasadzie cash and carry [‘płać i zabieraj’], co w praktyce pomagało krajom walczącym z państwami Osi i z kolei umożliwiło przyjęcie ustawy LendLease Act (1941) oraz udzielenie 1941–45 aliantom znacznej pomocy. 12 VIII 1941 Roosevelt i W. Churchill podpisali Kartę Atlantycką, definiującą cele i zasady polityki obu państw w trakcie i po II wojnie światowej. 7 XII 1941 Japonia atakiem na Pearl Harbor rozpoczęła wojnę ze Stanami Zjednoczonymi. 8 XII Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny, a 11 XII wojnę wypowiedziały im Niemcy i Włochy. Amerykańskie zaangażowanie 1941 w działaniach wojennych w Azji, na Oceanach Spokojnym i Atlantyckim, od 1942 w Afryce i od 1943 w Europie, powołanie ok. 15 mln żołnierzy (straty — ok. 1,1 mln) i wielka produkcja materiałów wojennych — wszystko to zaważyło na przebiegu i wynikach wojny. Od przystąpienia do niej Stany Zjednoczone uczestniczyły w konferencjach międzynarodowych mających na celu koordynację strategii aliantów i ułożenie stosunków po wojnie. W najważniejszych, w Teheranie i Jałcie, uczestniczył Roosevelt, który przyzwolił Stalinowi na objęcie sowiecką strefą wpływów Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii, Albanii i Jugosławii, co przesądziło o powstaniu tam systemu komunistycznego. W ostatniej konferencji wielkiej trójki w Poczdamie po śmierci Roosevelta brał udział już H.S. Truman. On też podjął decyzję o użyciu broni atomowej przeciwko Japonii: 6 VIII 1945 Stany Zjednoczone zrzuciły bombę atom. na Hirosimę, a 9 VIII na Nagasaki, zmuszając Japonię do bezwarunkowej kapitulacji (2 IX 1945). Koniec wojny Stany Zjednoczone witały z przekonaniem, że jej cel — zniszczenie faszyzmu — został osiągnięty, one same zaś zdobyły czołową pozycję polityczną w świecie i ugruntowały gospodarczą. Aktywność na arenie międzynarodowej (ostateczne odejście od izolacjonizmu) stała się trwałą cechą amerykańskiej polityki zagranicznej. Prezydent Truman rozwiązał problem demobilizacji armii i zmniejszył jej stan do 0,5 mln (1950). Przeciwstawił się rosnącej agresywności ZSRR ogłaszając 1947 doktrynę Trumana i inaugurując politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone zdecydowały się udzielić pomocy finansowej Europie (plan Marshalla). ZSRR wraz z krajami komunistycznymi nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się zimna wojna. Stany Zjednoczone podjęły się roli przywódcy świata niekomunistycznego. Zasadą ich polityki zagranicznej stało się przeciwdziałanie rozszerzaniu wpływów ZSRR oraz zapewnienie bezpieczeństwa i pomocy gospodarczej krajom mogącym znaleźć się pod jego kontrolą. W 1949 Stany Zjednoczone odegrały istotną rolę w tworzeniu NATO, 1951 — ANZUS. Podczas prezydentury D.D. Eisenhowera zostały zawiązane kolejne pakty: 1954 SEATO, 1955 CENTO. Pod koniec swojej kadencji Eisenhower dążył do odprężenia i prowadził w tym celu aktywną działalność dyplomatyczną, m.in. zaprosił do USA N.S. Chruszczowa, z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu U-2). Ogólnie okres jego rządów charakteryzował się stopniowym przechodzeniem od polityki bezkompromisowej walki z komunizmem do polityki współistnienia. Eisenhower położył kres działalności senatora J. McCarthy'ego. W 1954 Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach. Liczba ludności Stanów Zjednoczonych wzrosła do ok. 180 mln (1960), nasilała się migracja wewnętrzna ze wschodu na zachód oraz z miast na przedmieścia. Utrzymywała się (z wyjątkiem 1953–54 i 1957–58) dobra koniunktura gospodarcza, rosły dochody i poziom wykształcenia społeczeństwa. Osiem lat republikańskiej prezydentury Eisenhowera społeczeństwo amer. uznało za okres pomyślny. Mimo to demokrata J.F. Kennedy zwyciężył w wyborach prezydenckich 1960 programem Nowych Horyzontów (New Frontiers), który zakładał położenie kresu dyskryminacji rasowej, reformę systemu opieki społecznej, szkolnictwa wyższego, wzmocnienie władzy federalnej i zwiększenie roli państwa w gospodarce. Po nieudanej inwazji w Zatoce Świń na Kubie (1961), a zwłaszcza po kryzysie kubańskim (1962) złagodził konfrontacyjną początkowo politykę wobec ZSRR i doprowadził do układu o częściowym zakazie doświadczeń z bronią atomową. Rywalizację z ZSRR kontynuował w podboju kosmosu. L.B. Johnson, który objął prezydenturę po zabójstwie Kennedy'ego, kontynuował jego politykę wewnętrznej, doprowadzając do przyjęcia wielu ustaw (Wielkie Społeczeństwo), m.in. o prawach obywatelskich, zwalczaniu ubóstwa, pomocy w rozwoju miast; przyjęto nową ustawę imigracyjną. Polityka wewnętrzna Johnsona nie zapobiegła wystąpieniom mieszkańców slumsów i protestom Murzynów (ruch praw obywatelskich), których przywódca, M.L. King, został 1968 zamordowany. Z silnym sprzeciwem społeczeństwa spotkała się polityka Johnsona w Azji, zwłaszcza w Wietnamie, gdzie do XII 1968 wprowadził do walki ponad 0,5 mln żołnierzy amerykańskich. Krytyka tej polityki powstrzymała go przed ubieganiem się o kolejną kadencję. Republikanin R.M. Nixon nie od razu, choć przyrzekł to w kampanii wyborczej, zakończył udział Stanów Zjednoczonych w wojnie wietnamskiej. W 1972 wznowił, rozpoczęte 1968, negocjacje pokojowe w Paryżu. W 1973 został podpisany traktat pokojowy amerykańsko-północnowietnamski. Administracja Nixona 1969 rozpoczęła z ZSRR rokowania SALT w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych, zapoczątkowała normalizację stosunków z Chinami (1972 Nixon złożył tam wizytę). Nadużycia polityczne tej ekipy, znane jako afera Watergate, zmusiły Nixona do złożenia 9 VIII 1974 urzędu (pierwszy taki wypadek w historii USA). Objął go dotychczasowy wiceprezydent G.R. Ford, który starał się przywrócić zaufanie społeczeństwa do urzędu prezydenckiego. W gospodarce nadal najważniejszy był problem walki z inflacją. Kontynuowano politykę odprężenia z ZSRR. Rządy J.E. Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego. W polityce zagranicznej prezydent wykazał się dużą aktywnością: wprowadził do niej zasadę obrony praw człowieka i jego wolności oraz przestrzegania norm moralnych; do czasu wkroczenia 1979 wojsk sowieckich do Afganistanu kontynuował politykę odprężenia z ZSRR i rozmowy SALT, działał na rzecz pokoju na Bliskim Wschodzie: (1978 doprowadził do porozumienia w Camp David, a 1979 do układu pokojowego między Izraelem a Egiptem). Sposób rozwiązywania konfliktu irańskoamerykańskiego 1980 przyczynił się do klęski Cartera w wyborach 1980. Na kolejne 2 kadencje na prezydenta został wybrany republikanin R.W. Reagan. Wybory wygrał dzięki hasłom zmniejszenia wydatków na utrzymanie rządu, obniżenia podatków dochodowych, zwiększenia wydatków na obronę i budowania potęgi militarnej Stanów Zjednoczonych. Główne punkty jego programu gospodarczego (tzw. reaganomics) Kongres przyjął 1981. Realizacja tego programu pobudziła gospodarkę amerykańską — rósł dochód narodowy, znacznie spadła stopa inflacji, odnotowano trwały wzrost gospodarczy, zmniejszyło się bezrobocie. W polityce zagranicznej Reagan był zwolennikiem stosowania siły i udzielania pomocy ruchom antykomunistycznym (doktryna Reagana 1985). Wykazał konsekwencję i stanowczość w stosunkach z ZSRR i we wspieraniu opozycji w Europie Wschodniej (także w Polsce) i Ameryce Łacińskiej (Grenada, Nikaragua). Od 1982 były prowadzone z ZSRR rozmowy START (redukcja zbrojeń strategicznych), przerwane 1983 i wznowione 1985. W 1987 podpisano układ INF (o likwidacji rakiet średniego zasięgu). Jednocześnie 1983 Reagan zainicjował program SDI (Inicjatywa Obrony Strategicznej), popularnie zw. wojnami gwiezdnymi. Opuścił Biały Dom z opinią skutecznego i silnego polityka. Jego wielką zasługą dla Stanów Zjednoczonych była odbudowa wiary społeczeństwa amerykańskiego w potęgę i mocarstwowość ich państwa. Ułatwiło to republikanom zwycięstwo wyborcze 1988. Prezydentem został G. Bush, dotychczasowy wiceprezydent. Uważany za politycznego spadkobiercę Reagana, wykazał szczególną aktywność w polityce zagranicznej: był inicjatorem utworzenia międzynarodowych sił zbrojnych i przeprowadzenia działań wojennych w Zatoce Perskiej, które doprowadziły do wyparcia Iraku z Kuwejtu; sfinalizował tworzenie Północnoamerykańskiego Układu Wolnego Handlu (NAFTA); wspierał wolnościowe przemiany w Europie Wschodniej. Po rozpadzie ZSRR i obozu komunistycznego Stany Zjednoczone, ze względu na swój potencjał militarny, gospodarczy, intelektualny, poziom cywilizacyjny i pozycję polityczną, stały się jedynym supermocarstwem. Pogarszająca się sytuacja gospodarcza spowodowała spadek popularności Busha (krytykowanego za zaniedbywanie spraw krajowych) i jego przegraną w wyborach prezydenckich 1992 na rzecz demokraty B. Clintona. Prezydentura Clintona zapisała się starciami z Kongresem (od połowy kadencji, po wyborach 1994, przewagę w obu izbach mieli republikanie), który odrzucił m.in. prezydencki projekt reformy systemu opieki zdrowotnej. W polityce zagranicznej Clinton deklarował kontynuację działań na rzecz wzmocnienia systemów demokratycznych i budowy gospodarki rynkowej w świecie oraz wspierania przemian w Europie Wschodniej i Rosji. Po wyborach prezydenckich 2000 władza przeszła w ręce republikanina G.W. Busha. Wiek XXI otworzył nową epokę w amerykańskiej polityce zagranicznej przez bezprecedensowe wydarzenie, jakim był dokonany 11 IX 2001 terrorystyczny atak islamskiej organizacji Al-Ka’idy na nowojorskie budynki World Trade Center i Pentagon w Waszyngtonie, w których śmierć poniosło ponad 3 tys. osób. Doprowadziło to do szeregu zmian legislacyjnych, a także zmiany strategii paktu NATO, który przyjął na szczycie praskim XI 2002 uchwałę o stworzeniu wspólnych międzynarodowych sił szybkiego reagowania, zdolnych do podejmowania działań prewencyjnych w przypadku zagrożenia atakiem terrorystycznym. W X–XI 2001 USA na czele koalicji antyterrorystycznej doprowadziły do obalenia władzy talibów w Afganistanie oskarżanych o wspieranie Al-Ka’idy. W III 2003 USA w koalicji m.in. z Wielką Brytanią, Australią i Polską (mimo sprzeciwu części europejskich sojuszników) dokonały inwazji na Irak odsuwając od władzy tamtejszego dyktatora S. Husajna. Po zakończeniu wojny nie znaleziono dowodów potwierdzających tezę o posiadaniu przez Irak broni masowego rażenia, a siły amerykańskie i międzynarodowe są stale atakowane przez zwolenników dawnego reżimu, islamskich terrorystów oraz przeciwników obecności obcych wojsk w Iraku. Do 2006 w wyniku tych ataków i działań wojennych śmierć poniosło ok. 3 tys. żołnierzy amerykańskich. W XI 2004 G.W. Bush pokonał kandydata Demokratów, J. Kerry’ego, w wyborach prezydenckich; na schyłek drugiej kadencji Busha przypadł wielki kryzys amerykańskiego i światowego systemu bankowo-finansowego. Wybory XI 2008 wygrał Demokrata B. Obama (pierwszy w historii Afroamerykanin). PREZYDENCI USA Jerzy Waszyngton, George Washington (urodzony 22 lutego 1732 - zmarł 14 grudnia 1799) - pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki (1788 - 1796), uważany za ojca narodu amerykańskiego. Urodził się w 1732 roku w rodzinie plantatora z Virginii. W dzieciństwie wychowywany był na typowego osiemnastowiecznego gentelmana. Interesowały go sztuki wojenne i ekspansja Zachodu. W 1754 roku otrzymał stopień porucznika-pułkownika (podpułkownika). Brał udział w pierwszych potyczkach rozpoczynającej się wojny francusko-indiańskiej. Od 1759 roku do początku rewolucji amerykańskiej osiadł w okolicach Mount Vernon, gdzie zarządzał swoją posiadłością. Ożenił się z wdową Marthą Dandridge Custis. Żona wniosła w posagu 157 niewolników, a Waszyngton w chwili śmierci posiadał ponad 300 niewolników. Podobnie jak wielu amerykańskich plantatorów wyrażał swój sprzeciw wobec brytyjskiej polityki faworyzującej kupców z metropolii. W maju 1775 roku brał udział, jako delegat z Virginii, w Drugim Kongresie Kontynentalnym w Filadelfii. Został tam wybrany dowódcą Armii Kontynentalnej. 3 lipca 1775 roku objął dowództwo nad wojskiem. Wiedząc, że jego słabo wyszkolona armia nie może równać się z doskonałym wojskiem brytyjskim, prowadził wojnę partyzancką. Ostatecznie w 19 października 1781 roku z pomocą Francuzów doprowadził do kapitulacji Corwallisa pod Yorktown. Złożył dowództwo i powrócił do swoich posiadłości. Szybko zdał sobie jednak sprawę, że kolonie źle funkcjonują i powrócił do uprawiania polityki. W 1787 roku wziął udział w Konwencji Konstytucyjnej w Filadelfii, w dniu 16 kwietnia 1789 roku wybrano go prezydentem. Jego głównym celem było wzmocnienie młodego państwa. Dlatego też, gdy wybuchła wojna pomiędzy Wielką Brytanią a Francją nie posłuchał ani sekretarza stanu Thomasa Jeffersona, który optował za Francuzami, ani sekretarza skarbu Alexandra Hamiltona, zwolennika Brytyjczyków, i nie pozwolił wciągnąć kraju w wojnę. Rozwój sytuacji politycznej w państwie coraz bardziej zniechęcał Washingtona. Pod koniec drugiej kadencji w 1796 roku złożył urząd Abraham Lincoln (12 lutego 1809 - 15 kwietnia 1865) - szesnasty prezydent USA. Lincoln urodził się w ubogiej rodzinie na amerykańskim pograniczu. Pracował na farmie, był sklepikarzem. Podczas Wojny Czarnego Jastrzębia służył w armii w randze kapitana. Następnie przez osiem lat zasiadał we władzach Illinois. Robił karierę prawnika. W 1858 walczył ze Stephenem Douglasem o miejsce w Senacie. Lincoln walkę przegrał, jednak debata z Douglasem odbiła się w kraju tak szerokim echem, że Lincoln został kandydatem republikanów w wyborach prezydenckich w 1860 roku. Był pierwszym prezydentem z tej partii. W wyniku rozłamów w głównych partiach przed wyborami zdołał przyciągnąć do siebie dużą część dawnych Demokratów w północnych stanach. 6 listopada, 1860 wygrał wybory prezydenckie, zdobywając 1,865,908 oddanych głosów i 180 głosów elektorskich. Jego przeciwnikami byli: Stephen Arnold Douglas (Democratic,1,380,202 głosów), John Cabell Breckinridge (Southern Democratic, 848,019) i John Bell (Constitutional Union, 590,901). Lincoln zdobył mniej niż 40% głosów, praktycznie wszystkie z nich w stanach północnych. Południowe stany nie uznały jego mandatu i jego wybór na prezydenta był bezpośrednią przyczyną secesji tych stanów, prowadzącej do Wojny secesyjnej. Lincoln był prezydentem przez prawie cały okres wojny. W dużej mierze dzięki jego przywództwu Unia wygrała wojnę i zlikwidowała konfederację. 1 stycznia 1863 roku Lincoln ogłosił Proklamację o Emancypacji. Znosiła ona niewolnictwo na terenie Konfederacji. Gdy ponownie wygrał wybory prezydenckie w 1864 roku wojna secesyjna miała się ku końcowi. Lincoln pragnął jak najszybszego zawarcia pokoju i włączenia obywateli obu zwaśnionych stron do odbudowy kraju. 14 kwietnia 1865 roku Lincoln został postrzelony w Teatrze Forda w Waszyngton przez aktora, Johna Wilkesa Bootha, który sądził, że pomaga w ten sposób Południu. Zabójca pomylił się. Wraz ze śmiercią Lincolna oddaliła się szansa na zawarcie pokoju. Andrew Johnson (29 grudnia 1808 - 31 lipca 1875) - siedemnasty prezydent USA (1865 - 1869). Pochodził z ubogiej rodziny. W młodości terminował u krawca. Następnie otworzył własny sklep z ubraniami. Zdolności krasomówcze pomogły mu w karierze polityczniej. W latach 40. i 50. XIX wieku zasiadał w Izbie Reprezentantów i w Senacie. Był rzecznikiem biedoty. Starał się o wprowadzenie przepisów pozwalających na darmowe rozdawnictwo ziemi. Pomimo, iż reprezentował stan Tennessee, pozostał w Senacie, gdy stan ogłosił secesję. W ten sposób dla obywateli Północy stał się bohaterem, dla Południowców - zdrajcą. W 1862 roku prezydent Abraham Lincoln mianował Johnsona wojskowym gubernatorem Tennessee. Stan został poligonem doświadczalnym, który posłużył do testowania sposobów odbudowy kraju po wojnie domowej. W 1864 Johnson został wiceprezydentem przy Lincolnie. Po śmierci Lincolna objął urząd prezydencki. Ogłosił amnestię dla mieszkańców Południa z zastrzeżeniem, iż przywódcy Konfederatów oraz ludzie bogaci muszą osobno starać się o łaskę prezydencką. W Kongresie wyłoniła się grupa radykałów, którzy postanowili zmienić prezydencki program pojednania i chcieli ukarać Południe za rebelię. Zaproponowali ustawę, która uniemożliwiała objęcie fotela w Senacie i w Izbie Reprezentantów osobom, które należały do Konfederacji. Prezydent ustawę zawetował, lecz weto oddalono. Kilka miesięcy później Kongres przyjął Czternastą Poprawkę, która przewidywała, iż władze żadnego ze stanów nie mogą "pozbawiać nikogo życia, wolności ani własności bez prawomocnego wyroku sądowego". Z powodu tej poprawki wybuchły dwie krwawe rebelie na Południu, gdyż wszystkie byłe stany Konfederacji, z wyjątkiem Tennessee, odmówiły jej ratyfikowania. W marcu 1867 roku radykałowie przeforsowali ponowne wprowadzenie rządów wojskowych w stanach Południa. Ograniczyli też władzę prezydenta. Gdy Johnson zdymisjonował sekretarza wojny, naruszając tym samym nowe przepisy, wszczęto przeciwko niemu procedurę impeachmentu. Wiosną 1868 roku prezydent był przesłuchiwany przez Senat i uwolniony od zarzutów przewagą jednego głosu. Po przegranych wyborach Johnson wrócił do Waszyngtonu jeszcze w 1875 roku, jako senator ze stanu Tennessee. Zmarł kilka miesięcy później. Theodore Roosevelt (27 października 1858 - 6 stycznia 1919) - dwudziesty szósty prezydent USA (1901 - 1909). Urodził się w bogatej nowojorskiej rodzinie. Był bardzo słabego zdrowia, co tylko wzmogło w nim upór i nauczyło go walki. W 1884 roku, gdy tego samego dnia zmarły jego matka i żona, Roosevelt zamknął się na swojej farmie w Badlands, gdzie w samotności spędził dwa lata. Podczas wojny amerykańsko-hiszpańskiej służył w stopniu porucznika-pułkownika (podpułkownika)w Rough Rider Regiment. Podczas bitwy pod San Juan prowadził swój pułk do walki. Był jednym z bohaterów tej wojny. W 1898 roku Roosevelt wygrał wybory na stanowisko gubernatora stanu Nowy Jork. Roosevelt uważał, że rząd powinien wziąć na siebie rolę mediatora pomiędzy grupami, mającymi czasem sprzeczne interesy ekonomiczne, dlatego też jako prezydent starał się gwarantować sprawiedliwość zarówno pracobiorcom jak i pracodawcom.Okres jego prezydentury to również czas prowadzenia polityki antytrustowej. Jego rząd prowadził aktywną politykę międzynarodową. Sam prezydent często powtarzał swoje ulubione zdanie jej dotyczące: "Przemawiajcie łagodnie i noście ze sobą duży kij". Zdając sobie sprawę z korzyści, jakie przyniesie skrócenie drogi morskiej pomiędzy Atlantykiem a Pacyfikiem, zainicjował budowę Kanału Panamskiego. Zgodnie z doktryną Monroe'a uniemożliwił powstanie obcych baz wojskowych na terytorium Ameryki Południowej i zarezerwował dla swojego kraju wyłączne prawo do interwencji zbrojnych na tym obszarze. Był mediatorem podczas wojny rosyjsko-japońskiej za co otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. W geście dobrej woli wysłał Wielką Białą Flotę w rejs dookoła świata. Za jego prezydentury utworzono wiele parków narodowych, rezerwatów przyrody i obszarów chronionych. Podjęto również liczne prace irygacyjne. Roosevelt osobiście angażował się w sprawy wielkie jak i małe, biorąc udział, wraz z rodziną, w licznych przedsięwzięciach. Po zakończeniu drugiej kadencji wyjechał na jakiś czas do Afryki na safari. Po powrocie do kraju znowu zajął się polityką. W 1912 roku ponownie wystartował jako kandydat w wyborach prezydenckich. Podczas prowadzenia kampanii wyborczej w Milwaukee został postrzelony w klatkę piersiową przez fanatyka. Pomimo poważnej rany, wyzdrowiał. Zmarł w 1919 roku. Thomas Woodrow Wilson (ur. 28 grudnia 1856 r. - zm. 3 lutego 1924 r.) - dwudziesty ósmy prezydent USA (1913 - 1921). Wilson, urodzony w rodzinie prezbiteriańskiego pastora i wykładowcy uniwersyteckiego, ukończył uniwersytet w Princeton oraz Wydział Prawa na uniwersytecie w Wirginii. Zrobił doktorat na Johns Hopkins University i rozpoczął karierę naukową. Bardzo szybko piął się w górę i w roku 1902 został rektorem uniwersytetu w Princeton. Wilson stawał się coraz bardziej znany, co skłoniło konserwatywne kręgi wewnątrz Partii Demokratycznej do rozważenia jego kandydatury na prezydenta kraju. Najpierw jednak wystartował, w 1910 roku, w wyborach na gubernatora New Jersey. W 1912 roku demokraci nominowali go na prezydenta. Mimo, iż zdobył jedynie 42% głosów obywateli, to zadecydowała miażdżąca przewaga głosów elektorskich. Już na początku swej prezydentury Wilson przeprowadził przez Kongres trzy ważne ustawy. Jedna z nich Underwood Act - przewidywała obniżenie stawek celnych, druga - Federal Reserve Act - pozwalała na bardziej elastyczne gospodarowanie skarbem państwa, trzecia z kolei powoływała do życia Federalną Komisję Handlu (Federal Trade Commission), której zadaniem było zwalczanie nieuczciwych praktyk w biznesie. Jego program, znany jako New Freedom, dawał obywatelom prawo do swobodnego zrzeszania się oraz do strajku. 4 sierpnia 1914 roku prezydent ogłosił neutralność USA w wojnie. Na kolejne zmiany nie trzeba było długo czekać. W 1916 roku administracja Wilsona zakazała zatrudniania dzieci oraz ograniczyła czas pracy robotników kolejowych do ośmiu godzin dziennie. Te zmiany, oraz hasło "on trzyma nas z dala od wojny" (chodziło o toczącą się wówczas wojnę w Europie), pozwoliły Wilsonowi wygrać kolejne wybory. Wkrótce po nich prezydent stwierdził, że Ameryka nie może pozostać neutralna w obliczu wojny światowej. 2 kwietnia 1917 roku Wilson poprosił Kongres o wypowiedzenie wojny Niemcom. Przyłączenie się USA z wolna przeważało losy wojny na korzyść aliantów. W styczniu 1918 roku prezydent przedstawił przed Kongresem cele, które USA chcą osiągnąć w tej wojnie. Są one znane jako 14 punktów Wilsona i stały się podstawą traktatu wersalskiego. Po podpisaniu przez Niemcy kapitulacji, Wilson wyjechał do Paryża, gdzie pracował na rzecz zapewnienia światu stałego pokoju. Następnie prezentował traktat wersalski przed Kongresem. Jednak po wyborach w 1918 roku demokraci utracili większość i Kongres, przewagą siedmiu głosów, traktat odrzucił. Wilson, wbrew ostrzeżeniom lekarzy, zaczął podróżować po kraju i przekonywać współobywateli do traktatu. Wyczerpany doznał ciężkiego zawału serca, który omal go nie zabił. W 1919 założył Ligę Narodów za co otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Pielęgnowany przez żonę, prezydent zmarł w 1924 roku. Harry S. Truman (ur. 8 maja 1884 r. - zm. 26 grudnia 1972 r.) - amerykański polityk. W latach 1945 - 1953 prezydentem USA z ramienia Partii Demokratycznej, a od 1944 roku pełnił funkcję wiceprezydenta. Okres prezydentury Trumana owocował w liczne historyczne wydarzenia - zakończenie drugiej wojny światowej, początek "zimnej wojny", utworzenie ONZ, a także część wojny koreańskiej. Przypisuje mu się autorstwo tzw. doktryny Trumana, która popierała państwa przeciwstawiające się dominacji lub wejściu w strefę wpływów ZSRR. Stało się to formalną przyczyną tzw. zimnej wojny. Najbardziej ostre jej przejawy to regionalne konflikty zbrojne w Grecji 1947-1949 czy wojna koreańska w latach 1950-1953. Litera "S" w nazwisku nie jest skrótem drugiego imienia. Rodzice prezydenta nie potrafili wybrać drugiego imienia spomiędzy imion obu dziadków, które właśnie na "S" się zaczynały. Pozostawiono więc tylko pierwszą literę. Dwight David Eisenhower (ur. 14 października 1890 r. w Denison w stanie Teksas - zm. 28 marca 1969 r. w Waszyngton), generał armii amerykańskiej, 34. prezydent USA. Dwight D. Eisenhower z drugiej wojny światowej wyłonił się jako bohater. Nie był wcale geniuszem dowodzenia ani wybitnym strategiem, jednak nie przeszkodziło mu to sprawnie przeprowadzić wiele operacji - choćby lądowanie w Normandii w 1944 roku. Po wojnie "Ike" wydał wiele pamiętników ("At Ease", "Mandate For Change i inne), ale przede wszystkim był pierwszym prezydentem od czasów Herberta Clarka Hoovera, który zdobył najwyższe stanowisko w kraju jako republikanin (w latach 1933-1953 rządzili demokraci, czyli Franklin Delano Roosevelt oraz Harry S. Truman). Jego prezydentura spotkała się z różnymi opiniami, od przychylnych do negatywnych. David Dwight urodził się 14 października 1890 roku w Dennison w Teksasie. Mimo że został nazwany David Dwight, to odwrócił on później kolejność imion na Dwight David. Jego rodzice byli pochodzenia szwajcarskoniemieckiego. Dwight wychowywał się w małej miejscowości w Kansas. Niewiele wiadomo o jego dzieciństwie. Wiadomo natomiast, że rodzice jego nie byli zamożni. Matka była bardzo religijną osobą. Jeśli chodzi o preferencje religijne Ike'a, to był on prezbiterianinem. W 1911 roku wstąpił do Akademii Wojskowej w West Point (podobnie jak Ulysses Grant, 18 prezydent USA). Był bardzo przeciętnym studentem, uczelnię skończł na 61 miejscu na 164 absolwentów. Po skończeniu West Point jako podporucznik dostał przydział do jednostki w San Antonio. Tam poznał Mary Doud, z którą wziął ślub w 1916 roku. Mieli dwóch synów - David Dwight zmarł niestety w wieku lat czterech, ale drugi syn, John Sheldon Doud poszedł w ślady ojca i zdobył stopień generała. W czasie I wojny światowej Eisenhower nie został wysłany na front - w tym czasie był dowódcą ośrodka szkoleniowego czołgistów w Camp Colt. W latach 1922-1924 został przydzielony do generała Fox'a Connora w strefie Kanału Panamskiego. Generał Connor wywarł duży wpływ na Dwighta - zachęcał go do pogłębiania swej wiedzy, w szczególności w kwestiach stategii. W latach 1925-1926 byl studentem w Akademii Sztabu Generalnego w Fort Leavenworth. Osiągnął fantastyczny wynik - wśród 275 absolwentów został sklasyfikowany na pierwszym miejscu. Już wtedy zwrócił na siebie uwagę Departamentu Wojny - drzwi do spektakularnej kariery stanęły wówczas otworem. Nikt pewnie wtedy nie przypuszczał, że Ike osiągnie wielki sukces jako wojskowy, a później jako prezydent. Warto wspomnieć, że w latach 1929-1933 Dwight był zastępcą pomocnika sekretarza wojny. W latach 1935-1939 był majorem, a w 1941 przeprowadzał manewry na terenie stanu Luizjana. Nauczył się nawet pilotować samolot; przede wszyskim jednak został awansowany na generała brygady. Eisenhower dowodził wojskami w Afryce Północnej, kierował inwazją na Włochy i Sycylię, kierował przygotowaniami do inwazji w Normandii. Dzięki tym sukcesom zdobył szacunek narodu i wtedy zaczęto zastanawiać się nad potencjalnym mianowaniem go nawet na kandydata na prezydenta. Był znany, poważany i niekontrowersyjny, po prostu "miły starszy pan". Ale Ike nie był jeszcze wtedy zainteresowany polityką, jego kariera wojskowego trwała nadal. Ostatecznie wystąpił z wojska w czerwcu 1952 roku. Przedtem opracował m.in. raport o broni atomowej. Jego niektóre wnioski odznaczały się trafnością i niewątpliwie dalekowzrocznością. W 1950 roku przebywał w Paryżu i wspomagał NATO w kwestii organizacji wojskowej. Był znaną osobistością, wykonywał różne ważne zadania, przemawiał publicznie. Zarówno Partia Demokratyczna, jak i Republikańska chciały pozyskać Ike'a i delegować go do wyborów prezydenckich w 1952 roku. W tej batalii zwyciężyli republikanie, na co wpływ miała dość konserwatywna postawa Eisenhowera na problemy wewnętrzne kraju.Do uzyskania nominacji republikańskiej przymierzał się wtedy Robert Taft. Jego ojcem był 27 prezydent USA, William Taft. Robert Taft był jednak nieciekawą osobistością, dlatego też Dwight D. Eisenhower otrzymał bez problemu nominację już w pierwszym głosowaniu. Warto wspomnieć że kandydatem na wiceprezydenta został Richard Milhous Nixon, który kilkanaście lat później miał zasiąść na fotelu prezydenckim. Ike w wyborach pokonał swego rywala z Partii Demokratycznej, A. Stevensona różnicą 6 milionów głosów. Jako prezydent-elekt nie spoczął jednak na laurach, jako, że w tym czasie pojechał do Korei, by "zapoznać sie z sytuacją". Wiadomo, że myślał wtedy o użyciu bomby atomowej, gdyby sytuacja wymknęła się spod kontroli. Na szczęście się tak nie stało. Eisenhower został zaprzysiężony 20 stycznia 1953 jako 34 prezydent USA Był jednym z wielu prezydentówgenerałów (George Washington, Ulysses Grant, Andrew Jackson, William Henry Harrison i inni). Był wówczas jednym z najstarszych prezydentów. Urząd ten objął w wieku prawie 63 lat. Jako prezydent musiał rozdzielić tzw. łupy polityczne, efektem czego był fakt, że na niektórych stanowiskach zasiedli nie do końca kompetentni ludzie. Sekretarzem Stanu został John Foster Dulles znany z antykomunistycznych uprzedzeń. To właśnie Dulles w dużej mierze kształtował politykę zagraniczną, w czym oczywiście zawierała się niechęć do ZSRR. Eisenhower za swojej prezydentury nie podjął prakycznie żadnego sensownego dialogu ze Związkiem Radzieckim, natomiast całkowicie opowiedział się za zbrojeniami. Wyścig zbrojeń pochłonął olbrzymie pieniądze, przez co cierpiała na tym poliyka wewnętrzna. Ale Eisenhower swój cel osiągnął, przynajmniej w pewnym sensie - gdy obejmował urząd prezydenta w 1953 roku, Stany Zjednoczone posiadały 1000 głowic nuklearnych. Gdy odchodził na zasłużoną "emeryturę" w 1961 roku, arsenał ten wynosił aż 18000 głowic nuklearnych. W lipcu 1953 roku został zawarty rozejm z Koreą. Eisenhower dotrzymał obietnicy i zakończył tę wojnę, zgodnie ze sloganami wyborczymi z 1952 roku. Osobiście przypomina mi to sytuację z 1968 roku, gdy Richard Nixon w czasie kampani wyborczej przekonywał wszystkich, że zakończy wojnę wietnamską. Nie przyszło mu to jednak tak łatwo i w konsekwencji mimo, że rownież dotrzymał obietnicy, został zdyskredytowany w oczach społeczeństwa. Na pewno Nixon pragnął takiej popularności, jaką cieszył się Dwight Eisenhower. Ike był postacią lubianą przez wszystkich. Nawet jego przeciwnicy polityczni mieli spore problemy (a być może zwyczajnie nie potrafili!) przylepić mu jakiejś specjalnie obraźliwej etykiety. Stąd też 34 prezydent miał spore pole do manewru, mając za sobą społeczeństwo amerykańskie wpatrzone w niego jak w obrazek. Kto wówczas odważyłby się na krytykę popularnego generała? Gdy DDE był prezydentem, przyspieszono proces remilitaryzacji RFN. Eisenhower uważał, że kluczem do pokoju na świecie jest ciągłe wzmacnianie paktów wojennych. Stąd też pomysł, by uczynić RFN równym sojusznikiem wyposażonym w nowoczesną broń. Chyba każdy domyśla się, o jaką broń chodziło. Na konferencji prasowej w 1953 roku dziennikarze pytali prezydenta, czy jest gotów przekazać niemcom broń atomową. Eisenhower odpowiadał wymijająco, ale w końcu pod presją przyznał: "Nie widzę powodów, dla których nie mielibyśmy tak postąpić, gdyby to leżało w interesie Stanów Zjednoczonych". Niemcy były bowiem świetną lokacją na uplasowanie rakiet z głowicami nuklearnymi. Świetną, bo blisko ZSRR. Nie sposób nie wspomnieć o wystrzeleniu pierwszego sputnika w 1957 roku przez ZSSR. W odpowiedzi w 1958 roku utworzono NASA i postanowiono stworzyć program umożliwiający podbój kosmosu, a także przeznaczono środki na rozwój szkolnictwa, stypendia dla studentów; utworzono także Departament Zdrowia, Oświaty i Świadczeń Socjalnych. To można bez wątpienia zaliczyć jako sukces Eisenhowera w sprawach wewnętrznych kraju. W 1956 roku Ike został wybrany ponownie na prezydenta, pokonując Stevensona różnicą 10 milionów głosów. Eisenhower złożył przysięgę dwukrotnie, 20 i 21 stycznia. Został zaprzysiężony na kadencję trwającą do 20 stycznia 1961. W tym czasie przyjęto 2 stany: Alaskę i Hawaje, co ostatecznie ukształtowało terytorium Stanów Zjednoczonych. Uchwalono ustawę o prawach obywatelskich.Eisenhower nie uczynił jednak nic, by chronić środowisko naturalne. Ustawę poruszającą ten problem, zawetował. Do istotnych wydarzeń należy zaliczyć tzw. doktrynę Eisenhowera (doktrynę E), która regulowała stosunek do pańsw Bliskiego Wschodu. Chodziło w niej o pomoc dla tych państw, również militarną. W praktyce chodziło o zabezpieczenie się przed ewentualną agresją komunistyczną. W 1958 roku do Libanu wysłano około 15 tysięcy żołnierzy rzekomo po to, by chronić 2500 obywateli amerykańskich. Przez 8 lat prezydentury Eisenhower często chorował - doznał ataków serca, wylewów. W tym czasie ograniczone obowiązki prezydenta pełnił Richard Nixon - ówczesny wiceprezydent. Ike jednak poradził sobie z dolegliwościami i nadal pełnił funkcję prezydenta. Regularnie organizował konferencje prasowe, miał dobre stosunki z dziennikarzami. W końcowym okresie prezydentury Dwight stał się bardziej opanowany, dużo bardziej ważył słowa, i starał się nawiązać lepsze stosunki z innymi krajami (na co wpłynęło odejście "apostoła zimnej wojny", jakim niewątpliwie był sekretarz stanu John Foster Dulles). Polepszyły się rownież stosunki z Polską. Za czasów prezydenta Eisenhowera, CIA przygotowało obalenie rządu w Iranie i w Gwatemali, a także akcję mającą na celu wyeliminowanie Fidela Castro. Sama akcja została przeprowadzona już za Kennedy'ego i zakończyła się fiaskiem. Eisenhower do końca swej prezydentury popierał zbrojenia, choć w swym pożegnalnym przemówieniu ostrzegał przed zgubnym wpływem militaryzacji. Osobiście uważam, że dzięki rozumieniu tego, iż nadmierne zbrojenia mogą prowadzić do prawdziwej katastrofy nie tylko kraju, ale i świata, John Kennedy zapobiegł III wojnie światowej. Jak się zatem okazuje, nadmiernie rozwinięta technika wojskowa może, być wbrew pozorom czynnikiem negatywnym. Eisenhower z kolei myślał głównie o pozytywnym czynniku, jakim niewątpliwie jest względny spokój i bezpieczeństwo kraju wysoko rozwiniętego militarnie. Obraz tego problemu pokazuje nam, jak trudno ocenić prezydenturę Eisenhower'a. Jego decyzje miały różnorakie konsekwencje, stąd też nie brak krytyki pod adresem jego działań w czasie 8-letniej kadencji prezydenta. Zarzuca się mu brak zdecydowania, nadmierną chęć zbrojeń, niepoświęcenie wystarczającej uwagi problemom wewnętrznym, brak konstruktywnego dialogu z ZSRR. Po opuszczeniu Białego Domu, Ike powrócił na swą farmę w Kansas. Odpoczywał, publikował swe pamiętniki. Służył również radą swym następcom - Kennedy'emu, Johnsonowi i krótko Nixonowi. Zmarł 28 marca 1969 roku w wieku 78 lat. Był barwną postacią, dobrym generałem i również dobrym prezydentem, dzięki czemu na trwałe zapisał się w historii Stanów Zjednoczonych. John Fitzgerald Kennedy (1917-1963) - popularny "JFK", trzydziesty piąty prezydent USA (1961 - 1963). Urodził się 29 maja 1917 roku w Bostonie. Pochodził z bogatej, katolickiej rodziny. W czasie II wojny światowej w stopniu porucznika marynarki dowodził kutrem torpedowym PT 109, który (2 sierpnia 1943) został staranowany przez japoński niszczyciel. 12 września 1953 roku ożenił się z Jacqueline Bouvier. 27 listopada 1957 roku urodziła mu się córka Caroline, a 25 listopada 1960 roku syn John. Rozpoczął prezydenturę 9 listopada 1960 roku, pokonawszy Richarda Nixona. Został zaprzysiężony na prezydenta 20 stycznia 1961 roku, wtedy to wypowiedział słynne słowa: "Nie pytaj co twój kraj może zrobić dla ciebie, zapytaj co ty możesz zrobić dla swojego kraju". Powołał do życia Korpus Pokoju. Przyczynił się do wprowadzenia zakazu prób z bronią atomową. Zmarł w wyniku zamachu, 22 listopada 1963 roku w szpitalu Parkland Dallas w stanie Texas, gdzie rozpoczynał swoją kampanię wyborczą. Oficjalne ustalenia tzw. Komisji Warrena mówiły, iż zabójcą był schwytany jeszcze w dniu zamachu Lee Harvey Oswald, którego dzień później zamordował Jack Ruby, znany w Dallas właściciel klubu nocnego. Jednakże w 1978 roku specjalna komisja stwierdziła z 98% prawdopobieństwem, że zamachowców było co najmniej dwóch. Faktyczne okoliczności śmierci J. Kennedy'ego pozostały niewyjaśnione - zaginął mózg prezydenta, na podstawie którego można było ustalić liczbę snajperów, a kilkudziesięciu świadków, których zeznania stały w sprzeczności z ustaleniami Komisji Warrena, zginęło w tajemniczych okolicznościach. Zamach na prezydenta stał się kanwą nagrodzonego Oscarem filmu "JFK", w reżyserii Olivera Stone'a z Kevinem Costnerem w roli głównej. Richard Milhous Nixon, 1913-1994 - prawnik, w latach 1969-1974 37. prezydent Stanów Zjednoczonych. 1942–1946 służył (od sierpnia 1942) w lotnictwie marynarki wojennej (oficer transportowy) w stopniu komandora podporucznika na Oceanie Spokojnym 1947–1950 członek Izby Reprezentantów działał w Komisji ds. Działalności Antyamerykańskiej 1950–1953 senator 1953–1961 wiceprezydent w okresie kadencji D.D. Eisenhowera Doprowadził do ostatecznego wycofania się Stanów Zjednoczonych z wojny wietnamskiej 1965-1973. Odnowił stosunki USA z komunistycznymi Chinami (zniósł embargo handlowe dotyczące tego kraju). Zainicjował amerykańsko-sowieckie rozmowy rozbrojeniowe SALT. W polityce wewnętrznej napotykał na opór większości demokratycznej w Kongresie. Jego rządowi nie udało się ograniczyć tempa inflacji i przezwyciężyć pogłębiającej się recesji gospodarczej. Pierwszy amerykański prezydent, który przed końcem kadencji ustąpił z urzędu (po aferze Watergate). Jego miejsce zajął wiceprezydent G. Ford. Autor książki „Nigdy wiecej Wietnamu”. Richard Nixon był człowiekiem skomplikowanym lecz w swej polityce był bardzo prostolinijny i twardy. Był postacią publiczną dłużej niż ktokolwiek inny na Zachodzie (z wyjątkiem Francois Mitteranda). George Herbert Walker Bush - urodzony 12 czerwca 1924 amerykański polityk, republikanin, przedsiębiorca naftowy. W latach 1989-1993 41. prezydent Stanów Zjednoczonych. W czasie II wojny światowej, podczas działań na Pacyfiku był pilotem samolotu torpedowego. Wykonał 58 lotów bojowych. W 1948 ukończył ekonomię na Uniwersytecie Yale. Od 1959 aktywny członek Partii Republikańskiej. W latach 1966-1970 deputowany do Izby Reprezentantów. 1971-1972 przedstawiciel USA przy ONZ, gdzie dał się poznać jako twardy negocjator. Od grudnia 1972 do września 1974 przewodniczący Krajowego Komitetu Partii Republikańskiej. 1974-1975 szef misji łącznikowej w Pekinie. 1976-1977 dyrektor CIA. 1977-1981 dyrektor First National Bank. 1981-1989 wiceprezydent USA. Od 1981 przewodniczący Senatu. Prezydent z ramienia Partii Republikańskiej. Zwolennik aktywnej polityki zagranicznej USA. W stosunkach z ZSRR popierał Michaiła Gorbaczowa i próbował przeciwdziałać rozpadowi imperium sowieckiego. Prowadził działania na rzecz przywrócenia pokoju na Bliskim Wschodzie. Wyrażał poparcie na rzecz zniesienia apartheidu w RPA. Po rozwiązaniu ZSRR i powstaniu Wspólnoty Niepodległych Państw (1991), uznał nowe suwerenne państwa i zapoczątkował proces współpracy z Rosją. W 1990 po zbrojnej napaści Iraku na Kuwejt zainicjował utworzenie międzynarodowych sił zbrojnych nad Zatoką Perską (operacja Pustynna Tarcza). Przy ich pomocy uwolnił Kuwejt od irackiej okupacji (operacja Pustynna Burza, styczeń - luty 1991). W polityce zagranicznej zwolennik utrzymywania pokojowych stosunków z Rosją i redukcji zbrojeń strategicznych. Podpisał dwa rosyjsko-amerykańskie układy rozbrojeniowe START (1991, 1993). W polityce wewnętrznej za jego rządów zwiększyła się inflacja, wzrosło bezrobocie i zadłużenie wewnętrzne. George Walker Bush (urodzony 6 lipca 1946) – prezydent Stanów Zjednoczonych wybrany w roku 2000. Sprawuje urząd od 20 stycznia 2001 roku do 20 stycznia 2009. W wyborach prezydenckich 2 listopada 2004 wybrany został na drugą kadencję. Najstarszy syn prezydenta George'a Busha. Przed wyborem na prezydenta USA pełnił przez dwie kadencje funkcję gubernatora stanu Teksas. Wybór George'a W. Busha na prezydenta USA w 2000 roku wzbudził w części społeczeństwa amerykańskiego kontrowersje związane z wątpliwościami co do poprawności procesu liczenia głosów. Otrzymał on łącznie mniej głosów niż jego kontrkandydat Al Gore, jednak wygrał dzięki specyfice ordynacji wyborczej w USA. W listopadzie 2004 G. Bush wygrał z wyraźną przewagą reelekcję, pokonując kandydata demokratów Johna Kerry'ego i został wybrany na prezydenta na następne 4 lata. William Jefferson “Bill” Clinton – amerykański polityk, prezydent USA urodził się 19 sierpnia 1946 w Hope, Arkansas. Biologiczny ojciec Billa zginął w wypadku samochodowym przed narodzinami syna. Matka Billa poślubiła Rogera Clintona w 1950 r. Bill studiował stosunki międzynarodowe na uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Potem uczył się na University College w Oksfordzie. Ukończył także prawo na Uniwersytecie Yale. Podczas studiów w Yale poznał swoją przyszłą żonę, Hillary. W 1976 r. Bill Clinton rozpoczął swoją karierę polityczną – wybrano go na prokuratora generalnego stanu Arkansas. Został mianowany gubernatorem w 1978 i piastował ten urząd aż do 1992 r. – z dwuletnią przerwą w latach 1980-1982. Clinton wygrał wybory prezydenckie w 1992 r., pokonując George’a H. W. Busha. Został wybrany na prezydenta ponownie 4 lata później. W czasie swojej prezydentury próbował zreformować system ubezpieczeń zdrowotnych. Najbardziej znany jest jednak ze skandali. Został m.in. oskarżony o romans z młodą pracownicą Białego Domu, Monicą Lewinsky oraz molestowanie seksualne innej podwładnej, Pauli Jones. Ronald Reagan przyszedł na świat 6 lutego 1911 roku, w mieście Tampico, w stanie Illinois. Od kilku dni przed 6 lutego 2011 r.w całym kraju odbywały się drobne uroczystości upamiętniające 40. prezydenta USA. Dla Republikanów, wspomnienie jednego z ich najznakomitszych braci stanowi okazję do zorganizowania uroczystej ceremonii w Chicago. Już w sobotę do Wietrznego Miasta przyjechało wielu gości, którzy mają zamiar wziąć udział w obchodach setnej rocznicy urodzin byłego prezydenta USA. Ronald Reagan nie związał jednak swojego życia z Chicago. Polityk mieszkał w tym mieście zaledwie przez rok, od 1914 do 1915 roku, w budynku położonym niedaleko Hyde Parku. Kariera 40. prezydenta USA święciła triumfy na długo przed tym, jak został mianowany głową państwa. Reagan zdobywał popularność jako aktor, przewodniczący Stowarzyszenia Aktorów Filmowych w Hollywood, a następnie jako gubernator stanu Kalifornia (wybierany na to stanowisko dwukrotnie – w 1966 i 1970 roku). Ronald Reagan został mianowany prezydentem Stanów Zjednoczonych w 1981 roku. Pozostał u władzy do 1989 roku i powszechnie uważa się, że prowadzona przez niego polityka zdecydowanie przyczyniła się do zakończenia Zimnej Wojny. Amerykańscy publicyści, tacy jak np. Will Bunch dość sceptycznie odnoszą się do mitu Reagana i przestrzegają przed gloryfikacją polityka, jednak to właśnie Reagan odważył się na otwartą politykę negocjacji z Kremlem i jako jeden z pierwszych oficjalnie określił ZSRR „imperium zła”. Ocenia się, że dzięki prowadzeniu pewnej, zrównoważonej i niestroniącej od kompromisów polityki, Ronald Reagan znacznie przyczynił się do zmiany wizerunku współczesnej Partii Republikańskiej. Wszyscy jego późniejsi następcy kontynuowali podobny styl rządzenia. Nawet prezydent Barack Obama nie raz podkreślał swój ogromny szacunek dla postaci Republikanina, a jego styczniowe przemówienie o stanie państwa specjaliści określili mianem „reaganowskiego”, ponieważ nie brakło w nim mocnych akcentów optymistycznych. Ludność Średnia gęstość zaludnienia (2005): 32 osoby/km2 . Przyrost naturalny: 0,92% (2005). Analfabetyzm: 3%. Skład etniczny: biali (76%, głównie potomkowie europejskich imigrantów z Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoch, Francji, Niemiec, Polski), Murzyni (12%, głównie potomkowie niewolników, skupieni w południowych stanach i dużych aglomeracjach miejskich), Latynosi (8%), Azjaci (3%), Indianie (1%, zamieszkujący zachodnie stany, głównie w rezerwatach). Liczna Polonia (w spisie ludności z 2000 pochodzenie polskie podało 9,3 mln osób) skupiona w Chicago, Detroit, Nowym Jorku, Cleveland, Buffalo. Wyznania: protestanci (52%), katolicy (24%), żydzi (3%), prawosławni (2%), muzułmanie (2%), hinduiści (0,2%), bezwyznaniowcy (6,8%). Średnia długości życia: mężczyźni 75 lat, kobiety 81 lat (2005). Warunki naturalne Na terytorium USA można wyróżnić 4 krainy geograficzne o południkowym układzie: 1) młode góry fałdowe (Kordyliery) z licznymi pasmami, m.in.: Góry Nadbrzeżne, Góry Kaskadowe (wulkan Rainier, 4392 m n.p.m.), Sierra Nevada (Whitney, 4418 m n.p.m.), Góry Skaliste (Elbert, 4399 m n.p.m.), oraz na Alasce góry Alaska z najwyższym szczytem Ameryki Północnej McKinley (6194 m n.p.m.). Masywy górskie rozdzielone są tektonicznymi kotlinami, z których największe to: Wyżyna Kolumbii, Wielka Kotlina z Doliną Śmierci - najniżej położoną (86 m p.p.m.) i najgorętszą częścią kraju (o temperaturze przekraczającej 50°C), Wyżyna Kolorado i Dolina Kalifornijska, stanowiące obszar aktywny sejsmicznie, z częstymi trzęsieniami ziemi. 2) Wielkie Równiny (Wielkie Równiny Prerii), mające charakter płaskowyżu o wysokości 500-1500 m n.p.m. 3) Równiny Centralne (Niziny Wewnętrzne), poprzecinane licznymi dolinami rzeki Missisipi i jej dopływów (m.in.: Missouri, Ohio, Tennessee, Arkansas). 4) stare góry - Appalachy z najwyższym szczytem Mitchell (2037 m n.p.m.), pocięte szerokimi dolinami i zapadliskami. W północnej części kraju znajduje się kraina Wielkich Jezior (Górne, Michigan, Huron, Erie, Ontario). Klimat Klimat zróżnicowany w zależności od szerokości geograficznej, od zwrotnikowego (Hawaje) poprzez podzwrotnikowy (część środkowa kraju), umiarkowany (część północna) i okołobiegunowy (Alaska). Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu 3°C i 77 mm, w lipcu 26°C i 105 mm. Na południowym wschodzie częste huragany i tornada. Naturalną roślinność stanowią lasy (pokrywające 28% powierzchni): modrzewiowo-świerkowe (południowa Alaska), mieszane z klonem i bukiem, liściaste (głównie dębowe) oraz wiecznie zielone z palmami na południu. W środkowej części roślinność stepowa (prerie). Ok. 50 parków narodowych, Yellowstone (pierwszy park narodowy na świecie) i kilka innych zostało wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO. Świat roślinny. Terytorium S.Z. należy do 3 prowincji roślinnych: subarktycznych (Alaska i tereny pograniczne z Kanadą, od Wielkich Jezior po północno-wschodnie krańce kraju), atlantyckiej (obszary położone między G. Skalistymi a wybrzeżem O. Atlantyckiego) i pacyficznej (Kordyliery Środkowe, Hawaje). Naturalne zbiorowiska roślinne występujące w S.Z. to: lasy, stepy, sawanny, zespoły roślinności półpustynnej i pustynnej oraz tundrowej i bagiennej. Lasy zajmują ponad 28% pow. kraju; w części zachodniej i północno-zachodniej są to gł. lasy iglaste, na wschodzie — liściaste. Najmniej zmienione kompleksy leśne zachowały się w Kordylierach: świerkowe z choiną (Tsuga heterophylla), żywotnikiem i daglezją w G. Nadbrzeżnych, sekwojowe i świerkowo-jodłowo-modrzewiowe w Sierra Nevada oraz sosnowe ze świerkiem srebrnym (Picea pungens) i jodłą jednobarwną (j. kalifornijską) w G. Skalistych. Alaskę pokrywa tajga świerkowa ze znacznym udziałem brzozy, przechodząca ku północy w lasotundrę i tundrę (turzycowa podmokła, wełniankowa); na wybrzeżu południowym — nadmor. lasy choinowo-świerkowe. W Appalachach przeważają lasy klonowo-bukowe (na północy) i dębowo-kasztanowe (na południu); w wyższym piętrze północnych Appalachów — świerkowe. W pozostałej części kraju lasy zajmują niewielkie obszary; w krainie Wielkich Jezior są to lasy sosnowe oraz mieszane z klonem cukrowym i bukiem amer., na nizinach południowych — sosnowe i dębowo-orzesznikowe, na Florydzie — wiecznie zielone z dębem, magnolią i palmą sabal (Sabal minor) oraz namorzynowe na wybrzeżu. Lasy Hawajów składają się w większości z gat. sprowadzonych z innych regionów świata; w niższym piętrze lasy mieszane z tungowcem, ketmią, mango i pistacją lentyszek (mastyksowym drzewem), wyżej — parkowe z akacją oraz formacja krzewiasta. Stepy wysoko- i niskotrawiaste, zw. prerią, przed kolonizacją eur. pokrywały środkową część kraju, zwłaszcza Wielkie Równiny i zachodnią część Nizin Wewn.; ich miejsce zajmują obecnie gł. użytki rolne. W kotlinach śródgórskich Kordylierów Środkowych panują zbiorowiska stepowo-pustynne i pustynne: stepy trawiasto-bylicowe (na północy), trawiasto-piołunowe i piołunowe, przechodzące na południu Wyż. Kolorado w zbiorowiska subtropik. (liczne gat. kaktusów, agaw, jukk); w południowym Teksasie sawanna z krzewami jałowca i akacji; w południowej Kalifornii twardolistne lasy, złożone z niskich, kolczastych dębów oraz zarośla makii, zw. chaparral. Największe zespoły roślinności bagiennej występują na wybrzeżu Niz. Zatokowej (zwł. w delcie Missisipi) i południu Florydy. Świat zwierzęcy. Fauna Stanów Zjenoczonych pod względem zoogeogr. należy do Nearktyki. Na Alasce przedstawiciele fauny arktycznej, m.in. niedźwiedź polarny, lis polarny, karibu, sowa śnieżna; w strefie lasów iglastych — ryś, wilk, rosomak, łoś, norka amer., gronostaj, alaskański niedźwiedź brunatny, kuny, norka amer., bóbr kanadyjski. W południowej części strefy lasów iglastych — niedźwiedzie grizzli i baribal, szop pracz, ryś rudy, puma, skunks, dydelf północny, jelenie wapiti i wirginijski, urson. Dla prerii charakterystyczne są: bizon, widłoróg, piesek preriowy, kojot, borsuk amer., cietrzew preriowy. Na południowo-zachodnich pustyniach występują pekari, goffery i szczuroskoczki, kondor kalifornijski, kukułka ziemna, a ponadto m.in. jaszczurki — frynozomy i helodermy, oraz węże — grzechotniki i koralówki. Fauna ryb jest również bardzo bogata, oprócz powszechnie występujących ryb okoniowatych i karpiowatych obficie występują, zwłaszcza na północy, szczupaki i łososiowate, a ponadto endemiczne bassowate i reliktowe amia i niszczuka. Gospodarka Stany Zjednoczone posiadają największą i najbardziej rozwiniętą technologicznie gospodarkę na świecie. Szacuje się, że stanowi ona około jednej czwartej światowego systemu gospodarczego. Kraj, w którym zamieszkuje 5% ludności świata, wytwarza 43 % globalnej produkcji, 40% produktów z dziedziny zaawansowanych technologii. Światowa recesja z lat 90. XX w. nie wpłynęła na stabilność ekonomiczną systemu, był to dla Stanów Zjednoczonych okres szybkiego wzrostu gospodarczego – dochody ludności wzrosły o około 15%, powstało ponad 20 mln nowych miejsc pracy, nadwyżka budżetowa wahała się w granicach 1 300 mld dolarów. Sukcesom gospodarki amerykańskiej towarzyszyły przyspieszone procesy globalizacyjne, kierujące korporacje ponadnarodowe również do ekspansji ogólnoświatowej. Okres stagnacji gospodarczej nastąpił w pierwszych latach XXI wieku, recesję pogłębiła reakcja rynków światowych na zamachy terrorystyczne z 11 września 2001. Wkrótce potem nastąpiła seria skandali finansowych w największych amerykańskich korporacjach (WorldCom Xerox, Medco). Upadek energetycznego giganta Enron spowodował spadek zaufania do rzetelności sprawozdań finansowych przedsiębiorstw. Wzrost PKB w 2004 kształtował się na poziomie 4,4 %. W strukturze PKB w tym roku udział rolnictwa wynosił 0,9%, przemysłu 19,7%, usług 79,4%. Inflacja: 2,5% (2004). Przemysł Kraj należy do najlepiej rozwiniętych państw świata, posiada m.in. wielkie złoża węgla kamiennego (2. miejsce na świecie w wydobyciu) w Appalachach (Pensylwania, Wirginia Zachodnia, Kentucky) oraz w stanach Illinois i Indiana, ropy i gazu ziemnego (2. miejsce na świecie) w Teksasie, Luizjanie, Kansas, Oklahomie, na Alasce oraz w Zatoce Meksykańskiej, rud miedzi (Arizona, Utah, Montana), uranu, molibdenu, wanadu, wolframu, siarki (1. miejsce na świecie), fosforytów (Floryda), soli potasowych i soli kamiennej. Rozwinięty przemysł samochodowy (wielkie koncerny, m.in.: General Motors, Ford Motor, Chrysler), petrochemiczny (Exon, Mobil), elektroniczny (IBM), energetyczny (General Electronic), lotniczy i kosmiczny (Lockheed, Douglas, San Diego, Boening, Airplane), maszynowy, metalurgiczny, włókienniczy, chemiczny, farmaceutyczny, kosmetyczny, spożywczy (mięsny, młynarski, mleczarski, owocowo-warzywny), drzewny, celulozowo-papierniczy. Największy producent żywności na świecie. Użytki rolne stanowią 46% powierzchni. Uprawia się: kukurydzę, soję, jęczmień, sorgo, bawełnę, tytoń, drzewa owocowe, warzywa. Hodowla bydła, trzody chlewnej, drobiu. Dochód narodowy 40 100 USD na 1 mieszkańca (2004). Zadłużenie zagraniczne: 1,4 bln USD (2001). Struktura zatrudnienia: usługi - 69,9%, przemysł - 27,9%, rolnictwo - 2,2%. Handel zagraniczny (2004): eksport: 795 mld USD, import: 1,5 bln USD. Eksportuje się głównie: dobra inwestycyjne, samochody, środki zaopatrzenia przemysłu, materiały surowe, dobra konsumpcyjne, produkty rolne, do Kanady (23,4%), Meksyku (13,5%), Japonii (7,2%), Wielkiej Brytanii (4,7%). Importuje się ropę i produkty petrochemiczne, maszyny, samochody, dobra konsumpcyjne, materiały surowe, żywność i napoje, z Kanady 17,4%, Chin 12,5%, Meksyku 10,7%, Japonii (9,3%), Niemiec (5,3%) Polityka społeczna. Polityka społ. w USA jest regulowana zarówno przez ustawodawstwo federalne, jak i stanowe; specyficzną cechą amer. polityki społ. jest duże zaangażowanie w jej realizację prywatnych przedsiębiorców i pracodawców oraz filantropów, a także to, że większość kolejnych prezydentów przedstawia własny program i koncepcję tej polityki. Reformy społ. zapoczątkował F.D. Roosevelt, ogłaszając program Nowego Ładu (New Deal), który oprócz ożywienia gospodarki po Wielkim Kryzysie miał na celu wprowadzenie pewnych reform socjalnych. W 1935 uchwalono Ustawę o Zabezpieczeniu Społ. (Social Security Act) i wiele aktów dotyczących np. zawierania umów zbiorowych. Kontynuatorem reform był prezydent H. Truman, który ogłosił program Sprawiedliwego Ładu (Fair Deal), a za jego prezydentury weszła w życie m.in. ustawa o zatrudnieniu. J.F. Kennedy wysunął hasło Nowych Horyzontów (New Frontiers), zgodnie z którym gł. celem polityki społ. miała być likwidacja nędzy i nadprodukcji. L.B. Johnson z kolei wystąpił z programem tzw. Wielkiego Społeczeństwa (Great Society), mającego być społeczeństwem sprawiedliwości społ., o wysokim poziomie konsumpcji. R. Nixon ogłosił program Nowego Federalizmu (New Federalism), zawierający dążenia do zwiększenia niektórych uprawnień władz stanowych (przede wszystkim w dziedzinie podatków). J. Carter przedstawił koncepcję Nowych Założeń (New Foundations), głoszącą konieczność walki o prawa człowieka i obywatela oraz postulat powołania Nar. Służby Zdrowia, ograniczenia bezrobocia i wprowadzenia planowania społecznego. B. Clinton 1996 przedstawił program reform, zezwalający poszczególnym stanom na wprowadzanie własnych uregulowań prawnych w zakresie zasad zabezpieczenia społ. i alokacji przeznaczonych na ten cel funduszy oraz podpisał ustawę o zaostrzeniu przepisów imigracyjnych i nową ustawę o świadczeniach społ., pozbawiającą legalnych imigrantów prawa do ubiegania się o zasiłki dla bezrobotnych, o kartki na żywność i ubezpieczenia zdrowotne dla biednych. Polityka oświatowa. Zgodnie z konstytucją, problemy szkolnictwa leżą w gestii rządów stanowych, które z reguły znaczną część swych uprawnień przekazują lokalnym okręgom szkolnym; z tego właśnie względu system szkolny w USA jest zróżnicowany. Najbardziej powszechny jest model: 6-letnia szkoła elementarna i 6-letnia szkoła średnia, w której nauka odbywa się w 2 cyklach 3-letnich: niższym (junior high school) i wyższym (senior high school). Obowiązkiem szkolnym w większości stanów są objęte dzieci między 7 i 16 rokiem życia; nauczanie w szkołach publicznych na poziomie elementarnym i średnim jest bezpłatne. Poza szkołami publicznymi działają również szkoły prywatne, także wyznaniowe. Turystyka. Turystyka krajowa w Stanach Zjednoczonych rozwinęła się gł. w latach 60. XX w., w związku z powszechną motoryzacją oraz rosnącą zamożnością społeczeństwa. Głównymi obiektami turyst. są parki nar. i pomniki przyrody, zwłaszcza Yosemite, Yellowstone i Wielki Kanion, odwiedzane przez kilkanaście milionów turystów rocznie, poza tym kąpieliska mor. (m.in. Atlantic City, Santa Monica, Santa Barbara, Waikiki na Hawajach), ośr. narciarskie (Colorado Springs, Squaw Valley, Lake Placid) i ośr. rozrywki (Las Vegas, Reno, Disneyland w Anaheim w Kalifornii, Disney World na Florydzie) oraz miasta będące ośr. polit. i kult. — gł. Nowy Jork (siedziba ONZ, Statua Wolności, Rockefeller Center, Manhattan), Waszyngton (Biały Dom, Kapitol), Chicago. Głównymi regionami wypoczynkowymi i turyst. w kraju są: Kalifornia, Ohio, Hawaje i Floryda; zwiększa się liczba turystów przyjeżdżających do Nevady, Arizony, Luizjany, Kolorado, a ostatnio również na Alaskę. W 2005 Stany Zjednoczone odwiedziło 46 mln turystów zagr. (wpływy 113 mld dol. USA), najwięcej z Japonii, Meksyku i krajów Europy Zachodniej oraz Kanady. Ustrój polityczny. Stany Zjednoczone są republiką związkowa o systemie prezydenckim. Federację tworzy 50 autonomicznych stanów i Dystrykt Kolumbii, obejmujący stolicę państwa. Podstawy ustroju określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 (weszła w życie 1789) z 10 poprawkami (Bill of Rights), uchwalonymi 1791, i 17 poprawkami przyjętymi 1795–1992, które stanowią jej integralną część. Ustrój polityczny opiera się głównie na zasadach federalizmu i podziału władzy. Władza została podzielona między stany (przysługują im uprawnienia pierwotne) a federację (jej prawa zostały określone w konstytucji) oraz pomiędzy instytucje sprawujące władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą (których uprawnienia i skład zostały prawnie rozdzielone). Głową państwa i szefem rządu jest prezydent, wybierany na 4-letnią kadencję (ponownie może być wybrany tylko raz), w wyborach powszechnych i formalnie pośrednich (w głosowaniu 2-stopniowym) przez kolegium elektorów (538 elektorów), w którym każdy stan ma tylu członków, ilu przedstawicieli w Kongresie (najmniej 3), a Dystrykt Kolumbii — 3. Kandydat, który zwyciężył w wyborach powszechnych w danym stanie, zdobywa wszystkie głosy elektorskie z tego stanu; jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska bezwzględnej większości głosów elektorskich (co najmniej 270), wyboru dokonuje Izba Reprezentantów Kongresu. Razem z prezydentem, wg tej samej procedury, jest wybierany wiceprezydent, którego jedynym konstytucyjnym uprawnieniem jest przewodniczenie w Senacie. W przypadku śmierci lub ustąpienia prezydenta urząd ten przejmuje wiceprezydent. Prezydent ma bardzo szerokie uprawnienia, m.in. jest nacz. dowódcą sił zbrojnych, powołuje sekretarzy (ministrów) gabinetu (rządu) za zgodą Senatu, mianuje sędziów Sądu Najwyższego i ambasadorów, zawiera umowy międzynarodowe, wraz z gabinetem sprawuje władzę wykonawczą. Prezydent ponosi odpowiedzialność polityczną za działanie sprzeczne z prawem w drodze procedury impeachment (oskarżenie wnosi Izba Reprezentantów, sądzi — Senat, który może większością 2/3 głosów pozbawić prezydenta urzędu). Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu — Kongresu, złożonego z Izby Reprezentantów i Senatu. Izba Reprezentantów, o kadencji 2-letniej, licząca 435 członków, wyłanianych w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców. Senat, o kadencji 6-letniej, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację — po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); Dystrykt Kolumbii nie ma reprezentacji w Senacie. Do kompetencji Kongresu należy: ustawodawstwo, uchwalanie budżetu, kontrola polityki prezydenta, akceptacja niektórych aktów prezydenta oraz pociąganie prezydenta do odpowiedzialności politycznej. Wymiar sprawiedliwości sprawują sądy federalne i Sąd Najwyższy USA (9 sędziów, w tym przewodniczący), który jest naczelnym organem sądowniczym (bada zgodność ustaw z konstytucją). Każdy stan ma własną konstytucję, godło, odrębny system prawny i naczelne organy, sądownictwo. Na czele stanu stoi gubernator, wybierany w wyborach powszechnych na 2- lub 4-letnią kadencję, sprawuje władzę wykonawczą. Organem władzy ustawodawczej jest legislatura stanowa (2- lub 1-izbowa). Partie polityczne. W Stanach Zjednoczonych istnieje w praktyce system dwupartyjny, który tworzą 2 najpotężniejsze partie: Partia Demokratyczna (Democratic Party), istniejąca od lat 20. XIX w., i Partia Republikańska (Republican Party) — 1854. Obie gł. partie nie reprezentują zdecydowanie określonych ideologii politycznych, są pozbawione jednolitego programu i zinstytucjonalizowanych struktur. Swoje działania podporządkowują wymogom walki wyborczej i zapewnieniu sukcesu wyborczego reprezentowanym przez nie elitom. Najwyższą instancją w obu partiach jest, zwoływana co 4 lata, konwencja krajowa. Jej podstawowym zadaniem jest wyłonienie kandydata na urząd prezydenta i wiceprezydenta oraz uchwalenie programu wyborczego. Najwyższym szczeblem struktury organizacyjnej jest komitet krajowy, składający się z przedstawicieli poszczególnych stanów. Za przywódcę partii jest uznawany prezydent lub kandydat na prezydenta. Zasadniczym ogniwem w strukturze obu partii jest organizacja stanowa, której zadaniem jest obsadzanie stanowisk we władzach danego stanu, zwłaszcza stanowiska gubernatora. Nie istnieje pojęcie członkostwa danej partii — za członków uznawani są ci, którzy zarejestrują się w poczet członków partii bądź sami się za takich uważają. Za najważniejszą metodę wyłaniania kandydatów przez partie polityczne uznaje się prawybory, które umożliwiają udział w procesie nominacyjnym; zakończenie tego procesu oznacza początek kampanii wyborczej. Środki przekazu. Prasa. Prasa w Stanach Zjednoczonych ma na ogół charakter lokalny, choć kilka tytułów ma zasięg ogólnokrajowy; należą do nich: dziennik „New York Times”, który stał się dziennikiem ogólnokrajowym 1980, „Washington Post”, „Los Angeles Times”, „Christian Science Monitor” i „The Wall Street Journal”. Pierwszym dziennikiem, który od początku miał charakter ogólnokrajowy, był „USA Today”, wyd. od 1982 w Arlington (Wirginia), a od 1984 mający również swą edycję międzynarodową. W 1999 34 dzienniki osiągały nakład powyżej 250 tys. egz.; ukazywało się ok. 1500 dzienników w języku ang., a ogólny dzienny nakład prasy codziennej wynosił ok. 56,2 mln egz.; niedzielne wydania są specyficzną cechą amer. prasy — wiele z nich liczy ponad 300 stron. W związku ze znacznym wzrostem kosztów produkcji oraz tym, że wiele tytułów ukazujących się dotychczas tylko lokalnie poszerzyło krąg czytelników, zaczęły powstawać grupy i koncerny prasowe. Obecnie odgrywają one kluczową rolę na rynku grupy prasowe wydając ok. 30% dzienników, m.in. Dow Jones & Co. Inc. (20 dzienników), Gannett Co. Inc. (74 dzienniki), Hearst Co. (12 dzienników), Knight Ridder Inc. (33 dzienniki), Newhouse Newspapers (23 dzienniki), E.W. Scripps Co. (19 dzienników), Thomson Newspapers Inc. (50 dzienników), Tribune Co. (15 dzienników). Wśród dzienników największe nakłady osiągają: „The Wall Street Journal”, poranna, niezależna gazeta ekon.-finansowa, wyd. od 1889 w Nowym Jorku, mająca 5 wydań: wschodnie — w Nowym Jorku, środkowozachodnie — w Chicago, południowo-zachodnie — w Dallas, dla strefy Oceanu Spokojnego — w San Francisco oraz eur. — w Brukseli; „Los Angeles Times”, poranna, niezależna gazeta, wyd. od 1881 w Los Angeles; „New York Times”, poranna, niezależna gazeta, wyd. od 1851 jako „New York Daily Times” (obecna nazwa od 1875), wydania międzynar.: Paryż, Lima, Manila, Melbourne, Tokio. Wśród czasopism najwyższy nakład mają: kult.-polit. mies. „Reader's Digest”, wyd. od 1922 w Pleasantville (stan Nowy Jork); ilustrowany, popularno-nauk. mies. „National Geographic Magazine”, wyd. od 1888, w Waszyngtonie oraz tygodnik polit.-kult. „Time”, wyd. od 1923 w Nowym Jorku, mający również wydania międzynar.: „Time Atlantic” (zał. 1946), „Time Asia” (zał. 1946), „Time South Pacific” (zał. 1946), „Time Latin America” (zał. 1941), „Time Canada” (zał. 1943). Najważniejsze agencje prasowe: Associated Press (AP), agencja świat., zał. 1848, w Nowym Jorku oraz United Press International (UPI), agencja świat., zał. 1958 z połączenia United Press (zał. 1907) i International News Service (zał. 1909). Radio i telewizja. Radio rozpoczęło działalność 1920 w Pittsburghu; od 1922 działa Krajowe Stow. Nadawców (National Association of Broadcasters, NAB), a od 1927 Państw. Komisja do Spraw Radia, przemianowana 1934 na Państw. Komisję do Spraw Łączności i Masowego Przekazu (Federal Communications Commission, FCC), która rozdziela częstotliwości i przyznaje koncesje nowym stacjom. W Stanach Zjednoczonych działają komercyjne i niekomercyjne nadawcze sieci radiowe skupione w wielkich towarzystwach; najstarszym radiowym towarzystwem komercyjnym jest National Broadcasting Co, Inc. (NBC), zał. 1926, zrzeszający 8 własnych i 206 afiliowanych; kolejno powstawały: Columbia Phonograph Broadcasting System Inc. (CBS), zrzeszający 22 własne i 440 afiliowanych stacji; Mutual Broadcasting System Inc. (MBS), zał. 1934, skupiający ponad 900 afiliowanych stacji; American Broadcasting Company (ABC), zał. 1944 i przekształcony 1986 w Capital Cities/American Broadcasting Companies, Inc. (ABC), mający własną sieć radiową i 21 własnych stacji. Towarzystwa niekomercyjne to: American Public Radio obsługujące 393 publiczne stacje przez satelitę oraz National Public Radio, prywatna korporacja obsługująca stacje w 48 stanach oraz Dystrykcie Kolumbii i w Portoryko. Działają też stacje radiowe nadające programy dla zagranicy zarówno na terytorium Stanów Zjednoczonych, jak i spoza niego. Najstarsza z nich to Radio Station KGEI Inc./The Voice of Friendship, zał. 1939, nadająca swe programy na falach krótkich w językach: ang., hiszp., niem., ros., białoruskim, pol. i ukr.; od 1942 działa Voice of America (Głos Ameryki), stacja kontrolowana przez rząd, nadająca audycje w 42 językach na cały świat. W 1939 rozpoczęto w Stanach Zjednoczonych regularne nadawanie programów telew., a pierwsza sieć telew. powstała 1949. W 1953 został zatwierdzony jednolity system telewizji kolorowej p.n. National Television System Committee (NTSC), a pierwsza stacja tego systemu rozpoczęła emisję 1956 w Chicago. W 1960 już 98% ludności Stanów Zjednoczonych mogło odbierać program w kolorze; podobnie jak sieci radiowe, sieci telew. są również zrzeszone w wielkich korporacjach; największe z nich to: komercyjne — NBC-TV, skupiająca 5 własnych i 215 afiliowanych stacji telew.; CBS-TV, skupiająca 6 własnych i 214 afiliowanych stacji; ABC-TV skupiająca 8 własnych i 211 afiliowanych stacji telewizyjnych. Komercyjna sieć kablowa działa w ramach korporacji Turner Broadcasting, będącej właścicielem Cable News Network (CNN), TSB — kanału nadającego gł. programy rozrywkowe i filmy oraz TNT — kreskówki dla dzieci i filmy niekomercyjne; także Multimedia Cablevision Inc., obsługująca ponad 300 tys. subskrybentów oraz USA Network (Cable). Ponadto działa telewizja publiczna — Public Broadcasting Service (PBS) finansowana z prywatnych subskrypcji i funduszy rządowych, która nadaje programy przez sieć 341 stacji niezależnych i niekomercyjnych. Nauka. Organizacja nauki w Stanach Zjednoczonych odznacza się dużym zróżnicowaniem struktur organizacyjnych (federalnych, stanowych i prywatnych), elastycznością powiązań organizacji rządowych i pozarządowych. Naczelnym organem państw. ds. nauki jest Federalny Urząd do Spraw Nauki i Techniki (powołany 1962), kierowany przez doradcę prezydenta ds. nauki i pełniący funkcję federalnego minist. nauki i techniki. Doradca prezydenta ds. nauki przewodniczy Doradczemu Kom. do Spraw Nauki, w którym zasiadają: 17 czł. mianowanych przez prezydenta spośród wybitnych naukowców reprezentujących najbardziej renomowane ośr. nauk. kraju, 3 przedstawicieli Nar. Rady Badań przy Nar. Akad. Nauk w Waszyngtonie (zał. 1863), przewodniczący Akad. oraz dyrektor ds. nauki i techniki federalnego resortu obrony nar.; komitet ten określa w zasadzie politykę naukową Stanów Zjednoczonych i kierunki rozwoju nauki i techniki preferowane przez rząd Stanów Zjednoczonych. Przy Federalnym Urzędzie do Spraw Nauki i Techniki działa Federalna Rada do Spraw Nauki i Techniki mająca charakter komisji koordynującej badania nauk. prowadzone przez inne resorty i urzędy federalne oraz przez resorty i urzędy poszczególnych stanów; urzędy i komisje ds. nauki i techniki, o zróżnicowanych kompetencjach działają w większości stanów. Wszystkie te instytucje realizują badania bądź we własnych placówkach nauk., bądź na zasadzie umów z placówkami badawczymi wyższych uczelni i przemysłu, a także fundacyjnymi instytucjami badawczymi. Najwyższą instytucją naukową Stanów Zjednoczonych oraz centralną organizacją pozarządową koordynującą działalność nauk. w skali ogólnokrajowej jest Narodowa Akademia Nauk w Waszyngtonie; 1964 utworzono w jej ramach Akad. Techniki, a 1970 — Inst. Medycyny. Akad. Nauk współuczestniczy w opracowywaniu rządowych projektów i programów badawczych ważnych dla kraju, we wszystkich dziedzinach; przy Akad. działa Nar. Rada Badań Nauk., w której skład wchodzą członkowie Akad. oraz inne dokooptowane osoby; ma ona specjalistyczne wydziały opiniujące i przygotowujące projekty oraz programy badawcze dla rządu, jak również biura ds. kadr nauk., wskazujące kto może badania wykonać. Narodowa Akad. Nauk w Waszyngtonie nie prowadzi własnych prac nauk.-badawczych. W Stanach Zjednoczonych działają ponadto liczne organizacje korporacyjne o statusie akad. nie pełniące funkcji koordynacyjnych i doradczych w systemie organizacji nauki amer., np.: Amer. Akad. Sztuki i Literatury (zał. 1898 jako instytut, przekształcona w akad. 1904, liczy 250 czł. — 1993), Nar. Akad. Oświaty (skupiająca 120 wybitnych pedagogów opracowujących metody kształcenia w szkołach wszystkich szczebli); Amer. Akad. Nauk Przyr. w Filadelfii (powstała 1812 na wzór fr. Akademii Nauk — najstarsza tego typu organizacja w Stanach Zjednoczonych); działają też liczne akad. stanowe i regionalne, z których najważniejszymi są: Kalifornijska Akad. Nauk w San Francisco (zał. 1853); Chicagowska Akad. Nauk (zał. 1857), Akad. Nauk w Nowym Jorku (zał. 1817) oraz Smithsonian Institution (zał. 1846 przez J. Smithsona). W Stanach Zjednoczonych działa również ponad 2000 nauk. towarzystw ogólnych i specjalistycznych, prowadzących z funduszy społ. badania nauk. i szeroką działalność wydawniczą popularyzującą osiągnięcia nauki. W Stanach Zjednoczonych tylko 10% badań prowadzi się w rządowych (federalnych i stanowych) placówkach nauk.-badawczych (2003 — w 260 inst. i centrach badawczych), 90% badań prowadzą placówki nauk.-badawcze uniwersytetów i prywatnych zakładów przem. na zasadzie zleceń rządowych i systemu grantów nie przynoszących zysków. W sektorze państw., poza licznymi inst. badawczymi i placówkami nauk. w poszczególnych resortach federalnych i stanowych, istnieją wielkie organizacje nauk., jak: NASA (zał. 1961) zajmująca się badaniem przestrzeni kosm., dysponująca licznymi inst., 6 centrami kosm., 2 kosmodromami; Komisja Energii Atom. (AEC, zał. 1945) prowadząca badania z zakresu fizyki jądr., dysponująca 16 inst. z najnowocześniejszym wyposażeniem; National Institute of Standards and Technology (NIST, zał. 1909) zajmujący się ustalaniem i podnoszeniem standardów technol. i rozwojem wynalazczości w Stanach Zjednoczonych, dysponujący 6 kompleksami laboratoryjnymi w poszczególnych dziedzinach nauk techn. i techniki. Do wielkich pozarządowych instytucji nauk. pracujących w dziedzinie nauk humanist. i społ. należą: National Humanities Center w Waszyngtonie (zał. 1977) oraz Rand Corporation (zał. 1948 w Waszyngtonie, przeniesiona 1971 do Santa Monica w Kalifornii). Duże znaczenie w rozwoju nauki w Stanach Zjednoczonych mają placówki badawcze wyższych uczelni, a zwł. uniwersytetów. W 2003 w Stanach Zjednoczonych było ok. 3350 college'ów i uniw., z tego ok. 100 renomowanych i 20 sławnych w całym świecie. W renomowanych uniwersytetach Stanów Zjednoczonych (prowadzących ok. 15% projektów i programów badawczych zleconych przez Nar. Fundację Nauki i władze federalne) studentów wdraża się do pracy nauk. w ramach indywidualnego toku studiów. Główną organizacją federalną finansującą działalność nauk. jest Narodowa Fundacja Nauki (utworzona 1950), która nadzoruje również działalność większości (ok. 1500) fundacji naukowych zarejestrowanych w Foundation Center w Nowym Jorku, finansujących ok. 15% badań naukowych Stanów Zjednoczonych. Szacuje się, że w nauce Stanów Zjednoczonych pracuje ok. 1 mln osób i jest to największy potencjał nauk. na świecie. Ośr. nauk Stanów Zjednoczonych są zlokalizowane gł. w 3 stanach: w Kalifornii, Nowym Jorku i Massachusetts; ok. połowa personelu nauk. jest skupiona w 6 stanach: w Kalifornii, Illinois, New Jersey, Nowym Jorku, Teksasie i Pensylwanii. W organizacji badań i kształceniu kadr nauk. ważną funkcję spełniają fundacje: Smithsonian Institution (zał. 1846), Fundacja Carnegiego (zał. 1902), Fundacja Rockefellera (zał. 1913), Fundacja Forda (zał. 1936) i in. Stany Zjednoczone zajmują czołowe miejsce pod względem rozwoju nauki i techniki na świecie. W zakresie nauk mat.-przyr. większość osiągnięć nauk. dokonano w Stanach Zjednoczonych W okresie 1901–2003 280 laureatów Nagrody Nobla w zakresie fizyki, chemii, fizjologii i medycyny pochodziło ze Stanów Zjednoczonych. Literatura. W okresie kolonialnym w purytańskich skupiskach Nowej Anglii rozwijało się piśmiennictwo rel.moralistyczne (N. Ward, C. Mather, Th. Hooker, R. Williams, J. Edwards), łączące głęboką religijność z kultem pracy, obowiązku i przekonaniem o cywilizacyjnym posłannictwie osadników. Poezję, poza hymnami kośc., zapoczątkowała twórczość A. Bradstreet i metafiz. liryka E. Taylora (wyd. dopiero w XX w.). W okresie rewolucji niepodl. rozkwitła literatura społ.-polit., formułująca na filoz. podłożu oświecenia eur. oryginalne idee amer. demokracji (Th. Jefferson, B. Franklin, Th. Paine), poezja patriotyczna (Ph. Freneau), satyra antybryt. i naśladowcza epika klasycyst.; „romanse grozy” Ch.B. Browna dały początek powieściopisarstwu. Literatura romant. przenosiła na grunt rodzimy wzory eur. fantastyki (W. Irving), epiki nar. (H.W. Longfellow), walterscotowskiej powieści hist. (J.F. Cooper); idee liberalno-demokr. i abolicjonistyczne znalazły wyraz w poezji J.G. Whittiera, J.R. Lowella, w sentymentalnej powieści H. Beecher Stowe. Świadomość nar. odrębności literatury amer. uzewnętrzniła się najsilniej w filoz.-moralistycznej eseistyce R.W. Emersona i H.D. Thoreau (transcendentalizm). Zagadnienia metafiz.-egzystencjalne i psychol. doszły do głosu w twórczości H. Melville'a, N. Hawthorne'a i E.A. Poego, inspiratora fr. symbolizmu, literatury detektywistyczno-sensacyjnej i fantastyki niesamowitej. Epokę literatury ogólnonar. rozpoczęli w czasie wojny secesyjnej wyraziciele plebejskich tradycji demokracji amer. — M. Twain i W. Whitman; osobista liryka refleksyjna E. Dickinson została doceniona dopiero w XX w. W 2. poł. XIX w. pisarze-regionaliści wprowadzili do literatury egzotykę „dzikiego Zachodu” (F.B. Harte), głębokiego Południa (G.W. Cable), folkloru murzyńskiego (J.Ch. Harris). Społeczne konflikty epoki kapitalist. industrializacji ukazał naturalizm, który wywarł trwały wpływ na prozę amer. (F. Norris, H. Garland, S. Crane, O. Henry, A. Bierce, J. London); odrębny charakter miała intelektualna proza psychol. H. Jamesa i bliskiej mu E. Wharton. Na podłożu tradycji naturalistycznej kształtował się w XX w. demaskatorski realizm społ. (U. Sinclair, Th. Dreiser, S. Lewis, J.Th. Farrell, J. Steinbeck, E. Caldwell), formowały się też nowe techniki narracyjne: rzeczowego zapisu działań i wypowiedzi postaci (odpowiednik psychol. behawioryzmu), symultanicznego montażu faktów (J.R. Dos Passos) czy wreszcie monologu wewn., w postaci tzw. strumienia świadomości (W. Faulkner). Załamanie psychiczne wywołane I wojną świat. znalazło wyraz w prozie tzw. straconego pokolenia, któremu patronowali S. Anderson i G. Stein. Świadomość ideowego kryzysu cywilizacji amer. rodziła postawy anarchicznego buntu (F.S. Fitzgerald, N. West, H. Miller) i tragicznego heroizmu (E. Hemingway), a pełnię symbol. ekspresji osiągnęła w moralistycznej prozie Faulknera, kronikarza i analityka powikłanych losów amer. Południa; w kręgu kultury Południa mieściła się również proza R.P. Warrena, F. O'Connor, W. Styrona, C. McCullers, K.A. Porter, Th. Wolfe'a oraz E. Welty, częściowo nurt nowej krytyki (m.in. J.C. Ransom, A. Tate). Właściwym twórcą dramatu amer. był E. O'Neill, od którego wzięły początek zarówno tendencje ekspresjonistyczne i naturalistyczne (społ. sztuki C. Odetsa, E. Rice'a, R. Sherwooda, A. Millera), jak również poet.-symbol. i psychoanalit. (T. Williams, Th. Wilder); do doświadczeń eur. „teatru absurdu” zbliżył się E. Albee. Odrodzona na pocz. XX w. poezja (E.A. Robinson, pismo „Poetry”, zał. 1912, wpływ imagizmu) rozwinęła się w 2 kierunkach: 1) intelektualnym, łączącym nowatorskie koncepcje artyst. z aktywnym stosunkiem do uniwersalnej tradycji kulturowej, oraz 2) społecznym, osadzonym w żywiole mowy potocznej i poszukującym symbol. znaczeń w realiach życia kraju; w pierwszym, kształtującym się pod patronatem T.S. Eliota i E. Pounda, mieszczą się: W. Stevens, A. Lowell, H. Doolittle, M. Moore, E.E. Cummings, C. Aiken i nurt „poezji akademickiej” (R. Jarrell, K. Shapiro, R. Wilbur, E. Bishop, K. Eberhart), w drugim, nawiązującym do W. Whitmana — W.C. Williams, H. Crane, E.L. Masters, R. Frost, C. Sandburg, V.N. Lindsay, R. Jeffers. Lirykę intymnych zwierzeń i refleksji, z motywem poszukiwania własnej tożsamości we wrogim człowiekowi świecie, reprezentowali: R. Lowell, J. Berryman, Th. Roethke, D. Schwartz, a z młodszych twórców — S. Plath i A. Sexton. Dla nowszej poezji charakterystyczne były anarchizujące manifestacje beatników (A. Ginsberg, G. Corso, L. Ferlinghetti, G. Snyder), twórczość tzw. projektywistów, dążących do bezosobowego obiektywizmu w odzwierciedleniu wieloplanowości i złożoności psychiki ludzkiej (grupa Black Mountain: Ch. Olson, R. Duncan, R. Creeley, D. Levertov, P. Blackburn), szkoła „głębokiego obrazu”, szukająca inspiracji w koncepcjach podświadomości zbiorowej (J. Dickey, F. O'Hara, R. Bly, J. Rothenberg). Literatura murzyńska, rozwijająca się od końca XIX w., przeszła od sentymentalnego folkloryzmu i protestu przeciw nierówności rasowej (C. Cullen, P.L. Dunbar, W.E. Du Bois, A.W. Bontemps, J.L. Hughes, R. Wright) do pogłębionej psychospoł. analizy zjawiska rasizmu (R. Ellison, J. Baldwin) i anarchicznej rewolty przeciw amer. cywilizacji „białych” (G. Brookes, LeRoi Jones). W prozie początkowo doszły do głosu doświadczenia II wojny świat. (powieść naturalist. i reportażowa o tendencjach antymilitarystycznych: N. Mailer, J. Jones, I. Shaw, J. Hersey, później groteskowo-apokaliptyczne utwory J. Hellera i K. Vonneguta), następnie protest przeciw uniformizacji duchowej i konformizmowi społeczeństwa masowego (J.D. Salinger, T. Capote, M. McCarthy, J. Updike; pisarze pochodzenia żydowskiego: Mailer, S. Bellow, B. Malamud, Ph. Roth; współtwórca ruchu beatników — J. Kerouac). Społecznorealist. orientacja prozy amer. ustąpiła współcześnie zainteresowaniom psychol.-moralnym (analiza stanów wyobcowania, osamotnienia, osaczenia, frustracji) i nowym formom narracyjno-stylistycznymi (ujęcia mitol. i symbol., groteska, czarny humor). Na tym podłożu kształtowała się tzw. powieść postmodernist., której najwybitniejszymi przedstawicielami byli: J. Barth, Th. Pynchon, W. Burroughs, D. Barthelme, R. Brautigan, R. Coover, W. Gaddis, J. Hawkes, J. Purdy. Spośród licznych odmian literatury popularnej wyróżnia się proza fantastycznonauk. (np. U. Le Guin, Ph. Dick, R. Bradbury, I. Asimov) i sensacyjna (zwł. „czarna” powieść kryminalna: D. Hammett, R. Chandler, a także thrillery polit. i prawnicze: D. Brown, D. Grisham, R. Ludlum). Sztuka. Najdawniejsze przejawy sztuki na obecnym obszarze Stanów Zjednoczonych wiążą się z twórczością ludności indiańskiej (prekolumbijska sztuka). W XVII–XVIII w. rozwijał się tzw. styl kolonialny, który wyraził się gł. w architekturze, a odznaczał się rozmaitością form związanych z nar. tradycjami (gł. wpływy ang. i hiszp.); były to drewniane i murowane zabudowania fortów, skromne siedziby mieszkalne, budynki misyjne. W końcu XVII w. rozpoczął się szybki rozwój urbanistyki — założenia miast na planie szachownicy (m.in. Filadelfia, Williamsburg). Po 1720 rozprzestrzenił się ang. palladianizm, powstały liczne domy miejskie, rezydencje wiejskie (np. Mount Vernon), budowle użyteczności publicznej (m.in. Independence Hall w Filadelfii) oraz kościoły z wieżą w fasadzie i kolumnowym portykiem (np. Trinity Church w Newport); gł. przedstawicielem architektury tego okresu był P. Harrison. W malarstwie dominował portret (m.in. J.S. Copley, M. Pratt), tematyka rodzajowa i rel.; od ok. 1780 rozwijał się klasycyzm, który znalazł wyraz w sztuce okresu federalnego, wiążąc się z hasłami stworzenia sztuki nar. (Th. Jefferson, kapitol w Richmond); powstały nowe założenia urb.-arch. (plan Waszyngtonu — P.Ch. L'Enfant), gmachy rządowe (Biały Dom — J. Hoban, Kapitol w Waszyngtonie), rezydencje wiejskie; gł. architekci: B. Latrobe, W. Thornton, W. Strickland. W malarstwie, wzbogaconym o nowe wartości koloryst., dominował portret (m.in. G. Stuart) i tematyka hist. (B. West). W rzeźbie istniały 2 nurty: neoklasycyst. (H. Powers) i realist. (W. Rush, A. Saint Gaudens). W 2. poł. XIX w. w architekturze wystąpiły również tendencje hist. i eklektyczne (R. Upjohn, A.J. Downing, R.M. Hunt). Duże znaczenie miała twórczość H.H. Richardsona, a w latach 90. działalność L. Sullivana i szkoły chicagowskiej. W malarstwie wystąpiły tendencje klasycyst., romant. i realist.; rozwinął się zwłaszcza rodzimy pejzaż (T. Cole, malarze z Hudson River School); malarstwo barbizończyków znalazło odbicie w dziełach G. Innesa i H.D. Martina; rozwinęła się także tematyka rodzajowa; najwybitniejszymi malarzami Stanów Zjednoczonych w 2. poł. XIX w. byli: W. Homer, Th. Eakins, A.P. Ryder. W Europie działali amer. malarze związani z impresjonizmem: M. Cassat i J. McNeill Whistler. W XX w. Stany Zjednoczone stały się jednym z gł. ośr. sztuki nowoczesnej. Szczególnie dużą rolę odegrała architektura, której najwybitniejszym przedstawicielem był F.L. Wright — twórca koncepcji architektury org.; wybitnymi architektami byli: W. Lescaze, R.M. Hood, L. Kahn, E. Saarinen, R. Neutra, spółka architektów S.O.M., Ph. Johnson. Przełomowe znaczenie dla rozwoju nowocz. malarstwa Stanów Zjednoczonych miała wystawa Armory Show (1913). Równocześnie z tendencjami realist. (E. Hopper, B. Shahn) rozwijał się kierunek abstrakc. (S. MacDonald-Wright, M. Russell — twórcy synchronizmu), początkowo nurt geom. (A. Reinhardt), od ok. 1940 abstrakcja o formach org. (W. de Kooning, M.M. Rothko, A. Gorky, F. Kline) i po 1947 jego odmiana — ekspresjonizm abstrakc., tzw. action painting (J. Pollock, M. Tobey). Nową odmianą abstrakcji geom. był op-art (R. Anuszkiewicz). Wysokim poziomem odznacza się grafika i wzornictwo przem.; wyrazem silnych związków sztuki Stanów Zjednoczonych z życiem codziennym jest pop-art (R. Rauschenberg, A. Warhol). Szeroko rozwinęła się sztuka konceptualna (J. Kossuth). W rzeźbie wyróżniają się nurty: ekspresjonistyczny (C. Lachaise), kubistyczny (E. Nadelman), realist. (W. Zorach), abstrakc. — A. Calder (mobile), T. Roszak, S. Lipton, D. Smith (ekspresyjne kompozycje w metalu), od lat 60. pop-art — G. Segal, E. Kienholz (environments), J. Johns (assemblages), C. Oldenburg (happening); hiperrealizm — D. Hanson, minimal art — D. Judd, R. Morris. W latach 80. i 90. realizowano projekty w miejscach publicznych (np. M. Lin). W latach 90. również w rzeźbie nastąpiła zgodna z duchem postmodernizmu demonstracja różnorodności postaw artystycznych. Muzyka. W XVII w. pierwsi osadnicy, ang. purytanie, praktykowali gł. zbiorowy śpiew psalmów. Nieliczne wzmianki o instrumentach (wirginał, gitara, viola), muzyce i tańcach w tawernach pochodzą z końca tego stulecia. Prężniejsze ośr. życia muz. powstały w XVIII w., zwłaszcza w koloniach Morawian w Bethlehem (Pensylwania), Niemców (pierwszy znany kompozytor C. Beissel), Francuzów (Charleston, Nowy Orlean). Organizowano pierwsze koncerty publiczne (1731 Boston), zakładano towarzystwa muz. (1762 St. Cecilia Society w Williamsburgu). Za pierwszego nar. kompozytora amer. uchodzi F. Hopkinson (Oda do muzyki 1754, pieśń My Days Have Been So Wondrous Free 1759). Wyrazem tworzącej się więzi nar. były pieśni Yankee Doodle i Hail Columbia z melodią F. Phile'a (od 1776 hymn państw.). Tworzyli też W. Billings (autor anthems), J. Morgan, J. Ingalls. Prawdziwy rozwój życia muz. rozpoczął się w XIX w.; powstały nowe towarzystwa muz. (m.in. 1815 Haendel and Haydn Society w Bostonie, 1842 Philharmonic Society w Nowym Jorku), orkiestry symfoniczne (1880 w Saint Louis, następnie w Bostonie, Chicago, Los Angeles, Cincinnati), teatry operowe (1853 w San Francisco, 1883 Metropolitan Opera w Nowym Jorku). Tworzyli wówczas A.Ph. Heinrich, zw. amer. Beethovenem, L. Mason, W.H. Fry, S. Foster, G.F. Bristow, L. Gottschalk, S. Joplin, twórca i wykonawca fortepianowych ragtimów; działalność dyrygencką i popularyzatorską rozwinęli L., F.H. i W.J. Damroschowie. Zaznaczył się wpływ folkloru Indian (twórczość E. MacDowella, R. Goldmarka), a zwł. wpływ muzyki Murzynów amer. (blues, spirituals), widoczny w jazzie, muzyce rockowej, rozrywkowej i tanecznej. Twórczość kompozytorów amer. XX w. rozwijała się wieloma nurtami: muzyki tradycyjnej (E. Bloch, Ch.T. Griffes, W. Piston, R. Sessions, A. Copland, S. Barber, W.H. Schuman, E. Carter, V. Thomson), wykorzystującej nowsze techniki (G. Antheil, Ch. Ives, H.D. Cowell, E. Varèse, H. Partch, J. Cage, G. Crumb), wreszcie nawiązującej do jazzu (G. Gershwin, twórcy musicali — C. Porter, L. Bernstein) i muzyki rozrywkowej (J.Ph. Sousa, zw. królem marszów, J.D. Kern, I. Berlin). W latach 30. i 40. XX w. w Stanach Zjednoczonych przebywało wielu wybitnych kompozytorów (B. Bartók, P. Hindemith, E. Křenek, A. Schönberg, I.F. Strawinski); zyskali tam sławę dyrygenci: L. Stokowski, E. Ormandy, G. Szell, A. Rodziński, S. Skrowaczewski, w zakresie muzyki rozrywkowej — A. Kostelanetz, G. Miller; skrzypkowie: J. Heifetz, Y. Menuhin, I. Stern; pianiści: J. Hofman, V. Horowitz, R. Serkin, E. Istomin, V. Cliburn, M. Frager; śpiewacy i śpiewaczki: M. Anderson, L. Price, L. Tibbett, J. Peerce, P. Robeson, także wokaliści jazzowi: L. Armstrong, E. Fitzgerald, H. Bellafonte, M. Jackson oraz wykonawcy muzyki rockowej. W Stanach Zjednoczonych działa: ok. 30 wielkich orkiestr symfonicznych (oprócz orkiestr uniwersyteckich), liczne ośr. muzyki elektronicznej (L. Hiller, M. Babbitt), uczelnie muz. (m.in. Juiliard School of Music w Nowym Jorku, Curtis Institute of Music w Filadelfii), organizacje muz. (m.in. Society of Contemporary Music). Teatr. Na terenie obecnych Stanów Zjednoczonych życie teatr. zaczęło się rozwijać właściwie dopiero w XVIII w.; na gościnne występy przybywały liczne zespoły zagr., gł. ang. (np. zespół rodziny Hallamów dał początek stałemu zaw. teatrowi amer. — American Company, z którym był związany m.in. W. Dunlap, zw. ojcem teatru amer.); po uzyskaniu niepodległości zaczęła się rozwijać dramaturgia amer. (R. Tyler, Dunlap), dzięki której wzbogacił się repertuar teatrów grających dotąd gł. sztuki obce, zwłaszcza angielskie. W XIX w. o rozwoju życia teatr. decydowały nadal objazdowe teatry rodzime i zagr., poruszające się wzdłuż gł. szlaków osadnictwa (San Francisco, Nowy Jork, Chicago); na statkach pływających po wielkich rzekach (gł. Missisipi, Ohio) działały teatry rozrywkowe, zw. showboat; licznie przybywali na gościnne występy aktorzy eur.; wśród aktorów amer. wyróżniały się rodziny aktorskie: Jeffersonów, Boothów, Barrymore'ów, także E. Forrest, W. Burton, M. Fiske, R. Mansfield; uznanie zdobyli reżyserzy: D. Belasco, S. Mackaye; negatywny wpływ na poziom artyst. teatru amer. ulegającego silnej komercjalizacji, wywarł zał. 1896 syndykat teatr., kierujący organizacją wszystkich teatrów krajowych, dyktujący repertuar i trasy występów. Na pocz. XX w. żywo rozwijająca się kinematografia amer. spowodowała upadek wielu zespołów wędrownych; centrum życia teatr. stał się Nowy Jork; synonimem skomercjalizowanego teatru był i (pozostaje) Broadway — ulica na której mieści się wiele budynków teatr. wynajmowanych zespołom prezentującym gł. przedstawienia rozrywkowe, np. komedie, musicale. Reakcją na komercjalizm Broadwayu była działalność zespołów poza centrum Nowego Jorku (off-Broadway); małe teatry artyst. (np. Washington Square Players, Theatre Guild, Provincetown Players, Group Theatre) skupiały utalentowanych aktorów (A. Lunt, L. Fontanne, K. Hepburn, H. Hayes. K. Cornell, E. Le Galienne), reżyserów (E. Kazan, R. Mamoulian, L. Strasberg, H. Clurman), scenografów (J. Mielziner, L. Simonson, R. Jones). Podczas kryzysu ekon. lat 30. wiele prywatnych zespołów uległo likwidacji, natomiast w większych miastach rozwinęły działalność 1935–39 licznie zakładane, pierwsze w historii teatru amer. zespoły państw., tzw. Federals Theatres. Po II wojnie świat. znaczne osiągnięcia artyst. miały tzw. Repertory Theatres (stały trzon zespołu artyst., wyraźny kierunek repertuarowy), rozwijające się zarówno w Nowym Jorku (np. Repertory Theatre of Lincoln Centre), jak i w innych większych miastach (m.in. Tyrone Guthrie Theatre w Minneapolis, Centre Theatre Group w Los Angeles, Arena Stage w Waszyngtonie, Mark Taper Forum w Los Angeles), z którymi współpracowali czołowi reżyserzy: T. Guthrie, G. Davidson, Z. Fichandler, Kazan, J. Irving, H. Blau, E. Rabb, J. Jory. Począwszy od lat 60. zaczęły powstawać liczne teatry (np. Cafe Cino, The Judson Poets' Theatre, Cafe La Mama, The New York Shakespeare Public Theatre) i zespoły, często eksperymentalne (np. Open Theatre, Living Theatre, The Performance Group, The Wooster Group, Bread and Puppet Theatre, Mabou Mines), zaliczane do tzw. off-off-Broadwayu, których twórcy realizowali własną wizję teatru (m.in. J. Beck, J. Malina, R. Schechner, R. Wilson, P. Schumann, J. Chaikin, R. Foreman, E. Le Compte, L. Bruer). Rozwija się także teatr murzyński; 1968 powstał w Nowym Jorku pierwszy stały zespół The Negro Ensemble Company. W XX w. największym osiągnięciem była twórczość dram.; tworzyły co najmniej 3 pokolenia dramatopisarzy, m.in.: po O’Neillu, Andersonie, Odets — T. Williams, Th. Wilder, A. Miller, E. Albee, S. Shepard, D. Mamet. Film. Kinematografia amerykańska ma duży udział w narodzinach i rozwoju przemysłu filmowego oraz sztuki filmowej; konstruktorzy i technicy amerykańscy wnieśli istotny wkład w wynalazek kinematografu i jego udoskonalenie (m.in. G. Eastman, Th.A. Edison), a następnie we wprowadzenie dźwięku, prace nad kolorem, technikami panoramicznymi, montażem elektronicznym itp. Kino amerykańskie stworzyło nowe własne gatunki filmowe, takie jak western, musical, rozwinęło burleskę i komedię filmową, wywarło zasadniczy wpływ na rozwój filmowego dramatu obyczajowego i kryminalnego; kinematografia amerykańska stała się dla wielu kinematografii europejskich wzorem do naśladowania, doprowadziła do perfekcji tzw. system potokowy w produkcji filmowej i „star system” w dziedzinie kultury masowej; kinematografia ta jest nieustannie potentatem produkcji filmowej na świecie, choć znaczenie Hollywood osłabiła konkurencja telewizji oraz rynek kaset wideo; wytworzyła swoistą mitologię („fabryka snów”), której poświęcili liczne prace socjologowie i badacze kultury masowej. W 1896 (po pionierskich próbach Edisona i rozwoju agend filmowych rejestrujących aktualne wydarzenia) rozpoczęła się w Stanach Zjednoczonych nieprzerwana produkcja filmowa; pionierem w zakresie narracji filmowej był E.S. Porter, który przyczynił się do rozwoju prymitywnej formy widowiska filmowego przez stosowanie zbliżeń i montażu; jego Napad na ekspres (1903) zapowiadał western. Kino jarmarczne rozwinęło zwłaszcza 2 konwencje: westernu (m.in. W.S. Hart, B. Billy, T. Mix) i burleski (m.in. M. Sennett i jego trupa), które zyskały kinematografii amerykańskiej światową popularność; rozwijające się od 1908 Hollywood przekształciło się w ważny ośrodek produkcyjny; zreformowano i udoskonalono głównie system produkcji (m.in. zasady specjalizacji, potokowości itp. wprowadzone przez Th.H. Ince'a); dla rozwoju sztuki filmowej wielkie znaczenie miała działalność reżyserska D.W. Griffitha, który wzorując się na literackiej metodzie narracji zastosował dramaturgię równoległej akcji, udoskonalił filmowe środki wyrazu — montaż i zbliżenie, wprowadził na ekran wielką epikę (arcydzieła filmowe Narodziny narodu 1915 i Nietolerancja 1916), wychował nowe pokolenie aktorów, wolne od maniery teatralnej (m.in. L. Gish, M. Pickford). Okres I wojny światowej sprzyjał światowej ekspansji kina amerykańskiego i stał się początkiem „złotej ery” Hollywood, trwającej do 1928; ze szkołą amerykańskiej burleski i komedii są związane wielkie indywidualności kina światowego (m.in. Ch. Chaplin, B. Keaton i H. Lloyd, którzy stworzyli nowy, artystycznie doskonały styl humoru); rozwinęła się szkoła melodramatu i historycznego monumentalizmu (m.in. C.De Mille i E. Lubitsch). Z Europy zaczęli przybywać do USA najwybitniejsi twórcy, by spróbować swych sił w Hollywood (m.in. M. Stiller, V. Sjöström, F.W. Murnau i in.); film amerykański wylansował wielkie gwiazdy kina (m.in. R. Valentino, G. Swanson, Pickford, D. Fairbanks i in.), torując drogę kinematografii amerykańskiej do światowych sukcesów komercyjnych; sytuacja ta sprzyjała monopolizacji przemysłu filmowego, który ograniczał swobodę twórczą reżyserów (np. E. von Stroheim); tylko nieliczni potrafili zachować niezależność (np. Chaplin); w końcu lat 20. powstało wiele wybitnych dzieł K. Vidora (Człowiek z tłumu 1928), J. von Sternberga (Noce Chicago 1927), dokumentalisty R. Flaherty'ego (Nanuk Eskimos 1922); 1919–24 w duży koncern filmowy połączyły się największe wytwórnie amerykańskie — z Metro Pictures Corporation, Goldwyn Company oraz Mayer Pictures powstała wytwórnia Metro-Goldwyn-Mayer; pionierską rolę w kinematografii amerykańskiej odegrało również przedsiębiorstwo Warner Brothers Pictures Inc.; 1927 założono w Los Angeles Academy of Motion Picture Arts and Sciences, która od 1929 przyznaje prestiżowe nagrody Oscara. Wprowadzenie dźwięku zrewolucjonizowało amerykański model produkcji filmowej, masowo powstawały ekranowe rewie i operetki (m.in. H. Beaumonta, J.M. Andersona Król jazzu 1930); pojawiły się nowe gwiazdy (F. Astaire, J. Mac Donald, G. Rogers) i indywidualności reżyserskie (R. Mamoulian); rozwinął się film gangsterski (H. Hawks, M. Le Roy), nawiązujący do ery prohibicji i narastającej fali przestępstw; w kinie amerykańskim stanowił on początek nurtu społecznego, którego szczyt przypadł na okres rooseveltowskiego New Dealu; w nurcie tym powstawały rozmaite filmy, m.in. pacyfistyczne (Na Zachodzie bez zmian I. Milestone'a 1930), oskarżające np. system więziennictwa w USA (Hawks, G. Hill) oraz światowy faszyzm (Dyktator Chaplina 1940), protestujące przeciw technicyzacji życia (Chaplin); realizowano komedie pełne aktualnych aluzji, o charakterze publicystycznym (F. Capra); lata 30. były także okresem wielkiego rozwoju i sukcesów filmu rysunkowego (W. Disney), westernu (J. Ford), dramatu psychologicznego (m.in. W. Wyler, E. Lubitsch) i kryminalnego (Hawks, A. Hitchcock); na ekranach święciły triumfy nowe indywidualności aktorskie (m.in. M. Dietrich, E.G. Robinson, P. Muni, H. Bogart) oraz gwiazda pierwszej wielkości — G. Garbo (Królowa Krystyna 1934, Dama Kameliowa 1936). Przełom lat 30. i 40. obfitował w tzw. czarny film kryminalny (m.in. J. Huston, B. Wilder, J. Dassin, M. Ray) i odnowiony western (W.A. Wellman, Ford, Wyler); wielkiego przełomu w narracji filmowej dokonał O. Welles (Obywatel Kane 1941); w jego ślady poszli inni (m.in. F. Zinnemann W samo południe 1952). Okres II wojny światowej przyniósł wzrost tendencji lewicowych w filmie amerykańskim, wzmożenie zainteresowań społecznych i politycznych twórców filmowych, a także ożywienie filmu dokumentalnego (m.in. J. Ivens, C. Foremen); ten nurt społeczny w kinie amerykańskim został zahamowany w latach 50. w okresie maccartyzmu, w którym zmuszono do emigracji wielu wybitnych twórców (m.in. Chaplina, Dassina, J. Loseya); w kinie pojawiła się nowa generacja twórców wywodząca się z teatru i telewizji (m.in. E. Kazan, R. Aldrich, A. Mann), której wkład okazał się bardzo istotny dla dalszego rozwoju amerykańskiego kina; za sprawą Kazana — współtwórcy Actor’s Studio, do filmu weszło nowe pokolenie aktorskie (m.in. J. Dean, M. Brando, M. Monroe, E. Taylor, A. Hepburn, J. Woodward, G. Peck, B. Lancaster, M. Clift, A. Quinn, J. Stewart, P. Newman) oraz czerpano z doświadczeń teatru i literatury amerykańskiej (T. Williams, A. Miller). Na początku lat 60. weszła w życie ustawa o oddzieleniu dystrybucji filmów od ich produkcji, przyczyniając się, wraz z konkurencją telewizji, do dużej zmiany organizacji przemysłu filmowego; z jednej strony faworyzowano nowe techniki (m.in. cinerama, cinemascope i in.), co pociągało za sobą rozwój filmu monumentalnego i widowiskowego (np. Ben Hur Wylera 1959), z drugiej zaś strony stworzono korzystniejsze warunki dla twórców niezależnych (m.in. S. Lumet, Mann, S. Kubrick, S. Kramer); rozwijało się tzw. kino podziemne (New American Cinema) skupiające amerykańską awangardę filmową (m.in. J. Mekas, A. Warhol, K. Anger); interesującym zjawiskiem była tzw. szkoła nowojorska, uprawiająca dokumentalny zapis i zajmująca się tematyką społeczną (m.in. L. Rogosin, J. Cassavetes, S. Clark). U schyłku lat 60. i na początku 70. w kinie amerykańskim dokonały się ważne zmiany pokoleniowe, w walce o widza wysokobudżetowe filmy hollywoodzkie przegrywały z telewizją, straciła moc hollywoodzka recepta na popularność filmów („star system”); młodzi producenci i filmowcy zaczęli unikać kosztownych atelier's, a swoje filmy realizowali wprost na ulicy, w naturalnych wnętrzach i plenerach; kinematografia zerwała ze spuścizną „fabryki snów”, twórcy coraz częściej zaczęli odchodzić od sentymentalnych schematów Hollywood (tzw. kina papy), nasycając nawet tradycyjne gatunki filmowe moralnymi i społecznymi problemami amerykańskiej współczesności, jej obsesjami i nadziejami (m.in. rewolucja obyczajowa końca lat 60., filozofia „dzieci-kwiatów”, eksplozja subkultury młodzieżowej); inscenizatorem wielkich widowisk epickich realizowanych w swojej wytwórni Zoetrope był F.F. Coppola (m.in. Ojciec chrzestny 1972); do twórców niezależnych nowej fali lat 60. i 70. należy także A. Penn (np. Bonnie i Clyde 1967, Mały wielki człowiek 1970, Przełomy Missouri 1976); filmy tego okresu stały się agresywne, szokujące brutalnością i okrucieństwem, dotyczy to zarówno dramatów obyczajowych (m.in. M. Nichols, D. Hopper, S. Pollack, B. Rafelson), filmów policyjno-gangsterskich (Penn, W. Friedkin, Coppola), jak i filmów muzycznych (M. Wedleigh, B. Fosse — Kabaret 1972), przeżywających regres westernów (S. Peckinpah) i filmów wojennych (R. Altman); sukcesy odnosić zaczęło nowe pokolenie aktorów (m.in. J. Fonda, M. Farrow, L. Minelli, F. Dunaway, A. Dickinson, G. Hackman, D. Hoffman, J. Nicholson). Nową erę w kinie amerykańskim zapoczątkował w końcu lat 70. S. Spielberg — twórca filmowej fantazji, w których połączył gatunek science fiction z tradycyjnymi baśniami dla dzieci, wykorzystując najnowocześniejszą technikę elektroniczno-komputerową (m.in. Poszukiwacze zaginionej arki 1981, E.T. 1982 i in.); w podobnej poetyce tworzył także G. Lucas (Gwiezdne wojny 1977); drugi biegun kina stanowiła w latach 80. nowa fala twórców niezależnych, sprzeciwiających się wizji rzeczywistości proponowanej przez kino „masowej fantazji” (m.in. A. Poe, A. Rudolph, J. Jarmusch, S. Driver, S. Seidelman, J. Coen, D. Byrne, B. Sherwood, J. Demme); działał także nowojorski underground (m.in. S. i B. Burroughs, E. Beckman, L. Borden, R. Breer, V. Dick, R. Frank, S. Friedrich, E. Gehr, B. Gordon, P. Hutton, S. Lee, J. Mekas, Y. Rainer, J. Smith); ważne miejsce w kinie amerykańskim zajmuje motyw wojny wietnamskiej przeżywający znamienną ewolucję, od doktrynerskiej apoteozy amerykańskiej misji obrońców demokracji (Zielone berety J. Wayne’a 1968) do naiwnego pacyfizmu (Goście Kazana 1972), a także od epickich fresków z patriotycznym podtekstem (Łowca jeleni M. Cimino 1978) po efektowne kino akcji (Rambo S. Stallone części 1–3 1982–88); niezwykle sugestywny obraz wojny ukazali w swych filmach Coppola (Czas Apokalipsy 1979) i O. Stone (Pluton 1986 i Urodzony 4 lipca 1989); żywiołowo rozwija się film rozrywkowy szukający inspiracji we wschodnich sztukach walki (nurt ten zapoczątkował B. Lee), literaturze science fiction, fantasy, sensacyjnej, kreujący bohaterów o niezwykłej sile i sprawności, nasycony perfekcyjnymi efektami specjalnymi (Stallone, A. Schwarzenegger, J.G. Avildson, J. Cameron, P. Verhoeven); stałym elementem kina amerykańskiego jest obecność w nim twórców spoza USA, którzy odnoszą artystyczne sukcesy (R. Polański, M. Forman, J. Schlesinger, M. Konczałowski, W. Wenders, K. Reisz, J. Boorman, H. Hudson, R. Attenborough, B. Bertolucci, B. Beresford, J. Ivory, P. Weir i in.). Kino amerykańskie lat 80. i początków 90. osiągnęło wysoki poziom artystyczny dzięki dokonaniom twórców starszego i średniego pokolenia (m.in. W. Allen, P. Bogdanovich, M. Scorsese, B. De Palma, C. Eastwood, C. Costner), a także nowym indywidualnościom aktorskim (m.in. M. Streep, D. Keaton, M. Pfeiffer, J. Lange, Sh. Stone, Cher, G. Davis, J. Foster, K. Basinger, J. Roberts oraz R. De Niro, H. Ford, A. Pacino, M. Gibson, M. Douglas, M. Sheen, A. Hopkins, J. Irons, T. Cruise, T. Hanks, B. Affleck, N. Cage, M. Damon); tendencje połowy lat 90. w kinie amerykańskim krytycy określili mianem postmodernizmu (żonglowanie konwencjami, polimorfizm, oswajanie się twórców z różnymi mediami audiowizualnymi, tworzenie w poetyce wideoklipów). Polonia i Polacy. Pierwsze wiadomości o Polakach w Ameryce Północnej pochodzą z XVII w.; przybyli oni na teren obecnych Stanów Zjednoczonych 1608 do osiedla Jamestown (stan Wirginia); w 2. poł. XVII w. osiedliły się w stanie New Jersey rodziny Zaborowskich i Sadowskich. Polacy walczyli w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775–83); wyróżnili się m.in. T. Kościuszko i K. Pułaski. Po nieznacznej emigracji w XVII — lata 70. XVIII w. liczniejsza była emigracja polit. zapoczątkowana po I rozbiorze Polski (1772) i trwająca do poł. XIX w., składająca się gł. z żołnierzy kolejnych powstań nar.; rozproszeni na ogromnym obszarze, nie przygotowani do miejscowych warunków i nie nastawieni na stałe osadnictwo, nie wytworzyli trwałych struktur organizacyjnych. Większa fala emigracji do Stanów Zjednoczonych z ziem pol. została zapoczątkowana w 2. poł. XIX w.; dominowała emigracja zarobkowa („za chlebem”), a większość emigrantów nie powróciła do Polski. Najwcześniej rozpoczęła się z ziem zaboru pruskiego (nasilenie od lat 70. XIX w.), łączyła się z ostatnią potężną falą niem. wychodźstwa zamor. 1870–90; w poł. lat 70. XIX w. ruch emigr. do USA objął także ludność północnych guberni zaboru ros. oraz kilka zachodnich powiatów zaboru austr., na sile przybrał po 1885. Łącznie z 3 zaborów 1820–1914 do Stanów Zjednoczonych napłynęło z ziem pol. ok. 2,3 mln osób (wg źródeł pol. 1913 w USA było ok. 3 mln Polaków). Wśród emigrujących z zaboru pruskiego znajdowali się gł. Polacy, natomiast z zaboru ros. ludność żydowska stanowiła ok. 15–30%, ukr. ok. 5%, z zaboru austr. odpowiednio: 15–20% oraz 25–30%. Emigrowali gł. niewykwalifikowani robotnicy i bezrolni chłopi; struktura społ.-zaw. i poziom kult. większości emigrantów oraz nieznajomość języka ang. zadecydowały o niskim statusie emigracji pol. w USA. Pierwszą pol. osadą miała być zał. w poł. lat 40. XIX w. osada w Parisville w stanie Michigan; 1854 zostały zał. przez wychodźców ze Śląska osady Panna Maria i Częstochowa w stanie Teksas. Równocześnie powstawały pierwsze pol. organizacje: 1842 Tow. Polaków w Ameryce (od 1852 Tow. Demokr. Wygnańców Pol. w Ameryce), 1874 Organizacja Pol. w Ameryce (J. Barzyński), 1874 Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie (ZPRK), 1880 Związek Narodowy Polski (ZNP); ZPRK i ZNP podejmowały próby zjednoczenia Polonii. Głównym spoiwem było jednak duszpasterstwo prowadzone przez księży; jego szykanowanie przez niektórych przełożonych kośc. stało się przyczyną powstania Pol. Nar. Kościoła Katolickiego. Powstały także pierwsze czasopisma: 1842 „Poland. Historical, Literary, Monumental and Picturesque” (F. Sobolewski), 1863 „Echo z Polski”. Polacy uczestniczyli także w amer. życiu nar.; w wojnie secesyjnej (1861–65) po stronie Północy walczyło ponad 2 tys. Polaków (m.in. W.B. Krzyżanowski, J. Karge). Próbę konsolidacji Polonii amer. w czasie I wojny świat. podjął zał. 1914 Polski Centralny Kom. Ratunkowy; ok. 30 tys. osób ze Stanów Zjednoczonych zgłosiło się do Armii Pol. tworzonej we Francji (hallerczycy). W okresie wojny emigracja z ziem pol. do USA została zahamowana. W latach międzywojennych przy malejącej liczbie wyjazdów (1918–39 emigrowało ok. 285 tys. osób, a powróciło ok. 123 tys.), spowodowanej restrykcyjną polityką imigracyjną USA, w wychodźstwie z Polski w znacznym stopniu uczestniczyli Żydzi. Emigracja ta miała charakter osiedleńczo-rodzinny, zmniejszyły się odsetki osób zatrudnionych w rolnictwie oraz analfabetów; emigranci wywodzili się gł. z Warszawy i woj. warsz. oraz z białost., krak., lubel. i lwowskiego. Powstało wiele nowych organizacji; były to stowarzyszenia łączące się w duże związki, jednak często zwalczające się nawzajem; zaostrzyły się przeciwieństwa między ZNP i ZPRK. Próbą porozumienia była Pol. Rada Międzyorganizacyjna w Ameryce (utworzona 1936 z udziałem ZNP, ZPRK i Związku Polek w Ameryce), z której 1944 powstał Kongres Polonii Amerykańskiej. Po I wojnie świat. zwiększyła się liczba reprezentantów Polonii w stanowych kongresach i administracji oraz w nauce i technice; artyści pol. przyczynili się do rozwoju amer. kultury i sztuki (H. Modrzejewska, P. Negri, I. Paderewski, J. Hofman, M. Sembrich-Kochańska, R. Modrzejewski, bracia E. i J. Reszke). W czasie II wojny świat. i w pierwszych latach po jej zakończeniu osiedliło się w USA ok. 150 tys. Polaków; 1947–72 przybyło ok. 302 tys. osób podających Polskę jako kraj urodzenia; po 1980 szacuje się, że wychodźstwo do USA objęło ok. 150 tys. osób. Fala emigracji wojennej, gł. polit., w której większą liczbę stanowili inteligenci, częściej znający język ang., wywarła istotny wpływ na działalność i ideologię wielu organizacji; po 1945 powstało ponad 20 nowych organizacji polonijnych o charakterze kult. i zaw.; także wzrost pozycji społ.-zaw. starej Polonii, jej poziom zamożności i wykształcenia miały wpływ na wytworzenie nowych form działalności organizacji; rozszerzył się zakres współdziałania organizacji polonijnych z organizacjami innych grup etnicznych. Społeczne życie Polonii skupia się w licznych stowarzyszeniach społ., kult., wyznaniowych; większość z nich to ogniwa ZNP, ZPRK i Związku Polek w Ameryce; w większych ośr. działają zrzeszenia grup zaw. (lekarzy, techników, handlowców); organizacją centralną jest nadal Kongres Polonii Amer.; ukazuje się prasa polonijna w języku pol. i ang.; działalność kult.-oświat. i nauk. prowadzą m.in. Fundacja Kościuszkowska, Instytut Józefa Piłsudskiego, Muzeum Polskie w Ameryce, Polski Instytut Naukowy w Ameryce, zespół szkół polonijnych w Orchard Lake; działają pol. szkoły, zespoły folklorystyczne, kluby, są wydawane książki. Liczebność Polonii jest trudna do oszacowania, w zależności od przyjętych kryteriów ocenia się ją na 6–10 mln osób; większość mieszka w miastach (Nowy Jork — ok. 400 tys., Chicago — ok. 300 tys., Detroit — ok. 160 tys., Filadelfia — ok. 100 tys., Buffalo — ok. 80 tys., Pittsburgh, Cleveland); największe skupiska, ukształtowane już w 2. poł. XIX w., znajdują się we wschodnich stanach USA; Kalifornia i Floryda stają się ośr. migracji wtórnej (Los Angeles — ok. 70 tys., Miami — ok. 25 tys.). Nastąpiły zmiany w pozycji społ. Polonii; Polacy zdobywają wysokie pozycje w życiu nauk.: O. Halecki, W. Lednicki, Z. Brzeziński, A.V. Schally, w literaturze m.in. Cz. Miłosz; stali się coraz bardziej aktywni w życiu polit. i gosp. (T. Sendzimir, T. Piasecki, M. Kobeliński, B. Piasecka Johnson). Polonia stała się częścią społeczeństwa amer., silnie związaną z nim różnorodnymi więzami środowiskowymi. Kultura Stany Zjednoczone, to kraj wielkich kontrastów i sprzeczności. W Ameryce istnieją obok siebie takie zjawiska, których nie zaakceptowano by w żadnym innym kraju. Najbardziej charakterystyczną cechą społeczeństwa amerykańskiego jest indywidualizm. Nic dziwnego, że właśnie do Nowego Jorku zawędrowała z Francji Statua Wolności pomnik - symbol, witająca miliony imigrantów obietnicą nieskrępowanej swobody. Słowo wolność brzmi tu mistycznie i powtarzane jest na każdym kroku. Wolność jednostki traktuje się bardzo poważnie, a jeśli trzeba dochodzi się jej w sądzie. Najlepszym towarem eksportowym Stanów Zjednoczonych są bary szybkiej obsługi. Hamburgery, skrzydełka kurczaków, chili i pizzę po amerykańsku sprzedaje się dzisiaj na całym świecie. Wielkie koncerny, tj. Mc Donald''s, Burger King, Checkers czy Taco Bell opanowały najpierw amerykańskie miasta, później prowincje, a następnie cały świat. Silną stroną kuchni amerykańskiej są jej etniczne i lokalne odmiany. Ten naród imigrantów chwali się niezliczonymi restauracjami, oferującymi etniczną kuchnię z każdego zakątka świata. Każdy region ma własny zestaw specjałów, np. chilli na Południu, zupa z krabów na Wschodnim wybrzeżu, pieczona fasola w Bostonie, homary w Maine czy żółwie w Baltimore. Głównym źródłem dumy narodowej i lokalnego patriotyzmu Amerykanów są wyczyny sportowców. Najbardziej popularnym, typowo amerykańskim sportem jest baseball. Mecze baseballowe rozgrywane są przez całe lato mniej więcej 5 razy w tygodniu. Prócz baseballu Amerykanie kochają futbol. Futbol amerykański jest brutalny i - dosłownie przyziemny, ponieważ gra kończy się zwykle "młynem" i kłębowiskiem ciał na boisku. Zimą wielkie emocje budzą mecze koszykówki. W każdym mieście znajdują się wielkie i małe boiska do gry w "kosza". Dla wielu utalentowanych młodych ludzi koszykówka oznacza szansę lepszego życia i zdobycia sławy. Stany Zjednoczone to miejsce narodzin jazzu, bluesa, country, soulu i rapu. Żaden miłośnik country nie może nie zajrzeć do Nashville, zaś Memphis, miasta Sun, Stax i Chicago to największe bastiony bluesa. Nowy Orlean nie ma sobie równych w jazzie i rhythm and bluesie, natomiast rock zawładnął Los Angeles, Bostonem i Seattle. Największym i najbardziej amerykańskim świętem narodowym jest Dzień Niepodległości 4 lipca, z salutowaniem flagi, sztucznymi ogniami, ulicznym pochodem i innymi atrakcjami. Zupełnie innego typu świętem jest Halloween (31. X). Tradycyjnie dzieci biegają w tym dniu po ulicach, stukają do drzwi i domagają się "okupu", którym najczęściej jest coś słodkiego. Trzecim co do wielkości świętem jest Dzień Dziękczynienia, obchodzony w ostatni czwartek listopada. Świętuje się przede wszystkim w domu, w gronie rodziny, posilając się pieczonym indykiem. Interesującym elementem życia kulturalnego kontynentu amerykańskiego są tradycje i obyczaje Indian rdzennych mieszkańców Ameryki. Obecnie w Stanach Zjednoczonych żyje blisko 2 mln Indian (0,2% ogółu populacji). Ostatnimi czasy wielu Indian stara się ocalić tradycje przodków i powrócić do starych plemiennych nazw. Indianie Pueblo z południowego zachodu zdołali ocalić do dziś swoją tradycję. W Nowym Meksyku jest 19 osad indiańskich, najstarszych w całej Ameryce Północnej. Ruiny domostw prehistorycznych plemion w Canyon de Chelly, Chaco Canyon i innych miejscach nie różnią się od współczesnych pueblos w Acoma czy Taos. Na południowym zachodzie żyje największe obecnie plemię indiańskie Narajo. Co roku w całych USA odbywają się ceremonie pow pow. Spotykają się wówczas członkowie plemion z różnych stron kraju. Zlotowi Indian towarzyszą konkursy strojów i rytualnych tańców. Święto jest wynikiem kompromisu między wymaganiami przemysłu turystycznego i kultywacją tradycyjnego stylu życia. ŚWIĘTA: Nowy Rok jest hucznie obchodzony na całym globie, jednak wydaje się, że to właśnie w Stanach Zjednoczonych ma on wyjątkowo okazały charakter. A przynajmniej najbardziej medialny. Co roku na Times Square w Nowym Jorku wychodzą setki tysięcy ludzi, a cała rzesza tych, którzy nie mogli tam się znaleźć, ogląda transmisję z tego miejsca. Wiele amerykańskich świąt jest ruchomych. Np. urodziny Martina Luthera Kinga obchodzi się w trzeci poniedziałek stycznia. Dzień ten nosi nazwę Martin Luther King Day. Ważny jest przede wszystkim dla wartości jakie niesie za sobą patron tego święta: obrona praw człowieka, niezależnie od rasy, religii, orientacji, pochodzenia. Kolejnym ważnym dniem na początku roku jest Dzień Zaprzysiężenia nowego prezydenta. Święto to obchodzi się 20 stycznia co cztery lata. Tuż po nim, w trzeci poniedziałek lutego od początku lat 70-tych obchodzony jest Dzień Prezydenta. Ustanowiono to święto głównie po to, aby uczcić jednych z najbardziej znanych prezydentów Ameryki – George’a Washingtona i Abrahama Lincolna. Potem następuje paromiesięczna przerwa aż do14 czerwca, kiedy Amerykanie obchodzą Dzień Flagi. W tym dniu większość biur i sklepów jest otwarta. 4 lipca obchodzony jest Dzień Niepodległości, czyli chyba najbardziej znane i ważne święto dla narodu amerykańskiego. W 1776 roku ogłoszono deklarację niepodległości Stanów Zjednoczonych od Wielkiej Brytanii. Od tego czasu, w każdą rocznicę odbywają się festyny, parady i koncerty upamiętniające to wydarzenie. Wieczorem cała Ameryka błyszczy od fajerwerków, których jest z pewnością nie mniej niż podczas nocy sylwestrowej. Inne ważne święto to Dzień Weterana (11 listopada), poświęcony pamięci ludzi, którzy walczyli za ojczyznę podczas wojen. Co ciekawe Dzień Weterana odnosi się przede wszystkim do żyjących żołnierzy, natomiast święto pamięci tych, którzy zmarli w walce o dobro kraju, obchodzi się w ostatni poniedziałek maja. Nazywa się Memorial Day lub Decoration Day. Dzień Kolumba został ustanowiony świętem narodowym dopiero w 1934 roku, po tym jak ponad 20 lat był obchodzony jedynie w Colorado. Jest świętem dość kontrowersyjnym. Indianie ten sam dzień nazywają Dniem Rdzennej Ludności i raczej niezbyt podoba im się celebrowanie pamięci o osobie, która ich skolonializowała. Często, a w zasadzie corocznie dochodzi do spięć i przerywania obchodów przez niezadowolonych Indian. Gubernator Californii, Arnold Schwarzenegger zniósł to święto, i to niezupełnie ze względów etycznych, a jedynie aby podnieść gospodarkę jego stanu, która nie jest w najlepszej kondycji. Święto Dziękczynienia Amerykanie celebrują w czwarty czwartek listopada (Kanadyjczycy w drugi poniedziałek października). Dzień ten pierwotnie miał podłoże religijne i miał upamiętniać pierwsze dziękczynienie pielgrzymów, którzy przybyli do koloni Plymouth w Ameryce z Holandii w 1621 roku. Dzień Dziękczynienia w USA.Nie ma zgodności co do daty i miejsca pierwszych obchodów Dnia Dziękczynienia, niemniej pierwsze poświadczone obchody odbyły się 8 września 1565 w miejscu, które dziś nosi nazwę Saint Augustine na Florydzie[1]. Wbrew dowodom naukowym tradycyjne uważa się, że pierwszy Dzień Dziękczynienia był obchodzony w kolonii Plymouth w 1621 roku. Pielgrzymi, którzy przypłynęli do Ameryki na pokładzie statku Mayflower, byli członkami Angielskiego Kościoła Separatystycznego (odłamem Purytanów). Wcześniej ruszyli ze swych domostw w Anglii i pożeglowali do Holandii (Niderlandów), aby uciec przed prześladowaniem religijnym. Tam cieszyli się większą tolerancją religijną, ale w końcu rozczarowali się holenderskim sposobem życia, uznając go za bezbożny. Szukając lepszego życia, tzw. Separatyści wynegocjowali z londyńską kompanią handlową sfinansowanie pielgrzymki do Ameryki. Tylko około jedna trzecia odbywających podróż na pokładzie "Mayflower" była Separatystami, pozostali zostali wynajęci dla zabezpieczenia interesów firmy. Pielgrzymi wylądowali na Skale Plymouth 11 grudnia 1620 roku. Po pierwszej ostrej zimie, do początku kolejnej jesieni zmarło 46 ze 102 osób zaokrętowanych na "Mayflower". Ale ponieważ żniwa 1621 roku były obfite, koloniści postanowili uczcić to świętem wraz z 91 Indianami z plemienia Wampanoagów (ang. Wampanoag), którzy wraz z wodzem Massasoitem pomogli im przetrwać pierwszy rok. Święto miało więcej z tradycyjnych angielskich obyczajów dożynkowych, niż z "obchodów dziękczynnych", dla Wampanoagów było piątą z sześciu tradycyjnych ceremonii dziękczynnych w roku[2]. Trwało trzy tygodnie, w okresie między 21 października i 11 listopada 1621 roku. Indianie dostarczyli na ucztę co najmniej pięć jeleni, w menu nie było natomiast sosu żurawinowego (z braku cukru), ziemniaków, ciasta z dyni, ani indyków, zamiast których podano ptactwo wodne (kaczki, gęsi)[3]. Pielgrzymi i tubylcy porozumiewali się za pośrednictwem Squanto, Indianina z plemienia Patuxet, który znał angielski dzięki swoim wcześniejszym kontaktom z podróżnikami brytyjskimi. Oprócz ucztowania, święto obejmowało także wspólny wypoczynek oraz zabawę kolonistów i Indian. Nie zachowały się natomiast żadne inne relacje o podobnych spotkaniach międzykulturowych w kolejnych latach. Znane są tylko dwa opisy tego święta: w liście kolonisty i książce powstałej 20 lat później. Świętem narodowym ogłosił je w 1863 roku prezydent Abraham Lincoln i z tego samego okresu datują się stereotypy o Dniu Dziękczynienia. Święta Bożego Narodzenia Amerykanie wyznania chrześcijańskiego - przeważająca większość społeczeństwa USA - obchodzą Święta Bożego Narodzenia dość podobnie jak Polacy, choć z pewnymi odmianami. Sami zresztą, jako naród imigrantów, kultywują bardzo różnorodne tradycje świąteczne, przeniesione z krajów swego pochodzenia. Choinkę stawia się w amerykańskim domu często już na początku grudnia. W sklepach i centrach handlowych już od połowy listopada tworzy się tzw. świąteczny nastrój, dekorując je niezliczonymi światełkami, aby zachęcić jak najwięcej klientów do kupowania prezentów. Ponieważ przytłaczająca większość Amerykanów mieszka w małych rodzinach jednopokoleniowych (małżeństwa z dziećmi) i święta są jedyną okazją do odnowienia więzi z "wielką" rodziną (dziadkami, rodzeństwem, dorosłymi dziećmi), w Boże Narodzenie zwykle wyruszają ich odwiedzić i spędzić z nimi 2-3 dni przy choince. Święta Bożego Narodzenia - Christmas to zatem okres największego ruchu na drogach, dworcach kolejowych i na lotniskach. W Wigilię Amerykanie na ogół nie zasiadają - poza imigrantami z krajów europejskich - do wieczerzy z rybą i opłatkiem, a raczej uczestniczą w nabożeństwach w kościołach i śpiewają tam kolędy. Kolację wigilijną wielu spożywa w restauracjach. Do kolacji pije się często eggnog, czyli koktajl na rumie lub koniaku z dodatkiem mleka, cukru i ubitych jajek. Tradycją jest częstowanie nim zmarzniętych po śpiewie na dworze kolędników. Dopiero 25 grudnia - który w USA jest jedynym dniem Świąt wolnym od pracy - ludzie wręczają sobie prezenty, przywiezione przez amerykańskiego św. Mikołaja, zwanego tu Santa Claus i ubranego w krótki - a nie długi, jak w Polsce - kożuszek. Santa Claus mieszka na Biegunie Północnym, przybywa stamtąd 24 grudnia na saniach zaprzężonych w osiem reniferów, wchodzi w nocy przez komin do domu i zostawia prezenty w wielkich wełnianych skarpetach. Świąteczny obiad wygląda podobnie jak posiłek na Święto Dziękczynienia - i tutaj ulubioną potrawą Amerykanów jest pieczony indyk z kartoflami. Je się poza tym dużo wędlin, a na deser ciasta z owocami. Szczególnie ceniony jest chleb świeżo upieczony przez panią domu. WYNALAZKI: 1873 - drut kolczasty (J. Glidden, USA), 1875 - bezpiecznik elektryczny (Edison, USA). 1876 - telefon (Bell, USA) - Bell oparł działanie swego telefonu o mikrofon elektromagnetyczny, który zamieniał głos w sygnały elektryczne, które przesyłane kablem docierały do drugiego aparatu, gdzie były z kolei przetwarzane na dźwięki mowy przez taki sam mikrofon. Jak bardzo potrzebny był to wynalazek, dowodzi fakt, że w dwa lata od prezentacji powstały pierwsze linie telefoniczne. 1879 - żarówka (Edison, USA) - elementem świecącym żarówki jest przewód rozżarzony (żarnik) do wysokiej temperatury na skutek przepływu prądu, światło wytwarzane jest w wyniku promieniowania cieplnego. Aby nie nastąpiło utlenienie żarnika, jest on umieszczany w bańce szklanej, wewnątrz której panuje próżnia lub jest ona wypełniana mieszaniną odpowiednich gazów. W noc sylwestrową 1879 roku Edison mógł już oświetlać Menlo Park przy użyciu ponad 800 żarówek. 1883 - drapacz chmur w Chicago (W. Root, USA). 1887 - wielofazowy silnik indukcyjny (N. Tesla, USA), - gramofon (Berliner, USA) - Gramofon wyewoluował z fonografu i odziedziczył jego zasadę działania: nośnikiem informacji jest wirujący dysk z wyżłobionymi rowkami, w których prowadzona jest igła. Drgania igły wzmacniane są mechanicznie lub elektrycznie. W najnowszych typach gramofonu zamiast igły stosuje się promień lasera. 1888 - silnik elektryczny trójfazowy (Tesla, USA), - ręczne aparaty fotograficzne (Kodak, USA), 1889 - pierwszy wyrok śmierci na krześle elektrycznym (USA), 1893 - zamek błyskawiczny (W.L. Judson, USA) - Pokazał on swój wynalazek ("haczykowy zamykacz i otwieracz do butów") na Wystawie Światowej w Chicago. Jednak ówczesny suwak nie działał zbyt dobrze (był gruby - ciężko chodził) i słabo się sprzedawał. Dopiero później - w roku 1913 Gideon Sundback, szwedzki inżynier opatentował swoją wersję zamka błyskawicznego, którą (prawie w niezmienionej formie) znamy dzisiaj 1895 - elektrownia wodna (USA) - pierwsze automaty do gry (Ch. Fey, USA). Cyrus McCormick (1809 - 1884) - wynalazca i producent żniwiarki oraz innego sprzętu rolniczego; Charles Goodyear (1800 - 1860) - opracował proces wulkanizacyjny, czyniąc tym samym gumę bardziej użyteczną; Samuel Colt (1814 - 1862) - wynalazca i producent broni; Peter Cooper (1791 - 1883) - budowniczy pierwszej amerykańskiej lokomotywy parowej; Samuel Morse (1791 - 1872) - innowacyjny myśliciel odpowiedzialny za wynalazek zarówno telegrafu elektrycznego jak i alfabetu Morse'a; William Morton (1819 - 1868) - dentysta, który użył eteru jako środka usypiającego; Elias Howe (1819 - 1867) - wynalazca maszyny do szycia. Benjamin Franklin Benjamin Franklin był jednym z najwybitniejszych uczonych XVIII wieku. Zajmował się głównie fizyką i filozofią. W dziedzinie fizyki prowadził m.in. badania nad elektrycznością, jako pierwszy wprowadził pojęcie elektryczności dodatniej i ujemnej. Odkrył i sformułował zasadę przyciągania się i oddalania ciał w zależności od znaku ładunku elektrycznego. W 1752 roku podczas burzy wypuścił latawiec z doczepionym metalowym kluczem, by następnie wykazać w badaniach, ze klucz został naładowany elektrycznie - dowiódł tym samym elektrycznej natury błyskawicy. Wkrótce po tym wynalazł piorunochron mający za zadanie chronić ochronę budynków podczas burz. Franklin interesował się także optyką, wynikiem tych zainteresowań był projekt soczewki dwuogniskowej. Był on twórcą licznych wynalazków, m.in.: fotela bujanego, organów kieliszkowych, kondensatora płaskiego. Jako pierwszy pisał o potrzebie wprowadzenia zmiany czasu na letni. Za działalność naukową wiele uniwersytetów europejskich uhonorowało go licznymi tytułami. W dziedzinie filozofii Benjamin Franklin był utylitarystą. Stworzył wizję człowieka, który sam sobie wszystko zawdzięcza (ang. self-made-man). Poza tym był racjonalistą i deistą, odcinającym się od religii, a także wolnomularzem. Thomasowi Edison (1847 - 1931) jest wzorem swojej epoki. Powszechnie znany jest jako wynalazca elektrycznego systemu oświetleniowego, fonografu, generatora elektrycznego oraz projektora obrazu ruchomego. Później koordynował również filmy z dźwiękiem fonograficznym, by wreszcie stworzyć pierwszą multimedialną prezentację światową. Jednak Edison nie jest jedynym przykładem naukowo-technicznego geniuszu tamtego okresu. Portret Sorela przedstawia także inne wielkie umysły. George Washington Carver (1864 - 1943) błyskotliwy czarny amerykański botanik i agronom, który wynalazł nowy rodzaj bawełny tzw. krzyżówka Carver'a (Carver's Hybrid). Urodzony jako niewolnik, jest on najbardziej znany z rozwinięcia słodkich ziemniaków i orzeszków ziemnych jako głównych upraw. Wynalazł również setki innych roślinnych produktów, nauczał metod ulepszania gleby i przy pomocy swoich odkryć nakłonił południowych farmerów do uprawy innych roślin niż bawełna. Charles Steinmetz (1865 - 1923), niemiecki emigrant, który zaczął pracować dla General Electric jako pierwszy dyrektor tej firmy ds. badań i rozwoju. W latach 1890 - tych utorował on drogę do zrozumienia transmisji elektrycznej. George Eastman (1854 - 1932), który w 1884 opatentował pierwszy film w formie zrolowanej, co okazało się być bardzo praktyczne. W 1888 zrewolucjonizował fotografię poprzez udoskonalenie swojego aparatu Kodak, a w 1892 ustanowił Eastman - Kodak Company jedną z pierwszych firm produkujących masowo ujednolicony sprzęt fotograficzny. Kolejnym jest Cyrus W. Field (1819 - 1892), przedsiębiorca, którego zainteresowanie transoceaniczną telegrafią doprowadziło do ukończenia w roku 1866 transatlantyckiej depeszy. Field był później pomocny w montażu kablogramu łączącego Stany z Australią i Azją przez Hawaje. Williama Le Baron Jenney'a (1832 - 1907) oraz Louis'a Sullivan'a (1856 - 1924). Jenney, inżynier Unijnej Armii w czasie wojny domowej, osiedlił się w Chicago i otworzył biuro architektoniczne. Był pionierem w dziedzinie użycia metalowych konstrukcji przy budowie wielkich budynków, które po raz pierwszy zastosował przy budowie The Home Insurance Company Building w 1885 roku. Jego rewolucyjna metoda konstrukcyjna przyniosła mu tytuł "ojca drapaczy chmur". To właśnie jego projekty budynków o stalowej strukturze ustanowiły w późniejszych latach drapacze chmur charakterystycznym typem amerykańskiego budownictwa. George Westinghouse (1846 - 1914) wprowadził liczne wynalazki z różnych dziedzin jednak skupiał się na przemyśle kolejowym. Przed ukończeniem 20 roku życia opracował "railway frog" (zwrotnicę), wynalazek, który umożliwił pociągom zmienianie torów podczas jazdy. Jego największym wynalazkiem był hamulec powietrzny z 1866 roku. Stał się on standardem we wszystkich pociągach. Westinghouse wprowadził setki innowacji, zdobył ponad 400 patentów i razem z chorwackim emigrantem Nikolą Tesla (1856 - 1943) zapoczątkował wykorzystywanie mocy prądu zmiennego (AC). Tesla wynalazł generator indukcyjny prądu zmiennego w latach 80 - tych XIX wieku. Był to pierwszy praktyczny silnik zasilany prądem zmiennym. Sprzedał on następnie ten patent Westinghouse'owi, który skomercjalizował go i wdrożył do użycia przy projekcie energetycznym "Wodospad Niagara". Westinghouse i Tesla udowodnili, że prąd zmienny jest w stanie produkować energię elektryczną dużo bardziej ekonomicznie na dłuższą metę, aniżeli prąd stały preferowany przez Edisona. John Roebling (1806 - 1869), niemiecki emigrant był pionierem w dziedzinie mostów podwieszanych w Stanach w drugiej połowie XIX wieku. Zademonstrował on, jak praktyczne jest użycie stalowych kabli w konstrukcji mostu. Kilka jego mostów wciąż stoi, włączając sławetny Brooklyn Bridge w Nowym Jorku. Warto podkreślić, że został on skonstruowany w latach 70 - tych XIX wieku. Kolejny wielki odkrywca, mocno dziś zapomniany, to chirurg armii Stanów Zjednoczonych i bakteriolog Walter Reed (1851 - 1902). W latach 90 - tych XIX wieku badania Reed'a bardzo przyczyniły się do zrozumienia istoty duru brzusznego (tyfus) i doprowadziły do kontrolowania i powstrzymania epidemii tej choroby. W 1900 r. Reed wykazał, że wirus żółtej febry był przenoszony przez ukąszenie moskitów Aedes aegypti. Poprzez zbadanie tych moskitów choroba ta praktycznie zanikła. Wielki myśliciel Okresu Wynalazków, głównie pamiętany jako szkocki emigrant, to Alexander Graham Bell (1847 - 1922). W 1874 jego praca nad złożonym telegrafem podsunęła mu pomysł telefonu. Eksperymenty, które przeprowadzał wraz ze swoim asystentem Thomasem Watson'em zaowocowały sukcesem 10 marca 1876. Później w tym samym roku Bell zademonstrował wynalazek telefonu na Wystawie Stulecia w Filadelfii. Wydarzenie to było początkiem założenia, w 1877 roku, organizacji Bell Telephone Company. Inne wynalazki Bell'a obejmują audiometr - przyrząd do mierzenia ostrości słuchu oraz późniejsze, takie jak lotka oraz inne związane z aeronautyką. Brak miejsca aby wymienić tu wszystkich wynalazców, przedsiębiorców i - przecierających szlaki przemysłowców, którzy rozkwitali w czasie tego okresu. Osiągnięcia chociażby Frank'a Julian'a Spragne'a (1857 - 1934) dziś nie są już pamiętane. Spragne - błyskotliwy inżynier elektryk, który ukończył szkołę Annapolis i pracował dla Edisona, zelektryfikował system trolejbusowy w Richmond w 1888 roku. Wykazał, że elektryczność jest tania i może być wykorzystana zarówno w samochodach, jak i kolejkach linowych. W 1890 około 15% amerykańskiego przewozu miejskiego było zelektryfikowane; do roku 1902 - 97%. U schyłku XIX wieku amerykański postęp technologiczny dopiero raczkował. Rankiem 4 lipca 1896 roku Henry Ford (1863 - 1947) rozwalił siekierą ceglasty mur wynajętego garażu i wyjechał swoim pierwszym samochodem. Samochody były oczywiście już wcześniej. Jednak Ford w 1903 zapoczątkował Ford Motor Company i uczynił samochód rzeczywistością komercyjną. Wkrótce milion Amerykanów jeździło swoimi pojazdami. Tego samego roku, Wilbur (1867 - 1912) i Orville (1871 - 1948) Wright - dwóch mechaników rowerowych-samouków z Dayton w stanie Ohio, dokonali pierwszego kontrolowanego lotu zasilanego energią w pojeździe cięższym od powietrza. Wydarzyło się to w Kitty Hawk w Północnej Karolinie. Przez całe lata 80-te XIX wieku bracia Wright studiowali aeronautykę i eksperymentowali z urządzeniami latającymi. . Willis Carrier (1876 - 1950) wynalazł klimatyzator w 1902 roku; do lat 40 - tych XX wieku opatentował 80 innych wynalazków oraz założył firmę produkcyjną, która nosi jego imię. Najsłynniejszy wynalazek Bell'a doprowadził do założenia Bell Telephone Company. Roebling zarobił fortunę na swojej produkującej drut firmie, a McCornick na swojej żniwiarce i innym sprzęcie rolniczym. Colt był przedsiębiorcą, który w 1855 roku założył własną fabrykę - Colt Patent Arms. Był pionierem w dziedzinie zaawansowanych metod produkcyjnych i użycia części zamiennych, czyniąc swoją firmę największą prywatną fabryką broni w świecie. Isaac Merritt Singer (1811 - 1875) by stworzyć praktyczną maszynę do szycia, połączył ze sobą kilka patentów pokrewnych. Do 1860 był największym producentem maszyn do szycia w świecie. Singer - innowator w dziedzinie biznesu rozpoczął takie praktyki jak sprzedaż ratalna, kampanie reklamowe oraz wyprzedaż. Przemysłowcy Andrew Cowengie (1835 - 1919) i John D. Rockefeller (1839-1937) rozbudowali Cowengie Stel i Standard Oil w olbrzymie koncerny, które zapełniły rynek stalą i produktami naftowymi. W latach 80-tych i 90-tych XIX w. wielki człowiek kolei James J. Hill (1838 - 1916) skonstruował Wielką Kolej Północną wyłącznie dzięki prywatnym funduszom. Nie trzeba przypominać, że Cowengie, Rockefeller i Hill dorobili się wielkich majątków. Innowatorzy Steve Jobs, Stephen Woźniak, Bill Gates, Michael Dell - stworzyli rewolucję informacyjną. Niewolnictwo w USA Niewolnictwo zapoczątkowane na kontynencie północnoamerykańskim w pocz. XVII wieku, istniało we wszystkich koloniach angielskich aż do amerykańskiej wojny o niepodległość. Delaware już w pierwszej swojej konstytucji z 1776 roku zakazało importu i sprzedaży niewolników na terenie stanu, w 1783 roku niewolnictwo zlikwidowano w Massachusetts. W Pensylwanii dzieci niewolników miały uzyskać wolność po ukończeniu 28 roku życia, podobnie w Connecticut i Rhode Island, w Nowym Jorku niewolników wyzwolono w 1785 roku, a w 1786 roku w New Jersey. Ogólnokrajowy zakaz niewolnictwa w stanach północnych i północno-zachodnich uchwalił Kongres w 1787 roku. Niewolnicy w stanach południowych Niewolnictwo utrzymało się jednak w stanach południowych, mimo iż pod koniec XVIII wieku zmalała gospodarcza potrzeba niewolnictwa. Dotychczasowa gospodarka południa opierająca się na eksporcie tytoniu, indygo i ryżu, stawała się coraz mniej opłacalna. Zaczęło brakować pracy dla niewolników a ich ceny spadały. Jednak na południu bano się skutków wyzwolenia niewolników. W 1790 roku na 4 000 000 mieszkańców Stanów Zjednoczonych, Murzynów było 750 000 (ok. 20 procent ludności), a aż 90 procent z nich mieszkało na południu. W Wirginii, Karoliny Południowej i Północnej, Georgii oraz Maryland – na ogólną liczbę 1 793 000 mieszkańców, aż 641 600 (ok. 36 procent) to niewolnicy a 32 000 to wolni Murzyni. W samej Wirginii niewolnicy stanowili 40 procent ludności. Ponowne zapotrzebowanie na tanią siłę roboczą (niewolników) wzrosło po skonstruowanie w 1793 przez Eli Whitney odziarniarki bawełny. Rewolucja przemysłowa w Anglii i nowe wynalazki, jak maszyny do tkania i przędzenia, zmniejszyły koszty produkcji i wpłynęły na rozwój przemysłu tekstylnego i wzrost zapotrzebowania na surowiec – bawełnę. Nowa uprawa w szybkim tempie zdominowała gospodarkę południowych stanów USA, rosła także liczba niewolników, w 1810 było ich 1 200 000, a w 1860 już blisko 4 000 000. Ukształtowanie się dwóch modeli gospodarczych w Stanach Zjednoczonych, które dzieliły często sprzeczne interesy było powodem kryzysów politycznych w I połowie XIX wieku. Południe z dominującą gospodarką rolną nastawioną na eksportową produkcję bawełny i sprowadzające z zagranicy potrzebne jej produkty przemysłowe dążyło do utrzymania niewolnictwa i niskich ceł, które były gwarantem zysków plantatorów. Na północy gdzie dominował handel i przemysł domagano się wysokich ceł ochronnych i zniesienia niewolnictwa (żywo rozwijał się ruch abolicjonistyczny). Konflikty między północą a południem groziły rozbiciem Unii i wymagały wypracowania kompromisów. Konstytucja Stanów Zjednoczonych z 1787 Uchwalona w 1787 w Filadelfii Konstytucja Stanów Zjednoczonych przewidywała, że Kongres miał się składać z dwóch izb. W Senacie każdy stan miał mieć dwóch przedstawicieli, natomiast do Izby Reprezentantów miano wybierać posłów proporcjonalnie do ludności. Powstał problem jak niewolnicy mają być traktowani. Południe chciało wliczyć niewolników do podstawy, według której obliczano ilość mandatów poselskich dla poszczególnych stanów, ale nie liczyć ich, gdy rozdzielano na stany przypadające na nie podatki bezpośrednie, na to nie mogła się zgodzić północ. Kompromis, jaki wypracowano przewidywał, że liczba posłów i całość sum podatków bezpośrednich będzie podzielona między poszczególne stany proporcjonalnie „w stosunku do ich mieszkańców, która to liczba będzie ustalona w ten sposób, iż do liczby wszystkich ludzi wolnych (…) doda się trzy piąte wszystkich innych ludzi” (tj. niewolników). Konstytucja nakładała także obowiązek wydawania zbiegłych niewolników, a Kongres nie miał prawa zakazać handlu niewolnikami przed rokiem 1808. W 1803 roku Stany Zjednoczone zakupiły od Francji tereny leżące na zachód od rzeki Missisipi. Na tych terenach powstały nowe stany, których konstytucje sankcjonowały niewolnictwo, Luizjana (przyjęta do Unii w 1812 roku), Missisipi (1817), Alabama (1819) potem Floryda, Teksas, Arkansas, Tennessee, Kentucky i Missouri. Ekspansja niewolnictwa następowała pomimo uchwalenia przez Kongres w 1807 roku zakazu przywozu niewolników od 1 stycznia 1808. Mimo iż ustawa z marca 1819 upoważniała prezydenta do wykorzystania okrętów wojennych do kontroli czy amerykańskie statki prowadzą handel niewolnikami, a ustawa z maja 1820 uznawała handel niewolnikami za akt piractwa, nie zdołano zatrzymać przemytu niewolników do Sanów Zjednoczonych. Rosło także znaczenie wciąż legalnego rynek wewnętrznego, Wirginia zyskała miano stanu zajmującego się hodowlą niewolników. Kompromis Missouri z 1820 Jednym z problemów, przed którym stały Stany Zjednoczone w początkach XIX wieku było dopuszczenie niewolnictwa w nowo przyjmowanych do Unii stanach. Ekspansja jednego z dwóch rodzajów gospodarki, oznaczała poprzez przewagę w Kongresie oraz w kolegium elektorskim, wybierającym prezydenta, możliwość realizacji własnych interesów w polityce rządu federalnego. Konflikt między północą a południem zaostrzył się w roku 1819. Po przyłączeniu do Unii Alabamy na dwadzieścia dwa stany jedenaście było stanami niewolniczymi a jedenaście wolnymi od niewolnictwa. Gdy w 1819 roku o przyłączenie do Unii zwróciło się Missouri, powstał problem czy przyjąć ten stan jako niewolniczy jak żądało tego południe, czy wolny od niewolnictwa, za czym opowiadała się północ. Kompromis uchwalony przez Kongres 3 marca 1820 roku przewidywał, że stan Missouri zostanie przyłączony jako stan niewolniczy, ale dla równowagi podniesiono do rangi stanu terytorium na północnym-wschodzie Massachusetts – Maine. W ten sposób na dwadzieścia cztery stany połowa miała charakter niewolniczy, a w drugiej połowie obowiązywał zakaz niewolnictwa. Kompromis Missouri przewidywał także zakaz niewolnictwa na obszarach leżących na północ od 36°30’ szerokości geograficznej północnej. Kompromis 1850 roku Problem niewolnictwa powrócił w 1849 roku w związku z przyjęciem do Unii Kalifornii. Kalifornia w wniosku o przyjęcie do Unii chciała, aby na jej terenie obowiązywał zakaz niewolnictwa. Dotąd istniała równowaga między stanami wolnymi a niewolniczymi (po piętnaście stanów), przyjęcie Kalifornii naruszałoby równowagę. W Senacie ścierały się cztery poglądy. Niektórzy żądali wydłużenia aż do Pacyfiku ustalonej w Kompromisie Missouri granicy niewolnictwa. Inna propozycja przewidywała wprowadzenie zakazu niewolnictwa na wszystkich terytoriach leżących na zachodzie i nie mających praw samodzielnych stanów. Część senatorów uważała, że Kongres w ogóle nie ma prawa zakazywać niewolnictwa. Ostatnie stanowisko przewidywało, że to mieszkańcy każdego terytorium powinni rozstrzygać o charakterze swojego terytorium. Aby uchronić Unię przed secesją i wojną senatorowie pod przewodnictwem Henry’ego Claya i Daniela Webstera, zaproponowali rozwiązanie kompromisowe. Tzw. „Kompromis 1850 roku” zakładał przyjęcie Kalifornii do Unii jako stanu, w którym obowiązywał zakaz niewolnictwa, ale na terenach Nowego Meksyku i Utah sami osadnicy mieli zdecydować o charakterze przyszłych stanów. Zadecydowano, że w stołecznym okręgu Kolumbia niewolnictwo będzie dozwolone, ale handel niewolnikami zabroniony. Równolegle przyjęto także ustawę nakazującą surowe karanie osób, które udzielają pomocy zbiegłym niewolnikom. Ustawa Kansas-Nebraska z 1854 Ponownie konflikt wybuchł podczas przyjmowania do Unii stanu Nebraski. Ustawa Kansas-Nebraska z maja 1854 odwoływała kompromis Missouri z 1820, uznając, że jest sprzeczny z zasadą wprowadzoną w ustawie z 1850 roku o nieinterwencji Kongresu w sprawy niewolnictwa w poszczególnych stanach i terytoriach. Wszystkie sprawy dotyczące niewolnictwa winny być rozpatrywane przez właściwe sądy lokalne oraz Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych. Z obszaru Nebraski wydzielono jego południową część i przyjęto do Unii jako niewolniczy stan Kansas. Sprawa Dreda Scotta z 1857 Sprawą, która wywołała kontrowersje i niezadowolenie na północy, był wyrok w marcu 1857, w którym Sąd Najwyższy odrzucił pozew Murzyna – Dreda Scotta. Wystąpił on do sądu o uznanie go za wolnego, ponieważ mieszkając wraz ze swoim panem na północy w wolnym stanie przestał być niewolnikiem. W uzasadnieniu Sąd uznał, iż nawet Kongres nie ma prawa znieść niewolnictwa (kompromis Missouri z 1820 roku Sąd Najwyższy uznał za niezgodny z V poprawką do konstytucji). Konstytucja zabrania pozbawiania osób ich własności, a jednym z rodzajów własności, która podlega ochronie konstytucyjnej, jest własność niewolników. Sąd uznał, że Murzynom nie przysługuje obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, a więc nie mogą on występować przed sądem federalnym. Wojna Secesyjna Możliwość zniesienia niewolnictwa zarysowała się po secesji południa i rozpoczęciu wojny w 1861. Południe zdecydowało się na wojnę dla ochrony południowych instytucji, z których jedną z ważniejszych było niewolnictwo. W lipcu 1862 Północ wydała akt o konfiskacie - niewolnicy, którzy wstąpią do wojsk Unii oraz będący własnością rebeliantów, gdy staną się jeńcami wojennymi, otrzymują wolność na zawsze. 22 września 1862 Abraham Lincoln ogłosił proklamację emancypacyjną (obowiązująca od 1 stycznia 1863), oznaczała ona przyznanie wolności niewolnikom na obszarze podległym Konfederatom. Proklamacje tą Lincoln wydał jako głównodowodzący armią i flotą, dlatego kwestionowano jej ważność. Dopiero uchwalana w 1865 XIII poprawka do konstytucji stwierdzała, że „niewolnictwo (…) nie będzie istniało w obrębie Stanów Zjednoczonych ani żadnym miejscu podległym ich jurysdykcji.” Zniesienie niewolnictwa mimo, iż było momentem przełomowym w historii Stanów Zjednoczonych nie rozwiązało problemu ludności czarnej w Ameryce, rasizm i wprowadzenie segregacji rasowej ciążyło na stosunkach wewnętrznych przez następne sto lat. Rosa Parks, z domu Rosa Louise McCauley (ur. 4 lutego 1913 w Tuskegee, zm. 24 października 2005 w Detroit) – amerykańska działaczka na rzecz praw człowieka, Murzynka, symbol walki z segregacją rasową. Przeszła do historii dzięki wydarzeniu z 1 grudnia 1955. Odmówiła wówczas, w akcie nieposłuszeństwa obywatelskiego, ustąpienia w autobusie miejsca siedzącego białemu mężczyźnie; w autobusach miejskich w Montgomery (Alabama) obowiązywały ostre zasady segregacji rasowej i Rosa Parks została aresztowana za naruszenie przepisów obowiązujących w środkach transportu publicznego. Sprawa dotarła aż do Sądu Najwyższego USA, gdzie uznano zasady segregacji za niekonstytucyjne. Po tym incydencie Martin Luther King zorganizował bojkot autobusów w Montgomery i skutecznie walczył o zniesienie przepisów rasistowskich. W latach 60. Rosa Parks przeniosła się do Detroit, gdzie pracowała w sztabie demokratycznego kongresmana z Michigan, Johna Conyersa (1965-1988)[1]. Jako symbol walki o zniesienie dyskryminacji rasowej była znaną działaczką praw człowieka w USA. W listopadzie 2001 otwarto w Montgomery bibliotekę i muzeum jej imienia, w 1999 została uhonorowana Złotym Medalem Kongresu USA. W 1999 zaskarżyła zespół hip-hopowy Outkast o bezprawne użycie jej nazwiska. Muzycy nagrali piosenkę Rosa Parks, w której luźno nawiązali do incydentu z grudnia 1955. Zarzuty oddalono. King Martin Luther, jr. (1929-1968), pastor, polityk murzyński. Urodził się w Atlancie w Georgii. W 1955 obronił pracę doktorską na uniwersytecie bostońskim. Od 1954 był pastorem kościoła baptystów w Montgomery w Alabamie. 1955–1956 rozpoczął działalność publiczną przewodząc bojkotowi autobusów miejskich w Montgomery w celu zniesienia segregacji rasowej. Wkrótce potem stał się liderem ogólnokrajowego ruchu walki o równouprawnienie rasowe i prawa obywatelskie. Stosował taktykę biernego oporu. Prowadził walkę o prawa obywatelskie Murzynów polegającą na zajmowaniu przez czarnych studentów miejsc rezerwowanych dla białych w lokalach publicznych (taktyka sit-ins). Poparte to było tzw. rajdami wolności, które polegały na publicznym domaganiu się w miastach Południa zniesienia segregacji rasowej. Używano do tego celu autobusów, którymi poruszali się członkowie Kongresu Równości Rasowej. Po wystąpieniach w Birmingham w Alabamie w 1963 sprowokował zaangażowanie się administracji J.F. Kennedy'ego w obronę praw obywatelskich Murzynów. W 1963 prowadził na czele 250 tys. ludzi obu ras marsz na Waszyngton. „Mam takie marzenie, że pewnego dnia czworo moich małych dzieci będzie żyło w społeczeństwie, które nie będzie ich osądzało wedle koloru skóry, lecz wedle ich charakterów”. Te słowa przeszły do historii, a wypowiedziane zostały przez Martina Luthera Kinga dn. 28 sierpnia 1963 roku podczas wiecu w Waszyngtonie. W roku następnym otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. W 1966 podjął nieudaną próbę likwidacji slumsów w Chicago. Był przeciwnikiem wojny w Wietnamie. Zastrzelony w Memphis przez J.E. Raya, którego skazano na 99 lat więzienia. Autor m.in. Why We Can't Wait (1964). DŻINSY Amerykańskie spodnie, które podbiły wszystkie rynki świata. Początkowo przeznaczone dla robotników. Pierwsze uszyte przez Levi Strauss w latach 50-tych XIX w. służyły poszukiwaczom złota. Do produkcji wykorzystał gruby, bawełniany materiał do szycia namiotów. Z czasem zyskały popularność, głównie wśród górników i kowbojów na Dzikim Zachodzie. Produkcja masowa rozpoczęła się już kilka lat po stworzeniu prototypu. Wciąż wykorzystywane były jako odzież robocza. Na stary kontynent dżinsy dotarły dopiero po II Wojnie Światowej. Szybko przypadły do gustu mężczyzną i kobietą zarówno w gorącej Hiszpanii, jak i w chłodnej Finlandii. Spodnie okrzyknięte wówczas fenomenem, są dziś produkowane seryjnie. Nosi się je na całym globie i uważa za najpopularniejszy element ubioru. W drugiej połowie XX w. podbiły serca ludzi młodych. Obecnie w ciągu jednego roku obroty firmy Leci Strauss & Co. wynoszą ponad 1,2 miliarda dolarów. KRESKÓWKI Na nieruchomym tle poruszają się narysowane postacie. Każdemu rysunkowi odpowiada inna faza ruchu. Obrazy te fotografowane i przenoszone na taśmę filmową, wyświetla się jak zwykły film. Potrzeba ok. 15000 tego typu pojedynczych obrazów do zmontowania 300 metrów taśmy z filmem, co daje zaledwie 11 min projekcji! Pierwszą tego typu animację zrealizował Stuart Blacktone. Była to twarz wykonująca serię grymasów. W 1928 roku swój pierwszy film wydał Walt Disney Wówczas narodziła się postać –wiekowej już, Myszki Miki. Dziś do realizacji animacji wykorzystuje się głównie komputerowe, trójwymiarowe schematy postaci, wprowadzając je następnie w ruch. Tą metodą powstały m.in. „Toy Story”, „Godzilla”, „Park jurajski”. W filmie „Kto wrobił Królika Rogera” po raz pierwszy postacie z kreskówek „zagrały” razem z aktorami. BILL GATES i MICROSOFT W 1973 roku Bill Gates i Paul Allen dostali się na studia na uniwersytecie Harvard. Tego właśnie roku MITS, mała firma w Albuquerque w Nowym Meksyku budowała komputer osobisty o nazwie Altair i potrzebowała wyspecjalizowanej wersji języka BASIC, aby umożliwić jego działanie. Bill i Paul przekonali prezesa firmy, aby kupił właśnie ich język. Dzięki genialnej strategii Gatesowi udało się podwoić honorarium autorskie, które powinien dostać za każdą sprzedany komputer typu Altair. Po tym umiarkowanym sukcesie Bill i Paul założyli Microsoft, którego początkową siedzibą był motel w Albukuerque. Była to mało znacząca firma, która straciła wielu potencjalnych klientów ze względu na ówczesny sposób bycia Billa. Nagła odmiana losu przyszła w 1980 roku, kiedy IBM ogłosił, że poszukuje systemu operacyjnego dla swojego komputera PC, który planował wydać. W tym czasie Bill Gates napisał MS-DOS (Microsoft-Disk Operating System) i był gotów sprzedać go każdemu kto tylko zapłaci. IBM postanowił użyć tego systemu w swoim PC, ale nie zastrzegł sobie na niego licencji, jak robił to ze swoim oprogramowaniem np. Apple. Wkrótce więc inni producenci komputerów sięgnęli po MS-DOS. Tak zaczęła się na dobre kariera Microsoftu na rynku oprogramowania, a jego siedziba została przeniesiona do Redmond w stanie Waszyngton, gdzie znajduje się do dziś. Kiedy Bill Gates, pomimo swoich sukcesów, wciąż nie był znany na świecie, Steve Jobs z Apple Computers pracował nad nowym komputerem o nazwie Macintosh, przy którym produkt IBM'a miał wyglądać archaicznie. Używał on interfejsu GUI (Graphical User Interface) oraz urządzenia zwanego myszą do wskazywania i klikania ikon na ekranie. W związku z tym projektem w 1981 roku Apple utworzył osobny oddział, który miał się zajmować wyłącznie Macintoshem, a nad kwaterą główną firmy zwisła piracka flaga na znak, że konkurencja zostanie zniszczona a głównym hasłem będzie "nie brać jeńców". Steve Jobs zaproponował Gatesowi żeby zaprojektował część aplikacji dla Macintosha, między innymi edytor tekstu i arkusz kalkulacyjny. Tak też się stało i Bill napisał kilka programów kompatybilnych z produktami Apple'a. W czasie tej współpracy udało mu się zgromadzić sporą ilość informacji na temat działania systemu operacyjnego Macintosha. Graficzny Interfejs Użytkownika (GUI) powstał już w latach 70 jako projekt firmy Xerox, ale nie został nigdy wcześniej wykorzystany. Bill, podobnie jak Steve Jobs, miał okazję zrobić sobie kilka wycieczek po laboratoriach Xerox'a i przyglądnąć się GUI w produkcji. Efektem tego była graficzna "nakładka" na MS-DOS o nazwie Windows, który po wydaniu w 1985 roku odniósł olbrzymi sukces. Pod koniec lat 80tych Microsoft zaczynał budować swoją dominacje na rynku, aż stał się największym producentem oprogramowania, a Bill Gates szybko awansował na liście najbogatszych ludzi świata magazynu "Forbes". W 1990 Microsoft wydał nową wersję Windows, Windows 3.0, którą już wkrótce można było znaleźć na 90% komputerów na świecie. Dochody firmy wzrastały dwu-, trzy- a nawet czterokrotnie każdego roku i odniosła największy sukces, jaki znała historia. Microsoft z hukiem przeszedł przez początek lat 90-tych, ale jego największy sukces nadszedł w 1995 roku wraz z wydaniem w pełni samodzielnego systemu operacyjnego Windows 95. Już w pierwszym tygodniu sprzedał się on w milionach egzemplarzy, dzięki szeroko zakrojonej akcji promocyjnej. Gates zapłacił między innymi 7.000.000 dolarów za prawo do użycia w reklamie piosenki Rolling Stones "Start it Up". Windows 95 posiadał mnóstwo nowych funkcji, takich jak obsługa Internetu i multimediów. Internet przeżywał wtedy swój najbardziej dynamiczny rozwój i Microsoft znalazł nowy slogan: "Where do you want to go today?" (Gdzie chcesz się dziś udać?). Microsoft postanowił także stworzyć własną siec MSN (Microsoft Network) i w ten sposób konkurować z najpopularniejszą siecią America Online (AOL). Pomimo iż nie udało mu się stworzyć znaczącej konkurencji to MSN otworzyło przed internautami wiele nowych możliwości W 1996 roku Bill Gates znalazł się na pierwszym miejscu listy najbogatszych ludzi świata, wyprzedzając znajdującego się tam do tej pory sułtana Burnai. Jego majątek oceniany jest na ponad 80 miliardów dolarów. Rok później Microsoft dokonał ponownej rewolucji wydając Office 97 , zawierający edytor tekstu Word, arkusz kalkulacyjny Excel, program obsługi poczty Outlook i wiele innych przydatnych w pracy narzędzi. Microsoft wydał także przeglądarkę internetową Internet Explorer, którą wkrótce zaczął rozpowszechniać wraz ze swoim systemem. To spowodowało, iż przeciw firmie wniesiono pozew do sądu o monopolizowanie rynku i plagiat (Netscape, producent przeglądarek internetowych, oskarżył Microsoft o wzorowanie się na ich Navigatorze). Gigant przegrał sprawę, ale wniesiono odwołanie, w związku z czym do żądanego podziału firmy nie doszło. Microsoft wydał także Windows NT, system przeznaczony do pracy w sieci, który znalazł swoje zastosowanie na większości komputerów biurowych. Jego bezpośrednim następcą został Windows 2000. Powstały także kolejne systemy z linii Windows 95, a mianowicie Windows 98, Windows Millennium oraz Windows XP. Microsoft posiada odział zajmujący się wyłącznie produkcją gier komputerowych Microsoft Games, a Bill Gates jest także akcjonariuszem Dream Works Pictures, jednej z najsłynniejszych firm zajmujących się animacją komputerową.
