Ocena ex-ante instrumentów finansowych

Ocena ex-ante instrumentów finansowych
w zakresie wsparcia podmiotow ekonomii
społecznej i osob młodych
raport koncowy
Warszawa, luty 2014 r.
Autorzy raportu:
Magdalena Andrzejewska
Magdalena Ośka
Marta Ponichter-Kolenda
Piotr Stronkowski
Julian Zawistowski
Mateusz Zych
Współpraca:
Jędrzej Kuskowski
Rafał Miśta
Andrzej Regulski
Fundacja Naukowa
Instytut Badań Strukturalnych
ul. Rejtana 15 lok. 28
02-516 Warszawa, Polska
e-mail: [email protected]
www.ibs.org.plT: + 48 22 629 33 82; F: +48
22 395 50 21
Coffey International Development Sp. z o.o.
ul. Krucza 16/22,
00-526 Warszawa
T: +48 22 578 22 80; F: +48 22 578 22 81
Spis treści
Streszczenie ................................................................................... 4
Summary ....................................................................................... 7
1 Metodologia i cel badania ....................................................... 10
1.1
Wprowadzenie do metodologii badania ............................................................................... 10
1.2
Przebieg badania ................................................................................................................... 12
1.3
Zastosowane techniki gromadzenia i analizy danych............................................................ 13
2 Podmioty ekonomii społecznej ................................................ 19
2.1
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce ................................................................................... 21
2.2
Przesłanki wsparcia przedsiębiorstw społecznych ................................................................ 23
2.3
Finansowanie zwrotne PS...................................................................................................... 29
2.4
Zapotrzebowanie PS na kapitał inwestycyjny ....................................................................... 42
3 Działalność gospodarcza osób młodych ................................... 69
3.1
Osoby młode na rynku pracy ................................................................................................. 69
3.2
Działalność gospodarcza osób młodych ................................................................................ 80
3.3
Potrzeby osób młodych rozpoczynających działalność ....................................................... 101
4 Wnioski i rekomendacje: ocena ex-ante instrumentów
finansowych PO WER ................................................................. 108
4.1
Charakterystyka planowanego wsparcia............................................................................. 108
4.2
Instrumenty finansowe – PES .............................................................................................. 119
4.3
Instrumenty finansowe – wsparcie działalności gospodarczej osób młodych .................... 150
3
Streszczenie
Niniejszy raport stanowi podsumowanie badania pn. Ocena ex-ante instrumentów finansowych
w zakresie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej i osób młodych, przeprowadzonego w okresie
od listopada 2013 r. do lutego 2014 r. przez Instytut Badań Strukturalnych i Coffey International
Development Sp. z o.o. na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju. Opracowanie poświęcone
jest ocenie zapotrzebowania na instrumenty inżynierii finansowej wraz z oszacowaniem luki
finansowej w odniesieniu do potrzeb wymienionych grup. Badanie spełnia wymogi art. 37
rozporządzenia ogólnego funduszy Wspólnych Ram Strategicznych dotyczącego wymagań wobec
ewaluacji ex-ante instrumentów finansowych oraz art. 38 dotyczącego wdrażania instrumentów
finansowych. Zaprezentowane w raporcie wnioski opierają się na analizie danych zastanych,
wywołanych (badania CATI, IDI, FGI) oraz analizie luki finansowej. Szersze informacje dotyczące
szczegółowych celów badania oraz zastosowanej metodologii znajdują się w rozdziale 1.
Rozdział 2 poświęcony jest podmiotom ekonomii społecznej. Rozpoczyna się charakterystyką sektora
przedsiębiorstw społecznych w Polsce. Analiza uwzględnia sektor obywatelski oraz sektor
spółdzielczy. Badanie wykazało duże zróżnicowanie sektora, co powinno być wzięte pod uwagę przy
projektowaniu instrumentów zwrotnych. Równocześnie działalność przedsiębiorstw społecznych jest
nadal stosunkowo nowym zjawiskiem. Choć istnieją podmioty doświadczone, o ugruntowanej pozycji
i korzystające z instrumentów finansowych, to jednak jest ich stosunkowo niewiele, a większość z
nich napotyka na problem niedostatecznych kompetencji w zakresie prowadzenia działalności
rynkowej. Również wśród instytucji, które mają wspierać rozwój ekonomii społecznej brakuje
rozpowszechnionej i ugruntowanej wiedzy dotyczącej inwestowania i finansowania inwestycji w
przedsiębiorstwach. Powoduje to stosunkowo niewielkie zainteresowanie przedsiębiorstw
społecznych korzystaniem z instrumentów zwrotnych.
W rozdziale przedstawiono syntezę dorobku analitycznego dotyczącego rozwoju gospodarczego
przedsiębiorstw społecznych, szczególnie zaś roli instrumentów finansowych w tym procesie.
Dokonano porównania różnych rozwiązań finansowych funkcjonujących na świecie oraz w Polsce:
instrumentów zwrotnych, bezzwrotnych oraz hybrydowych. Następnie dokonano oceny rozwiązań
funkcjonujących w Polsce. Głównym wnioskiem płynącym z tych części jest potrzeba tworzenia
szerokiego spektrum instrumentów zwrotnych, uwzględniających zróżnicowaną sytuację
przedsiębiorstw społecznych.
Ostatnią część rozdziału stanowi podsumowanie badań terenowych, przeprowadzonych wśród
przedsiębiorstw społecznych: organizacji pozarządowych prowadzących działalność gospodarczą i/lub
odpłatną statutową, spółdzielni socjalnych, spółdzielni pracy, spółdzielni inwalidów, spółek non-profit
oraz organizacji kościelnych. Kluczowe informacje jakie są w nim zawarte dotyczą wielkości luki
finansowej w sektora przedsiębiorstw społecznych. Analizy ograniczono do sektora organizacji
pozarządowych. W roku 2013 nie zrealizowały one wydatków inwestycyjnych na kwotę 655 mln zł.
Kwota ta jednak odzwierciedla niezaspokojony popyt na finansowanie. Tylko część tych wydatków
mogłaby być sfinansowana z pożyczek lub kredytów. Jeżeli jednak na lukę spojrzy się z perspektywy
sumy nieuzyskanych kredytów i pożyczek, to w roku 2013 jej wielkość wyniosła 51 mln zł. Niezależnie
4
od przyjętej metody liczenia szacuje się też, że w luce pozostaje około 500 NGO oraz około 60
spółdzielni socjalnych. Wysoce prawdopodobne jest też, że kwota a także liczba przedsiębiorstw
społecznych pozostających w luce finansowej będzie rosła z roku na rok.
W rozdziale 3 omówiona została sytuacja osób młodych na rynku pracy, łącznie z danymi dotyczącymi
bezrobocia oraz aktywności w zakresie prowadzenia i finansowania działalności gospodarczej w tej
grupie wiekowej. Wnioski z przeprowadzonych analiz wskazują, że osoby młode mają problem
z wejściem na rynek pracy, szczególnie w młodszym wieku, bezrobocie wśród osób do 25 roku życia
jest 2,5-krotnie większe niż bezrobocie w populacji aktywnych zawodowo ogółem (15-64 lata). Wśród
osób w wieku 25-30 lat, a więc tych które mają już pierwsze doświadczenia zawodowe, stopa
bezrobocia jest zbliżona do wskaźnika dla ogółu osób w wieku produkcyjnym. W porównaniu do
średniej dla krajów unijnych w Polsce relatywnie duży odsetek osób młodych prowadzi działalność
gospodarczą. W przedziale wiekowym 15-24 lat samozatrudnieni stanowią 5,5% wszystkich
zatrudnionych (średnia dla państw UE 15 wynosi 3,84%). Odsetek ten wzrasta do 10% wśród osób w
przedziale 25-30 lat. Założenie działalności gospodarczej finansowana jest głównie (50%) z własnych
oszczędności, uzupełnianych środkami od rodziny (14%). Pieniądze pochodzące z finansowania
zewnętrznego stanowią około 25% nakładów. Co piąty młody przedsiębiorca stara się o przyznanie
finansowania zewnętrznego, z tej grupy 40% go nie uzyskuje. Uwzględniając te dane i sprowadzając
wyniki do uwarunkowań 2013 r. można powiedzieć, że luka finansowa osób zakładających działalność
gospodarczą dotyczyła w tym okresie nieco ponad 3,8 tys. osób młodych i wyniosła 35 tys. zł na
osobę. Łącznie wyniosła blisko 134 mln zł.
W finansowaniu zwrotnym rozpoczynanej działalności gospodarczej najczęściej wykorzystywaną
formą finansowania są kredyty konsumpcyjne, droższe od pożyczek przeznaczonych dla
przedsiębiorców, ale łatwiejsze do uzyskania, szczególnie dla młodych firm, które są mało
wiarygodnymi klientami dla komercyjnych instytucji finansowych. Wyniki badania, potwierdzają
istnienie zapotrzebowania na zwiększenie dostępu do finansowania zewnętrznego w formie
zwrotnej, dla osób które nie mogą go uzyskać na komercyjnych zasadach. Niemniej jednak, jak
wskazują przeprowadzone badania terenowe, dostęp do finansowania nie jest jedynym problemem
młodych przedsiębiorców (a oszacowania luki finansowej są umiarkowane w odniesieniu do liczby
osób podejmujących działalność oraz wartości przeznaczanych na jej rozpoczęcie środków). Często
wskazują oni również na wysokie koszty prowadzenia firmy (w tym koszt ubezpieczeń społecznych),
brak odpowiedniego przygotowania do prowadzenia działalności wynikający m.in. z nieznajomości
rynku, wysokiej konkurencji w branżach o niskim progu wejścia oraz obciążeń biurokratycznych.
Problemy te wymagają skoordynowanych, zdecydowanie szerszych, niż tylko wsparcie finansowe,
działań pozwalających na wyposażenie przyszłych przedsiębiorców w wiedzę i umiejętności
niezbędne do poruszania się na rynku pracy.
W rozdziale 4 zaprezentowana została ocena ex-ante instrumentów finansowych planowanych do
wykorzystania w PO WER 2014-2020. Zgodnie z nią wskazane jest budowanie stosunkowo szerokiej
oferty instrumentów zwrotnych. W przypadku pożyczek dla przedsiębiorstw społecznych warto
rozważyć dwa instrumenty. Pierwszy kierowany jest do przedsiębiorstwa we wczesnej fazie rozwoju
(działających nie dłużej niż rok). Maksymalna kwota to 50 tys. zł., zaś oprocentowanie równe stopie
redyskonta weksli NBP (2,75%). Proponowany okres spłaty takiej pożyczki to 5 lat oraz 6 miesięcy
karencji. Dla przedsiębiorstw społecznych działających dłużej niż rok proponowane są dwa warianty
5
pożyczek rozwojowych. Te, które mają pokryć mniejsze potrzeby inwestycyjne – do 100 tys. zł – mogą
być oprocentowane w wysokości stopy redyskonta weksla NBP. W tym przypadku, kiedy podmiot
osiąga znaczące korzyści społeczne oprocentowanie mogłoby być zmniejszane o połowę. Natomiast
pożyczki powyżej 100 tys. zł powinny być oprocentowane w wysokości 200 pkt. procentowanych
ponad WIBOR. Proponuje się także instrument mieszany, łączący pożyczki z dotacjami. Takie
rozwiązanie proponowane jest w przypadku, kiedy przedsiębiorstwo społeczne potrzebuje kapitału
na utworzenie miejsca pracy. Jeżeli miejsce pracy utrzymane byłoby przez co najmniej dwa lata, to
przedsiębiorca otrzymywałby gratyfikacje np. w postaci częściowego umorzenia części kapitałowej
pożyczki. W ramach POWER wskazane jest uruchomienie również innych instrumentów finansowych,
w szczególności systemu poręczeń oraz instrumentu kapitałowego wdrażanego na zasadzie pilotażu.
Z punktu widzenia strategii inwestycyjnej ważne jest, że w krótkiej perspektywie możliwości
zaangażowania środków prywatnych są ograniczone. Wynika to przede wszystkim ze słabej historii
kredytowej przedsiębiorstw społecznych oraz stosunkowo wysokiego poziomu stratowości. Dlatego
też interwencja publiczna może być ważną odpowiedzią na niesprawność rynku, w dłuższym terminie
przyczyniając się do rozwoju potencjału ekonomicznego przedsiębiorstw społecznych oraz stymulując
rozwijanie oferty rynkowej dla tego typu przedsiębiorstw.
W projekcie PO WER wsparcie finansowe dedykowane zwiększeniu przedsiębiorczości wśród osób
młodych realizowane będzie w ramach PI 8.6, w osi priorytetowej I Osoby młode na rynku pracy.
Ramowe założenia w zakresie wsparcia osób do 29 roku życia zakładają udzielanie im pożyczek na
rozpoczęcie działalności gospodarczej. Podejście takie uznać należy – co do zasady – za trafne.
Dyskusji wymagają szczegółowe założenia w zakresie konstrukcji i wdrażania instrumentów.
W oparciu o przeprowadzone analizy sformułowano propozycje konkretnych rozwiązań. Po pierwsze,
we wspieraniu przedsiębiorczości osób młodych wykorzystywane powinny być pożyczki, udzielane na
preferencyjnych zasadach, jednak bez umarzalności części kapitału czy łączenia z instrumentami
dotacyjnymi. Co więcej, pożyczka powinna być elementem szerszego wsparcia obejmującego przede
wszystkim usługi doradcze (względnie także szkoleniowe) w zakładaniu i prowadzeniu działalności
gospodarczej. W oparciu o dotychczasowe doświadczenia młodych przedsiębiorców oraz na
podstawie kwot wnioskowanych i nie przyznanych kredytów proponowaną maksymalną wysokość
wsparcia określić można na poziomie 60 tys. zł. Aby planowane wsparcie odpowiadało na zawodność
rynku, jednocześnie nie wypierając instrumentów komercyjnych, wysokość oprocentowania powinna
być zbliżona do oprocentowania rynkowego, przy zastosowaniu różnych poziomów oprocentowania,
w zależności od wysokości wnioskowanej pożyczki – przy preferencyjnym traktowaniu pożyczek na
mniejsze kwoty. Należy dążyć do możliwie liberalnego podejścia do kwestii zabezpieczeń,
dopuszczając szeroki zakres ich możliwych form, a domyślnie stosując zabezpieczenie w postaci
poręczenia jednej osoby fizycznej. Okres spłaty zaciągniętych zobowiązań powinien być relatywnie
długi (do 7 lat), przy możliwości karencji do 12 miesięcy, dotyczącej jedynie spłaty kapitału. Istotnym
wyzwaniem będzie zapewnienie trwałości wsparcia. Wśród możliwych rozwiązań warto rozważyć:
możliwość wakacji w spłatach rat kapitałowych, możliwość zwiększenia kwoty pożyczki, możliwość
renegocjacji pożyczki i wydłużenia okresu spłaty do maksymalnie 10 lat.
6
Summary
The present report summarises the study entitled Ex-ante evaluation of financial instruments to
support social economy entities and young people, commissioned by the Ministry of Infrastructure
and Development and carried out from November 2013 to February 2014 by the Institute for
Structural Research and Coffey International Development Ltd. The research focuses on assessing the
demand for financial engineering instruments, together with estimating the financial gap in relation
to the needs of the above-mentioned groups. The study complies with article 37 of the General
Regulation of the Common Strategic Framework on requirements for the ex-ante evaluation of
financial instruments and article 38 on the implementation of financial instruments. Conclusions
presented in the report are based on the analysis of existing as well as evoked data (CATI, IDI, FGI),
and the analysis of financial gap. Further information on detailed objectives and methodology
applied in the study can be found in Chapter 1.
Chapter 2 is dedicated to social economy entities. It begins with the characteristics of social
enterprise sector in Poland. The analysis takes into account the civic and cooperative sectors. The
study has revealed a great diversity of the sector, what should be taken into consideration when
designing repayable financial instruments. At the same time the activity of social enterprises is
continuously a relatively new phenomenon. Although there exist entities that are experienced, wellestablished and use financial instruments, they are still quite few and the majority of them face the
problem of insufficient competencies in performing market activity. Among institutions that are
intended to support the development of social economy there also lacks widespread and wellestablished knowledge on investing and financing of investments in enterprises. This results in a
relatively little interest of social enterprises in the use of repayable financial instruments.
The chapter also presents a synthesis of analytical acquis concerning the economic development of
social enterprises, and especially the role of financial instruments in this process. There has been
made a comparison of various financial solutions functioning in the world and in Poland: repayable,
non-repayable and hybrid financial instruments. Subsequently, arrangements applied in Poland have
been assessed. The main conclusion drawn from these parts is a need to create a broad spectrum of
repayable instruments, providing for the differentiated situation of social enterprises.
The last part of the chapter is a summary of field research, which was carried out among social
enterprises: non-governmental organisations engaged in business activity and/or payable statutory
activities, social, worker and disabled people’s cooperatives, non-profit companies and church
organisations. The key information contained therein concerns the size of financial gap in social
enterprise sector. Analyses have been limited to the NGO’s sector. In 2013 they failed to complete
investment expenditures in the amount of 655 million PLN. However, this sum reflects an unmet
need for financing. Only some part of these expenditures could have been financed with loans or
7
credits. However, when looking at the gap from the perspective of the total of not obtained credits
and loans, in 2013 it amounted to 47 51 million PLN. Regardless of the adopted counting method it is
also estimated that about 2,500500 NGOs and around 60400 social cooperatives remain in the gap. It
is highly likely too, that the amount and the number of social enterprises remaining in the financial
gap will increase year by year.
Chapter 3 elaborates on the situation of young people on the labour market, including data
concerning unemployment and activity in performing and financing business activity within this age
group. Conclusions drawn from the analyses indicate that young people experience difficulty in
entering the labour market, especially at a younger age; unemployment among people under 25
years of age is 2.5 times higher than unemployment among economically active population in total
(15-64). Among persons aged 25-30, i.e. those who already have their first professional experience,
the unemployment rate is similar to the ratio for the total number of people of working age.
Compared to the average for EU countries a relatively high proportion of young people are engaged
in business activity in Poland. For the age group 15-24 the self-employed constitute 5.5% of all
employees (average for the EU-15 is 3.84%). This proportion increases to 10% among persons
between 25 and 30 years of age. Setting up a business activity is financed mainly with own savings
(50%), supplemented with family means (14%); money derived from external funding represents
approximately 25% of outlays. One out of five young entrepreneurs applies for external funding, and
40% of this group does not receive it. Considering these data and applying the results to the
conditions of 2013, it can be said that over this period the financial gap, concerning persons setting
up a business, involved slightly more than 3.8 thousand of young people, amounted to 35 thousand
PLN per person in the gap, and totaled nearly 134 million PLN.
In repayable funding for newly initiated activity the most frequently used form of financing are
consumer credits, more expensive than loans for entrepreneurs, yet easier to obtain, especially for
young companies that are not very creditworthy customers for commercial financial institutions. The
study results confirm the demand for increased access to repayable external funding for people who
cannot get it on a commercial basis. Nevertheless, access to funding is not the only problem of young
entrepreneurs, as it has been indicated by the conducted field research (and the financial gap
estimates are moderate in relation to the number of persons setting up a business and to measures
allocated by them thereto). They also often point to the high costs of running a company (including
the cost of social security), inadequate preparation to pursue activity, resulting, inter alia, from the
ignorance of the market, high competition in branches with low entry threshold and bureaucratic
burdens. Besides financial assistance these issues require definitely broader coordinated activities to
equip future entrepreneurs with knowledge and skills necessary to navigate through the labour
market.
Chapter 4 presents the ex-ante evaluation of financial instruments planned to be used in the OP KED
2014-2020. It is advisable to design a comparatively wide range of repayable financial instruments. In
general, two instruments should be considered with regard to loans for social enterprises. The first is
addressed to enterprises at an early stage of development (operating for no longer than one year).
The maximum amount is 50 thousand PLN, while the interest rate equals to NBP rediscount rate
(2.75%). Proposed repayment time for such a loan is 5 years and 6 months of grace period. Social
enterprises operating for more than a year are offered two variants of development loans. Those
8
which are to cover smaller investment needs – up to 100 thousand PLN – may bear an interest rate
equal to NBP rediscount rate. In this case, when an entity achieves considerable social benefits, the
interest rate could be reduced by half. Loans exceeding 100 thousand PLN should bear an interest
rate of 200 percentage points over WIBOR. There is also proposed a mixed financial instrument,
combining loans and grants. Such a solution is suggested when a social enterprise needs capital to
create a job. If a job is maintained for at least two years, an entrepreneur receives gratuity e.g. in the
form of a partially cancelled principal part of a loan. Within the OP KED it is also advisable to launch
other financial instruments, including in particular the system of guarantees and, as a pilot test, an
equity instrument. In regard to investment strategy, it is important that in the short term the
possibilities of involving private measures are limited. This is primarily due to the poor credit history
of social enterprises and a relatively high risk of loss. Therefore, public intervention may be an
important response to market failures and will in the long term contribute to developing the
economic potential of social enterprises and stimulate developing a market offer for this type of
companies.
In the draft OP KED the financial support dedicated to increasing entrepreneurship among young
people will be carried out within IP 8.6 under priority axis I Young people on the labour market.
Framework guidelines for supporting people under 29 years of age foresee granting them loans for
starting business activity. As a rule, such an approach should be considered correct. Detailed
guidelines concerning the structure and implementation of instruments require elaboration.
Proposals for concrete solutions have been formulated based on conducted analyses. Firstly, when
promoting the entrepreneurship of young people, the loans should be granted on preferential terms,
but without reducing the part of capital or merging with granting instruments. Furthermore, a loan
should be an element of a wider assistance including primarily counselling (or training) services to set
up and run a business activity. Based on the past experience of young entrepreneurs and in
accordance with the amounts of requested and not granted credits the proposed maximum amount
of support can be defined at 60 thousand PLN. In order that the planned support responds to market
failures, while not displaces commercial instruments, the interest rate should be similar to that of the
market, with different levels of interest rates, depending on the amount of requested loan – with the
preferential treatment of smaller loans. It should be sought for a possibly liberal approach towards
security, allowing a wide range of available forms thereof, with assurance in the form of a guarantee
of one natural person used by default. The obligation repayment period should be relatively long (up
to 7 years), with the possibility of grace period up to 12 months, concerning principal repayment
merely. A major challenge will be to ensure the sustainability of support. Among possible solutions
there should be considered: possibility to suspend the repayment of principal installments, possibility
to increase the amount of a loan, possibility to renegotiate a loan and prolong the repayment period
up to a maximum of 10 years.
9
1 Metodologia i cel badania
1.1 Wprowadzenie do metodologii badania
W niniejszym rozdziale prezentujemy podstawowe
założenia metodologiczne przyjęte dla realizacji
niniejszej oceny ex-ante wraz z zastosowanymi w jej
celu technikami gromadzenia i analizy danych.
Celem przeprowadzonego badania było dokonanie
oceny zapotrzebowania na instrumenty inżynierii
finansowej (w tym oszacowanie wielkości zjawiska
luki finansowej) w odniesieniu do potrzeb
podmiotów ekonomii społecznej oraz potrzeb osób
młodych,
planujących
rozpoczęcie
własnej
działalności gospodarczej.
Istotną kwestią przy realizacji badania była jego
spójność z wymaganiami Rozporządzenia ogólnego
funduszy Wspólnych Ram Strategicznych w okresie
2014-20201, przede wszystkim spójności z art. 37
dotyczącym wymagań wobec ewaluacji ex-ante
instrumentów finansowych oraz art. 38 dotyczącym
wdrażania instrumentów finansowych. W związku z
powyższym na poziomie raportu metodologicznego,
zgodnie z wymaganiami SOPZ wykonawca
szczegółowo
przedstawił
operacjonalizację
wymagań art. 37 w odniesieniu do celów i pytań
badania,
wraz
z
informacją
na
temat
zidentyfikowanych braków.
Na zamieszczonym obok schemacie zaprezentowana
jest ewaluacja ex-ante instrumentów finansowych
wg wymogów art. 37 rozporządzenia ogólnego RE.
Cele polityki publicznej
Analiza potrzeb
Dla zaplanowania
interwencji w
ramach obszarów
polityki i celów
tematycznych
Dla osiągnięcia
konkretnych celów
w ramach
priorytetów
iwnestycyjnych
Analiza suboptymalnego
poziomu
inwestycji
Analiza
zawodności
rynku
Analiza
potrzeb
inwestycyjnych
Ocena poziomu i
zakresu inwestycji
publicznych
Ocena instrumentów
Ocena
wartości
dodanej
Zdefiniowanie
instrumentów
finansowych
Ocena w
zakresie
pomocy
publicznej
Ocena
proporcjonalności
Ocena spójność z
innymi
instrumentami
interwencji
Ocena rozwiązań
zapobiegających
zaburzaniu rynku
Szacunek
efektu dzwigni
Ocena stosowania
preferencji dla
zachęcenia
koinwestorów
prywatnych
Strategia inwestycyjna
Założenia do
przyszłych
modyfikacji
Zdefiniowanie
produktów
finansowych
Propozycje w zakresie
mechanizmu ustalania
sposobu i poziomu
preferencji dla
koinwestorów prywatnych
Sposób
wdrażania
Interakcje
z grantami
Odbiorcy
Wkład interwencji w osiągniecie celów programu - wskaźniki
Jak zostało to zdefiniowane na poziomie celu głównego i przyjętej koncepcji badania, niniejsze
badanie objęło w rzeczywistości dwa obszary badawcze:
1
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające
wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszy
Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz
Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego
Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006.
10
1. podmioty ekonomii społecznej,
2. osoby młode planujące rozpocząć własną działalność gospodarczą,
które stanowią dwa odrębne problemy społeczno-gospodarcze. Odpowiedzi na pytania badawcze
oraz dane zastane i kontekstowe z obu analizowanych obszarów pozwoliły sformułować spójne
wnioski i rekomendacje dla polityki społeczno-gospodarczej a tym samym wypełnić poniżej
sformułowane cele szczegółowe badania:
cel szczegółowy 1
Ocena zapotrzebowania na wsparcie w postaci instrumentów finansowych – wskazanie
tych narzędzi i instrumentów finansowych, które są właściwe do zaspokojenia
zdiagnozowanej luki finansowej.
cel szczegółowy 2
Ocena, które z form tego wsparcia są najbardziej potrzebne i adekwatne do potrzeb podmiotów
ekonomii społecznej oraz dla zapewnienia trwałości działalności gospodarczej zakładanej przez
osoby młode.
cel szczegółowy 3
Wskazanie możliwości uzyskania efektu dźwigni w ramach instrumentów finansowych
dedykowanych podmiotom ekonomii społecznej oraz osobom młodym planującym rozpoczęcie
działalności gospodarczej, poprzez przyciągnięcie odpowiednich, dodatkowych środków
publicznych oraz prywatnych (poza wsparciem w ramach PO WER) na realizację tej formy
wsparcia.
cel szczegółowy 4
Ocena dotychczasowych doświadczeń przy wdrażaniu podobnych instrumentów finansowych
na rzecz podobnej grupy odbiorców i przedstawienie wniosków z nich płynących – opisanie
rezultatów podobnej interwencji na co najmniej trzech przykładach, w tym przynajmniej
jednym spoza Polski.
cel szczegółowy 5
Przedstawienie propozycji strategii inwestycyjnej instrumentów finansowych dla podmiotów
ekonomii społecznej oraz dla osób młodych planujących rozpoczęcie własnej działalności
gospodarczej - wraz ze wskazaniem, który ze sposobów wdrażania instrumentów finansowych,
opisanych w art. 33 CPR, będzie najwłaściwszy dla danego instrumentu, jak również ze
wskazaniem pożądanego profilu odbiorców tego wsparcia.
cel szczegółowy 6
Ocena zasadności i możliwości połączenia wsparcia instrumentów finansowych ze wsparciem w
postaci dotacji lub innymi formami zachęt (np. zmniejszenie wysokości oprocentowania
pożyczki, jeśli pożyczkobiorca zrealizuje określony cel społeczny).
cel szczegółowy 7
Opis oczekiwanych rezultatów w perspektywie 2018r. i 2022r., wynikających z zastosowania
danego instrumentu finansowego (w powiązaniu z celami PO WER).
cel szczegółowy 8
Opracowanie mechanizmu pozwalającego na okresowy przegląd i aktualizację oceny wdrażania
instrumentów finansowych.
cel szczegółowy 9
Ocena wartości dodanej instrumentów finansowych, współfinansowanych ze środków EFS oraz
ocena ich spójności z innymi formami publicznego wsparcia w obszarze ekonomii społecznej
oraz wsparcia dla osób młodych.
cel szczegółowy 10
Analiza zdolności podmiotów występujących na rynku do wdrażania instrumentów finansowych
dla obu grup docelowych.
11
1.2 Przebieg badania
W ramach badania zapotrzebowania na wsparcie finansowe wśród podmiotów ekonomii społecznej
i osób młodych planujących rozpocząć działalność gospodarczą, wykorzystaliśmy następujące techniki
badań odnoszących się do metod jakościowych i ilościowych:
techniki badawcze
Analiza danych zastanych
CATI
IDI
FGI
Szacowanie luki
PES
analiza danych statystycznych
(SOF-1),
przegląd
literatury
polskiej i międzynarodowej
dotyczącej ekonomii społecznej
Przedstawiciele
podmiotów
ekonomii społecznej, N=750
przedstawiciele
instytucji
finansowych,
funduszy
pożyczkowo – poręczeniowych,
podmiotów ekonomii społecznej,
ośrodków wsparcia ekonomii
społecznej (OWES), N=20
przedstawiciele PES i eksperci w
zakresie
instrumentów
finansowych, n=2
Źródła: dane z CATI z PES,
wspomagane
analizą
dokumentów,
raportów
ze
statystyki
publicznej
oraz
pierwotnymi
danymi
jakościowymi
młodzi przyszli przedsiębiorcy
analizy na danych jednostkowych
BAEL, przegląd instrumentów
wsparcia osób młodych, przegląd
ewaluacji PO KL
osoby
młode
(18-29)
zróżnicowane
pod względem
doświadczenia w prowadzeniu
działalności N=750
osoby
młode
prowadzące
i rozpoczynające
działalność
gospodarczą,
mające
doświadczenia w korzystaniu z
instrumentów zwrotnych, N=12
przedstawiciele
instytucji
oferujących wsparcie osobom
młodym
w
rozpoczynaniu
i prowadzeniu
działalności,
instytucje finansowe prywatne
i publiczne, N=2
Szacunki luki z wykorzystaniem
danych z badania CATI oraz
danych jednostkowych BAEL
Chronologicznie realizacja przebiegała w zaprezentowany powyżej sposób, z nieznaczną różnicą
w kolejności realizacji IDI i badania CATI. W przypadku realizacji modułu badań poświęconego
podmiotom ekonomii społecznej, najpierw zrealizowano indywidualne wywiady pogłębione, co
pozwoliło dokonać ostatecznej konceptualizacji i operacjonalizacji narzędzia do badania CATI
z przedstawicielami PES.
W poniższej sekcji szczegółowo prezentujemy wykorzystane w badaniu techniki badań. Dla
uporządkowania przedstawiamy je w odniesieniu do danego obszaru badań.
12
1.3 Zastosowane techniki gromadzenia i analizy danych
1.3.1
Badanie podmiotów ekonomii społecznej
1.3.1.1 Analiza danych zastanych
Całość literatury wykorzystanej w analizie dokumentów z uwzględnieniem literatury krajowej,
zagranicznej oraz dostępnych ewaluacji dotyczących tematu badania, została przedstawiona w
raporcie metodologicznym. Ponadto, w analizie desk research uwzględniono istniejące
międzynarodowe modele funduszy dedykowanych dla przedsiębiorczości społecznej i inwestycji
zaangażowanych społecznie. Jakość oraz adekwatność literatury do celów badania została
zweryfikowana w trakcie analizy.
Znaczna część analizy dokumentów prowadzona była we wstępnej fazie badania. Stanowiła ona
podstawę do dopracowania narzędzi dla badania jakościowego oraz ilościowego. Dzięki temu
w badaniach terenowych zaadresowaliśmy możliwości i wyzwania instrumentów zwrotnych
zidentyfikowane w dotychczas prowadzonych analizach.
1.3.1.2 Badanie CATI podmiotów ekonomii społecznej
Badanie CATI stanowiło podstawowe narzędzie do oszacowania luki finansowej PES, a także do oceny
zapotrzebowania na wsparcie w postaci instrumentów finansowych. Posłużyło ono także do
określenia pożądanych cech instrumentów inżynierii dla PES, które wykorzystano do tworzenia
propozycji instrumentów finansowych.
W procedurze badawczej jako populację wobec której mają być wyciągane wnioski przyjęto
następujące typy podmiotów:
1. Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą
prowadzące działalność odpłatną statutową,
2. Spółdzielnie pracy,
3. Spółdzielnie socjalne,
4. Spółdzielnie inwalidów i niewidomych,
5. Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego,
6. Spółki non-profit.
oraz
pozarządowe
Podstawowym problemem doboru próby badawczej i późniejszej realizacji na jej podstawie badania
był brak operatu. Było to tym bardziej problematyczne, że ze względu na strukturę pytań badawczych
konieczne było zaostrzenie kryteriów doboru jednostek obserwacji. Pierwszym krokiem
poprzedzającym dobór prób było możliwie najbardziej precyzyjne określenie liczebności jednostek,
które stanowiły badaną populację. Dane KRS oraz REGON weryfikowano na podstawie następujących
źródeł:




baza Związku Lustracyjnego Spółdzielni Pracy,
baza Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni,
baza telefoniczna Ogólnopolskiego Katalogu Spółdzielni Socjalnych,
baza Krajowego Związku Spółdzielni Inwalidów i Spółdzielni Niewidomych.
13
W poniższej tabeli przedstawiono uzyskane liczebności w podziale na poszczególne typy podmiotów:
Tabela 1. Struktura próby w badaniu CATI
Typ organizacji
n
Spółdzielnie pracy
81
Spółdzielnie socjalne
110
Spółdzielnie inwalidów i niewidomych
21
Organizacje pozarządowe, w tym prowadzące
działalność:
516
- Odpłatną statutową
200
- Gospodarczą
127
- Odpłatną statutową i gospodarczą
189
Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku
publicznego
13
Spółki non-profit
10
Razem
751
1.3.1.3 Indywidualne wywiady pogłębione
Wywiady indywidualne pozwoliły na:





zebranie wiedzy na temat dotychczasowych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem
instrumentów finansowych w Polsce,
ocenę mocnych i słabych stron poszczególnych instrumentów z punktu widzenia celów
polityki publicznej i potrzeb użytkowników,
poznanie szczegółowych potrzeb PS w odniesieniu do instrumentów finansowych,
ocenę wpływu stosowania instrumentów na sytuację podmiotów ekonomii społecznej,
zidentyfikowanie pożądanych wariantów instrumentów finansowych oraz warunki ich
funkcjonowania.
W ramach badań jakościowych zrealizowano 20 indywidualnych wywiadów pogłębionych z:




przedstawicielami instytucji finansowych,
przedstawicielami funduszy pożyczkowo-poręczeniowych,
przedstawicielami PS,
przedstawicielami OWES,
reprezentującymi 19 instytucji, do których należą:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Credit Cooperative
Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych S.A. (2 wywiady)
Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich
Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), Departament Programów Europejskich,
Zachodniopomorski regionalny fundusz poręczeń kredytowych
Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych (PZFP)
14
7. Dolnośląskie: Fundusz Pożyczkowo-Poręczeniowy, Regionalne Centrum Wspierania Inicjatyw
Pozarządowych
8. Lubuskie: Lubuski Funduszu Pożyczkowy
9. Stowarzyszenie EMAUS
10. Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości Społecznej "Być Razem"
11. Spółdzielnia Socjalna PROMYK NADZIEI
12. Stowarzyszenie Czas Przestrzeń Tożsamość i spółka non-profit
13. Spółdzielnia Socjalna Rybka
14. Przedsiębiorstwo Społeczne Gospoda Jaskółeczka
15. Fundacja Małopolski Fundusz Ekonomii Społecznej
16. Stowarzyszenie Kujawsko-Pomorski Ośrodek Wsparcia Inicjatyw Pozarządowych TŁOK (TŁOK)
17. Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych (FISE)
18. Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (FRSO)
19. Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS (OPUS)
1.3.1.4 Zogniskowane wywiady grupowe (FGI)w ramach analizy potrzeb PES
W ramach badania przeprowadzono dwa zogniskowane wywiady grupowe, służące weryfikacji
wyników badania. Pierwszy objął przedstawicieli przyszłych potencjalnych odbiorców wsparcia
w postaci instrumentów zwrotnych. Wzięli w nim udział przedstawiciele następujących PES:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Pracownia Rzeczy Różnych "SYNAPSIS",
Fundacja Pomocy Osobom Starszym i Niepełnosprawnym "Zawsze Potrzebni",
Fundacja Itaka,
Spółdzielnia socjalna Margines,
Spółdzielnia socjalna Warszawa.
Do udziału w drugim wywiadzie przyjęli zaproszenie przedstawiciele i eksperci z instytucji
finansowych realizujących działania zbliżone do tych objętych ewaluacją, tj.:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju,
Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych SA,
Centrum Partnerstwa Publiczno-Prywatnego,
Bank Gospodarstwa Krajowego,
Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego,
Stowarzyszenie Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka,
Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych w Warszawie,
Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy.
15
1.3.2
Badanie osób młodych planujących rozpoczęcie działalności gospodarczej
1.3.2.1 Analiza danych zastanych
Analiza danych zastanych była pierwszą metodą badawczą, którą zastosowaliśmy w niniejszej
ewaluacji. Głównymi źródłami danych o charakterze ilościowym były:




dane jednostkowe Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności,
dane pierwotne pochodzące z realizowanego w ramach badania CATI na populacji osób w
wieku 18-29 lat,
dane pochodzące ze sprawozdawczości publicznych służb zatrudnienia oraz danych nt. PO KL
6.2 i 6.1.3, służące opisaniu dotychczasowego wsparcia osób młodych na rynku pracy,
wyniki dotychczasowych badań, w tym ewaluacji PO KL i SPO RZL.
Publikacje wykorzystane w analizach zaprezentowano w bibliografii opracowania.
1.3.2.2 Badanie CATI osób młodych
Realizacja badania CATI z osobami młodymi w wieku 18-29 pozwoliła określić bariery utrudniające
podejmowanie oraz prowadzenie działalności gospodarczej, a także dostarczyła informacji na temat
przyczyn braku aktywności w przypadku osób z grupy NEET. Badanie sondażowe przeprowadzone
zostało na populacji generalnej składającej się z trzech subgrup respondentów:



młodych przedsiębiorców,
osób, które podjęły kroki w celu założenia i prowadzenia własnej firmy, ale z różnych
przyczyn im się to nie udało
oraz pozostałych osób młodych (w tym chcących podjąć działalność w przyszłości).
Poniższy schemat prezentuje wielkość zrealizowanej próby w badaniu CATI osób młodych ze względu
na typ respondenta.
Tabela 1. Struktura próby osób młodych w badaniu CATI wg typu i płci
subpopulacja
ogółem
osoby prowadzące działalność gospodarczą
300
planujący rozpoczęcie działalności
185
prowadzący działalność w przeszłości
115
nieprowadzący i nie zamierzający prowadzić
działalności gospodarczej
150
OGÓŁEM
750
16
Sposób realizacji badania CATI umożliwił (na bazie analizy odpowiedzi z części rekrutacyjnej, w tym
dla wywiadów nieefektywnych, nieprzeprowadzonych ze względu na zapełnienie ww. warstw)
oszacowanie w populacji ogólnej każdej z tych grup osób. Informacje te, wraz z szacunkami na
postawie BAEL co do udziału osób prowadzących działalność gospodarczą wśród osób do 29 roku
życia, umożliwiły skonstruowanie wag analitycznych dla bazy wynikowej badania CATI. W związku
z tym wyniki tego badania należy traktować jako wyniki uogólnione na całą populację osób w wieku
18-29 lat.
1.3.2.3 Indywidualne wywiady pogłębione z osobami młodymi
Zrealizowane wywiady indywidualne z osobami młodymi wyłonionymi na postawie badania CATI
posłużyły do eksploracji zagadnień, które nie mogły być w pełni zbadane w badaniu ilościowym,
w szczególności takich jak:



faktyczna trudność w pozyskaniu finansowania a brak koncepcji rozwoju działalności,
zasadność wykorzystania różnego rodzaju instrumentów finansowych,
zapotrzebowanie na wsparcie niefinansowe.
Dzięki temu wywiady indywidualne pozwoliły na bardziej precyzyjne i wiarygodne sformułowanie
odpowiedzi na pytania badawcze, niż miałoby to miejsce w przypadku przeprowadzenia samego
badania ilościowego. Wywiady przebiegały według ustrukturyzowanego, ramowego scenariusza
dopasowanego do każdego typu respondentów. Poniżej prezentujemy strukturę próby IDI z młodymi.
Tabela 2. Struktura próby w badaniu IDI z młodymi
typ respondenta
n
młodzi aktualni przedsiębiorcy
6
młode osoby nieprowadzące działalności
6
ogółem
12
1.3.2.4 Zogniskowany wywiad grupowy (FGI) w badaniu osób młodych
Adresatami warsztatu realizowanego w ramach badania osób młodych byli adresaci nowych
instrumentów zwrotnych, czyli młodzież w wieku 18-29. Analogiczny warsztat przeprowadzono z
przedstawicielami podmiotów ekonomii społecznej. W warsztatach wzięło udział 7 osób, pośród
których znalazły się takie, które korzystały (3 osoby) lub rozważały (4 osoby) skorzystanie ze
zwrotnych instrumentów finansowych. Dzięki uwzględnieniu w FGI osób, które posiadają
doświadczenie lub wiedzę na ten temat, dyskusja miała charakter praktyczny.
17
1.3.2.5 IDI i FGI z instytucjami wspierającymi osoby młode w prowadzeniu firm
Przedstawiciele instytucji realizujących projekty wspierające przedsiębiorczość osób młodych byli
ostatnią grupą respondentów biorących udział w badaniu. Wywiady z instytucjami pozwoliły na
lepsze zdiagnozowanie występujących problemów, jak i poszerzenie perspektywy na dobór
adekwatnych instrumentów do ich rozwiązywania.
Wśród zaproszonych uczestników wywiadów i warsztatów znaleźli się przedstawiciele: urzędu pracy,
organizacji pozarządowych, banków i innych instytucji rynku pracy i finansowego, realizujących
projekty wspierające osoby młode w aktywnej przedsiębiorczości. Łącznie w badaniach wzięło udział
12 osób. Poniżej znajduje się lista reprezentowanych w badaniach podmiotów.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Bank Gospodarstwa Krajowego
Idea Bank
Agencja Rozwoju Regionalnego w Starachowicach
Centrum Edukacji Obywatelskiej
Miejski Urząd Pracy w Płocku
Koneckie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości
1.3.2.6 Metoda szacunku luki finansowej
Dla oszacowania luki finansowej w dostępie do finansowania w przypadku przedsiębiorstw
społecznych wykorzystaliśmy metodę szacowania opartą równocześnie na dwóch rodzajach
szacunków:


szacunku potrzeb istniejących podmiotów (zgłaszany popyt),
szacunku potencjalnych potrzeb (potencjalny popyt).
Pozwoliły one na dostarczenie dwóch miar: niespełnionego oczekiwania – chodzi o sytuację, kiedy
podmioty lub osoby młode planowały inwestycje/działalność, ale nie zrealizowano tych wydatków.
Druga miara po prostu mówi o wielkości nie otrzymanego z rynku finansowania/dofinansowania.
Wyniki obydwu szacunków zaprezentowane są w raporcie dla PES.
Nieco odmienne podejście miało miejsce w wypadku osób młodych, gdzie szacunki są co do zasady
oparte na deklarowanych nieotrzymanych kredytach/pożyczkach. Jednocześnie w badaniach
ilościowych i jakościowych położono duży nacisk na identyfikację barier występujących przy
zakładaniu działalności gospodarczej, w tym barier z dostępem do finansowania.
18
2 Podmioty ekonomii społecznej
W Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, stale toczy się dyskusja na temat definicji
przedsiębiorstw społecznych. Są one definiowane w różny sposób. Na przykład Komisja Europejska za
przedsiębiorstwa społeczne (ang. social enterprise) uznaje podmioty:



Dla których cele społeczne i dobro wspólne są głównymi powodami prowadzenia działalności
gospodarczej, często w formie innowacji społecznych;
Gdzie zyski są głównie reinwestowane w celu osiągania korzyści społecznych;
Gdzie metody organizacji lub system właścicielski odzwierciedla ich misję, poprzez
wykorzystanie demokratycznych i partycypacyjnych zasad i koncentracji na sprawiedliwości
społecznej.
Trudność w definicji przedsiębiorstw społecznych czy podmiotów ekonomii społecznej wynika z
faktu, że funkcjonują one na granicy sektorów, pomiędzy tym, co społeczne, a tym, co komercyjne,
formalne i nieformalne oraz publiczne i prywatne. Poniższy schemat wyraźnie pokazuje, że sektor
ekonomii społecznej jest obszarem, w którym przenikają się trzy segmenty systemu społecznego.
Przedsiębiorstwa społeczne są związane są z organizacjami trzeciego sektora, jednocześnie mogą
wykonywać działania w sektorze publicznym (np. w ramach polityki zatrudnienia i polityki integracji
społecznej) oraz w sektorze prywatnym (np. w ramach działalność komercyjnej czy społecznej
odpowiedzialności biznesu).2
Rysunek 1. Systemowe usytuowanie ekonomii społecznej
Źródło: Hausner J., „Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki” [w:] Ekonomia Społeczna, Kwartalnik
nr 1/2007(1).
2
Hausner J., „Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki” [w:] Ekonomia Społeczna, Kwartalnik nr 1/2007(1), schemat przy wykorzystaniu
schematu za- proponowanego przez V. A. Pestoffa (Pestoff, 1996).
19
W Polsce nie ma jednolitej definicji przedsiębiorstwa społecznego czy też podmiotu ekonomii
społecznej. Propozycje definicji zawarte są w projektach Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii
Społecznej na lata 2014-2020 (KRPS) i projekcie ustawy o przedsiębiorstwie społecznym.
W niniejszym badaniu skupiono się, zgodnie z oczekiwaniami Zamawiającego, na potrzebach PS.
Oznacza to, że w badaniu nie uwzględniono podmiotów integracji społecznej (PIS), takich jak:




Centra integracji społecznej;
Kluby integracji społecznej;
Warsztaty terapii zajęciowej;
Zakłady aktywności zawodowej.
Typy PS, uwzględnione w badaniu:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Spółdzielnie pracy;
Spółdzielnie socjalne;
Spółdzielnie inwalidów i niewidomych;
Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą;
Organizacje pozarządowe prowadzące odpłatną działalność statutową;
Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego;
Spółki non-profit.
W dalszej części raportu analizowane podmioty są określane zbiorczym terminem: przedsiębiorstwa
społeczne (PS).
Na etapie raportu metodologicznego, w uzgodnieniu z Zamawiającym, w badaniu uwzględniono
organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną statutową. Zgodnie z zapisami Ustawy o
działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działalność odpłatna to:


Działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych, za które
pobierana jest odpłatność;
Sprzedaż towarów lub usług wytworzonych lub świadczonych przez osoby bezpośrednio
korzystające z działalności pożytku publicznego, w szczególności w zakresie rehabilitacji oraz
przystosowania do pracy zawodowej osób niepełnosprawnych oraz reintegracji zawodowej i
społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Działalność odpłatną statutową od gospodarczej odróżniają pewne warunki. Po ich przekroczeniu
działalność odpłatna statutowa staje się działalnością gospodarczą:


Otrzymana odpłatność - w odniesieniu do działalności danego rodzaju - nie może być wyższa
od kosztów tej działalności,
Przeciętne, miesięczne wynagrodzenie osoby fizycznej z tytułu zatrudnienia przy
wykonywaniu statutowej działalności odpłatnej pożytku publicznego, za okres ostatnich 3
miesięcy, przekracza 3-krotność przeciętnego, miesięcznego wynagrodzenia w sektorze
przedsiębiorstw ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za rok
poprzedni.
20
W trakcie badania kwestia, czy organizacje pozarządowe prowadzące działalność odpłatną statutową
mogą korzystać z instrumentów zwrotnych, budziła liczne kontrowersje. Część rozmówców
stwierdzała, że z samej definicji organizacje te nie mogą korzystać z instrumentów zwrotnych. Jeśli
przychody ze sprzedaży dóbr i usług muszą pokrywać tylko koszty, oznacza to brak środków na
sfinansowanie kosztów odsetek. Inni eksperci wskazywali, że organizacje te mogą spłacać koszt
kapitału z innych źródeł (np. darowizn lub 1%). A równocześnie dla rozwoju potrzebują one nakładów
inwestycyjnych (np. hospicjum, schronisko dla bezdomnych). Podkreślano również, że istnieje część
organizacji, które faktycznie prowadzą działalność gospodarczą, jednak formalnie utrzymują status
organizacji prowadzącej działalność odpłatną statutową.
2.1 Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce
Sektor obywatelski zawiera najwięcej podmiotów ekonomii społecznej. Według rejestru REGON na
dzień 31 grudnia 2011 r. sektor ten obejmuje 90 tys. stowarzyszeń i 12,8 tys. fundacji, 14,3 tys.
jednostek organizacyjnych Kościoła Katolickiego, 1,5 tys. jednostek innych kościołów i związków
wyznaniowych, 3,8 tys. organizacji społecznych oddzielnie niewymienionych.
Według danych GUS SOF-1 z 2011 r. w 2010 r., spośród zarejestrowanych podmiotów działało blisko
80 tys., wśród których 67,9 tys. stanowiły stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, 7,1 tys. –
fundacje, a 1,8 tys. – społeczne podmioty wyznaniowe. W ciągu lat 2005-2010 liczba działających
stowarzyszeń i podobnych organizacji społecznych oraz fundacji zwiększyła się o 22%, przychody
wzrosły aż o 108%, natomiast baza członkowska skurczyła się o 18%.3
Z punktu widzenia celów badania szczególnie interesujące są informacje na temat tych organizacji,
które uzyskują przychody z tytułu sprzedaży dóbr i usług. W roku 2010, według badania SOF-1,
przychody o charakterze rynkowym osiągało 29,7 tys. organizacji, co stanowiło 41% wszystkich
organizacji osiągających jakiekolwiek przychody. Najbardziej powszechną formą działalności rynkowej
w 2010 była odpłatna statutowa. Prowadziło ją w sumie 25% organizacji. Natomiast osiąganie
przychodów z tytułu działalności gospodarczej deklarowało 9% organizacji. Według wyników badania
SOF-1 za 2012 r., spośród 8,5 tys. fundacji, stowarzyszeń oraz podobnych organizacji społecznych i
społecznych podmiotów wyznaniowych jedynie połowa z organizacji mających zarejestrowaną
działalność gospodarczą (53%) rzeczywiście ją prowadziła.4 Co więcej, według danych GUS, między
rokiem 2010 a 2012 liczba organizacji faktycznie prowadzących działalność gospodarczą zmniejszyła
się o 19%.
Działalność rynkowa w 2010 r. generowała 40% ogółu przychodów III sektora. Przy czym działalność
odpłatna statutowa i działalność gospodarcza były źródłem podobnych przychodów (po 17%). Co
jednak istotne, między rokiem 2005 a 2010 udział przychodów z działalności rynkowej uległ
zmniejszeniu o 12 pkt. proc. Równocześnie obserwowany jest wzrost przychodów z działalności
nierynkowej, w tym szczególnie ze źródeł publicznych.5 Proces ten potwierdza formułowaną w
3
Zarówno wzrost dochodów jak i spadek liczby członków dotyczyły przede wszystkim dużych organizacji, podczas gdy grupa jednostek o
mniejszym potencjale finansowym i członkowskim wykazywała większą dynamikę w zakresie swojej liczebności.
4
Pomiar wpływu EFS na poziom zatrudnienia i ekonomizację podmiotów ekonomii społecznej w ramach badania SOF-1 za 2012 rok, GUS,
Warszawa 2013, s. 25.
5
GUS, Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy i gospodarczy oraz
organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa 2013
21
opiniach eksperckich tezę o postępującej etatyzacji organizacji pozarządowej. Istnieją przesłanki,
które mogą wskazywać na pogłębianie się tej tendencji.
Osiąganie przychodów z tytułu działalności rynkowej jest silnie powiązana z wielkością organizacji.
Wśród organizacji, których przychody nie przekraczają 1 tys. zł, działalność o charakterze rynkowym
prowadzi tylko 6,6%, przy czym większość osiąga przychody z tytułu odsetek i dywidend. Wśród
organizacji z budżetem powyżej 1 mln zł, osiąganie przychodów z działalności rynkowej deklaruje już
87%.
Wykres 1. Udział organizacji pozarządowych osiągających przychody rynkowe według klasy przychodów
Źródło: Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd zawodowy
i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa 2013.
Inną zmienną, różnicującą organizacje jest forma prawna. Działalność gospodarczą najczęściej
prowadzą fundacje, natomiast odpłatną statutową związki wyznaniowe.
Wykres 2. Odsetek organizacji pozarządowych osiągających przychody rynkowe z tytułu działalności gospodarczej lub
odpłatnej statutowej
Źródło: Trzeci sektor w Polsce; stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, samorząd
zawodowy i gospodarczy oraz organizacje pracodawców w 2010 r., GUS, Warszawa 2013.
22
Wyniki badania SOF-1 mogą służyć za punkt wyjścia do analiz popytu na instrumenty finansowe.
Według nich najczęściej wskazywaną trudnością w prowadzeniu działalności były bariery finansowe.
Zdajemy sobie równocześnie sprawę, że bariery te odnosiły się w większym stopniu do dotacji, niż
instrumentów finansowych – wiąże się to z jednej strony ze swoistym „uzależnieniem” od dotacji, a z
drugiej strony z obawami przed podejmowaniem zobowiązań finansowych.
Sektor spółdzielczy liczy obecnie ponad 17 tys. spółdzielni zarejestrowanych w REGON, z czego około
9 tys. stanowi czynne podmioty gospodarcze. Zrzeszają one ponad 8 milionów członków i zatrudniają
około 400 tys. pracowników, w tym 265,9 tys. w spółdzielniach zatrudniających 10 osób i więcej.
Większość działających dziś spółdzielni powstała przed 1989 rokiem (62%). Według rejestru REGON
pomiędzy 2007 a 2012 liczba zarejestrowanych spółdzielni spadała z 18 200 do 17.153. 6 Ważnym (i
stosunkowo nowym) tworem są spółdzielnie socjalne, działające na podstawie Ustawy z dnia 27
kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Według stanu na 14 lutego 2014 r., zgodnie z
informacjami Ogólnopolskiego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Socjalnych, w Krajowym Rejestrze
Sądowym zarejestrowanych było 890 spółdzielni socjalnych. Nie wiadomo jednak, ile z nich jest
rzeczywiście aktywnych. Wyniki prowadzonych badań wskazują, że część spółdzielni zakończyła
działalność, choć formalnie nie zostały one wyrejestrowane.7 Jak wynika z monitoringu spółdzielni
socjalnych, prowadzonego przez MPiPS w 2011 r., kondycja tych podmiotów może być oceniana jako
przeciętna. Mediana ich przychodów w roku 2010 wyniosła nieznacznie powyżej 20 tys. zł, a 25% nie
odnotowało żadnego przychodu. Co jednak istotne, zdecydowana większość uczestniczących w
badaniu spółdzielni socjalnych oceniało bardzo pozytywnie propozycję wprowadzenia nowych
instrumentów finansowych, w tym np. funduszu pożyczkowego.8
2.2 Przesłanki wsparcia przedsiębiorstw społecznych
2.2.1 Efekty społeczne a działalność gospodarcza
Przedsiębiorczość społeczna polega na osiąganiu celów społecznych poprzez prowadzenie
działalności gospodarczej. Głównym uzasadnieniem dla wspierania rozwoju przedsiębiorstw
społecznych są osiągane przez nie korzyści społeczne.
Przykład 1. Ocena społecznego zysku z działalności komercyjnej
Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria"
W 2013 Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria" spółdzielnia europejska z o.o. otrzymały nagrodę
Najlepsze Przedsiębiorstwo Społeczne. Stowarzyszenia działa już 17 lat i wzoruje się na belgijskim systemie dostarczania
usług. Misją Stowarzyszenia jest ułatwienie dostępu do dobrej jakości usług medycznych jego członkom. W efekcie
mieszkańcy kilku miast mogą łatwo zamówić tanią wizytę u lekarza specjalisty, skorzystać z bezpłatnej opieki
pielęgniarskiej dla osób obłożnie chorych, niedrogo wypożyczyć sprzęt medyczny i rehabilitacyjny oraz kupić tańsze leki w
6
Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w rejestrze REGON, 2012 r. Warszawa 2013, s. 37.
7 Badania prowadzone w Wielkopolsce dowodzą, że taka sytuacja dotyczy ponad jednej trzeciej spółdzielni. Por. Joanna Kobielska, Obraz
spółdzielni socjalnych w świetle badań przeprowadzonych w ramach projektu „Wykluczenie społeczne: diagnoza i mechanizmy
przeciwdziałania w województwie wielkopolskim”, [w:] „Spółdzielnie socjalne. Skuteczny mechanizm walki z wykluczeniem społecznym czy
ślepa uliczka?”, Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Tittenbruna, Poznań 2010, s. 84, www.wykluczenie.spoldzielnie.org.
8
Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach
socjalnych za okres 2010–2011 r., MPiPS, Warszawa 2012
23
aptekach społecznych otwieranych przez stowarzyszenie.
Stowarzyszenie zapełnia istotna lukę w systemie dostarczania usług medycznych skracając czas oczekiwania na konsultacje
i leczenie oraz zapewniając potrzebującym konieczna opiekę. Zysk społeczny jest widoczny, trudno jednak dokonać jego
kwantyfikacji.
Źródło: strona Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy "Flandria" i SCE "Flandria": www. flandria.pl
Pojęcie korzyści społecznych jest nieostre i w trakcie badania budziło wiele kontrowersji. Z drugiej
strony ten sposób definiowania przedsiębiorstwa społecznego, właśnie poprzez tworzone korzyści
społeczne, obecny jest w ustawie o przedsiębiorstwie społecznym, podmiot ekonomii społecznej
może uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego, o ile działalność gospodarcza służy:


reintegracji zawodowej osób w trudnej sytuacji na rynku pracy (kategorie są doprecyzowane
w projekcie ustawy),
jest prowadzona wyłącznie w zakresie wybranych usług użyteczności publicznych (pomocy
społecznej, opieki nad dziećmi do lat 3, prowadzenia przedszkola, ochrony zdrowia
psychicznego, wsparcia osób niepełnosprawnych.9
Na tej podstawie sformułowano w badaniu pytanie dotyczące osiąganych celów społecznych. Należy
jednak zaznaczyć, że powyższe kategorie nie wyczerpują wszystkich kategorii korzyści społecznych,
które mogą być generowane przez przedsiębiorstwa społeczne. Wśród innych obszarów wymienić
należy m.in. stymulowanie rozwoju lokalnego, efekty środowiskowe czy też budowanie kapitału
społecznego. Dlatego też zaproponowane podejście należy traktować jako do pewnego stopnia
upraszające, wypracowane na potrzeby niniejszego badania.
Zgodnie z wynikami badania, zaledwie 5% badanych przedsiębiorstw społecznych deklaruje, że nie
realizuje żadnych celów społecznych. Dotyczy to szczególnie spółdzielni pracy. Najwięcej
przedsiębiorstw wskazuje na takie korzyści społeczne, jak: tworzenie miejsc pracy dla osób
bezrobotnych oraz usług wsparcia osób niepełnosprawnych i usług z zakresu pomocy społecznej.
Rodzaje korzyści społecznych są zróżnicowane ze względu na typ organizacji. Spółdzielnie socjalne są
bardziej nastawione na tworzenie miejsc pracy, natomiast organizacje pozarządowe i organizacje
kościelne na świadczenie usług, szczególnie pomocy społecznej i wsparcia osób niepełnosprawnych.
9
Projekt ustawy o przedsiębiorstwie społecznym z dnia 10 lipca 2013 r.
24
Tabela 3. Oczekiwane korzyści z rozwoju działalności przedsiębiorstw społecznych
Organiza
cja
pozarząd
owa
Spółdziel
nia pracy
Spółdziel
nia
socjalna
n=516
n=81
n=110
Tworzymy miejsca pracy
17%
25%
82%
dla osób bezrobotnych
Tworzymy miejsca pracy
16%
7%
65%
dla osób bezrobotnych dla
osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym
Tworzymy miejsca pracy
13%
30%
55%
dla osób
niepełnosprawnych
Dostarczamy usługi z
27%
1%
28%
zakresu pomocy społecznej
Dostarczamy usługi z
22%
4%
13%
zakresu opieki nad dziećmi
Dostarczamy usługi z
5%
1%
5%
zakresu prowadzenia
przedszkoli
Dostarczamy usługi z
13%
1%
5%
zakresu prowadzenia
bibliotek i instytucji kultury
Dostarczamy usługi z
7%
14%
5%
zakresu działalności
leczniczej
Dostarczamy usługi z
8%
2%
5%
zakresu ochrony zdrowia
psychicznego
Dostarczamy usługi z
29%
11%
37%
zakresu wsparcia osób
niepełnosprawnych
Inne
38%
15%
15%
Nie mamy celów
3%
23%
1%
społecznych
Nie wiem\trudno
3%
11%
0%
powiedzieć
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
25
Spółdziel
nia
inwalidó
wi
niewido
mych
n=21
43%
Organiza
cja
kościelna
Spółka
nonprofit
Ogółem
n=13
31%
n=10
10%
n=751
28%
14%
23%
10%
22%
95%
15%
0%
23%
14%
62%
40%
25%
0%
31%
50%
19%
0%
8%
0%
5%
0%
8%
30%
10%
29%
54%
0%
9%
10%
8%
0%
7%
62%
46%
40%
30%
0%
0%
15%
8%
20%
10%
31%
5%
0%
0%
0%
3%
2.2.2 Ograniczony dostęp do kapitału
Doświadczenia międzynarodowe wskazują, że wraz z rozwojem sektora ekonomii społecznej
tradycyjne źródła finansowania, takie jak dotacje i subsydia publiczne, przestają być wystarczające.
Podstawowym argumentem na rzecz tworzenia instrumentów finansowych jest ograniczony dostęp
tych podmiotów do kapitału. Ograniczenie to można rozpatrywać w dwóch kategoriach:


Dostępu do kapitału (instrumentów zwrotnych dostępnych na rynku),
Kosztu tego kapitału.
Ze względu na ograniczony dostęp do kapitału przedsiębiorstwom społecznym trudniej się rozwijać a
także, co jest szczególnie istotne z punktu widzenia celów polityki publicznej, osiągają mniejsze
korzyści społeczne. Innymi słowy – przez brak dostępu do instrumentów zwrotnych mniejszy jest ich
wpływ na poprawę sytuacji w obszarach uznanych za priorytetowe. Główne przyczyny ograniczonego
dostępu do kapitału można podzielić na następujące:


charakterystyczne dla mikro i małych, początkujących przedsiębiorstw;
specyficzne dla przedsiębiorstw społecznych:
o niskie zainteresowanie sektora bankowego ze względu na małą liczebność sektora, a
co za tym idzie – brak produktów i procedur dostosowanych do tych podmiotów oraz
przygotowanych ludzi,
o wysokie koszty obsługi, szczególnie na etapie udzielania pożyczki.
Poniżej bariery te zostały omówione bardziej szczegółowo.
Analizując bariery w dostępie przedsiębiorstw społecznych do kapitału, należy pamiętać, że duża
część z nich to podmioty małe, o krótkiej historii finansowej, bez większych zasobów finansowych.
Badania luki finansowej dla przedsiębiorstw komercyjnych pokazują, że luka ta w największym
stopniu dotyczy:
1. Przedsiębiorstw działających krótko (do dwóch lat),
2. Mikroprzedsiębiorstw (bardziej niż małych i średnich),
3. Przedsiębiorstw o budżecie do 1 mln zł.
Jest to charakterystyka dużej liczby przedsiębiorstw społecznych. Zgodnie z badaniem trzeciego
sektora z 2012 roku, przeciętne roczne przychody polskich organizacji to około 18 tys. zł, podczas gdy
aż 20% organizacji uzyskuje przychody poniżej 1 tys. zł.10 Majątku własnego nie posiada aż 48%
organizacji, jedynie 17% dysponuje takim majątkiem w granicach od 1 tys. zł do 100 tys. zł. Tylko 6%
posiada majątek o wartości powyżej tej kwoty. Co więcej, tylko 7% badanych organizacji posiada
kapitał żelazny, a jedynie 6% jest właścicielem lokalu, domu czy nieruchomości.11 Sytuacja nie
prezentuje się lepiej w sektorze spółdzielczym. Badanie spółdzielni socjalnych z 2010 roku pokazuje,
10
„Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce”, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2012, s. 18.
"Polskie organizacje pozarządowe 2012" na podstawie raportu „Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce”, Stowarzyszenie
Klon/Jawor, Warszawa 2012, s.7.
11
26
że przynajmniej 25% spółdzielni objętych badaniem nie odnotowało żadnych przychodów w
badanym roku. Przynajmniej 50% badanych podmiotów miało przychody całkowite nie wyższe niż 20
161 zł w skali roku, a więc ich miesięczne całkowite przychody nie przekraczały 1700 zł.12
Na przegranej pozycji stoją zwłaszcza podmioty nowozałożone, których sytuację pogorsza fakt
małego doświadczenia, niskiego potencjału ekonomicznego i organizacyjnego, braku efektu skali, co
powoduje wysokie koszty prowadzonej działalności.13 W praktyce to organizacje posiadające wysokie
przychody oraz najczęściej prowadzące działalność gospodarczą najczęściej sięgają po kredyt jako
narzędzie finansowania swoich potrzeb, zarówno bieżących jak i inwestycyjnych.
Dodatkowo przedsiębiorstwa te charakteryzują się pewnymi dodatkowymi cechami, które utrudniają
im korzystanie z dostępnej oferty instrumentów finansowych. Najważniejsze różnice:




Prymat celu społecznego nad ekonomicznym:
Dominacja celu społecznego (w przypadku większości organizacji pozarządowych i
podmiotów integracyjnych – brak celu ekonomicznego) decyduje o odmienności struktur
organizacyjnych PS od podmiotów gospodarczych.14 Powoduje to zupełnie inny rozkład
ryzyka prowadzonej przez PS działalności. Wysoki potencjał społeczny sektora ES w świetle
typowych kryteriów formalnych nie jest w ogóle brany pod uwagę przez instytucje
finansowe;15
Brak jednolitych standardów oceny sprawności działania PS:
Powyższe wpływa także na odmienną definicję kryteriów oceny sprawności i skuteczności
działań, niespójną z kryteriami stosowanymi przez instytucje sektora bankowego, skupionymi
na poziomie i efektywności realizowanej przez podmiot działalności gospodarczej. Brak jest
względnie jednolitych standardów oceny sprawności działania PS, umożliwiających ocenę ich
wartości oraz wiarygodności wywiązywania się z podejmowanych zobowiązań;
Specyficzna księgowość trzeciego sektora:
Inny sposób księgowości organizacji pozarządowych i zakres publikowanych informacji
finansowych powoduje konieczność stworzenia elastycznego i na bieżąco modyfikowalnego
systemu sprawozdawczości i monitoringu instytucji kontrolnych i wierzycieli wobec sektora
ES.16
Brak doświadczenia instytucji finansowych z ekonomia społeczną:
Niski poziom znajomości ekonomii społecznej w instytucjach finansowych oraz poziomu
wiedzy nt. możliwości finansowania wśród PS. Efektem jest sytuacja polegająca na tym, że
jedna strona (instytucje finansowe) nie dostrzega klienta, a druga (PS) – oferty.17
12
„Informacja o funkcjonowaniu spółdzielni socjalnych działających na podstawie ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach
socjalnych za okres 2010–2011 r., MPiPS, Warszawa, 2012, s. 67.
13
J. Głowacki, R. Sułkowski, „Jak finansować ekonomię społeczną?” [w:] Ekonomia społeczna w Małopolsce – w stronę przedsiębiorczości
społecznej, (red.) M. Frączek, M. Pokora, s. 106.
14
Herbst I., „Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce”, Bank DnB NORD, Warszawa 2008.
15
Płonka M., Sułkowski R., „Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej” [w:] Ekonomia
Społeczna Teksty, Warszawa 2008, s. 9.
16
Płonka M., Sułkowski R., „Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii Społecznej” [w:] Ekonomia
Społeczna Teksty, Warszawa 2008, s. 7.
17
Źródło: Prezentacja z Webinarium IX na temat Social Center Capital dla PES, Fundacja Fundusz Współpracy, na podstawie doświadczeń
projektu „Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z
terenu woj. warmińsko-mazurskiego”, Stowarzyszenie „Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka”, Warszawa 2013.
27
Powyższe cechy przedsiębiorstw społecznych powodują, że stają się one szczególnie mało atrakcyjne
dla rynków kapitałowych. Wynika to przede wszystkim z niewielkiej liczebności tego sektora. Znajduje
to odzwierciedlenie w prowadzonych wywiadach indywidualnych:
Jest ich mało na rynku, więc bankom komercyjnym nie opłaca się oferty dla nich robić (…). One są
poza zainteresowaniem sektora bankowego i są trochę takie zostawione same sobie.(Przedstawiciel
funduszu pożyczkowego, IDI)
Brak zainteresowania banków komercyjnych tym sektorem powoduje, że podmioty te nie są gotowe
do obsługi tego typu przedsiębiorstw.
Pamiętam w mojej poprzedniej firmie [banku-przyp. aut] przyszło do mnie stowarzyszenie po kredyt,
to nawet procedur nie było w banku, jak ocenić stowarzyszenie.
Jak rozmawiałem teraz ze współpracującymi z nami bankami, pracownikami oddziałów, to oni też
mówią: no gdzieś tam mamy to, te procedury, ale w zasadzie nikt nie wie gdzie. (Przedstawiciel
funduszu pożyczkowego, IDI)
Ostatni cytat jest znaczący. Wynika z niego, że w części instytucji finansowych mogą być nawet
procedury opracowane, jednak nie jest to głośno wyartykułowane i pracownicy nie są poinformowani
o tym. Wynika to z koncentrowania się instytucji finansowych na grupie przedsiębiorców. W ramach
projektu innowacyjnego, realizowanego w PO KL, jeden z banków wypracował dedykowane produkty
dla organizacji pozarządowych – jednak, zdaniem ekspertów uczestniczących w badaniu, żadna
pożyczka nie została udzielona – ze względu na wewnętrzne zasady nadzoru.
Drugą poważną barierą dla instytucji komercyjnych jest poziom kompetencji przedsiębiorców
społecznych. W niemal wszystkich wywiadach jakościowych pojawiał się ten wątek. Jak zauważa
jeden z rozmówców:
Trzeba do tych ludzi dotrzeć, im trzeba pokazać, (…) otoczyć opieką. (Przedstawiciel funduszu
pożyczkowego, IDI)
Według opinii jednego z pracowników instytucji finansowej pracujących z przedsiębiorstwami
społecznymi, przygotowanie wniosku kredytowego dla przedsiębiorstwa społecznego wymaga
przeciętnie dwa razy więcej czasu niż w przypadku tradycyjnych, rynkowych przedsiębiorstw.
Konieczna jest znajomość specyfiki tych podmiotów oraz gotowość do poświęcenia czasu. Większość
podmiotów komercyjnych nie będzie zainteresowana tego typu działalnością.
28
2.3 Finansowanie zwrotne PS
Poniżej znajduje się przegląd mechanizmów finansowania PS z koncentracją na instrumentach
zwrotnych i strategiach ich wykorzystywania. Ich analiza jest ważna z punktu widzenia planowanej
polityki i spójności z innymi formami finansowania w obszarze ekonomii społecznej.
2.3.1 Zwrotne i bezzwrotne instrumenty finansowe
Instrumenty finansowe można podzielić na zwrotne i bezzwrotne. W przeciwieństwie do dotacji czy
grantu, kredyt, pożyczka oraz fundusz inwestycyjny są instrumentami finansowymi, które z założenia
wymagają zwrotu kapitału. Zarówno instrumenty zwrotne jak i bezzwrotne mają swoje zalety oraz
wady. Ich analiza znajduje się poniżej (na podstawie Królikowska 2005 w: Hausner 2008).
Tabela 4 Różnice pomiędzy w zwrotnymi i bezzwrotnymi instrumentami finansowymi na podstawie analizy literatury
Instrumenty bezzwrotne
Instrumenty zwrotne
Zalety
Wady
Zalety
Wady
 Kapitał bezzwrotny,
 Finansowanie dla
organizacji, które nie mają
szans na inne źródła
finansowania - podmioty
rozpoczynające
działalność,
 Realizacja konkretnego
celu publicznego kontrola nad organizacją.
 Z góry wyznaczony cel i
warunki korzystania z
dotacji,
 Dłuższy niż w przypadku
dotacji okres
finansowania,
 Problemy cierpliwego
kapitału, który nie
przynosi szybkiego zysku,
 Niska motywacja do
intensyfikacji działalności
gospodarczej,
 Proces ubiegania się o
środki wymagający
dyscypliny finansowej,
która może się przyczynić
do podniesienia
efektywności działania
instytucji ekonomii
społecznej,
 Długi okres
zaangażowania środków,
 Termin finansowania (na
ogół projekt
krótkoterminowy),
 Opóźnienia w wypłacie
środków,
 Większa elastyczność w
wykorzystaniu środków
niż w przypadku dotacji.
 Czasochłonność
procedury ubiegania się o
dotacje oraz rozliczania.
 Długi okres karencji w
spłacie finansowania lub/i
niski zysk dla inwestora,
 Niski poziom przekazania
kontroli zarządzania nad
organizacją, z wyjątkiem
funduszy kapitałowych.
Źródło: Hausner J. (red.) „Rozwój ekonomii społecznej”, MSAP Kraków 2008.
Z punktu widzenia przedsiębiorstw społecznych dotacje są generalnie bardziej atrakcyjnym
instrumentem, przede wszystkim ze względu na brak konieczności zwrotu kapitału. Jednak przy
analizie korzyści warto rozważyć całościowy obraz, uwzględniając również pozafinansowe aspekty
obu typów wsparcia. Wbrew powszechnej opinii o atrakcyjności dotacji, ta forma posiada wiele
ograniczeń. Do najważniejszych należą opóźnienia w wypłacie środków oraz z góry założony cel
wydatkowania, który utrudnia dostosowanie działań do zmieniających się potrzeb. Dotacje są
również zazwyczaj silniej sparametryzowane, co ogranicza dla części przedsiębiorstw społecznych
dostęp do nich. W dostępnej literaturze podkreśla się, że zaletą instrumentów zwrotnych jest
większa elastyczność w korzystaniu ze środków, polegająca przede wszystkim na możliwości
szybszego uruchomieniu finansowania i mniejszej skali wymagań formalnych wobec podmiotu
korzystającego z instrumentu. Jednak zakres tych korzyści w praktyce zależy od przyjętych,
szczegółowych zasad rozliczania i kontroli wykorzystania instrumentów zwrotnych. Sformułowanie
nadmiernych wymagań formalnych wobec instrumentów zwrotnych w naturalny sposób będzie
zmniejszać ich atrakcyjność w stosunku do dotacji.
29
W trakcie badania przedstawiciele przedsiębiorstw społecznych, uczestniczący w FGI, wskazywali na
te cechy instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych, które zmniejszają atrakcyjność dotacji lub
zwiększają atrakcyjności instrumentów zwrotnych.
Tabela 5 Cechy zwrotnych i bezzwrotnych instrumentami finansowymi, które najsilniej wpływają na ich atrakcyjność w
opinii przedsiębiorstw społecznych
Dotacja
Czynniki ograniczające atrakcyjność
Pożyczka
Czynniki zwiększające atrakcyjność
 Niepewność, co do przyznania i terminowości wypłaty,
opóźnienia w wypłatach,
 Posiadająca warunki dostępu, np. przeznaczona
wyłącznie dla osób bezrobotnych,
 Formalności i procedury,
 Szybkość otrzymania finansowania,
 Większa elastyczność w zakresie wykorzystania środków
finansowych,
 Elastyczność harmonogramu spłaty,
 Preferencyjne oprocentowanie,
 Nadzór osoby z zewnątrz: mała elastyczność
merytoryczna w trakcie realizacji.
 Brak wymogu wkładu własnego,
 Profesjonalne doradztwo i indywidulane podejście,
 System zabezpieczeń - gwarancji i poręczeń.
Możliwość wykorzystania
 Wspierająca cel społeczny,
 Wspierająca działalność gospodarczą,
 Przeznaczona na start działalności: proces planowania
oraz początkowy zakup sprzętu czy wyposażenia.
 Przeznaczona na rozwój działalności gospodarczej.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badania.
Badania porównawcze instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych wskazują również na inne korzyści
instrumentów zwrotnych, w tym szczególnie większy nacisk na korzyści biznesowe przy wyborze
przedsięwzięć do finansowania, oraz mniejszą koncentrację na kwestiach poprawności formalnej.
Potwierdzają to wyniki analizy dotacji i instrumentów inżynierii finansowej skierowanych do MŚP:18
W procedurze oceny wniosków o dofinansowanie, mniejsze znaczenie ma sukces ekonomiczny
przedsięwzięcia niż formalne i techniczne elementy projektu, od tych zależy, czy określona w umowie
o dofinansowanie część kosztów kwalifikowanych zostanie zrefundowana. Ponadto organizatorzy
konkursu i eksperci oceniający wnioski o dotacje nie uczestniczą w sukcesie ekonomicznym
przedsięwzięcia.
Nie stworzono szczególnych, bezpośrednich bodźców, które zachęcałyby wspomniane podmioty, do
wyboru najbardziej obiecujących - pod względem komercyjnym - projektów. W efekcie może być
ograniczona ich skłonność do wyboru najlepszych projektów oraz wysiłek wkładany w proces
rozstrzygania konkursów. Sama realizacja projektów opiera się na przyjętym harmonogramie i
kosztorysie. Brakuje mechanizmów, które zachęcałyby beneficjentów do osiągnięcia jak największego
sukcesu komercyjnego przedsięwzięcia (Piotrkowski i Filipowska, 2012)
18
Piotrowski Sz., Filipowska M., „Wady i zalety dotacji bezzwrotnej w perspektywie alternatywnych instrumentów finansowych wspierania
innowacyjności i rozwoju MŚP”, Zarządzanie i finanse, (1): styczeń 2012.
30
Analiza mocnych i słabych stron pokazuje, że dla stworzenia skutecznej strategii finansowania
ekonomii społecznej niezmiernie ważne jest utrzymanie równowagi pomiędzy korzyściami płynącymi
z instrumentów zwrotnych oraz bezzwrotnych. Instrumenty bezzwrotne powinny mieć za cel
realizację priorytetów polityki publicznej, a zwrotne dawać więcej elastyczności w rozwoju
działalności ekonomicznej przedsiębiorstw społecznych. Dodatkową wartość dodaną prezentuje
możliwość łączenia obu form w finansowanie mieszane, nazywane instrumentami hybrydowymi.
Finansowanie wewnętrzne i zewnętrzne
Przed omówieniem różnych instrumentów finansowania ekonomii społecznej, warto zrozumieć
strukturę finansowania wewnętrznego i zewnętrznego przedsiębiorstw społecznych.
Finansowanie wewnętrzne oznacza przychody generowane przez działalność operacyjną
przedsiębiorstwa społecznego. Przychody wewnętrzne pochodzą z opłat za produkty lub usługi
wnoszone przez klientów przedsiębiorstwa, beneficjentów lub podmioty publiczne. Do tych źródeł
kapitału zaliczyć można19:


fundusze publiczne - finansowanie projektu, zlecanie usług;
klienci, beneficjenci - przychody z działalności rynkowej i statutowej.
Finansowanie zewnętrzne wykorzystywane jest na pokrycie ujemnych przepływów operacyjnych lub
do długoterminowych inwestycji, na przykład w budynki, urządzenia lub infrastrukturę. Oprócz
standardowych zwrotnych instrumentów finansowych, jak kredyty, pożyczki i poręczenia, obecnie na
świecie rozwijanych jest wiele innych instrumentów pozwalających zaspokoić te potrzeby, np.:



inwestor nieoczekujący zwrotu z kapitału - dotacja, grant;
inwestor oczekujący rynkowego zwrotu z kapitału - finansowanie dłużne, inwestycyjne,
mezzanine20;
inwestor oczekującego pomniejszonego zwrotu z kapitału - finansowanie inwestycyjne,
dłużne, mezzanine, hybrydowe.
Tworząc strategię finansowania ekonomii społecznej należy uważnie rozpatrywać strukturę
finansową przedsiębiorstw społecznych. Ponadto, warto analogicznie przyjrzeć się decyzji o wyborze
instrumentu finansowego z perspektywy przedsiębiorcy społecznego, który podejmując decyzję o
wyborze instrumentu bierze pod uwagę:
19
“Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs”, The Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, 2011:
www.hipinvestor.com/wp-content/uploads/SocialInvestmentManual2011.pdf
20
Finansowanie typu mezzanine to instrument pośredni pomiędzy finansowaniem własnym, długiem bankowym oraz kapitałem private
equity. Przeznaczony dla przedsiębiorstw, mających dobre perspektywy rozwoju, chcących wdrażać plany inwestycyjne, ale posiadające
problem z finansowaniem zewnętrznym z uwagi na wysokie ryzyku. Jest to „zbiorcze określenie dla hybrydowych form finansowania.
Stanowi pomost między dwoma głównymi rodzajami finansowania: kapitałem obcym i własnym – stąd cechy zarówno długu, jak i kapitału
własnego. Dzięki swojej konstrukcji jest w stanie sprostać niedoborom finansowym, które nie mogą zostać uzupełnione przez tradycyjne
formy finansowania. (…) Najczęściej spotykane formy finansowania typu mezzanine to pożyczka podporządkowana (subordinated loan),
kredyt partycypacyjny (participation loan), „cicha” partycypacja („silent” participation), partycypacja w zyskach i obligacje zamienne na
akcje; możliwości konstruowania takich form finansowania są niemal nieograniczone”, [za:] Mikołajczyk B., „Finansowanie mezzanine
europejskich MSP”, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol XLVI, 4, Lublin 2012.
31


termin zwrotu zainwestowanego kapitału,
zdolność do spłaty odsetek każdego roku.
Finansowanie inwestycyjne, w przypadku przedsiębiorstw społecznych, nazywane również Social
Venture Capital. Jest to forma inwestowania w przedsięwzięcia biznesowe uważane za społecznie
i ekologicznie odpowiedzialne. Prócz wsparcia finansowego przewiduje również przekazywanie
wiedzy oraz narzędzi niezbędnych do funkcjonowania podmiotu na rynku.21 Proces wsparcia
kapitałowego realizowanego w ramach standardowej formy przedstawiono na schemacie poniżej.
Rysunek 2 Schemat wsparcia kapitałowego
Ocena pomysłu
biznesowego
(Etap I wstępna
rekrutacja)
Doradztwo
inwestycyjne
Wyjście z
inwestycji
(Etap II
Przygotowanie
do wsparcia)
(Etap IV )
Wdrożenie
inwestycji
(Etap III)
Źródło: Prezentacja z Webinarium IX na temat Social Center Capital dla PS, Fundacja Fundusz Współpracy, na
podstawie doświadczeń projektu „Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w
aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego”, Stowarzyszenie
„Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka”, Warszawa 2013.
Celem stosowania tego narzędzia jest reinwestowanie kumulowanego w funduszu kapitału w inne
podmioty nastawione na cele społeczne. Forma ta rozwija się bardzo dynamicznie na Zachodzie,
także w krajach rozwijających się, jednak w Polsce praktyczne jej wykorzystanie rozpoczęło się
dopiero w tym roku, za sprawą testowanego produktu w ramach projektu „Venture Capital, jako
nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r.
życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego”. Projekt współfinansowany jest ze środków Unii
Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki,
Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie
sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych
wykluczeniem.
21
Strategia wdrażania projektu innowacyjnego testującego „Social Ventrue Capital dla podmiotów ekonomii społecznej”, Stowarzyszenie
Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka, Pasłęk 2013.
32
Finansowanie hybrydowe
Finansowanie hybrydowe to instrumenty łączące finansowanie bezzwrotne ze zwrotnym.
W literaturze jest to model uznawany za najbardziej odpowiedni dla finasowania ekonomii
społecznej.22 Instrumenty finansowania o charakterze kapitału hybrydowego obejmują dotacje
podlegające zwrotowi, pożyczki umarzalne, dotacje zamienne i umowy o podziale dochodów.
Dla podsumowania, poniżej zamieszczone jest zestawienie instrumentów zwrotnych wraz
z warunkami wykorzystania i cechami każdego z nich. Zebrane informacje są wynikiem analiz
prowadzonych przez środowiska przedsiębiorczości społecznej, skupione wokół The Schwab
Foundation for Social Entrepreneurship.23
Tabela 6 Analiza zewnętrznych instrumentów finansowych z uwzględnieniem warunków ich wykorzystania
Rodzaj
Opis
Warunki
Cechy
Dotacje
Tradycyjna forma finansowania w sektorze
Czas trwania:
- Zwykle ograniczone
społecznym, świadczona przez fundacje lub osoby
krótkoterminowy
zastosowanie do
trzecie. Nadal są ważnym źródłem finansowania dla
Roczne zobowiązania
gotowych projektów
przedsiębiorstw społecznych. Dotacje są regularnie
płatności: brak
udostępniane jedynie w odniesieniu do niektórych
- Wysokie koszty
Zwrot: brak
projektów i zazwyczaj uwzględniają koszty ogólne i
pozyskiwania i obsługi
wydatki na rozwój przedsiębiorczości społecznej.
funduszy
Ponadto dotacje są zazwyczaj krótkotrwałe, nie
- Niska elastyczność
przewidywalne i nakładania wysokich kosztów
projektów
pozyskiwania funduszy na przedsiębiorstwa społeczne.
Finansowanie
dłużne
Kapitał dłużny (kapitał obcy) jest przekazywany na czas
określony i wymaga spłaty po kilku latach. Może być
stosowany do inwestycji długoterminowych lub
finansowania projektów, które obiecują stabilne i
przewidywalne przepływy pieniężne w kolejnych
latach. Stabilne i przewidywalne przepływy pieniężne
są konieczne dla utrzymania rocznej spłaty odsetek.
Czas trwania:
długoterminowe (3-7
lat)
Roczne zobowiązania
płatności: płatności
odsetek (zmienna)
Zwrot: tak
- Roczna wypłata
odsetek wymaga
niskiego ryzyka
modelu biznesowego
- Nie ma podziału
własności
- Daleko idące prawa
dostawców
kapitału/inwestującyc
h w przypadku
niedotrzymania
warunków
- Wysoka elastyczność
biznesowa w
wykorzystaniu kapitału
Finansowanie
inwestycyjne
Kapitał inwestycyjny (kapitał własny) jest
instrumentem finansowym o najwyższym ryzyku dla
inwestora. Inwestor społeczny daje PS pewną sumę w
zamian za akcje spółki (np. 10% wszystkich udziałów).
Inwestor społeczny nie otrzymuje regularnych
rocznych płatności, ale udział w zyskach
generowanych przez przedsiębiorstwa społeczne. Poza
22
Czas trwania:
nieograniczony
Roczne zobowiązania
płatności: Wypłaty
dywidendy (zmienna)
Zwrot: nie
- Podział/rozmycie
własności
- Inwestor otrzymuje
kontrolę i prawo głosu
- Udział inwestora
społecznego w zysku
„Lepsza przyszłość. Wyniki pracy sieci współpracy na rzecz lepszej przyszłości ekonomii społecznej”, Departament Zarządzania EFS, MIR,
czerwiec 2012 rok, także Opinia EKES w sprawie przedsiębiorczości społecznej i przedsiębiorstw społecznych, październik 2011 ,
(www.ekonomiaspoleczna.pl/wiadomosc/708218.html: dostęp: 12.2013).
23
“Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs”, the Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, 2011 rok,
Analiza przeprowadzona przez trzydziestu przedsiębiorców społecznych skupionych wokół Schwab Foundation w trakcie spotkania na
temat przedsiębiorczości społecznej podczas Światowego Forum Ekonomicznego w 2012 roku.
33
udziałem w przyszłych zyskach, inwestor społeczny ma
pewną kontrolę i prawo głosu. Kontrola i prawo głosu
zależy od formy prawnej przedsiębiorstwa i zwykle są
zorganizowane w umowie między inwestorem i
inwestycji.
Finansowanie
mezzanine
Łączy w sobie elementy kapitału dłużnego i
inwestycyjnego - stanowi dogodną alternatywę w
przypadku gdy standardowe instrumenty nie mają
zastosowania. Oprocentowanie może być związane z
zyskiem PS, natomiast łączna kwota zostanie
zwrócona po upływie pewnego czasu lub
przekształcona w kapitał własny. Elastyczność
struktury kapitału mezzanine sprawia, że jest to
atrakcyjna opcja dla przedsiębiorców społecznych, jak
również inwestorów społecznych.
PS
- Potencjalny wpływ na
zarządzanie, kulturę i
sposób pracy PS
Czas trwania:
długoterminowe (3-7
lat)
Roczne zobowiązania
płatności: płatności
odsetek (zmienna)
Zwrot: tak
Za pomocą tego typu nie realizuje się projektów we
wczesnych fazach rozwoju, tzw. „start-up”, gdyż PS
musi generować zysk do spłacania odsetek
- Roczne odsetki
wymagają
przewidywalnych
przychodów PS
-Problem rozmycia
odpowiedzialności
pojawia się tylko
wtedy, gdy dana
inwestycja
przekształca się w
kapitał własny PS, nie
w trakcie okresu
objętego
24
finansowaniem
- Obowiązek spłaty
- Udział inwestora
społecznego w zysku
PS
- Zasadny w przypadku
dynamicznego rozwoju
PS, ale tych, które
generują już zysk
Finansowanie
25
hybrydowe
Łączy element dotacji (dotacji publicznych, funduszy,
datków) z kapitałem własnym i instrumentami
podziału długu/ryzyka. Dotacyjny charakter tego
instrumentu polega na braku kosztów odsetek, a w
niektórych przypadkach, instrument finansowy
przekształcany jest w dotację. Hybrydowe instrumenty
finansowe o charakterze kapitałowym obejmują:
Dotacje podlegające zwrotowi: pożyczka musi być
zwrócona tylko, jeśli projekt osiągnie wcześniej
określone etapy. Jeżeli nie zostaną osiągnięte, dotacja
zwrotna przekształcana jest w dotację. Mechanizm ten
może być stosowany w przypadku, gdy sytuacja PS
pozwala na spłatę kredytu inwestorowi społecznemu.
Czas trwania:
długoterminowe (3-7
lat)
Roczne zobowiązania
płatności: brak
Zwrot: zależy od
struktury
- Niedrogi instrument
finansowy
- Nie ma podziału
własności
- Podział ryzyka z
inwestorem
społecznym
- Duża elastyczność
struktury
Stosowane do przedsięwzięć o podwyższonym ryzyku
(np. niepewny model biznesowy), najczęściej we
wstępnej fazie rozwoju PS.
Dotacje zamienne: inwestor przekazuje PS dotację,
która w przypadku sukcesu jest konwertowana na
24
Fundusz otrzymuje warranty, czyli prawo wejścia w posiadanie udziałów po ustalonej cenie, przez co nabywa później część udziałów
przedsiębiorstwa, stając się mniejszościowy m udziałowcem/akcjonariuszem.. Wtedy może mieć udział w podejmowaniu decyzji.
25
Na polskim rynku dobrym przykładem jest pożyczka wraz z premią technologiczną w Działaniu 4.3 Kredyt technologiczny PO IG (20072013) (www.bgk.com.pl/informacje-na-temat-dzialania-4-3-kredyt-technologiczny-po-ig-2007-2013, dostęp: 12.2013).
34
udziały w przedsiębiorstwie.
Pożyczki umarzalne: przekształcają się w dotacje w
przypadku sukcesu PS. Jeśli przedsiębiorstwo
społeczne osiąga cele uzgodnione wcześniej przez
inwestora i inwestycję, pożyczka nie musi być
spłacona. Stosuje się także częściowe umarzanie
pewnej części pożyczki każdego roku.
Instrument atrakcyjny z punktu widzenia środków
publicznych, z których finansowane jest
przedsięwzięcie społeczne z długoterminowymi
celami.
Umowy o podziale dochodów: inwestor finansuje
projekt pod warunkiem otrzymania części przyszłych
dochodów. Ten instrument finansowy daje
przedsiębiorstwu elastyczność finansową, zwłaszcza,
gdy zastosowany jest do spłacania finansowania.
Źródło: “Social Investment Manual - An Introduction for Social Entrepreneurs”, the Schwab Foundation for
Social Entrepreneurship, 2011; Program Related Investment and Recoverable Grand Primer, Ford Foundation
Program Staff, s. 4.; C.K. Volkmann, K.O. Tokarski, Social entrepreneurship and social business, Springer Gabler,
2012.
2.3.2 Finansowanie zwrotne ekonomii społecznej w Polsce
W Polsce funkcjonują instytucje oferujące instrumenty zwrotne podmiotom nastawionym na
osiąganie celów społecznych. Należy tu wymienić m.in. Towarzystwo Inicjatyw SpołecznoEkonomicznych (TISE), Polsko-Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich (PAFPIO)
oraz systemy mikropożyczkowe.
Pilotażowy program finansowania podmiotów ekonomii społecznej ES Fundusz
W 2012 roku, w MIR podjęto decyzję o pilotażowym uruchomieniu instrumentu zwrotnego,
kierowanego do przedsiębiorstw społecznych. Instrument ten został uruchomiany w formie projektu
systemowego, realizowanego przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Projekt został uruchomiony w
lipcu 2012 r. Zgodnie z założeniami, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej przekazało BGK środki
(30 mln zł) na utworzenie funduszu powierniczego. BGK, w trybie przetargu nieograniczonego, wybrał
pośrednika finansowego. Wybierano jednego pośrednika dla każdego z pięciu makroregionów. We
wszystkich makroregionach przetarg wygrało Towarzystwo Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych
(TISE).
Misją TISE jest świadczenie usługi finansowych, doradczych i inwestycyjnych wspierających podmioty z sektora
ekonomii społecznej, inicjatywy lokalne oraz mały biznes, spójne ze strategią głównego akcjonariusza francuskiego Banku Crédit Coopératif, który od ponad 120 lat działa na polu ekonomii społecznej. Głównymi
instrumentami dedykowanymi PS w TISE jest pożyczka pod projekt, pożyczka inwestycyjna oraz promesa
udzielenia pożyczki. W ciągu ostatnich lat ze środków własnych TISE udzieliło w Polsce ponad 200 pożyczek dla
podmiotów ekonomii społecznej na kwotę około 27 mln zł.
W ramach pilotażu ograniczono się do funduszu pożyczkowego. Główne charakterystyki instrumentu:
Tabela 7 Analiza zewnętrznych instrumentów finansowych z uwzględnieniem warunków ich wykorzystania
Dla kogo


Spółdzielnie socjalne
Spółdzielnie pracy,
35



Spółdzielnie inwalidów i niewidomych,
Organizacje pozarządowe
Kościelne osoby prawne lub jednostki organizacyjne
(działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku
Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz
o gwarancjach wolności sumienia i wyznania), o ile ich cele
statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku
publicznego,
 Spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i
kluby sportowe prowadzone w formie spółki (na podstawie
Ustawy o sporcie, Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.), które
działają w formie non-profit (ich celem nie może być
osiąganie zysku, całość dochodu musi być przeznaczana na
realizację celów statutowych, a ewentualny zysk nie może
być dzielony między udziałowców, akcjonariuszy i
pracowników)
Dodatkowe warunki, które musi spełnić pożyczkobiorca:

Na jakich warunkach
Na co może być udzielona pożyczka
Prowadzenie działalności gospodarczej przez 12 miesięcy na
dzień składania wniosku
 Spełnianie kryteriów małego przedsiębiorstwa (zatrudnienie
do 50 osób, obrót do 10 mln euro)
 Niezaleganie ze składkami
 Możliwość spłaty pożyczki (oceniana na podstawie
przedstawianej kalkulacji).
 Maksymalna wysokość pożyczki: 100 tys. zł
 Maksymalny okres spłaty pożyczki: 60 miesięcy
 Oprocentowanie: połowa stopy redyskonta weksla lub 0,25
stopy redyskonta weksla w wybranych przypadkach
(przychody spółdzielni socjalnej do 100 tys. zł)
 Brak prowizji za udzielenie pożyczki
 Możliwość 6-miesięcznej karencji w spłacie pożyczki
 Zabezpieczeniem pożyczki jest weksel in-blanco
Rozszerzenie działalności poprzez zwiększenie osiąganych przychodów
lub zatrudnienia (w tym na zakup materialnych i niematerialnych
środków obrotowych i inwestycyjnych).
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badania.
ES Fundusz otrzymał 25 176 072 zł na preferencyjne pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej.
Według stanu na dzień 4 marca 2014 roku TISE udzieliło 93 pożyczki na łączną kwotę 8,15 mln zł. W
poniżej tabeli należy zwrócić uwagę na wartość średniej pożyczki, która jest bliska kwocie
maksymalnej, co może wskazywać na stosunkowo duże zapotrzebowanie na tego typu instrument
wśród PS.
Tabela 8 Struktura pożyczek udzielonych przez TISE w ES Funduszu na dzień 4 marca 2014 roku
26
26
Makroregion I: kujawsko-pomorskiego, łódzkiego i mazowieckiego, Makroregion II: lubelskie, podkarpackie i
podlaskie, Makroregion III: dolnośląskie, lubuskie, opolskie i wielkopolskie, Makroregion IV: pomorskie,
warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie, Makroregion V: małopolskie, śląskie i świętokrzyskie.
36
Liczba
pożyczek
Początkowa alokacja
w mln [zł]
Pozostała kwota
alokacji w mln [zł]
Wykorzystana
alokacja w mln [zł]
Średnia wartość
pożyczki [zł]
1
Makroregion I
17
6,03
4,6
1,43
84 118
2
Makroregion II
22
2,8
0,8
2
90 909
3
Makroregion III
13
6,02
4,9
1,12
86 154
4
Makroregion IV
15
4,5
3,4
1,1
73 333
5
Makroregion V
26
5,8
3,3
2,5
96 154
Razem
93
25,15
17
8,15
87 634
Źródło: obliczenia własne na podstawie strony ES Funduszu, http://esfundusz.pl/
Głównymi klientami funduszu pożyczkowego są organizacje pozarządowe prowadzące działalność
gospodarczą (mniej więcej równa liczba fundacji i stowarzyszeń) oraz spółdzielnie socjalne. Według
danych na początek grudnia 2013 r., średnia wartość pożyczki jest najniższa w przypadku spółdzielni
socjalnej (73,6 tys. zł) i stowarzyszeń (78 tys. zł). Przypadku pozostałych typów podmiotów średnia
wartość wynosi ok. 100 tys. zł. Z oferty dotychczas nielicznie korzystały spółki z o.o., spółdzielnie
pracy i inwalidów.
Wykres 3. Liczba i struktura udzielonych pożyczek na dzień 19.12.2014 roku
Źródło: obliczenie własne na podstawie danych BGK, grudzień 2012.
Liczba nowych pożyczek przyrasta stosunkowo dynamicznie i pracownicy TISE nie dostrzegają ryzyka
niewykorzystania dostępnego funduszu. Poniżej zamieszczono prognozę rozwoju funduszu do 2015
roku, przygotowaną przez TISE.
Tabela 9 Prognoza rozwoju ES Funduszu
XII 2013 XII 2014
Wartość wypłaconych pożyczek
Liczba pożyczek
37
VI 2015
5-6 mln
20 mln
25 176 072
60
200
251
Źródło: Prezentacja ES Fundusz – pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej
27
Z drugiej strony liczba udzielonych pożyczek nie przyrasta lawinowo. Biorąc pod uwagę liczbę
aktywnych organizacji pozarządowych, prowadzących działalność gospodarczą, wskazać należy, że
dotychczas z tego instrumentu skorzystało ich niewiele. Zgodne jest to z wypowiedziami ekspertów,
którzy podkreślają małe zainteresowanie instrumentami zwrotnymi wśród grupy docelowej oraz ich
niskie kompetencje w zakresie planowania przedsięwzięć inwestycyjnych oraz korzystania z
instrumentów finansowych.
Na tym etapie jest zbyt wcześnie, aby analizować skalę zagrożonych pożyczek. Zgodnie z deklaracjami
przedstawicieli TISE, dotychczas nie odnotowano większych problemów ze spłatą pożyczek, (choć
należy pamiętać, że duża część pożyczkobiorców korzysta z okresu karencji).
Na podstawie wyników badania można wskazać kilka mocnych i słabych stron uruchomionego
funduszu pożyczkowego:
Wśród mocnych stron podkreśla się:


Sam fakt uruchomienia funduszu;
Korzystne warunki, na jakich może być udzielona pożyczka (znacznie bardziej korzystne niż
rynkowe czy też standardowa oferta TISE i PAFPiO);
 Pozytywnie oceniana jest współpraca z TISE przy pozyskaniu pożyczki. W praktyce często
okazuje się, że pracownicy TISE muszą pomagać w wypełnianiu wniosków o pożyczkę. Jego
wypełnienie jest na tyle trudne, że większość PS nie radzi sobie z tym zadaniem;
 Dostępność bezpłatnego doradztwa dla przedsiębiorstw, które skorzystały z pożyczki.
Wśród słabych stron wymienia się:




Zbyt duże ograniczenia warunków udzielania pożyczek. Szczególnie silnie krytykowana jest
maksymalna kwota pożyczki – jest, bowiem grupa podmiotów, które byłyby zainteresowane i
byłyby w stanie wykorzystać pożyczkę znacznie wyższą. Wiąże się to z niedostatecznym
uwzględnieniem zróżnicowania przedsiębiorstw społecznych, wśród których występują
zarówno małe, początkujące przedsiębiorstwa, jak i duże, poważne organizacje, których
potrzeby pożyczkowe są znacznie większe;
Ograniczenie możliwości udzielania pożyczek do podmiotów prowadzących działalność
gospodarczą, co najmniej 12 miesięcy – wśród potencjalnych pożyczkobiorców jest grupa
podmiotów niespełniających tego kryterium (wg szacunków TISE, stanowią on 20-30%
ogólnej liczby potencjalnych pożyczkobiorców);
Zbyt duża sztywność projektu systemowego ogranicza jego wartość jako pilotażu – zasady i
warunki udzielania pożyczek zostały bardzo szczegółowo sparametryzowane, w związku z
tym brak jest możliwości porównania różnych wariantów czy też dokonywania zmiany zasad
w trakcie realizacji projektu;
Zbyt słabe kompetencje OWES-ów do pomocy przedsiębiorstwom społecznym w
przygotowaniu wniosków o pożyczkę. W praktyce zdecydowana większość wniosków musi
być poprawiana lub przygotowywana przez przedstawicieli TISE. Zdaniem niektórych
27
Prezentacja ES Fundusz – pożyczki dla podmiotów ekonomii społecznej, Joanna Wardzińska – wiceprezes
Zarządu TISE SA, seminarium Grupy ds. finansowych, Tłuszcz, 9 grudnia 2013 r.
38


rozmówców wynika to ze zbyt małego doświadczenia OWES we współpracy z instytucjami
biznesowymi, niewielkiego własnego biznesowego doświadczenia, nastawienia na obsługę
dotacji i dominacja „logiki dotacji” wśród pracowników OWES;
Nadzór nad funduszem pożyczkowym przez dwa ministerstwa (MPiPS oraz MIR) oceniane
jest jako utrudniające czasami sprawną realizację projektu i wydłużenie procesu decyzyjnego,
Zakres kontroli wykorzystywania pożyczek, w opinii klientów, nie odbiega znacząco od zasad
rozliczania dotacji, co ogranicza podstawową korzyść instrumentów zwrotnych z punktu
widzenia klienta:
Ta pożyczka jest dość szczegółowo kosztorysowana i trochę przypominająca jednak dotację.
Dotacje zwrotną, prawda? (…) Mieliśmy tutaj ostatnio kontrolę tej pierwszej pożyczki i w
zasadzie musimy się z niej rozliczyć, co do grosza. Co do każdej faktury związanej z pozycją w
kosztorysie. Praktycznie ona przypomina trochę dotację. Wniosek o tą pożyczkę również jest
złożony, dość skomplikowany. Trzeba się dokładnie przygotować, dokładnie opisać. I też
przypomina bardziej projekt.
Dosyć istotną kwestią jest doradztwo dla tych podmiotów, które skorzystały z pożyczki. Część z nich
to doświadczone organizacje, jednak jest wśród nich również grupa podmiotów, które potrzebują
pomocy w rozwijaniu swojej działalności gospodarczej.
Zgodnie z założeniami, przedsiębiorstwa społeczne korzystające z pożyczek TISE są uprawnione do 30
godzin doradztwa. W projekcie stosunkowo szczegółowo określono zakres tego doradztwa, które
może objąć w szczególności:

Kwestie finansowe, w tym szczególnie: podatki, rachunkowość (np. plan kont, polityka
rachunkowości, sprawozdawczość finansowa), rozliczanie projektów inwestycyjnych, budżet
(koszty i przychody), monitoring budżetu, przepływy finansowe;
 Zarządzanie zasobami ludzkimi i polityka kadrowa;
 Kwestie prawne, w tym szczególnie: umowy handlowe, udział w postępowaniach
przetargowych, umowy cywilno-prawne, prawo pracy;
 Kwestie marketingowe, w tym szczególnie przygotowanie oferty handlowej, promocja
produktów i usług, poszukiwanie nowych klientów;
Co więcej, pożyczkobiorca już na etapie składania wniosku o pożyczkę musi zadeklarować, ile godzin
doradztwa będzie potrzebował i w jakim zakresie. W opinii ewaluatora, zakres doradztwa wydaje się
zbyt wąski, a konieczność szczegółowego określenie jego zakresu w momencie uzyskania pożyczki
może utrudniać dopasowanie go do potrzeb poszczególnych przedsiębiorstw. Jak pokazują badania
sektora ekonomii społecznej z 2013 roku, dla zapewniania prężnego rozwoju działalności
gospodarczej PS, niezbędne jest zindywidualizowane doradztwo branżowe, najlepiej prowadzone
przez praktyka w danej dziedzinie, bliższe idei relacji opartej na inkubacji.28 Również limit godzin
raczej ogranicza możliwość intensywniejszego wsparcia tych przedsiębiorstw, które mogą mieć
28
Badanie ewaluacyjne pt. „Ocena wsparcia w obszarze ekonomii społecznej udzielonego ze środków EFS w ramach PO KL”,
Coffey International Development dla MIR, Warszawa 2013.
39
poważniejsze trudności. Wskazane jest raczej sfinansowanie u pośrednika puli godzin doradztwa,
jednak bez określania limitu na pojedyncze przedsiębiorstwo społeczne.
Ograniczeniem doradztwa w ES Funduszu jest również fakt, że przysługuje ono dopiero po udzieleniu
pożyczki, podczas gdy wyniki badania pokazują potrzebę doradztwa i inkubacji przed udzieleniem
pożyczki. Wobec opisanej powyżej słabości OWES, zadania te wykonuje TISE, co podnosi koszty
usługi.
W praktyce trudno zakładać, aby pośrednik finansowy przejął zadania OWES. Dlatego też decyzje
dotyczące zakresu doradztwa, oferowanego przez pośredników finansowych nie mogą być
podejmowane w oderwaniu od dyskusji o systemie wsparcia podmiotów ekonomii społecznej,
budowania systemu OWES, ich zadań oraz mechanizmów zapewniania jakości ich usług. Wydaje się,
że wobec dotychczasowych negatywnych doświadczeń z jakością usług OWES wskazane jest raczej
skoncentrowanie się na poszukiwaniu sposobów poprawienia ich jakości, a nie budowaniu
równoległego systemu wsparcia.
Z drugiej strony rozmówcy wskazywali na opory ze strony przedsiębiorstw społecznych w
nadmiernym korzystaniu z doradztwa. Obawy te wynikają z dwóch źródeł:


obawy przed ingerencją osób trzecich w wewnętrzne sprawy przedsiębiorstwa społecznego,
traktowania doradztwa jako pomocy publicznej, w związku z czym każda godzina doradztwa
ogranicza limit możliwej do uzyskania pomocy.
Na razie jest zbyt wcześnie, aby wyciągać ostateczne wnioski na temat potrzeb doradztwa. Istnieje
jednak ryzyko, że ze względu na zbyt słabe możliwości OWES-ów w udzielaniu wsparcia doradczego
oraz ograniczone możliwości udzielania wsparcia ze strony TISE, potrzebujące go przedsiębiorstwa
społeczne zostaną pozostawione same sobie.
Tabela 10. DOŚWIADCZENIA Z WDRAŻANIA INICJATYWY JEREMIE W LOMBARDII
Inicjatywa JEREMIE w Lombardii została zaprojektowana jako instrument zabezpieczający mikro, małym i
średnim przedsiębiorstwom dostęp do kredytów. ESF z kolei ma za zadanie rozwijać dostęp do rynku pracy i
edukacji osobom zagrożonym wykluczeniem. Działania prowadzone w Lombardii łączą oba te elementy. Ich ideą
jest dostarczenie pożyczek lub małych dotacji małym i średnim przedsiębiorstwom społecznym (organizacjom
non-profit) działającym na rzecz społecznej aktywizacji, tak, aby zwiększyć ich zdolność do aktywizacji zawodowej
osób na rzecz których działają.
Lokalne instytucje pośredniczące zapewniają kredyty dla współpracujących ze sobą osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym (odpowiednik polskiej spółdzielni) do kwoty 4000 €. Wkład funduszy JERMEMIE to 50%
budżetu przeznaczanego na pięcioletnie pożyczki z zerowym oprocentowaniem, zwracane w całości. Instytucje
finansowe dostarczają pozostałej kwoty, która z kolei jest wydatkowana na także pięcioletnie pożyczki, ale z
określonym oprocentowaniem oraz spłatą w miesięcznych ratach. Pierwszy typ pożyczki może zostać umorzony,
jeżeli wspólnicy nieprzerwanie działają przez okres, na który pożyczka została udzielona (5 lat).
Mechanizm dystrybucji
29
Rząd w Lombardii utworzył fundusz JEREMIE i wyznaczył podmiot zarządzający – Finlombardia. Z funduszu
przeznaczono 20 mln €. Następnie wybrano instytucje pośredniczące odpowiedzialne z udzielanie pożyczek i
dystrybucję całości alokacji. Po pierwszym naborze w 2010 wybrano Banca Popolare di Bergamo oraz Federazione
Lombarda BCC, które wyasygnowały po 5 mln € każda. W kolejnym roku wybrano już trzech pośredników (Banca
Popolare di Bergamo, Banca Popolare Etica, Banca Popolare di Sondrio), z których każdy wyłożył po 3 mln€.
29
http://www.finlombarda.it/, (dostęp 1.2014)
40
Zastosowano, zatem model, w którym pośrednik finansowy także ma udział w funduszu. Rozwiązanie systemowe
spowodowały, więc, że zaistniał znaczący efekt dźwigni.
Mocne strony:

Konkretne założone kwoty trafiają bezpośrednio do osób zagrożonych wykluczeniem;

Aktywizacja lokalnych pośredników finansowych oraz jednoczesne zapewnienie współfinansowania
przez sektor prywatny;

Harmonizacja pożyczek oraz instrumentów udziałowych;

Możliwość umorzenia spłaty pożyczki o ile cel działalności podmiotu – i miejsca pracy - zostają
utrzymane.
Słabe strony:

Niewielkie wykorzystanie środków EFS zorientowanych na aktywizację społeczną i zawodową;

Ograniczone możliwości wdrożenia podobnego rozwiązania w innych krajach, ze względu na strukturę
sektora ekonomii społecznej zorientowanego silnie na kooperatywy (spółdzielnie).
Źródło: Opracowanie własne na raportu: The Network for Better Future of Social Economy (NBFSE) Strand
“Financial instruments and mechanisms of funds’ allocation to Social Economy”, Overview of attitudes and
financial instruments for social economy in NBFSE countries and case studies on selected practice of support,
Praga, 12 marca 2012 roku.
Polsko Amerykański Fundusz Pożyczkowy Inicjatyw Obywatelskich (PAFPIO)
Misją PAFPIO jest pomoc organizacjom pozarządowym w zabezpieczeniu płynności finansowej
koniecznej dla sprawnej realizacji ich działań statutowych. Jest to odpowiedź na problem braku
płynności finansowej przy realizacji projektów z uwagi na nieterminowe wypłaty dotacji przez
grantodawców. Dodatkowo, organizacje mogą również uzyskać pożyczkę na swoje własne cele, małe
inwestycje, rozwój, itp. Muszą wtedy przedstawić przekonujący plan spłaty pożyczki z własnych
wypracowanych środków finansowych.30
PAFPIO był przez dłuższy czas jedynym funduszem pożyczkowym wyspecjalizowanym w obsłudze
organizacji pozarządowych oraz inicjatyw nienastawionych na zysk. Od początku działania w 1999
roku w ramach funduszu udzielono 479 pożyczek na kwotę ponad 131 mln zł.31 Kapitał funduszu
wynosi obecnie około 16 milionów złotych, a przeciętna wartość pożyczki to 110 000, zaczynając od
kwoty minimalnej 5000 złotych. Wartością maksymalną pożyczki, stosowaną w wyjątkowych
przypadkach jest 1,5 miliona złotych.
Choć oceniany jako instytucja o dużej elastyczności32, oferująca pożyczki na rozpoczęcie lub rozwój
działalności gospodarczej/odpłatnej statutowej, pomostowe, inwestycyjne czy operacyjne, dysponuje
produktami finansowymi, których koszty są zbyt wysokie dla większości obsługiwanych instytucji
(12% w skali roku dla pożyczek związanych z realizacją projektów współfinansowanych z funduszy
europejskich, tzw. euro-pożyczki; pozostałe pożyczki oprocentowane są 15% w skali roku).33
30
Strona PAFPIO, 30 http://www.pafpio.pl/po_polsku.htm (dostęp: 3.2014).
31
Strona PAFPIO, http://www.pafpio.pl/po_polsku.htm (dostęp: 3.2014).
Polski model ekonomii społecznej – rekomendacje dla rozwoju, s. 44.
33
Strona internetowa PAF PIO, www.pafpio.pl/strona15.htm (dostęp: 12.2013).
32
41
Jednocześnie eksperci podkreślają, że “niski poziom niespłaconych zobowiązań, przy bardzo
łagodnych procedurach żądanych zabezpieczeń podejmowanych przez klientów zobowiązań, stanowi
dobrą egzemplifikację tezy, że organizacje realizujące przedsięwzięcia społeczne i niedziałające dla
zysku są w stanie być rzetelnym pożyczkobiorcą”.34 Wymaga to oczywiście odmiennych od
powszechnie stosowanych w sektorze bankowym standardów pracy z klientem nad przygotowaniem
umowy o pożyczkę.35 Potwierdza to również przedstawiciel PAFPIO:
U nas bardzo mocną stroną jest relacja, bo my po pierwsze się po prostu spotykamy z żywym
człowiekiem a w banku człowiek się zderza z systemem oceny i albo podpada, mieści się w jakichś
widełkach, albo się nie mieści. U nas, my nigdy nie wejdziemy w system taki zautomatyzowany.
Klienci tej instytucji, z którymi prowadzone były wywiady, podkreślają dużą elastyczność i szybkość
działania tej instytucji. Należy podkreślić, że według szacunków przedstawicieli PAFPIO, 2/3 portfolio
to są pożyczki pomostowe – udzielane na zapewnienie płynności w realizacji projektu. Są to zatem
pożyczki obciążone mniejszym ryzykiem, choć w tym przypadku źródłem ryzyka może być uznanie
wydatków za niekwalifikowalne.
2.4 Zapotrzebowanie PS na kapitał inwestycyjny
2.4.1 Charakterystyka działalności PS
Podstawowym wnioskiem z badania jest olbrzymie zróżnicowanie sytuacji i potrzeb finansowych
przedsiębiorstw społecznych. Choć wniosek ten wydaje się oczywisty, powinien on jednak stanowić
punkt wyjścia dla oceny zapotrzebowania na instrumenty zwrotne.
Potrzeby finansowe przedsiębiorstw społecznych różnią się ze względu na powód:



prefinansowanie projektów realizowanych przy wsparciu funduszy publicznych,
działania inwestycyjne,
finansowanie bieżącej działalności.
Różne są także ich oczekiwania dotyczące instrumentów finansowych. W tabeli poniżej podano kilka
przykładów przedsiębiorstw społecznych, ich działalności gospodarcze i potrzeby rozwojowe.
34
35
Herbst I., „Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej w Polsce”, Bank DnB NORD, Warszawa 2008, s. 24.
Choć i tu można znaleźć wyjątki, jak np. Idea Bank.
42
Tabela 11. Zróżnicowanie potrzeb inwestycyjnych PS.
Typ
Fundacja 1
Fundacja 2
Fundacja 3
Spółdzielnia
socjalna 1
Spółdzielnia
socjalna 2
Profil
Rozwinięta i stabilna,
funkcjonująca od
wielu lat
Rozwinięta i
stabilna,
funkcjonująca od
wielu lat, w ramach
działalności
prowadzi ZAZ
Rozwinięta i
stabilna,
funkcjonująca od
wielu lat
Funkcjonująca na
rynku od roku
Funkcjonująca na
rynku od roku
Źródło przychodu
Nie prowadzi
działalności
gospodarczej
Bazuje na
działalności
odpłatnej
statutowej i
gospodarczej
Bazuje na
działalności
odpłatnej
statutowej i
gospodarczej
Bazuje na
działalności
gospodarczej i
dotacjach
Pracuje nad
rozwojem
działalności
gospodarczej,
niestabilny
przychód
Doświadczenie z
pożyczkami
dedykowanymi PS
Tak - pożyczka TISE
Tak - pożyczka TISE
i PAFPIO pod
realizowane
projekty, związana
z utratą płynności.
Tak - pożyczki od
Tak - pożyczka TISE
PAF PIO i TISE, pod
pod realizowane
Nie - rozważają
pożyczkę TISE.
realizowane
zlecenie w ramach
projekty, związana
projektu dla
z utratą płynności.
Lokalnej Grupy
Operator pożyczek
TISE w Funduszu
ES.
Działania.
pod realizowane
projekty, związana z
utratą płynności.
Doświadczenie z
komercyjnymi
instytucjami
finansowymi
Sprawdzali możliwość
pozyskania kredytu
komercyjnego w
banku, ale procedura
była zbyt
skomplikowana.
Kredyt komercyjny
jest za drogi,
działalność
gospodarcza nie
przynosi
wystarczająco
przychodu, aby
pokryć koszt
finansowania w
instytucji
komercyjnej.
Kredyt komercyjny
nie jest dla nich
dostępny,
ponieważ
działalność nie
przynosi stałego
zysku. Nie jest to
działalność
nastawiona na zysk,
pomimo
przychodów.
Nie, w ich banku
nie mają
doświadczenia ze
spółdzielniami
socjalnymi.
Posiadają konto
dedykowane PS w
BGŻ. Nie starali się
o pożyczkę.
Główne potrzeby
Inwestycja
długoterminowa:
założenie działalności
gospodarczejrozwinięcie usług
szkoleniowoedukacyjnych,
potrzeba
zatrudnienia i
przygotowania
minimum 5 osób
1. Inwestycja
1.Inwestycja
Poszukują pomysłu
1. Inwestycja
długoterminowa -
długoterminowa -
na poszerzenie
długoterminowa -
budowa budynku
remont budynku
działalności
w remont, sprzęt i
wyposażenie
przeznaczonego do
2. Rozwinięcie
gospodarczej,
świadczenia usług
działalności
również społecznej
2. Zatowarowanie
medycznych
gospodarczej -
- na przykład
na start
2. Potrzeba kapitału
rozwinięcie usługi
inwestycja w sprzęt
działalności.
obrotowego pod
doradczo-
projekty
szkoleniowych
Dostępność
pożyczki w
projekcie
pilotażowym ES
pobudza do
myślenia o rozwoju
działalności.
3. Inwestycje w
dalszy rozwój
działalności, zakup
samochodu
Nieokreślone
Minimum 15
tysięcy złotych
3. Potrzeba kapitału
obrotowego pod
projekty
Zapotrzebowanie
na kapitał
Powyżej 50 tysięcy
złotych
Około 2 milionów
złotych
Nieokreślone
Źródło: opracowania własne na podstawie FGI.
43
2.4.2 Potrzeby rozwojowe przedsiębiorstw społecznych
Przedsiębiorstwa społeczne powszechnie odczuwają deficyt środków finansowych. 63% z nich
stwierdziło, że w roku 2013 brakowało im środków finansowych na rozwój działalności.
Tabela 12. Zapotrzebowanie na fundusze rozwojowe wśród przedsiębiorstw społecznych
Typ organizacji
Organizacja pozarządowa, w tym prowadzące
działalność:
Odpłatną statutową
Gospodarczą
Odpłatną statutową i gospodarczą
Spółdzielnia pracy
Spółdzielnia socjalna
Spółdzielnia inwalidów i niewidomych
Organizacja kościelna prowadząca działalność pożytku
publicznego
Spółka non-profit
Czy brakowało środków na rozwój
działalności?
nie
tak
nie
wiem\trudno
powiedzieć
65%
34%
1%
68%
61%
65%
47%
66%
67%
38%
31%
39%
33%
53%
34%
33%
54%
2%
0%
2%
0%
0%
0%
8%
60%
40%
0%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751).
Uwzględniając fakt, że są to deklaracje, widać, że w subiektywnie najlepszej sytuacji są spółdzielnie
pracy oraz organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego (choć tych podmiotów
w próbie było stosunkowo mało, dlatego też wyniki dla tych kategorii powinny być interpretowane ze
szczególną ostrożnością). Najczęściej deficyt środków finansowych zgłaszały z kolei organizacje
pozarządowe prowadzące działalność statutową oraz spółdzielnie socjalne i spółdzielnie inwalidów.
Przyglądając się z kolei rozkładowi zapotrzebowania na fundusze pod względem terytorialnym, to w
większości województw sytuacja jest bardzo zbliżona – około 64% badanych podmiotów deklaruje
taką potrzebę. Na tym tle wyraźniej odznaczają się województwa zachodnio-pomorskie i warmińskomazurskie gdzie potrzebę zgłasza 45% badanych podmiotów. W województwie świętokrzyskim z kolei
aż 84% badanych podmiotów deklaruje braki w funduszach umożliwiających dalszy rozwój.
Wielkość przedsiębiorstwa społecznego mierzona liczbą zatrudnionych osób nie ma wpływu na
poziom deklarowanego zapotrzebowania na środki finansowe. Jeżeli jednak uwzględni się roczny
przychód organizacji, to widać, że wraz ze wzrostem budżetu organizacji zmniejsza się udział
organizacji deklarujących brak środków na rozwój.
44
Wykres 4. Odsetek przedsiębiorstw społecznych, którym w roku 2013 brakowało środków na rozwój
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Przedsiębiorstwa, które mają przychód roczny większy niż 400 000 zł rzadziej deklarują, że w
minionym roku zabrakło środków finansowych na rozwój działalności, niż te o niższych przychodach.
Warto też zwrócić uwagę, że do granicy 400 000 zł odsetek deklarujących braki finansowe
nieznacznie, ale sukcesywnie rośnie, zaś od tej granicy sukcesywnie spada.
Jeżeli przyjrzeć się kategoriom wydatków, na które najtrudniej było znaleźć finansowanie, to są to
przede wszystkim wydatki inwestycyjne służące rozwojowi przedsiębiorstwa. Widać zatem, że
ograniczony dostęp do środków może być barierą dla rozwoju organizacji.
Wykres 5. Wydatki, które najtrudniej pokryć przedsiębiorstwom społecznym
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Powszechny deficyt środków nie oznacza, że przedsiębiorstwa społeczne nie inwestują. 58% spośród
nich deklaruje, że w roku minionym roku poniosła wydatki rozwojowe. Co interesujące, odsetek ten
nie różni się pomiędzy tymi organizacjami, które odczuwały brak środków na rozwój a tymi, które
takiego braku nie odnotowały. Najliczniejsza jest grupa podmiotów, które zarówno odczuwały brak
środków, jak i poniosły w roku 2013 jakieś wydatki rozwojowe (37% ogółu). Natomiast 15%
badanych przedsiębiorstw społecznych nie odnotowało braku oraz nie poniosło w 2013 r. żadnych
wydatków rozwojowych.
45
Tabela 13. Zapotrzebowanie na fundusze rozwojowe wśród przedsiębiorstw społecznych
W 2013 r. poniosły jakieś wydatki rozwojowe
W 2013 r.
brakowało
środków
finansowych
na rozwój
działalności
tak
nie
tak
37%
26%
nie
21%
15%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Mediana poniesionych w 2013 r. wydatków rozwojowych to 30 000 zł, co oznacza, że połowa
przedsiębiorstw społecznych ponosi wydatki mniejsze lub równe tej kwocie. W całej badanej grupie
znajduje się 16 podmiotów, które zdecydowanie zawyżają wartość wydatków. To te, które wydały
powyżej jednego miliona zł. Histogram opracowany dla zobrazowania poziomu wydatków wskazuje
wyraźnie, że dominują wydatki w mniejszych kwotach.
Wykres 6. Histogram wydatków rozwojowych (w tys. zł.) przedsiębiorstw społecznych w 2013r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435)
Najczęstszym wydatkiem w 2013 roku był zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia
usług (78%) oraz zakup maszyn i wyposażenia (64%). Najrzadszym natomiast zakup większych
inwestycji: biura\lokalu\gruntu\budynku oraz zakup samochodu i\lub innych pojazdów. Struktura
wydatków jest nieznacznie zróżnicowana w zależności od typu PS36. Poniżej wymienione najczęściej
wskazywane kategorie:




organizacje pozarządowe - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług;
spółdzielnie pracy - zakup maszyn i wyposażenia;
spółdzielnie socjalne - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług;
spółdzielnie inwalidów - zakup maszyn i wyposażenia;
36
Różnice te są istotne statystycznie dla organizacji pozarządowych i sektora spółdzielczego. W przypadku
organizacji kościelnych i spółek non-profit istnieje prawdopodobieństwo, że różnice są przypadkowe.
46


organizacja kościelna - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług;
spółka non-profit - zakup towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług oraz
zorganizowanie wydarzenia, konferencji.
Tabela 14. Wydatki poniesione w 2013r. w podziale na typy PS
Rodzaj wydatku
Zorganizowanie wydarzenia,
konferencji
Zakup towarów i materiałów
do produkcji\świadczenia
usług
Wprowadzenie
nowych\ulepszonych
produktów\usług
Zakup samochodu i\lub
innych pojazdów
Zakup maszyn i\lub
wyposażenia
Zakup oprogramowania i\lub
technologii (np. w postaci
patentu lub licencji)
Adaptacja i remont
budynków\pomieszczeń\mas
zyn\pojazdów
Zakup
biura\lokalu\gruntu\budynk
u
Finansowanie działań
marketingowych (np.
stworzenie strony
internetowej)
Finansowanie szkoleń i usług
doradczych
Organizac
ja
pozarządo
wa
n=290
Spółdzieln
ia pracy
Spółdzieln
ia
socjalna
n=37
n=77
Spółdzieln
ia
inwalidó
w
n=15
52%
5%
19%
77%
62%
55%
Organizac
ja
kościelna
Spółka
non-profit
Ogółem
n=9
n=7
n=435
0%
33%
71%
41%
91%
60%
89%
71%
78%
62%
58%
27%
56%
57%
55%
7%
16%
32%
13%
33%
0%
13%
54%
86%
83%
93%
67%
43%
64%
44%
57%
32%
27%
33%
43%
43%
37%
68%
51%
40%
78%
57%
43%
3%
3%
4%
0%
0%
0%
3%
53%
57%
61%
33%
33%
29%
54%
44%
57%
38%
40%
44%
43%
44%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435). Procenty nie sumują się do 100. Możliwość
udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi.
W badaniu zapytano również, czego dotyczył najważniejszy z wydatków. Dotyczył on zakupu
towarów i materiałów do produkcji lub świadczenia usług (18% wskazań), zakup maszyn i
wyposażenia (15%) oraz wydatki związane z wprowadzeniem nowych czy też ulepszonych produktów
i usług (13%). Wysoką pozycję na liście wydatków zajmują działania marketingowe. Nieco ponad 12%
przedsiębiorstw objętych badaniem zrealizowało tego typu przedsięwzięcia w minionym roku.
Priorytety wydatków w minionym roku różnią się ze względu na typ badanych organizacji. Poniżej
zamieszczamy zestawienie odpowiedzi na pytanie o najważniejszy z poniesionych w ostatnim roku
wydatków, w podziale na typy PS.
47
Tabela 15. Najważniejsze wydatki poniesione w 2013r. w podziale na typy PS
Organiza
cja
pozarząd
owa
n=290
Rodzaj wydatku
Zorganizowanie wydarzenia,
konferencji
Zakup towarów i materiałów do
produkcji\świadczenia usług
Wprowadzenie nowych\ulepszonych
produktów\usług
Zakup samochodu i\lub innych
pojazdów
Zakup maszyn i\lub wyposażenia
Zakup oprogramowania i\lub
technologii (np. w postaci patentu lub
licencji)
Adaptacja i remont
budynków\pomieszczeń\maszyn\poja
zdów
Zakup biura\lokalu\gruntu\budynku
Finansowanie działań
marketingowych (np. stworzenie
strony internetowej)
Finansowanie szkoleń i usług
doradczych
Razem
n=77
Spółdziel
nia
inwalidó
w
n=15
Organiza
cja
kościeln
a
n=9
0%
1%
0%
15%
34%
26%
10%
6%
3%
Spółdziel
nia pracy
Spółdziel
nia
socjalna
n=37
20%
Spółka
nonprofit
Razem
n=7
n=435
22%
33%
9%
33%
22%
17%
18%
4%
0%
11%
0%
13%
3%
12%
0%
11%
0%
3%
13%
43%
32%
58%
0%
33%
15%
5%
3%
4%
0%
0%
0%
10%
17%
9%
16%
0%
33%
0%
10%
2%
0%
0%
0%
0%
0%
1%
7%
0%
1%
0%
0%
17%
12%
8%
3%
4%
8%
0%
0%
10%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Widać, że dla organizacji pozarządowych kluczowym wydatkiem była organizacja wydarzenia lub
konferencji. Ten typ wydatków nie jest bezpośrednio związany z budowaniem silnej pozycji rynkowej.
Sektor spółdzielczy częściej inwestuje w przedsięwzięcia mające na celu rozwój oferty. Wynika to
poniekąd ze specyfiki działalności tych podmiotów.
Istotne jest, że zaledwie 10,3% przedsiębiorstw społecznych zadeklarowało, że sfinansowało
którykolwiek z wydatków poniesionych w 2013 roku z pożyczki lub kredytu. Odsetek ten nie różnił
się istotnie ze względu na typ przedsiębiorstwa społecznego. Wniosek ten potwierdza także analiza
źródeł finansowania wydatków. Spółdzielnie najczęściej wykorzystują przychody własne oraz środki z
działalności gospodarczej do finansowania inwestycji. Najbardziej skłonne do zaciągania pożyczek i
kredytów są spółdzielnie pracy.
48
Wykres 7. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Dostrzec można, że skłonność do finansowania wydatków rozwojowych za pomocą pożyczki lub
kredytu jest w pewien sposób uzależniona od wielkości podmiotu, mierzonej liczbą osób
zatrudnionych. Największe wykorzystanie tej formy finansowania obserwuje się w PS, które
zatrudniają powyżej 50 pracowników. Co interesujące, poniżej granicy 50 pracowników nie ma
znacznych różnic pomiędzy wykorzystaniem pożyczki lub kredytu w 2013 roku.
Tabela 16. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od liczby pracujących
w PS
Finansowanie wydatku z
pożyczki lub kredytu
Tak
Nie
Liczba pracujących
1-9
10-49
50 i więcej
14
19
12
8%
10%
17%
92%
90%
83%
173
191
70
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Prawdopodobieństwo wykorzystania pożyczek i kredytów jest zmienia się w zależności od czasu
prowadzenia działalności rynkowej przez PS. Organizacje funkcjonujące nie dłużej niż rok
zdecydowanie rzadziej starały się o pożyczki czy kredyty, co oczywiście może wynikać również z braku
wystarczająco długiej historii działalności. Największe zainteresowanie wskazują PS działające 4-5 lat.
Może to wiązać się z ustabilizowaniem się sytuacji w tych podmiotach przy jednoczesnej potrzebie
rozwoju i poszukiwania nowych źródeł finansowania.
Tabela 17. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od długości
prowadzenia działalności rynkowej
Finansowanie wydatku z
pożyczki lub kredytu
Tak
Długość prowadzenia działalności rynkowej
Do roku
2-3 lata
4-5 lat
5-10 lat
3
8
6
10
49
powyżej
10 lat
18
Finansowanie wydatku z
pożyczki lub kredytu
Nie
Długość prowadzenia działalności rynkowej
6%
8%
15%
12%
12%
51
94
34
71
139
94%
92%
85%
88%
89%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Korzystanie z pożyczek lub kredytów w 2013 roku wiąże się również w wielkością przychodu. Częściej
z tej formy finansowania korzystają PS z przychodem powyżej 500 000 złotych.
Tabela 18. Odsetek PS, które finansowały wydatki z pożyczki lub kredytu w 2013 roku w zależności od przychodu
Przychód
Finansowanie wydatku z
pożyczki lub kredytu
Tak
Nie
do 100
tys.
100 001
– 500
000
500 001
– 1000
000
11
8%
121
92%
8
8%
93
92%
6
17%
30
83%
1000
001 –
5000
000
9
16%
47
84%
powyżej 5
mln
5
16%
27
84%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Przedstawicieli PS zapytano również o źródło finansowania najważniejszego wydatku poniesionego w
2013 roku, które opisano powyżej. Najczęściej źródłem finansowania były przychody własne.
Natomiast finansowanie najważniejszego wydatku z pożyczki lub kredytu zadeklarowało 5%
respondentów
Wykres 8. Struktura finansowania najważniejszego wydatku rozwojowego PS w 2013 roku
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435)
Powyższe dane pokazują wyraźnie, że nawet wśród podmiotów o nastawieniu rynkowym, jakimi są
badane przedsiębiorstwa społeczne, wykorzystanie instrumentów zwrotnych jest stosunkowo
50
rzadkie. Wynika to ze słabej kondycji finansowej przedsiębiorstw społecznych oraz niedostatecznej
znajomości zasad prowadzenia działalności na wolnym rynku:
(…) wiedza jest w ogóle potrzebna podmiotom ekonomii społecznej po to, żeby wiedzieli, jak
prowadzić przedsiębiorstwa, bo to jest największy problem. Zbiera się grupa ludzi. Mimo wszystko w
jakiś sposób doświadczona źle przez los. I nie zawsze jest tak, że w grupie, w tej grupie ludzi akurat
będą osoby, które mają pojęcie o prowadzeniu biznesu. Działalność gospodarcza to jest biznes
(Przedstawiciel funduszu pożyczkowo-poręczeniowego, IDI).
W badaniu starano się również uchwycić skalę wydatków rozwojowych, które nie zostały
zrealizowane przez przedsiębiorstwa społeczne. Stosunkowo duża część badanych przedsiębiorstw
deklaruje, że w minionym roku nie udało im się zrealizować pewnych przedsięwzięć ze względu na
brak środków. Dotyczy to 46% podmiotów. Co ważne, poziom ten nie dla wszystkich typów PS
kształtuje się jednakowo:
Tabela 19. Poziom niezaspokojonych potrzeb inwestycyjnych
Czy planowano wydatki, na które
zabrakło środków?
Tak
Nie
Organizacja pozarządowa, w tym prowadząca działalność:
48%
51%
Odpłatną statutową
45%
54%
Gospodarczą
48%
50%
Odpłatną statutową i gospodarczą
51%
48%
Spółdzielnia pracy
20%
79%
Spółdzielnia socjalna
61%
37%
Spółdzielnia inwalidów i niewidomych
33%
67%
Organizacja kościelna
46%
54%
Spółka non-profit
50%
50%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751).
Typ organizacji
Najwięcej podmiotów, które zrezygnowało z realizacji wydatków rozwojowych znalazło się wśród
spółdzielni socjalnych. Na drugim miejscu są organizacje pozarządowe. Ze względu na niską
liczebność próby wyniki pozostałych typów należy traktować ostrożnie, jednak zauważalna jest
relatywnie lepsza sytuacja spółdzielni pracy. Są to podmioty nastawione najbardziej rynkowo i w
najmniejszym stopniu koncentrujące się na osiąganiu korzyści społecznych, co może być
wyjaśnieniem obserwowanych wyników. Łączna kwota, której zabrakło w zeszłym roku badanym
przedsiębiorstwom to około 86 mln zł, czyli mniej więcej tyle ile faktycznie wydano. Rozkład
„deklarowanych braków środków” jest bardzo zbliżony do rozkładu wydatków poniesionych przez
przedsiębiorstwa społeczne:
51
Wykres 9. Histogram brakujących środków inwestycyjnych (w tys. zł) PS w 2013r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=296).
Widać, ze przedsiębiorstwom społecznym brakuje przede wszystkim niewielkich kwot – do 50 000 zł.
Są jednak także reprezentowane takie podmioty, dla których szacowana wysokość niezrealizowanych
wydatków inwestycyjnych to kilka lub kilkanaście milionów złotych. Średnia wartość tych braków –
po wykluczeniu obserwacji odstających - to 108 314, 5 zł. Mediana jednak to już 50 000 zł.
Warto zwrócić uwagę na zmienioną strukturę wydatków, na które zabrakło środków w stosunku do
tych poniesionych. Dotyczy to szczególnie organizacji pozarządowych, które finansowały najczęściej
wydarzenia i konferencje, a rezygnowały z adaptacji pomieszczeń, zakupu towarów i materiałów czy
też zakupu maszyn i wyposażenia. Wskazuje to, że struktura wydatków zrealizowanych i
niezrealizowanych tych organizacji jest pochodną dostępnych źródeł finansowania (organizacji
pozarządowej zdecydowanie łatwiej uzyskać finansowanie na organizację konferencji niż
wyremontowanie pomieszczenia czy zakup maszyny).
Tabela 20. Odsetek wskazań najważniejszych niezrealizowanych inwestycji w 2013r. w podziale na typy PS
Rodzaj wydatku
Zorganizowanie wydarzenia,
konferencji
Zakup towarów i materiałów do
produkcji\świadczenia usług
Wprowadzenie nowych\ulepszonych
produktów\usług
Zakup samochodu i\lub innych
pojazdów
Zakup maszyn i\lub wyposażenia
Zakup oprogramowania i\lub
technologii (np. w postaci patentu lub
licencji)
Adaptacja i remont
budynków\pomieszczeń\maszyn\poja
Organizacja
pozarządo
wa
Spółdzielni
a pracy
Spółdzielni
a socjalna
Spółdzielni
a
inwalidów
Organizacja
kościelna
Spółka
non-profit
n=179
n=11
n=59
n=5
n=6
n=3
8%
0%
0%
0%
0%
0%
18%
18%
17%
20%
17%
0%
6%
9%
7%
0%
0%
0%
5%
0%
19%
0%
0%
0%
11%
46%
20%
40%
17%
67%
7%
0%
2%
0%
0%
0%
22%
27%
22%
20%
50%
33%
52
Organizacja
pozarządo
wa
Rodzaj wydatku
Spółdzielni
a pracy
Spółdzielni
a socjalna
Spółdzielni
a
inwalidów
zdów
Zakup biura\lokalu\gruntu\budynku
6%
0%
7%
0%
Finansowanie działań
marketingowych (np. stworzenie
3%
0%
2%
0%
strony internetowej)
Finansowanie szkoleń i usług
11%
0%
3%
0%
doradczych
Razem
100%
100%
100%
100%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=435).
Organizacja
kościelna
Spółka
non-profit
17%
0%
0%
0%
0%
0%
100%
100%
Kluczowymi przyczynami niezrealizowania planowanych inwestycji lub innych działań jest brak
własnych funduszy (34,8% wskazań) i brak dostępu do dotacji (25% wskazań). Podmiotów, w
których występuje jeden i drugi problem – tych, które znajdują się w najtrudniejszej sytuacji – w
próbie badawczej znalazło się 29%. Znaczną większość z tego rodzaju podmiotów stanowią
organizacje pozarządowe (68%). Brak jest istotnych różnic ze względu na typ organizacji. Z punktu
widzenia celów badania istotna jest kategoria podmiotów, które zrezygnowały z wydatków
rozwojowych z powodu braku dostępu do kredytu lub pożyczek. Wśród organizacji pozarządowych
takich podmiotów było 11%, a wśród spółdzielni socjalnych 12%. Co istotne, podobny odsetek
respondentów wskazywał również na brak poręczenia.
Tabela 21. Przyczyny niezrealizowania wydatków rozwojowych
Przyczyna
Brak własnych pieniędzy
na inwestycje
Brak dostępu do dotacji
Brak dostępu do kredytu
lub pożyczki
Brak dostępu do
poręczenia
Brak wiedzy o tym jak
zaplanować zwrot z
inwestycji
Niestabilna sytuacja
podmiotu
Razem
Organizacja
pozarządowa
Spółdzielnia
pracy
Spółdzielnia
socjalna
Spółdzielnia
inwalidów
Organizacja
kościelna
Spółka nonprofit
36%
31%
31%
29%
50%
29%
26%
21%
23%
29%
20%
36%
11%
12%
14%
17%
0%
7%
10%
12%
10%
4%
0%
14%
6%
6%
8%
4%
20%
7%
11%
19%
13%
17%
10%
7%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=338).
Przedstawicieli przedsiębiorstw społecznych zapytano także, czy planują działania inwestycyjne w
kolejnym roku i w jaki sposób zamierzają je sfinansować. 67% wszystkich podmiotów stwierdzało,
że planuje wydatki rozwojowe w 2014 r. Analiza nieparametryczna37 wykazała, że nie istnieje
37
Analiza współzależności właściwa dla zmiennych mierzonych na porządkowych i nominalnych skalach
pomiaru.
53
statystycznie istotna zależność pomiędzy planowaniem inwestycji w 2014 a poziomem osiąganych
wyników.38 Zależność taka natomiast widoczna jest w przypadku wielkości zatrudnienia.39
Tabela 22. Planowane wydatki rozwojowe przedsiębiorstw społecznych w 2014r.
Organizac
ja
pozarząd
owa
Spółdziel
nia pracy
Spółdziel
nia
socjalna
Spółdziel
nia
inwalidó
w
Organizac
ja
kościelna
Zorganizowanie
20%
0%
1%
0%
10%
wydarzenia, konferencji
Wprowadzenie nowych lub
ulepszonych
18%
16%
19%
9%
10%
produktów\usług
Zakup towarów i
materiałów do
7%
11%
11%
27%
0%
produkcji\świadczenia
usług
Zakup samochodu i\lub
2%
3%
15%
0%
0%
innych pojazdów
Zakup maszyn i\lub
6%
55%
24%
36%
10%
wyposażenia
Zakup oprogramowania
i\lub technologii (np. w
2%
3%
0%
0%
0%
postaci patent
Adaptacja i remont
budynków\pomieszczeń\m
21%
13%
19%
18%
40%
aszyn\pojazdów
Zakup
biura\lokalu\gruntu\budyn
6%
0%
5%
0%
10%
ku
Finansowanie działań
marketingowych (np.
4%
0%
2%
0%
0%
stworzenie strony i
Finansowanie szkoleń i
10%
0%
0%
0%
10%
usług doradczych
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751).
Spółka
nonprofit
Razem
33%
14,4%
0%
17,2%
17%
8,7%
0%
3,9%
0%
14,4%
0%
1,7%
17%
20,3%
17%
5,2%
17%
3,1%
0%
6,8%
Warto zauważyć, że planowane wydatki rozwojowe odpowiadają wydatkom niezrealizowanym w
2013 r. Organizacje pozarządowe zamierzają organizować wydarzenia i konferencje oraz
przeprowadzić modernizacje infrastruktury. Jeżeli nic się nie zmieni w sytuacji podmiotów lub gdy
potrzeby nie staną się konieczne do zaspokojenia, to NGO prawdopodobnie ponownie zrezygnują z
inwestycji w infrastrukturę. W przypadku spółdzielni plany dotyczą przede wszystkim zakupu maszyn
i urządzeń. Jest to ta sama kategoria wydatków, która została wskazana jako najważniejsza
zrealizowana oraz jako najważniejsza niezrealizowana. Oznacza to, że zakup maszyn i wyposażenia to
kluczowa potrzeba sektora spółdzielczego, która zaspokajana jest jedynie w części.
Analizując wartości wydatków rozwojowych, planowanych w 2014 roku widać, że rozkład odpowiedzi
jest zbliżony do histogramu brakujących środków inwestycyjnych (w tys. zł.) PS w 2013 roku. Przy
38
39
Statystyka testowa p=0,06
Statystyka testowa p=0.001
54
czym deklarowane potrzeby finansowe na rok 2014 są zauważalnie większe. W szczególności
widoczne jest zwiększenie planowanego wydatkowania wśród tych, którzy ponieśli ich najmniej w
2013 roku. Świadczy o tym spadek liczby PS, których wydatki rozwojowe w 2013 roku znajdowały się
w najniższej kategorii i nie wyniosły więcej niż 10 tysięcy złotych (z 81 PS do 43 w 2014 roku). Wzrost
zapotrzebowania na finansowanie wydatków wskazuje na możliwość pogłębiania się luki finansowej.
Mediana planowanych wydatków wynosi 100 000 zł, co oznacza, że połowa przedsiębiorstw
społecznych planuje wydatki mniejsze lub równe tej kwocie. Jest to kwota o 50 000 wyższa niż ta,
której brakowało PS w 2013 roku. W całej badanej grupie znajduje się 14 podmiotów, które
zdecydowanie zawyżają wartość wydatków. To te, które planują wydać powyżej dwóch milionów zł.
Wykres 10. Planowane wydatki rozwojowe (w tyś zł.) PS w 2014r.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=435).
Zgodnie z danymi, ponad 20% badanych przedsiębiorstw społecznych zamierza finansować przyszłe
wydatki rozwojowe ze źródeł takich jak pożyczki lub kredyty. Jest to niemal dwukrotnie więcej niż
odsetek PS, które sfinansowały w ten sposób swoje wydatki w 2013 r. Nawet, jeśli części podmiotów
nie uda się zrealizować tych planów w 2014 roku, oznacza to istotny wzrost zainteresowania tego
typu instrumentami.
55
Wykres 11. Odsetek PS, które zamierzają sfinansować wydatki z pożyczki lub kredytu w 2014 roku
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badan CATI (n=751).
Przedsiębiorstwa społeczne były pytane nie tylko o zrealizowane i niezrealizowane inwestycje, ale
bezpośrednio o korzystanie z instrumentów zwrotnych. Spośród badanych podmiotów, 32%
kiedykolwiek starało się o uzyskanie kredytu lub pożyczki. W podziale na typy PS bardziej aktywny na
tym polu jest tradycyjny sektor spółdzielczy, czyli spółdzielnie inwalidów i niewidomych oraz
spółdzielnie pracy. Organizacje pozarządowe i spółdzielnie socjalne zdecydowanie rzadziej starały się
o tego typu instrument. Wśród organizacji pozarządowych widoczna jest istotna różnica pomiędzy
organizacjami prowadzącymi działalność odpłatną statutową, spośród których 18% kiedykolwiek
starało się o pożyczkę lub kredyt, a organizacjami prowadzącymi działalność gospodarczą (ponad
32%).
Wykres 12. Czy PS kiedykolwiek starał się o pożyczkę lub kredyt? Odpowiedzi w podziale na typy PS
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Widać wyraźnie, że zdecydowana większość przedsiębiorstw społecznych nie była dotychczas
zainteresowana korzystaniem z instrumentów zwrotnych. Podstawowe dwie przyczyny, to
preferencja dla dotacji oraz obawa przed ryzykiem. Na trzecim miejscu znalazła się informacja o
braku zabezpieczeń.
56
Wykres 13. Powody, dla których PS nie starały się o pożyczkę lub kredyt.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Te przedsiębiorstwa społeczne, które kiedykolwiek starały się o kredyt lub pożyczkę stosunkowo
często napotykały przeszkody w pozyskaniu tego typu instrumentu. Dotyczyło to 53%
przedsiębiorstw starających się o instrument zwrotny. Przy czym wyraźnie częściej na bariery
napotykały spółdzielnie socjalne (75%).
Najczęstszą barierą były złe wyniki finansowe w ubiegłych latach. Wskazywało na to 39%
przedsiębiorstw społecznych, które starały się o kredyt lub pożyczkę. Tą barierę najczęściej
wskazywały organizacje pozarządowe i spółdzielnie socjalne.
W odpowiedzi na to pytanie obszerną kategorią były inne, niż wymienione w kafeterii, powody. W
znacznym stopniu potwierdzają one informacje o zawodności rynku kredytów i pożyczek udzielanych
przez instytucje finansowe w odniesieniu do sektora ekonomii społecznej. Są również odpowiedzi
potwierdzające wcześniej wymienione bariery, związane ze zbyt słabą stabilnością finansową PS oraz
brakiem uświadomienia potrzeby korzystania z tego typu finansowania. Do najważniejszych z
kategorii odpowiedzi należą:

Obawą przed ryzykiem, niestabilna sytuacja rynkowa,
przedstawicieli PS, biorących udział w CATI, brzmiały:
Koszty pożyczki mogłyby nas przerosnąć.
Nasze przychody są nieprzewidywalne.

Problemy związane z zabezpieczeniem pożyczki lub kredytu, często wynikające z obawą
zarządu przed podjęciem pełnej odpowiedzialnością z spłatę oraz brak majątku własnego,
przykładowe odpowiedzi brzmiały:
Zbyt duże obciążenie dla członków zarządu - muszą zaświadczać swoim majątkiem za kredyt.
Nie posiadaliśmy majątku własnego, który by służył jako zabezpieczenie.
57
przykładowe
odpowiedzi

Decyzje o niekorzystaniu z instrumentów zwrotnych wpisane do statutu lub podjęte przez
zarząd. Przykładowe odpowiedzi brzmiały:
Statut nie przewiduje zaciągania kredytów/pożyczek.
Nasz statut zabrania starania się o pożyczki i kredyty.
Ograniczenia statutowe - uchwała zarządu zakazująca zaciągania kredytów.

Brak potrzeby lub negatywny stosunek do instrumentów zwrotnych (nieufność, niezgodność
z misją), przykładowe odpowiedzi brzmiały:
Nie mamy potrzeb - nie mamy dużo zleceń.
Nie ufamy instytucjom dającym kredyty.
Filozofia stowarzyszenia - nie zamierzamy robić czegoś na co nas nie stać, kosztem zadłużania
się, jesteśmy organizacją pożytku publicznego i nie wypada nam robić nic na kredyt.

Niespełnianie kryteriów formalnych, np. funkcjonowanie poniżej roku, nieprowadzenie
działalności gospodarczej, brak stałej siedziby, przykładowe odpowiedzi brzmiały:
Instytucje finansujące nie udzielają pożyczek fundacjom nieprowadzącym działalności
gospodarczej. W większości przypadków trudno jest dostać pożyczkę lub kredyt na działalność
odpłatną statutową.

Przekonanie o braku oferty instytucji finansowych dla przedsiębiorstw społecznych,
przykładowe odpowiedzi brzmiały:
Spółdzielniom socjalnym nie są udzielane pożyczki czy kredyty na rynku otwartym.
Nikt w Polsce nie udzieli kredytu takiej organizacji, nikt nie będzie windykował pożyczki od
organizacji pomocy społecznej
Ograniczony dostęp stowarzyszeń, szczególnie dla naszych dyscyplin. Jesteśmy marginalnie
traktowani.
Na podstawie uzyskanych odpowiedzi podjęto próbę oszacowania luki finansowej dla badanych
przedsiębiorstw społecznych. Jednak uzyskane liczebności są na tyle małe, że formułowanie
jednoznacznych wniosków może być utrudnione. Luka dotyczy jednego roku: 2013 r. Liczona jest ona
na dwóch poziomach:


Poziom 1. – wartość niezrealizowanych wydatków rozwojowych z powodu braku
pożyczki/poręczenia. Jest to pojęcie szerokie i w tym przypadku można raczej mówić o
popycie na środki finansowe ze strony przedsiębiorstw społecznych. Część tego popytu może
być zaspokajana przez instrumenty bezzwrotne lub ze środków własnych PS.
Poziom 2 – wartość nieuzyskanych kredytów lub pożyczek. Jest to wartość zdecydowanie
bliższa tradycyjnemu rozumieniu luki finansowej. Mieszczą się tu podmioty, które w roku
2013 starały się o kredyt lub pożyczkę na konkretne przedsięwzięcie, jednak nie udało im się
uzyskać finansowania. Ze względu na zbyt małe liczebności trudno ocenić, na co był
przeznaczony kredyt oraz jaka była przyczyna odmowy udzielenia kredytu lub pożyczki.
58
Tabela 23. Luka obliczona na podstawie niezrealizowanych wydatków rozwojowych
Organizacja kościelna
Liczba PS, które nie
zrealizowało
wydatków z
powodu braku
pożyczki/poręczenia
0
Odsetek PS, które
nie zrealizowało
wydatków z
powodu braku
pożyczki/poręczenia
0%
Średnia luka
niezrealizowanych
wydatków na
przedsiębiorstwo
Udział luki
niezrealizowanych
wydatków w
40
przychodach
22
17%
166 409
12%
28
14%
291 350
116%
38
20%
322 645
67%
4
19%
92 500
4%
8
10%
772 500
14%
37
34%
112 878
45%
2
20%
100 000
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI.
22%
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
gospodarczą
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
odpłatną statutową
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
odpłatną statutową i
gospodarczą
Spółdzielnia
inwalidów i
niewidomych
Spółdzielnia pracy
Spółdzielnia socjalna
Spółka non-profit
Tabela 24. Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach
Organizacja kościelna
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
gospodarczą
Liczba PS,
które w 2013
starały się
lecz nie
uzyskały
finansowania
zwrotnego
0
% PS, które
w 2013
starały się
lecz nie
uzyskały
finansowania
zwrotnego
0,0%
Udział
otrzymanych
kwot do
ubieganych
się
6
4,7%
61,6%
40
Średnia luka
nieotrzymanego
finansowania na
przedsiębiorstwo
Udział luki
nieotrzymanego
finansowania w
przychodach
127 500
12%
100,0%
Wskaźnik ten odnosi wartość niezrealizowanych wydatków rozwojowych do wartości przychodu PS (wartości
uśrednione). Pokazuje to, jakie jest relatywne znaczenie niezrealizowanych wydatków rozwojowych. Jeśli
wartość jest niewielka może to oznaczać, że deficyt nie jest znaczący. Jeśli jest wysoka oznaczać to może, że
dostęp do kapitału jest poważną barierą rozwojową przedsiębiorstwa społecznego.
59
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
odpłatną statutową
Organizacja
pozarządowa prowadzi działalność
odpłatną statutową i
gospodarczą
Spółdzielnia inwalidów
i niewidomych
Liczba PS,
które w 2013
starały się
lecz nie
uzyskały
finansowania
zwrotnego
4
% PS, które
w 2013
starały się
lecz nie
uzyskały
finansowania
zwrotnego
2,0%
Udział
otrzymanych
kwot do
ubieganych
się
Średnia luka
nieotrzymanego
finansowania na
przedsiębiorstwo
Udział luki
nieotrzymanego
finansowania w
przychodach
91,1%
71 000
22%
8
4,2%
94,2%
77 938
10%
3
14,3%
67,6%
226 667
8%
4
4,9%
79,6%
350 000
9%
12,7%
44,6%
67 964
20%
Spółdzielnia pracy
Spółdzielnia socjalna
14
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI.
Istotne jest, że obserwowane wartości różnią się nie tylko ze względu na typ PS, ale również ze
względu na inne charakterystyki. Ze względu na wielkość przedsiębiorstwa widoczny jest malejący
udział luki w przychodach wraz ze wzrostem przedsiębiorstwa. Oznacza to, że dla mniejszych jest ona
bardziej dotkliwa. Widoczne jest też zróżnicowanie luki ze względu na realizowane cele społeczne.
Największa luka widoczna jest wśród przedsiębiorstw nastawionych na tworzenie miejsc pracy dla
osób bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Tabela 25. Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach
tworzymy miejsca
pracy dla osób
bezrobotnych
tworzymy miejsca
pracy dla osób
zagrożonych
wykluczeniem
społecznym
tworzymy miejsca
pracy dla osób
niepełnosprawnyc
h
dostarczamy
usługi społeczne z
zakresu pomocy
społecznej
dostarczamy
usługi społeczne z
Wartość
nieuzyskaneg
o
finansowania
Udział
luki w
przycho
dach
n
% PS w
luce
Wartość
niezrealizow
anych
wydatków
Udział
niezrealizowanyc
h wydatków w
przychodach
n
% PS które
nie
zreualizowa
ły wydatk
117 500
24,6%
18
8,5%
209 123
36,5%
57
26,8%
70 333
23,3%
15
9,0%
266 153
64,7%
49
29,5%
95 658
6,9%
19
10,8%
352 865
26,8%
52
29,5%
87 500
10,1%
10
5,4%
422 192
49,4%
38
20,4%
39 148
1,5%
14
6,3%
352 606
33,0%
47
21,1%
60
Wartość
nieuzyskaneg
o
finansowania
Udział
luki w
przycho
dach
n
% PS w
luce
Wartość
niezrealizow
anych
wydatków
Udział
niezrealizowanyc
h wydatków w
przychodach
n
% PS które
nie
zreualizowa
ły wydatk
zakresu wsparcia
osób
niepełnosprawnyc
h
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI.
Na podstawie uzyskanych wyników możliwe jest oszacowanie luki finansowej na poziomie całego
sektora. Ze względu na dostępność szczegółowych danych w analizie skoncentrowano się na
organizacjach pozarządowych. Podstawowe założenia przyjęte do obliczeń:








Liczba PS, które nie zrealizowały wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia – jest to
liczba organizacji pozarządowych, które w trakcie badań zadeklarowały, że w roku 2013 nie
mogły zrealizować pewnych wydatków rozwojowych ze względu na brak dostępu do pożyczki
lub poręczenia,
Odsetek PS, które nie zrealizowały w roku 2013 wydatków rozwojowych z powodu braku
pożyczki/poręczenia – jest to powyższa liczba odniesiona do wszystkich 516 organizacji
pozarządowych objętych badaniem,
Średnia luka niezrealizowanych wydatków na przedsiębiorstwo – jest to średnia kwota jaka
była potrzebna do zrealizowania inwestycji, a która nie została pozyskana,
Populacja NGO o dochodach pow. 10 000 zł - jest to najbardziej prawdopodobna wielkość
populacji organizacji pozarządowych prowadzących czynną działalność zarobkową i o
odpowiednio dużej skali. Dane zaczerpnięte są ze sprawozdań SOF-1 za rok 2010 (brak
bardziej aktualnych danych),
Odsetek inwestujących NGO – jest to odsetek organizacji społecznych, które zadeklarowały,
że w minionym roku (2013) poniosły jakiekolwiek wydatki rozwojowe,
Szacunkowa liczba inwestujących – jest to szacunkowa liczba organizacji pozarządowych,
które prowadzą odpowiednio dużą działalność gospodarczą i które w przyszłości będą
realizować inwestycje. Wyliczona jest na podstawie wzoru: (Odsetek inwestujących NGO x
Populacja NGO o dochodach pow. 10 000 zł),
Szacunkowa liczba NGO pozostających w luce – są to organizacje, które prowadzą działalność
gospodarczą i nie uzyskały pożyczki lub poręczenia. Tego typu organizacje stanowią
najbardziej prawdopodobną grupę docelową planowanego funduszu. Liczba została
wyliczona na podstawie wzoru: (Szacunkowa liczba inwestujących x Odsetek PS, które nie
zrealizowało wydatków z powodu braku pożyczki/poręczenia),
Luka finansowa ogółem – jest to kwota, jaką potrzebują wszystkie organizacje pozostające w
luce finansowej. Wyliczona jest na podstawie wzoru: (Średnia luka na przedsiębiorstwo x
liczba NGO pozostających w luce).
61
Tabela 26. Oszacowanie luki finansowej przedsiębiorstw społecznych
Luka obliczona na
podstawie
niezrealizowanych
wydatków z powodu
braku pożyczki lub
poręczenia
Liczba PS, które nie zrealizowało wydatków z
powodu braku pożyczki/poręczenia
Odsetek PS, które nie zrealizowało wydatków z
powodu braku pożyczki/poręczenia
Średnia luka niezrealizowanych wydatków na
przedsiębiorstwo
88
18
17%
3%
260 135 zł
92 146 zł
Populacja NGO o dochodach pow. 10 000 zł,
prowadzące działalność rynkową
26300
56%
Odsetek inwestujących NGO
14 781
Szacunkowa liczba inwestujących
Szacunkowa liczba NGO pozostających w luce
Luka finansowa ogółem
Luka obliczona na
podstawie danych o
nieuzyskanych kredytach
lub pożyczkach
2521
516
655 727 302 zł
47 510 692 zł
Źródło: Obliczenia własne
Z powyższych wyliczeń wynika, że w roku 2013 luka finansowa dla organizacji pozarządowych,
będących przedsiębiorstwami społecznymi, wyniosła co najmniej 47,5 mln zł. Na podstawie
analogicznych wyliczeń dla spółdzielni socjalnych oszacowano, że w ten sposób definiowana luka
wyniosła 3,8 mln zł. Oznacza to, że łączna roczna luka finansowa przedsiębiorstw społecznych
wyniosła w 2013 r. 51,3 mln zł.
Jak wskazują wywiady z ekspertami oraz przedstawicielami sektora, gotowość przedsiębiorstw
społecznych do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych jest mała, co wynika
z następujących przyczyn:

Słaba kondycja finansowa przedsiębiorstw społecznych, wiele podmiotów, również tych,
które posiadają długi staż w sektorze, nadal boryka się z problem płynności finansowej.
Niedługo będzie 25 lat. Raczej więcej mamy do wydania niż dochodów, więc zawsze jest to na
granicy ryzyka, można powiedzieć. Natomiast, pożyczki mają to do siebie, że trzeba je
spłacać. (Przedstawiciel PS, IDI)
62

Mała wiedza o inwestycjach i zarządzaniu finansami w wielu PS, która utrudnia
zaplanowanie inwestycji, wypełnienie formalności związanych z wnioskiem. Jest to wynikiem
skupienia instytucji wsparcia ES na budowaniu kompetencji z finansowania bezzwrotnego.
Większość szkoleń finansowych w trzecim sektorze w Polsce dotyczy fundraisingu, a nie
zarządzania finansami. Można nazbierać, nazbierać tych pieniędzy i potem nie umieć tym
rozsądnie dysponować. (Ekspert, IDI)

Małe doświadczenie w korzystaniu ze zwrotnych instrumentów finansowych, w sektorze
ekonomii społecznej, zwrotne instrumenty finansowe nadal postrzegane są jako nowe oraz
innowacyjne. Wiele z PS nie ma świadomości możliwości instrumentów zwrotnych, inne nie
posiadają historii kredytowej, bo do tej pory ich wykorzystanie było znikome.
Na pewno to jest nowy instrument. W ogóle filozofia myślenia o płynności finansowej
w swoich firmach (…) Trzeba przygotować ludzi na taką gotowość do widzenia możliwości,
a z tą gotowością jest związana wiedza i kompetencje. Muszą się zmienić postawy, to
wymaga oczywiście czasu. (Ekspert, IDI)
2.4.3 Plany na przyszłość
Występowanie zjawiska luki finansowej w sektorze ekonomii społecznej nie jest jednoznaczne ze
wzrostem zapotrzebowania na finansowanie zwrotne. W raporcie metodologicznym postawiono
hipotezę, że nie wszystkie PS są zainteresowane korzystaniem z finasowania zwrotnego pod postacią
kredytów oraz pożyczek. Ta hipoteza została potwierdzona w badaniu CATI. Ponad połowa badanych
nie jest przekonana do takiej formy finasowania (59%). Natomiast więcej niż jedna trzecia badanych
odpowiedziała, że byłaby zainteresowana skorzystaniem z tego typu instrumentu (38%).
Wykres 14. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych?
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
Zainteresowanie instrumentami zwrotnym jest zróżnicowane w zależności od typu PS. Najczęściej
chęć wykorzystania tego instrumentu wyrażały spółdzielnie socjalne oraz spółdzielnie inwalidów
i niewidomych, wśród których blisko jedna trzecia zdecydowanie opowiedziała się za wykorzystaniem
63
instrumentów zwrotnych. W innych typach podmiotów zainteresowanie jest niższe. Najmniejsze
zainteresowanie zaobserwowano wśród organizacji kościelnych oraz organizacji pozarządowych, w
których niechęć do korzystania z instrumentów zwrotnych przedstawiło kolejno 46% oraz 31%
badanych (odpowiedź zdecydowanie nie).
Istotne jest jednak, że popyt na instrumenty zwrotne wśród przedsiębiorstw społecznych należy
traktować dynamicznie. Jak wskazują wyniki badań jakościowych, istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że wraz z rozwojem oferty instrumentów zwrotnych oraz upowszechnieniem
się korzystania z nich przez przedsiębiorstwa społeczne, wzrastał będzie również popyt na nie. Przy
czym popyt ten będzie oczywiście zależał od relacji z instrumentami bezzwrotnymi.
Powyższe argumenty zostały potwierdzone również w trakcie IDI i FGI. Eksperci i przedstawiciele
sektora zaznaczyli, że potrzebna jest praca nad uświadomieniem korzyści płynących z tego typu
instrumentów i zmiana postaw:
Te PS są w nieświadomej niekompetencji (…). Trzeba przejść do świadomej niekompetencji, czyli
wiedzieć, czego się nie umie. To przejście z nieświadomej niekompetencji do świadomej to jest czas na
szkolenie. […] Więc tam jest potrzebna zmiana postaw w stosunku do tego instrumentu.
(Przedstawiciel OWES, IDI)
Wykres 15. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych? Odpowiedzi w podziale na typy PS
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751)
Wśród organizacji pozarządowych nie dostrzega się znaczących różnic w odpowiedziach. Najbardziej
zainteresowane skorzystaniem z instrumentów zwrotnych były organizacje pozarządowe łączące
działalność odpłatną statutową z gospodarczą (14%), najmniej zaś organizacje prowadzące
działalność odpłatną statutową (4%). Nie oznacza to, że wśród tego typu podmiotów nie ma
zainteresowania pożyczkami lub kredytami. Ich wykluczenie z pilotażu Funduszu ES mogło być
niekorzystne dla ich sytuacji i motywacji do rozwoju działalności gospodarczej. W IDI, podkreślił to
jeden z koordynatorów OWES:
Znaczną barierą [Funduszu ES] jest ograniczenie do organizacji prowadzących działalność
gospodarczą. Wykluczenie odpłatnych statutowych, które mają potencjalny obszar działalności
64
rynkowej, ale nie mogą dostać na niego kapitału, powoduje jego nierozwijanie. Otrzymanie pożyczki
dla tej formy prawnej może wiązać się z chęcią poszerzenia działalności i sprawdzenia swoich
możliwości, a dopiero potem założenie działalności gospodarczej.(Przedstawiciel OWES, IDI)
Podkreślano to również w trakcie IDI i FGI z ekspertami, którzy argumentowali, że te organizacje
powinny być włączone w grupę docelową instrumentów w PO WER, tym bardziej, że to one są w
znacznym stopniu wykluczone z możliwości korzystania z instrumentów na rynku komercyjnym.
Decyzja o przyznaniu pożyczki powinna zostać pozostawiona operatorowi, który sprawdza ich
potencjał i możliwość spłaty, która jest najważniejsza.
Wykres 16. Czy PS skorzystają z instrumentów zwrotnych? odpowiedzi w podziale na formę prawną organizacji
pozarządowych.
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=751).
W badaniu CATI zapytano o czynniki, które decydują o atrakcyjności finansowania zwrotnego
w perspektywie PS:



kluczowym czynnikiem jest oprocentowanie, a więc koszt pożyczki.
drugim, warunki spłaty, które powinny być preferencyjne.
trzecim to zrozumienie specyfiki PS przez instytucję finansującą.
W trakcie badania ostatni aspekt był szeroko omawiany przez rozmówców. Podkreślali oni, że
operator finansowania zwrotnego dla PS powinien rozumieć misję sektora i celowość społeczną
podmiotów, aby dobrze przewidzieć zwrot z inwestycji i nie przeszacować ryzyka. Ponadto operator
potrzebuje doświadczenia w rozwiązywaniu problemów związanych ze sprawozdawczością
finansową sektora ES, ponieważ wiele z tych podmiotów wymaga wsparcia w tym zakresie, przed
zaplanowaniem inwestycji.
65
Wykres 17. Czynniki istotne przy podejmowaniu decyzji o skorzystaniu z instrumentów zwrotnych
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302).
W badaniu zapytano również o czynniki, które pomogłyby podmiotom zainteresowanym
instrumentami zwrotnymi w korzystaniu z takiego finansowania. Wyniki pokazują, że większość
z form wsparcia jest PS potrzebna. Wskazuje to na duże znacznie procesu przygotowania
podmiotów do korzystania z instrumentów zwrotnych. Takie odpowiedzi są zrozumiałe, biorąc pod
uwagę to, że instrumenty zwrotne są zupełnie nowe dla większości podmiotów sektora ekonomii
społecznej.
Najczęściej wskazywaną potrzebą jest pomoc w uzyskaniu zabezpieczenia w postaci poręczenia lub
gwarancji. Jest to spójne z odpowiedziami przedstawicieli sektora, którzy w trakcie IDI podkreślali
problem wielu PS - brak zabezpieczenia dla kredytu lub pożyczki. Potwierdza to potrzebę stworzenia
funduszu poręczeniowego w PO WER. Jak wskazuje przedstawiciel funduszu pożyczkowego
poręczenia są w szczególności zasadne w przypadku pożyczek o wyższej wartości.
To jest zależne od kwoty, bo im wyższa kwota tym mniej chętnych na poręczenie. Z prostego powodu,
że nie wszystkich po prostu stać na to, żeby poręczyć dużą kwotę. Natomiast przy mniejszych kwotach
najczęściej są to poręczenia osób trzecich. Jeżeli Pani sama nie może spłacać, my będziemy się
zwracać do poręczycieli o to, żeby spłacili pożyczkę.(Przedstawiciel funduszu pożyczkowego, IDI)
Drugą, najczęściej wskazywaną potrzebą jest wsparcie w przygotowaniu wniosku o finansowanie. Ta
potrzeba znajduje swoje uzasadnienie również w innych elementach badania. Większość osób,
biorąca udział w badaniu, podkreślała istotę przygotowania i doradztwa dla PS.
(…) Pożyczkobiorcy oceniali samą czynność wypełniania wniosku jako trudną, skomplikowaną. Zawsze
wymagało to pomocy pośrednika finansowanego. (Ekspert, IDI)
Spotkać się z osobą, doradcą, nie doradcą, jakkolwiek zwana jest ta osoba, ale właśnie z kimś, z kim
mogą zderzyć swoje pomysły i wybrać pewien kierunek, nabrać pewnego rozpędu. Więc myślę, że do
66
tej grupy takie coachowanie, ale taka właśnie możliwość zderzenia pewnych swoich pomysłów z, albo
racjonalnym punktem widzenia, że ktoś powie: halo, halo, nie przeinwestujcie. (Ekspert, IDI)
Wykres 18. Zapotrzebowanie PS na wsparcie w korzystaniu z instrumentów zwrotnych
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302).
Taką funkcję, na przykład pomoc w wypełnianiu wniosku o pożyczkę, powinna spełniać sieć OWES.
Niestety, ta formuła wsparcia nie sprawdziła się, głównie z powodu niewystarczających kompetencji
OWES w zakresie wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej. Wobec słabego przygotowania
sektora ekonomii społecznej do korzystania ze zwrotnych instrumentów finansowych,
w pilotażowym projekcie Funduszu ES zadania związane z edukacją, indywidualnym doradztwem
przed otrzymaniem pożyczki i inkubacją przejął pośrednik finansowy. Takie rozwiązanie oceniono
pozytywnie. Jednak wyzwaniem pozostaje finansowanie tych działań. Skala potrzeb okazała się za
duża i generuje to koszty obciążające pośrednika finansowego. Szersze finansowanie tej działalności
stwarzałoby szansę zaangażowania większych zasobów i lepsze dotarcie do grupy docelowej. Jak
zaznaczono wcześniej, dyskusja o realizacji tego zadania powinna dotyczyć całego systemu wsparcia,
czyli OWES-ów oraz systemu wdrażania instrumentów. Szersze zaangażowanie sieci OWES do
wdrażania instrumentów zwrotnych wymaga dopracowania kryteriów wyborów OWES. Ta
świadomość powinna zostać zbudowana również tam, gdzie podejmowane są decyzje o ich wyborze
na poziomie regionów:
Ktoś stwierdził, że ich kompetencje do tego wystarczą, tak? Może błąd jest poziom wyżej. Dlaczego
dana organizacja stała się OWES? Czy rzeczywiście ma takie kompetencje? Myślę, że tutaj gdzieś
może być ten błąd. (Ekspert, IDI)
Tym bardziej, że PS, pytane o to, czy ta pomoc mogłaby być świadczona przez OWES, najczęściej
odpowiadały pozytywnie. Częściej taką opinię wyrażały spółdzielnie socjalne (57%) niż organizacje
pozarządowe (38%), co może jednak wynikać z koncentracji OWES na wspieraniu spółdzielni.
67
Wykres 19. Czy wsparcie może być świadczone przez OWES?
Źródło: Obliczenia własne na podstawie badań CATI (n=302).
Podsumowując dyskusję o roli sieci OWES, użytkownicy zaznaczyli potrzebę wsparcia zaufanych
organizacji współpracujących z sektorem ekonomii społecznej. W związku z tym:





Sieć OWES może odegrać istotną rolę w systemie instrumentów zwrotnych, ale potrzebuje
zbudowania kompetencji lub, jeżeli takich kompetencji nie ma, rozwiązaniem jest utworzenie
konsorcjum z partnerem, który tę wiedzę posiada;
Edukacja sieci OWES w dziedzinie wykorzystania instrumentów zwrotnych, dla
zabezpieczania spójności interwencji, to rola pośrednika, który powinien mieć na to
przekazane finansowanie;
Są takie OWES, które mogłyby być operatorem regionalnym instrumentów zwrotnych,
dlatego kompetencje potrzebne do realizacji tego zadania powinny być wpisane w kryteria
wyboru tych organizacji;
W chwili obecnej sytuacja sieci OWES nie jest stabilna, gdyż nie są one wspierane
systemowo:
OWES potrzebują czerpać korzyści finansowe z uczestnictwa w systemie, do tej pory nie ma
odpłatności za usługi tego typu doradztwa - a wprowadzenie instrumentów zwrotnych będzie
tego wymagać.
68
3 Działalność gospodarcza osób młodych
3.1 Osoby młode na rynku pracy
Poziom aktywności zawodowej osób młodych (15-29 lat) od lat utrzymuje się na stosunkowo
stabilnym poziomie ok. 53%, przy czym od 2009 roku widoczne są zmiany w strukturze taj grupy,
zmniejsza się udział pracujących, na rzecz osób bezrobotnych.
Wykres 20. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 1529 lat - liczebność
Wykres 21. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 1529 lat - udział
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS
Relatywnie duży odsetek biernych zawodowo wynika w dużej mierze z popularności kontynuowania
nauki na poziomie wyższym. Z tego względu przeciętny wiek wejścia na rynek pracy wynosi w Polsce
22 lata.41 Tezę tą potwierdza analiza danych dotyczących aktywności zawodowej osób młodych w
podziale na dwie grupy wiekowe obejmujące 18-24 oraz 25-30 latków dla których w większości
proces edukacji już się zakończył.
Wykres 22. Aktywność ekonomiczna osób
w wieku 18-24 lata
Wykres 23. Aktywność ekonomiczna osób
w wieku 25-30 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012)
41
Dane za 2012 rok na podstawie systemu Strateg GUS.
69
Kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni należą do grupy biernych zawodowo, przy czym
zróżnicowanie to pogłębia się w czasie. O ile w najmłodszej grupie wiekowej do biernych zawodowo
zalicza się 62% kobiet i niemal połowę mężczyzn, o tyle wśród osób w wieku 25-30 lat jedna czwarta
kobiet nadal pozostaje bierna, podczas gdy do tej samej kategorii zalicza się jedynie 8% mężczyzn.
Większa aktywność zawodowa mężczyzn w grupie 18-24 latków może wynikać z ich wcześniejszego
wchodzenia na rynek pracy m.in. związanego z innymi wyborami edukacyjnymi (mniej osób
studiujących). Bierność zawodowa kobiet w wieku 25-30 lat może się z kolei wiązać z odłożeniem
wejścia na rynek pracy w związku z macierzyństwem.
Wykres 24. Aktywność ekonomiczna kobiet
wg grup wieku
Wykres 25. Aktywność ekonomiczna mężczyzn
wg grup wieku
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012)
W młodszej grupie wiekowej największy udział pracujących przypada na obszary wiejskie, dopiero w
dalszej kolejności duże i średnie miasta. W przypadku osób w wieku 25-30 lat wśród osób aktywnych
zawodowo dominują mieszkańcy dużych miast. Relatywnie najgorsze wskaźniki aktywności
zawodowej dotyczą małych ośrodków miejskich (od 5 tys. w dół) w których najwięcej jest osób
bezrobotnych i biernych zawodowo.
Wykres 26. Aktywność ekonomiczna ludności wg miejsca
zamieszkania – osoby w wieku 18-24 lat
Wykres 27. Aktywność ekonomiczna ludności wg miejsca
zamieszkania – osoby w wieku 25-30 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie BAEL (2012)
70
3.1.1
Bezrobocie wśród osób młodych
W Polsce poziom bezrobocia osób młodych (poniżej 25 lat) jest wyższy o 4-5 p.p. od średniej dla
krajów UE15 i UE 28, jednocześnie jest zdecydowanie niższy niż części krajów UE 15, które najsilniej
odczuły skutki kryzysu gospodarczego z 2009 r.
Wykres 28. Stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25 r.ż. w
Polsce w stosunku do średniej dla UE 28 i UE 15
Wykres 29. Stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25 r.ż. w
Polsce w stosunku do średniej dla wybranych krajów UE
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat
Poziom bezrobocia dla najmłodszej grupy wiekowej jest zdecydowanie wyższy niż analogiczny
wskaźnik dla osób w wieku 25-30 lat. Zgodnie z danymi BAEL za 2012 r. stopa bezrobocia dla tej
grupy wynosi 12,6%. Analiza danych dla poszczególnych kohort wskazuje na systematyczny spadek
poziomu bezrobocia z wiekiem, poczynając od 19 roku życia. Niezależnie jednak od grupy wiekowej,
utrzymuje się duże zróżnicowanie ze względu na płeć. Kobiety, analogicznie jak w pozostałych
grupach wiekowych, znajdują się w zdecydowanie gorszej sytuacji na rynku pracy. Jednym z
wytłumaczeń gorszej sytuacji młodych kobiet jest odkładanie wejścia na rynek pracy ze względu na
urodzenie dziecka oraz niechęć pracodawców do zatrudniania młodych kobiet, o których myśli się
głównie przez pryzmat ich potencjalnego macierzyństwa i wynikającej z tego przerwy w pracy.
Wykres 30. Stopa bezrobocia wg grup wieku
Wykres 31. Stopa bezrobocia wg wieku
Źródło: opracowanie IBS na podstawie BAEL (2012 r.)
71
Analizując stopę bezrobocia wśród osób młodych widoczne jest duże zróżnicowanie regionalne.
Wśród najmłodszej grupy wiekowej zdecydowanie najlepsza sytuacja występuje w województwie
mazowieckim, w dalszej kolejności w wielkopolskim, śląskim oraz opolskim. W zdecydowanie
najgorszej sytuacji znajdują się mieszkańcy województw podkarpackiego, zachodnio-pomorskiego,
świętokrzyskiego oraz lubelskiego. W przypadku osób w wieku 25-30 najmniejsze bezrobocie
występuje w województwie lubuskim, wielkopolskim, pomorskim oraz mazowieckim. Niezależnie od
kohorty wiekowej najwyższa stopa bezrobocia utrzymuje się w województwach podkarpackim,
lubelskim oraz świętokrzyskim. Rozkład przestrzenny bezrobocia w grupie wiekowej 25-30 jest
zbliżony do ogólnej stopy bezrobocia wśród osób w wieku produkcyjnym. W 2012 r. na czele
rankingu znajdowało się województwo podkarpackie z wynikiem 13,2%, w dalszej kolejności
plasowało się województwo świętokrzyskie (13,1%), kujawsko-pomorskie (12%), dolnośląskie,
warmińsko-mazurskie, łódzkie i zachodnio-pomorskie (wszystkie z wynikiem 11%). Jedynie
w województwie lubelskim problem bezrobocia wśród osób młodych (trzecie miejsce dla grupy 2530) jest bardziej dotkliwy niż bezrobocie w całej populacji (ósma pozycja - 10,5%).
Mapa 1. Stopa bezrobocia wg województw – 18-24 lata
Mapa 2. Stopa bezrobocia wg województw – 25-30 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL (2012)
Jak można się spodziewać bezrobocie jest problemem najsilniej dotykającym osoby z niskim
wykształceniem. Zdecydowanie najlepiej na rynku pracy radzą sobie osoby z wykształceniem
wyższym oraz średnim zawodowym. W tych grupach występuje również zdecydowanie najniższy
odsetek osób biernych zawodowo (odpowiednio 8 i 13 %).
72
Wykres 32. Stopa bezrobocia wg wykształcenia (18-30 lat)
Źródło: opracowanie IBS na podstawie BAEL (2012 r.)
Jak wskazano powyżej poziom bezrobocia wśród osób młodych różni się m.in. w zależności od
miejsca zamieszkania, wieku oraz, w zdecydowanie mniejszym stopniu, od płci, która zdecydowanie
bardziej wpływa na wskaźnik aktywności zawodowej. W opracowaniach dotyczących problemu
bezrobocia wskazuje się na kilka głównych, niezależnych od powyższych, przyczyn tego problemu
wśród osób młodych:



3.1.2
po pierwsze, trudność z przejściem z systemu edukacji do rynku pracy oraz brak
doświadczenia w poszukiwaniu pracy i jej wykonywaniu stawiają osoby młode w trudniejszej
sytuacji od osób ze stażem pracy,42 wiąże się z tym problem braku doświadczenia
zawodowego, będącego jedną z kluczowych cech poszukiwanych przez pracodawców;43
okres dekoniunktury utrudnia wchodzenie osób młodych na rynek pracy, z powodu niższej
kreacji nowych miejsc pracy – zgodnie z wynikami badań Narodowego Banku Polskiego przy
około 500 tys. absolwentów uczelni wyższych, popyt na osoby o wysokich kwalifikacjach
oscyluje wokół 190 tys.44 co pokazuje skalę problemów ze znalezieniem pracy adekwatnej do
kwalifikacji dla absolwentów uczelni wyższych;
często podnoszonym problemem jest również niedostosowanie umiejętności nabytych
podczas edukacji do wymagań rynku pracy.
Przesłanki wsparcia rozpoczynania działalności gospodarczej przez osoby młode
Stopa bezrobocia wśród osób młodych jest od ponad dekady średnio dwukrotnie wyższa niż średnia
dla ogółu społeczeństwa, sytuacja taka jest wspólna dla większości krajów UE.45 Pomimo tego, że w
ujęciu ogólnym problem bezrobocia wśród młodych nie jest w Polsce tak dotkliwy jak w niektórych
krajach UE (kraje południa), to od ponad 10 lat zwiększa się różnica między bezrobociem młodych
(w grupie 20-24 lata), a ogółem bezrobotnych (patrz Wykres 33). Wzrost ten jest jednocześnie
większy niż średnio dla UE 15 i UE 28, co wskazuje na relatywnie większe problemy z bezrobociem
42
NBP, Kwartalny raport o rynku pracy w III kw. 2013 r., Nr 04/13 (grudzień 2013 r.)
Boni, M. (red), Młodzi 2011,KPRM, Warszawa 2011 r.
44
NBP, Kwartalny raport o rynku pracy w III kw. 2013 r., Nr 04/13 (grudzień 2013 r.)
45
OECD, Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe, 2012
43
73
wśród osób młodych w Polsce, w stosunku do innych krajów Unii. W gorszej sytuacji są jedynie osoby
młode w Rumunii, Luksemburgu oraz Włoszech.46
Analiza analogicznych danych dla osób w wieku 25-29 lat wskazuje na ich zdecydowanie lepszą
sytuację. Stosunek liczby bezrobotnych w tej grupie wiekowej, do bezrobotnych ogółem wynosił na
przestrzeni ostatniej dekady w Polsce od 1,1 do 1,3. Wartości te są zbieżne z danymi dla UE 15 (1,3)
oraz UE 28 (1,3).
Wykres 33. Relacja stopy bezrobocia wśród osób w wieku 20-24 lata w do stopy bezrobocia osób w wieku 15-64 lat
(stopa bezrobocia 15-64=1)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat
Relatywnie wysoka stopa bezrobocia wśród osób w przedziale wiekowym 18-24 może nieść poważne
długoterminowe skutki związane z redukcją zarobków oraz wykluczeniem społecznym, szczególnie
jeśli osoby młode pozostają bezrobotne przez dłuższy okres. Niektóre badania wskazują, że rok
pozostawania bez pracy w okresie młodości może zmniejszyć roczne zarobki 42 latków nawet
o 21%.47 Natomiast każde trzy miesiące bezrobocia przed 23 rokiem życia mogą się przełożyć na
dodatkowe dwa miesiące bezrobocia pomiędzy 28 a 33 rokiem życia.48 Co więcej długotrwałe
bezrobocie wśród młodych niesie ryzyko przenoszenia go na następne pokolenia. Problemy
z wejściem na rynek pracy, szczególnie w okresach recesji może pozostawić trwałe ślady na młodych
osobach, zwiększając ryzyko powstania tzw. straconej generacji, osób młodych, dobrze
wykształconych, dla których brak jest miejsca na rynku pracy.49 Wysoka stopa bezrobocia wśród osób
46
W Rumuni osoby młode są 2,9 razy częściej bezrobotne niż ogół aktywnych zawodowo. W przypadku
Luksemburga osoby młode są średnio 3,5 razy częściej bezrobotne niż ogół społeczeństwa, jednak wynika to
czyściwo z niskiego bezrobocia w tym kraju w wysokości 5,2% przez co relacja pomiędzy obiema grupami jest
wyjątkowo niekorzystna. We Włoszech analogiczne dane wskazują na to, że osoby młode są średnio 2,9 razy
częściej bezrobotne niż ogół społeczeństwa, ale relacje te są stosunkowo stałe w czasie, co oznacza, że nie
następuje zwiększenie różnic między młodymi bezrobotnymi, a ogółem bezrobotnych.
47
42 lata był to wiek najstarszych osób dla których dostępne były dane w badaniu National Child Development
Survey, będącym podstawą dla obliczeń zaprezentowanych w artykule Gregg, P. and Tominey, E., 2005, The
wage scar from male youth unemployment, Labour Economics, Vol. 12, pp. 487–509.
48
Gregg, P., 2001, The Impact of Youth Unemployment on Adult Unemployment in the NCDS, Economic Journal,
111 (475), F623– F653.
49
Boni, M. (red), Młodzi 2011,KPRM, Warszawa 2011 r., s. 135
74
młodych to również wymierne koszty dla gospodarki (obniżone wpływy z podatków, zwiększone
wydatki socjalne).
Zgodnie z danymi Eurobarometru niemal połowa Polaków (47%) mając możliwość wyboru między
samozatrudnieniem, a pracą dla kogoś wybrałaby samozatrudnienie, dla porównania analogiczne
dane dla UE 27 wynoszą 37%, a dla osób w wieku 15-24 45% (średnia dla UE27). Główną barierą
powstrzymującą przed rozpoczęciem działalności gospodarczej jest niewystarczający kapitał na jego
rozpoczęcie (27% Polaków i 26% osób w wieku 15-24 lata).50 W przypadku osób młodych
dodatkowym utrudnieniem może być również brak historii kredytowej i generalnie bycie mało
wiarygodnym klientem dla instytucji finansowych, nie posiadającym jednocześnie wystarczającego
doświadczenia i kontaktów biznesowych pozwalających na przezwyciężenie tej bariery.51 Oznacza to,
że zapewnienie dostępu do preferencyjnych, zewnętrznych źródeł finansowania lub bezzwrotnych
środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej pozwoliłoby na przezwyciężenie kluczowej
przeszkody stojącej przed osobami młodymi chcącymi rozpocząć działalność gospodarczą.
Promowanie przedsiębiorczości wśród osób młodych, analogicznie do pozostałych grup wieku, cieszy
się od lat coraz większym zainteresowaniem wielu rządów, podejmujących takie działania w ramach
aktywnych polityk rynku pracy (patrz Wykres 34).
Wykres 34. Wydatki Polityk Rynku Pracy na zachęty na rozpoczynanie działalności gospodarczej w wybranych krajach UE
52
(% PKB)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat
Przyjmuje się, że jakkolwiek zakładanie działalności gospodarczej nie jest panaceum na problem
bezrobocia, to może ono być jednym z narzędzi przeciwdziałania temu problemowi, m.in. poprzez
ułatwienia wejścia na rynek pracy dla części młodych i ambitnych osób. Doświadczenia wielu krajów
sugerują, że dobrze zaplanowane programy rządowe wspomagające przedsiębiorczość –
50
Flash Eurobarometer 354. Entrepreneurship in the EU and beyond, June-August 2012
Green, F., Youth entrepreneurship. A background paper for the OECD Centre for Entrepreneurship, SMEs and
Local Development, OECD 2013
52
W dostępnych statystykach publicznych występują braki danych, z tego powodu nie ma informacji dla
wszystkich krajów UE, wartości dla UE28 i UE15 za 2011 rok. Najnowsze dane dla Grecji dotyczą roku 2010, w
którym na zachęty do rozpoczynania działalności gospodarczej przeznaczono 0,1% PKB. Należy jednak
odnotować, że w 2010 roku w większości krajów wydatki na ta formę wsparcia były jednymi z najwyższych na
przestrzeni 6 lat (w okresie 2006-2011).
51
75
wykorzystujące zarówno wsparcie finansowe dotacyjne zwrotne, jak i doradztwo, mentoring,
szkolenia etc. – mogą mieć znaczący wpływ na ograniczenie bezrobocia wśród wspartej grupy.53
Z przeglądu efektywności poszczególnych polityk rynku pracy wynika również, że wsparcie
samozatrudnienia jest często bardziej efektywnym (długoterminowo) narzędziem polityk rynku
pracy, niż tradycyjne działania np. szkolenia i subsydiowane zatrudnienie.54
Brak jest jednoznacznych dowodów na to jaka forma finansowania (zwrotne, bezzwrotne, wsparcie
pomostowe etc.) odnosi najlepsze skutki. Opracowanie dotyczące efektywności wsparcia
przedsiębiorczości w Niemczech, wskazuje np. że w przypadku osób młodych (do 30 r.ż.), dla których
zastosowano dwa modele wsparcia bezzwrotnego lepsze długofalowe efekty (m.in. integracja
z rynkiem pracy) dał program polegający na wsparciu pomostowym (ang. bridging allowance), 55 niż
dotacja dla rozpoczynających działalność (ang. start-up subsidy).56 Główna różnica między
programami polegała na wysokości wsparcia i warunkach na jakich było ono określane i udzielane.57
Niezależnie od wieku uczestników oraz rodzaju wsparcia, stwierdzono jednak, że jest ono
najefektywniejsze w przypadku osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy,
w szczególności osób o niskim poziomie wykształcenia i niskich kwalifikacjach zawodowych.
W przypadku tych grup promowanie przedsiębiorczości zmniejsza ryzyko ponownego powrotu do
bezrobocia, ponieważ nawet w przypadku niepowodzenia danej działalności, w okresie jej trwania
osoby takie tworzą sieć kontaktów biznesowych, które mają istotne znacznie dla późniejszego
poszukiwania pracy.
Przykłady programów stosowanych w różnych krajach wskazują również na dużą skuteczność
wsparcia zwrotnego, udzielanego w formie np. mikropożyczek. Warto przy tym zaznaczyć, że pomoc
53
Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe, OECD 2012
Caliendo, M., Kunn, S., Start-up subsidies for the unemployed: Long-term evidence and effect heterogeneity,
IZA DP No. 4790, luty 2010.
55
Program rozpoczął się w 1986 roku i zakończył w 2003. Celem wsparcia było pokrycie podstawowych kosztów
życia i ubezpieczenia społecznego w początkowych stadiach działalności gospodarczej. Beneficjenci wsparcia
otrzymywali ustaloną (na podstawie świadczeń dla bezrobotnych określanych w oparciu o wcześniejsze zarobki)
kwotę przez 6 miesięcy , niezależnie od tego jakie dochody osiągali w prowadzonej działalności. Bezrobotni
mogli otrzymywać wsparcie pomostowe pod warunkiem zaakceptowania ich biznesplanu, zazwyczaj przez
przedstawiciela regionalnej Izby Przemysłowo-Handlowej. Oznacza to, że zatwierdzenie projektu, a więc i
wsparcia było niezależne od decyzji lokalnych służb zatrudnienia.
56
Program polegających na przyznawaniu dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej został zainicjowany
w styczniu 2003 roku, był on elementem szerszego pakietu działań z zakresu aktywnych polityk rynku pracy.
Analogicznie jak w przypadku wsparcia pomostowego, celem programu było zabezpieczenie/pomoc na
pierwszym etapie działalności gospodarczej (poprzez opłacanie wydatków na ubezpieczanie społeczne ang.
social security). Beneficjenci wsparcia otrzymywali po 600 euro miesięcznie przez pierwszy rok działalności
gospodarczej, 360 euro w drugim roku oraz 240 w trzecim. Maksymalny okres wsparcia to 3 lata, jednak można
je było otrzymywać jeśli nie przekroczyło się 25 tys. euro rocznego dochodu. W przeciwieństwie do wsparcia
pomostowego, odbiorcy dotacji musieli opłacać składki emerytalne oraz mogli się starać o obniżone składki na
ubezpieczenie zdrowotne.
57
W ujęciu ogólnym wsparcie pomostowe było atrakcyjniejsze jeśli rozpoczęta działalność przynosiła duże zyski
i/lub świadczenia dla bezrobotnych przysługujące osobie która starała się o wsparcie były wysokie. Wynikało to
z tego, że ta forma pomocy nie zmniejszała się w przypadku dużych dochodów z tytułu działalności. Podczas gdy
wsparcie subwencyjne przyznawane było w określonych, relatywnie niskich kwotach przez maksymalnie 3 lata,
tylko jeśli dochody roczne nie przekroczyły 25 tys. euro w skali roku.
54
76
w zdobyciu finansowania jest zazwyczaj jednym z elementów większego pakietu działań
pomocowych (patrz Ramka 1)
Ramka 1. Przykłady wsparcia działalności gospodarczej osób młodych - Enterprise: Journey form young people to succeed
in Brandenburg oraz YBU: Capacity building for entrepreneurship in Donetsk
Program: Enterprise: Journey form young people to succeed in Brandenburg
Program działający od 1999 roku w Brandenburgii. Jego celem jest pomoc młodym ludziom w założeniu
własnego przedsiębiorstwa, pozwalająca na ograniczenie problemu bezrobocia w tej grupie oraz zahamowanie
odpływu młodych opuszczających region w poszukiwaniu pracy w innych częściach Niemiec.
W ramach projektu uczestnicy są motywowani i wyposażani w kwalifikacje pozwalające na zaplanowanie,
rozpoczęcie i prowadzenie własnej działalności. Osobom młodym zapewniane jest bezpośrednie wsparcie
doradcy biznesowego, nauka w ramach warsztatów grupowych oraz zdobycie pierwszych doświadczeń
zawodowych w inkubatorach przedsiębiorczości. W ramach programu możliwe jest również przyznawanie
mikropożyczek i/lub ułatwienie kontaktu/pomoc w uzyskaniu środków od lokalnych instytucji finansowych.
Dodatkowo orgaznizowane są spotkania młodych/rozpoczynających działalność przedsiębiorców z
przedstawicielami regionalnych firm.
Roczny budżet programu: 25 tys. euro
Zasoby ludzkie: 6 doradców zawodowych i trenerów
Partnerzy: Ministerstwo Pracy regionu Brandenburgii, służby zatrudnienia, Departament rozwoju
przedsiębiorczości, instytucje finansowe, Izba Przemysłowo-Handlowa, Izba Rzemieślnicza, regionalne
sieci biznesu, lokalne organizacje młodzieżowe
Czynniki sukcesu: zapewniania profesjonalnego, indywidualnego wsparcia, zapewnianie dostępu do
regionalnych sieci współpracy, umożliwianie pozyskiwania środków
Osiągnięcia: wsparcie ponad 300 przedsiębiorców
Program: YBU: Capacity building for entrepreneurship in Donetsk
Program Youth Business Ukraine został zapoczątkowany w 2006 roku. Jego celem jest rozwój
przedsiębiorczości wśród osób młodych oraz zapewnienie równych szans dla młodzieży w niekorzystnej
sytuacji aby mogły stworzyć i rozwijać swój biznes.
W ramach programu wspierane są osoby między 18 a 35 r.ż., które chcą założyć własne przedsiębiorstwa, ale
nie mają własnych środków, ani możliwości pozyskania środków z banków lub za pośrednictwem innych
instrumentów finansowych. W ramach programu jego uczestnikom daje się możliwość pozyskania środków w
ramach pożyczek niewymagających zabezpieczenia lub gwarancji. Co więcej, osoby biorące udział w programie
objęte są pomocą w zakresie planowania biznesu oraz regularnym wsparciem mentorów, którymi są
przedstawiciele środowisk biznesowych. Pomoc taka oferowana jest na wszystkich etapach działalności,
poczynając od tworzenia podmiotu po okres jego rozwoju.
Roczny budżet programu: 80 tys. dolarów (program finansowany głównie przez brytyjski
Rządowy Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego)
Zasoby ludzkie: 22 pracowników w biurze głównym i 9 regionalnych
Partnerzy: Rady regionalne obwodów Doniecka i Ługańska, regionalne i lokalne służby zatrudnienia,
Izby Gospodarcze, NGO, lokalne środowiska biznesowe, międzynarodowe fundusze i organizacje, YBI,
brytyjski Rządowy Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego
Czynniki sukcesu: stworzenie sprzyjającego środowiska dla młodych przedsiębiorców, fundusze
77
odnawialne, zaangażowanie lokalnych środowisk biznesowych w wyborze przedsięwzięć, które mają
uzyskać wsparcie oraz ich rola jako mentorów.
Osiągnięcia: wsparcie 96 osób, utworzenie 9 biur regionalnych wspierających osoby z trudnych
obszarów, stworzenie kultury mentoringu na Ukrainie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Shooting for the Moon: Good Practices in Local Youth
Entrepreneurship Support, OECD 2009
W przeglądowych analizach dotyczących wsparcia przedsiębiorczości osób młodych pojawia się
kwestia dotycząca tego kogo wspierać. Czy mają to być osoby z największymi szansami na odniesienie
sukcesu, czy osoby o największych potrzebach, pochodzące z trudnych środowisk, bezrobotne lub
bierne zawodowo, czy zaliczane do NEET. Określenie jakiego typu osoby objąć wsparciem na rzecz
rozwoju przedsiębiorczości jest kluczowe dla zaprojektowania skutecznych instrumentów pomocy
oraz zdefiniowania jej celów. Zasadniczo można wyróżnić dwa podejścia:
1. Wsparcie przedsiębiorczości osób młodych jako narzędzie aktywnej polityki rynku pracy – w
takim przypadku należy się koncentrować na grupach w szczególnie trudnej sytuacji, tj. NEET,
bezrobotnych lub biernych zawodowo, z trudnych środowisk i żyjących na obszarach
defaworyzwowanych. Dla osób młodych z tej grupy zapewnienie pomocy na stworzenie
działalności gospodarczej będzie w większej mierze sposobem integracji z rynkiem pracy i
zwiększenia zatrudnienia, a nie rozwoju przedsiębiorczości per se. Przywołany wcześniej
przykład programów niemieckich, potwierdza że promowanie samozatrudnienia w grupach w
szczególnie trudnej sytuacji przynosi długofalowe efekty.
2. Wsparcie przedsiębiorczości najlepiej rokujących młodych osób jako jedno z narzędzi rozwoju
przedsiębiorczości jako takiej – przy takich założeniach nacisk położony jest na
maksymalizację efektywności i skuteczności interwencji, co oznacza koncentrację na osobach
mających największe szanse na odniesienie sukcesu, w branżach innych niż te
charakteryzujące się najmniejszą barierą wejścia (ze względu na zasoby i umiejętności) oraz
jednocześnie największą konkurencyjnością (ze względu na niską barierę wejścia), które
mogą być typowym obszarem potencjalnej działalności dla beneficjentów pierwszego z
celów.58
Niezależnie jednak od grupy docelowej/celu, interwencja nie powinna przyjmować kształtu
jednokrotnej formy wsparcia, dając raczej cały pakiet komplementarnych inicjatyw (patrz przykłady
Ramka 2), zarówno na starcie, jak i w początkowych etapach działania przedsiębiorstwa,
obejmujących m.in. wsparcie doradcy biznesowego, szkolenia i pomoc w budowaniu sieci kontaktów
biznesowych z otoczeniem.59
58
59
Policy Brief on Youth Entrepreneurship. Entrepreneurial Activities in Europe, OECD 2012
Op. cit.
78
Ramka 2 Przykłady wsparcia działalności gospodarczej osób młodych – Passport to enterprise
Passport to enterprise
Celem inicjatywy było zaprojektowanie i promowanie modelu wsparcia biznesowego dedykowanego młodym
bezrobotnym. Kluczowym elementem zastosowanego podejścia było stworzenie ustrukturyzowanej ścieżki
wsparcia biznesu uwzgledniającej 4 etapy:
 profilowanie uczestników (doradztwo, szkolenia) trwające około 4 tygodni;
 planowanie działalności trwające od 3 do 12 miesięcy;
 założenie działalności i jej pierwsze etapy – około 6 miesięcy;
 etap konsolidacji i wzrostu przedsiębiorstwa – od 3 do 5 lat.
Na każdym etapie wsparcia zapewniano doradztwo, szkolenia i podnoszenie/nabywanie kwalifikacji,
mentoring, a na koniec dostęp do mikrofinansowania, umożliwiającego nabycie niezbędnych środków na
rozpoczęcie działalności. Wsparcie finansowe skoncentrowane było na mikropożyczkach (np. pożyczce do 5
tys. euro oprocentowanej na 5%, nie wymagającej zabezpieczenia).
W omawianym projekcie postanowiono odejść od tradycyjnego podejścia, w którym wsparcie udzielane jest
przez jedną instytucję/jednorazowo, na rzecz koordynowania wkładu poszczególnych środowisk od organizacji
młodzieżowych i doradców biznesowych, po instytucje finansowe. W ten sposób starano się stworzyć pakiet
działań szyty na miarę potrzeb młodych osób, odpowiadający na potrzeby na każdym etapie programu,
umożliwiający zdobycie niezbędnej wiedzy i umiejętności.
 Efekty: wsparcie ponad 3000 młodych osób, założenie 500 przedsiębiorstw, stworzenie 750 miejsc
pracy. Około 85% miejc pracy przeznaczonych dla młodych bezrobotnych, 45% dla kobiet.
Efektywność wsparcia mierzona przeżywalnością przedsiębiorstw wyniosła ponad 70%.
 Efektywność kosztowa: utworzenie miejsca pracy na obszarach miejskich = 6000 euro, na obszarach
wiejskich 8000 euro. Przy założeniu, że zasiłki dla bezrobotnych wynoszą około 750 euro, nakłady na 1
osobę w programie zwracają się po 8 miesiącach na obszarach miejskich i 10,5 na obszarach
wiejskich.
 Dodatkowe efekty: stworzenie tzw. paszportu przedsiębiorcy przedstawiającego w transparentny
sposób ścieżkę rozwoju przedsiębiorcy. Berliński Volksbank zaakceptował dokument jako kluczowe
narzędzie określania stanu działalności przedsiębiorstwa, przyspieszającego ścieżkę ubiegania się o
mikropożyczki.
Kraj: Niemcy
Region: Berlin, Brandenburgia
Nazwa Projektu: Stowarzyszenie przedsiębiorców - młodzi na drodze do usamodzielnienia się (Verbund
Enterprise – Junge Menschen auf dem Weg in die Selbständigkeit)
Okres trwania: styczeń 2002 – czerwiec 2005
Dofinansowanie EFS: 3 202 634 euro
Wartość projektu: 5 124 117 euro
Partnerzy: przedsiębiorstwa społeczne, prywatne firmy, NGO
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: EQUAL Success stories
79
3.2 Działalność gospodarcza osób młodych
W Polsce w porównaniu do średniej dla krajów unijnych relatywnie duży odsetek osób młodych
prowadzi działalność gospodarczą. W przedziale wiekowym 15-24 lat samozatrudnieni stanowią 5,5%
wszystkich zatrudnionych, średnia dla państw starej unii wynosi w tym samym okresie 3,84%. Udział
samozatrudnionych w Polce wzrasta wraz z wiekiem, w przedziale 25-30 lat osoby takie stanowią
10% ogółu zatrudnionych. Z wiekiem zmniejsza się również udział działalności nierolniczej wśród
osób samozatrudnionych, o ile dla przedziału 18-24 lata ponad 40% przedstawicieli tej grupy
stanowią osoby prowadzące działalność rolniczą, o tyle w starszej grupie wartość ta spada do 28%.
Wykres 35. Udział osób samozatrudnionych w grupie
zatrudnionych w wieku 15-24 lata
Wykres 36. Udział osób samozatrudnionych w grupie
zatrudnionych wg grup wieku i typu działalności
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych
Eurostat (2012)
Źródło: Opracowanie własne na postawie danych
BAEL (2012)
Wśród osób prowadzących własną działalność dominują mężczyźni, niezależnie od przedziału
wiekowego stanowią oni ponad jedną trzecią samozatrudnionych. Co ciekawe, o ile w przypadku
działalności nierolniczej proporcje ze względu na płeć utrzymują się na niemal identycznym poziomie
(kobiety stanowią ok. 30% populacji), o tyle widoczny jest zdecydowany spadek udziału mężczyzn i
wzrost udziału kobiet w działalności rolniczej w grupie wiekowej 25-30 lat.
Zdecydowana większość działalności gospodarczej nierolniczej prowadzona jest na obszarach
miejskich, przy czym widoczny jest spadek udziału podmiotów gospodarczych z obszarów wiejskich w
starszej grupie wiekowej. Co może oznaczać zarówno ograniczenie działalności gospodarczej na
obszarach wiejskich, jak i przenoszenie się najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców tych obszarów
do ośrodków miejskich.
80
Wykres 37. Charakterystyki osób pracujących na własny
rachunek w obszarze działalności nierolniczej i rolniczej wg
wieku i płci
Wykres 38. Prowadzący działalność nierolniczą wg wieku i
lokalizacji
Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012)
Zdecydowana większość osób prowadzących działalność nierolniczą nie ma stałego zleceniodawcy.
Posiadanie wyłącznie jednego zleceniodawcy deklaruje niecałe 8% przedsiębiorców, natomiast pracę
dla głównie jednego od 2 do 3%. Wskaźniki dotyczące pracy dla tylko jednego zleceniodawcy mogą
przybliżać skalę zjawiska związanego z wypychaniem pracowników na samozatrudnienie, pozwalające
zmniejszyć koszty pracodawcy o opłaty związane z utrzymaniem etatu.
W 13% przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby w wieku 18-24 lat oraz w 20% podmiotów
stworzonych przez osoby pomiędzy 25 a 30 rokiem życia zatrudniani są pracownicy najemni. Dla
porównania, w krajach starej unii (UE 15) w 12,1% przedsiębiorstw prowadzonych przez osoby w
wieku 15-24 zatrudniani są pracownicy, natomiast średnia dla wszystkich krajów wspólnoty (UE 28)
wynosiła w 2012 roku 11,3%.60
Wykres 39. Posiadanie stałego zleceniodawcy wśród
przedsiębiorców prowadzących działalność nierolniczą
Wykres 40. Odsetek przedsiębiorców prowadzących
działalność nierolniczą zatrudniających pracowników
najemnych (wg grup wieku przedsiębiorców)
Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012)
60
Dane Eurostatu za 2012 rok dla osób w przedziale 15-24 lata, brak jest danych porównawczych dla przedziału
25-30 lat.
81
Dominującym obszarem działalności nierolniczej osób młodych, niezależnie od grup wieku, jest
handel i naprawa pojazdów, w dalszej kolejności budownictwo oraz informacja i komunikacja.
Znaczące różnice w zakresie działalności zawodowej pomiędzy grupą osób w wieku 18-24, a 25-30
widoczne są w tych obszarach, w których konieczne jest uzyskanie wykształcenia wyższego tj. w
działalności profesjonalnej i naukowej. Z kolei osoby młodsze dominują w obszarach, w których
wykonywanie zawodu wymaga raczej wykształcenia zawodowego (naprawa pojazdów, budownictwo,
przetwórstwo przemysłowe) lub brak jest specyficznych wymagań dotyczących wykształcenia.
Wykres 41. Obszary działalności przedsiębiorców prowadzących działalność nierolniczą wg grup wieku
Źródło: Opracowanie własne na postawie danych BAEL (2012)
3.2.1
Finansowanie działalności gospodarczej przez osoby młode
Osoby młode finansują własną działalność gospodarczą głównie z własnych oszczędności, (50%),
uzupełnianych o środki od rodziny (14%). Pieniądze pochodzące z finansowania zewnętrznego
stanowią około jednej czwartej nakładów, dominują wśród nich kredyty i pożyczki bankowe,
konsumpcyjne oraz leasing. Dotacje, pochodzące głównie ze środków na rozpoczęcie działalności
gospodarczej przyznawanych przez PUP stanowią około 16%.
Wykres 42. Udział poszczególnych źródeł finansowania działalności gospodarczej
dotacje
16%
oszczędności
50%
rodzina
14%
leasing
5%
k/p
konsumpcyjne
4%
k/p bankowe
k/p inne
10%
1%
zwrotne
24%
inne
0%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
Średnia wartość środków przeznaczanych na rozpoczęcie działalności gospodarczej osób młodych
wynosi 54 tys. zł dla obecnych przedsiębiorców, 30 tys. zł dla byłych oraz 50 dla osób planujących
82
założenie firmy, dla całej populacji wartość ta nie przekracza 50 tys. zł. Mediana nakładów
przeznaczanych na ten cel, lepiej oddająca przeciętną wysokość poniesionych wydatków, wynosi
odpowiednio 30, 20 i 35 tys. zł. Silnie prawoskośny rozkład ww. kategorii wskazuje, że zdecydowana
większość (ponad 80%) zakładanych działalności wymagała nakładów do 50 tys. zł. Dane dotyczące
wykorzystywania finansowania zewnętrznego w początkowym etapie funkcjonowania firmy,
wskazują na relatywne zwiększenie kwoty przeznaczanej na założenie i rozkręcenie firmy przy
korzystaniu z zewnętrznych źródeł. W przypadku 75% przedsiębiorstw pieniądze na rozpoczęcie
działalności nie przekraczały 100 tys. zł.
Wykres 43. Wysokość środków przeznaczanych na
rozpoczęcie działalności gospodarczej
Wykres 44. Rozkład środków przeznaczanych na
rozpoczęcie działalności gospodarczej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
O kredyt starało się przeszło 20% ankietowanych, w tym 25% obecnych i 15% byłych
przedsiębiorców, również 15% potencjalnych właścicieli firm ma w planach wykorzystanie
instrumentów finansowych. Kredyty i/lub pożyczki przyznane zostały około 60% osób, czyli
odpowiednio 14% obecnych przedsiębiorców i 9% byłych. Korzystają oni najczęściej z kredytów
konsumpcyjnych, które są droższe, ale łatwiejsze do uzyskania. W dalszej kolejności
wykorzystywano kredyty przyznawane na konkretnych cel oraz pożyczki dla prowadzących
działalność gospodarczą, które, jak wynika z przeprowadzonych badań, są relatywnie trudne do
otrzymania. Osoby chcące rozpocząć działalność gospodarczą zdecydowanie częściej wskazują na
chęć wykorzystania kredytów dla osób prowadzących działalność gospodarczą, a zdecydowanie
rzadziej na kredyty konsumpcyjne.
Wykres 45. Udział osób starających się o finansowanie
zewnętrzne i uzyskujących takie finansowanie
Wykres 46. Udział poszczególnych form kredytów
wykorzystywanych przez osoby prowadzące działalność
83
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
(n=584)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
Średnia wartość przyznanego kredytu wynosiła niemal 61 tys. zł, 75% mieści się w przedziale do 70
tys. zł.. Pozyskanie środków zewnętrznych nie wypiera lub jedynie w niewielkim stopniu wypiera
pozostałe, bezzwrotne źródła finansowania, tj. oszczędności, dotacje, czy środki od rodziny.
Tabela 27. Rozkład uzyskanego finansowania w
formie kredytu/pożyczki w pierwszych 12 miesiącach
działalności
Wykres 47. Średnia wartość środków z poszczególnych
źródeł finansowania działalności gospodarczej
Wartość przyznanych
kredytów/pożyczek
średnia
60 858
percentyl 25
14 941
percentyl 50
28 594
percentyl 75
70 000
percentyl 90
174 045
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
(n=67)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
Średni okres spłaty przyznanych pożyczek zarówno dla obecnych jak i byłych przedsiębiorców wynosił
5 lat, przy czym wynik ten jest nieco zawyżony przez kredyty hipoteczne, z których korzystała część
respondentów. Jedynie po około 10% osób brało kredyty na krócej niż rok i więcej niż pięć lat.
Oprocentowanie przyznanych środków wynosi średnio 10%, przy czym koszt kredytów branych przez
byłych przedsiębiorców jest wyższy niż w przypadku nadal prowadzących działalność. Analiza
wyników badania oraz danych udostępnianych przez Narodowy Bank Polski, dotyczących
oprocentowania kredytów złotowych wskazuje, że pożyczki brane przez osoby zakładające
działalność gospodarczą, są przeciętnie droższe niż oferta kredytów przeznaczonych dla
84
przedsiębiorców.61 Wynika to w dużej mierze z relatywnie częstego wykorzystywania przez młodych
przedsiębiorców kredytów konsumpcyjnych.
Wykres 48. Rozkład okresu kredytowania przyznanych
kredytów/pożyczek
Wykres 49. Średnie oprocentowanie przyznanych
kredytów/pożyczek
0,6
14%
0,5
12%
10%
0,4
8%
0,3
6%
0,2
4%
0,1
2%
0
0%
do roku
1-3 lata
4-5 lat
5 lat+
obecni
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
(n=46)
byli
ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
(n=43)
Ramka 3 Opinie o oprocentowaniu i okresie spłaty kredytów i pożyczek dla młodych przedsiębiorców
Kwestie oprocentowania instrumentów finansowych dla osób młodych chcących założyć działalność
gospodarczą oraz okresu ich kredytowania były przedmiotem dyskusji podczas prowadzonych badań
jakościowych zarówno z przedstawicielami pośredników finansowych jak i byłymi, obecnymi i potencjalnymi
przedsiębiorcami. Z przeprowadzonych badań wynika kilka kwestii:

oprocentowanie kredytów/pożyczek nie jest kluczową informacją braną pod uwagę przez osoby
starające się o pozyskanie środków na działalność gospodarczą. Problemem młodych przedsiębiorców
jest sama dostępność do zewnętrznych źródeł finansowania oraz możliwość otrzymania wsparcia w
kwocie pozwalającej na realizację ich celów, w relatywnie szybkim czasie;
 stosowanie bardzo niskiego oprocentowania niewątpliwie zwiększa atrakcyjność instrumentów
finansowych, nie jest jednak odpowiedzią na problemy osób które nie są w stanie pozyskać wsparcia
na rynku komercyjnym, ponieważ powody dla których nie jest im ono przyznawane nie wynikają ze
zbyt drogich pożyczek, a z niespełniania wymogów określanych przez instytucje finansowe (m.in. brak
historii kredytowej, zbyt krótki okres funkcjonowania na rynku, brak zabezpieczenia pożyczki);
 niemniej wsparcie na początku działalności gospodarczej nie powinno być wysoko oprocentowane,
ponieważ młode przedsiębiorstwa są często relatywnie mało dochodowe i z tego powodu mogą mieć
problem ze spłatą zaciągniętych zobowiązań, a więc rata kredytu nie powinna być bardzo dużym
obciążeniem dla pożyczkobiorców;
 jednym z sugerowanych (przez pośredników finansowych oraz osoby młode) rozwiązań było
wydłużenie okresu kredytowania (zdaniem pośredników nawet do 10 lat, osoby młode preferują
okres 7 lat), tak aby nawet w obliczu niepowodzenia przedsięwzięcia (były) przedsiębiorca był w
stanie spłacić pożyczkę.
Źródło: Opracowanie własne
Poza środkami finansowymi w prowadzeniu działalności gospodarczej wykorzystywane są
niefinansowe zasoby takie jak samochód, sprzęt komputerowy i inny biurowy, nieruchomości oraz
61
Zgodnie z danymi NBP przeciętne oprocentowanie kredytu firmowego w końcu 2013 roku wynosiło 6,4 %, z
kolei oprocentowanie kredytu konsumpcyjnego 13,1%.
85
różnego rodzaju sprzęty np. budowlane (kategoria inne). Wśród osób niewykorzystujących w swojej
działalności innych, wcześniej posiadanych środków, przodują byli oraz obecni przedsiębiorcy.
Wykres 50. Odsetek przedsiębiorców wykorzystujących wcześniej posiadane środki w swojej działalności gospodarczej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584)
Ramka 4 Ocena systemu informacji o dostępnych źródłach finansowania
Zgodnie z wynikami badania CATI większość osób planujących rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej
poszukuje informacji na temat dostępnych form finansowania. Najczęściej wskazywanym źródłem informacji
są urzędy pracy, co ma związek z częstym staraniem się o dotacje na założenie działalności gospodarczej,
przyznawane przez urzędy. W dalszej kolejności sprawdzane są banki i centra/ośrodki doradztwa, relatywnie
niewiele osób poszukuje informacji w funduszach pożyczkowych, co może świadczyć o małej wiedzy nt. oferty
i niskiej rozpoznawalności tych instytucji.
Widoczne są również relatywnie duże różnice, obecni i byli przedsiębiorcy zdecydowanie wolą kontakt
bezpośredni i telefoniczny, podczas gdy potencjalni właściciele firm częściej korzystają z Internetu. W ujęciu
ogólnym analiza odpowiedzi przyszłych przedsiębiorców wskazuje na to, że pierwszym kanałem informacji jest
sprawdzenie różnych możliwości przy użyciu Internetu, zdecydowanie rzadziej osoby takie wybierają kontakt
bezpośredni. Dopiero podjęcie ostatecznej decyzji o rozpoczęciu działalności (grupa obecnych i byłych
przedsiębiorców) wpływa na bezpośredni kontakt z daną instytucją.
86
Wykres 51. Źródła wykorzystywane do zdobycia informacji o dostępnych formach finansowania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584)
Ankietowani, którzy skorzystali z różnych źródeł informacji oceniają je pozytywnie, w szczególności osoby
które dopiero planują podjęcie działalności, nieco gorzej wypadają oceny obecnych i byłych przedsiębiorców.
Wynikać to może z faktu zweryfikowania przydatności uzyskanych informacji przez tych, którzy już przeszli całą
drogę poczynając od zebrania informacji po ich praktyczne zastosowanie. Respondenci, którzy nie starali się
jeszcze wykorzystać zdobytej wiedzy oceniają uzyskane wsparcie jako bardziej przydatne.
87
Wykres 52. Ocena dostępnych kanałów informacji o możliwości pozyskania finansowania
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=584)
Wśród zgłaszanych postulatów mających na celu polepszenie jakości i przydatności dostępnych kanałów
informacji najczęściej wskazuje się na:








potrzebę rozpropagowania informacji o instytucjach do których można się zgłosić o pomoc;
potrzebę podniesienia kwalifikacji personelu udzielającego informacji;
położenie większego nacisku na praktyczne zastosowanie przekazywanej wiedzy (jak np. napisać
wniosek, wypełnić dokumenty, etc.);
potrzebę zwiększenia ilości i jakości informacji;
dostęp do instytucji udzielających informacji powinien być większy;
rozpropagowanie wiedzy na temat istniejących instytucji, które udzielają informacji;
ograniczenie biurokracji w pozyskiwaniu informacji;
zwiększenie ilości informacji umieszczanych na stronach internetowych.
Analogiczne uwagi zgłaszane były podczas przeprowadzonych w ramach badania wywiadów pogłębionych.
W szczególności podkreślano w nich potrzebę większej dostępności do informacji, w tym zaangażowanie
większej liczby instytucji bliższych ludziom, np. domów kultury, urzędów gmin etc. Ponadto, młodzi ludzie
proponują aby więcej informacji na temat prowadzenia działalności, ale i wcześniej założenia jej, i sposobach
finansowania widniało na stronach urzędów pracy, gmin czy innych instytucji publicznych. Obok tego nacisk
kładziony był na bardziej praktyczny wymiar wsparcia, tak aby pozyskane informacje ułatwiały wypełnienie
dokumentów, napisanie wniosku etc., a nie tylko mówiły o tym gdzie można się zgłosić po środki i jakiej
wielkości dofinansowanie jest dostępne.
3.2.2
Instrumenty zwrotne we wsparciu młodych na rynku pracy
Dominującą formą wsparcia osób młodych na rynku pracy jest stosowanie instrumentów aktywnych
polityk rynku pracy oraz udzielanie dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, jak to ma m.in.
miejsce w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w którym w ramach
Poddziałania 3.1.2 Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw możliwe jest uzyskanie do 300 tys.62
środków na utworzenie lub rozwój działalności gospodarczej dla mikroprzedsiębiorstw.
62
Wysokość dostępnych środków uzależniona jest od planowanych do utworzenia miejsc pracy (liczba musi być
uwzględniona w biznes planie). W Programie przyjęto następujące progi: 100 tys. dla podmiotu planującego
utworzenie minimum 1 i nie więcej niż 2 miejsc pracy, 200 tys. dla co najmniej 2 i nie mniej niż 3 oraz 300 tys.
88
Poza nielicznymi wyjątkami opisanymi poniżej, istnieje relatywnie niewielka oferta instrumentów
finansowych dedykowanych osobom młodym. Najpopularniejszym instrumentem pozyskiwania
środków w Polsce jest kredyt bankowy, jednak jest on często zbyt drogi, a w przypadku osób
młodych, chcących założyć działalność gospodarczą trudny do pozyskania ze względu na częsty brak
zdolności kredytowej, co potwierdzają dane przytoczone w rozdziale 3.2.1. Osoby młode, przy
spełnieniu określonych warunków mogą pozyskiwać środki z funduszy pożyczkowych. Obecnie w
Polsce działa 86 funduszy, udzielających pożyczek przedsiębiorcom na rozwój działalności oraz
osobom planującym założenie działalności gospodarczej. Pożyczki mogą być przyznawane na okres do
60 miesięcy. Oprocentowanie pożyczek z funduszy pożyczkowych dofinansowanych z UE w ramach
inicjatywy JEREMIE nie powinno być niższe niż stopa referencyjna, obliczana na podstawie
metodologii Komisji Europejskiej.63 W praktyce fundusze pożyczkowe mają różne oferty ze względu
na kwotę możliwego wsparcia i stosują różne poziomy oprocentowania w zależności od m.in. grupy
docelowej, czy zasad udzielania pożyczki (stosowanie pomocy publicznej w ramach pomocy de
minimis) np.:



Agencja Rozwoju Regionalnego MARR S.A. z Mielca w swojej ofercie ma pożyczki od 10 do
400 tys. zł na cele bezpośrednio związane z podejmowaniem lub rozwijaniem działalności
gospodarczej, oprocentowaną na poziomie 3,75%, przy czym w przypadku pożyczki
udzielanej na zasadach de minimis oprocentowanie wynosi 1,31%, takie rozwiązania
przeznaczone są dla: rozpoczynających działalność gospodarczą i działających poniżej
jednego roku, wdrażających przedsięwzięcia innowacyjne oraz wynajmujących pomieszczenia
w Inkubatorze Nowych Technologii IN-TECH lub Mieleckim Parku Przemysłowym.
Pożyczkodawca wymaga 10% wkładu własnego i pobiera jednorazową prowizję w wysokości
1% kwoty pożyczki.64
Idea Bank będący pośrednikiem finansowym w województwie dolnośląskim i łódzkim oferuje
Kredyt na start ze wsparciem unijnym przeznaczony na rozwój nowej/założenie działalności
dla podmiotów funkcjonujących na rynku od 0 do 24 miesięcy. Maksymalna kwota wsparcia
wynosi 350 tys. zł przy zabezpieczeniu majątkowym (LTV na poziomie 50%) lub 50 tys. przy
zabezpieczeniu w postaci poręczenia dwóch osób trzecich. Okres kredytowania obejmuje
maksymalnie 59 miesięcy, oprocentowany jest na poziomie 2%, przy zerowej marży i
prowizji, ubezpieczenie od utraty zysku wynosi 0,3%.65
Inicjatywa Mikro, w początkach swojego istnienia finansowana ze środków przyznawanych
Polsce przez Stany Zjednoczone, obecnie finansowana ze środków EFRR, EFI I EBOiR, ma w
swojej ofercie Pożyczkę na start, udzielaną na okres do 24 miesięcy w kwocie do 20 tys. zł.66
dla minimum 3 miejsc pracy. Wsparcie przyznawane jest w formie refundacji maksymalnie 50% kosztów
kwalifikowanych projektu.
63
PARP, Przedsiębiorco skorzystaj, Warszawa 2013 r.
64
Informacje o ofercie MARR S.A. http://www.marr.com.pl/index-FP1_b.html dostęp 27.01.2014 r.
65
Oferta Idea Bank http://www.ideabank.pl/kredyt-ze-wsparciem-unijnym dostęp 27.01.2014 r.
66
Oferta Inicjatywy Mikro w ramach Pożyczki na start http://www.inicjatywamikro.pl/pozyczki/pozyczka-nastart/ dostęp 27.01.2014 r.
89
Ramka 5 Fundusz pracy – dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej
Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, (tekst jednolity
z 2008r. Dz. U. Nr 69. poz.415 z późn. zm.) Powiatowe Urzędy Pracy (PUP) mogą przyznać bezrobotnemu
jednorazowo środki na podjęcie działalności gospodarczej, w tym na zakup towarów i usług w szczególności na:
zakup środków trwałych, urządzeń, maszyn, materiałów, towarów, usług i materiałów reklamowych,
pozyskanie lokalu, pokrycie kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa dotyczących tej działalności.
Wartość dofinansowania nie może przekraczać 6-krotności przeciętnego wynagrodzenia. W przypadku gdy
działalność jest podejmowana na zasadach określonych dla spółdzielni socjalnych, wysokość przyznanych
bezrobotnemu środków nie może przekraczać 4-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka
założyciela spółdzielni oraz 3-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do
spółdzielni socjalnej po jej założeniu. Dla zabezpieczenia środków…
W postępowaniu dotyczącym przyznawania środków na podjęcie działalności gospodarczej wymagane jest
wskazanie formy zabezpieczenia ewentualnego zwrotu środków, do stosowanych rozwiązań zalicza się:
 poręczenie osób trzecich, wraz ze zgodą współmałżonka;
 akt notarialny o dobrowolnym poddaniu się rygorowi egzekucji przez dłużnika,
 blokada środków zgromadzonych na rachunku bankowym.
Wymagania dotyczące wniosku o przyznanie środków na podjęcie działalności gospodarczej określa
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 21 listopada 2005 r:.
 kwotę wnioskowanych środków;
 rodzaj działalności gospodarczej, którą bezrobotny zamierza podjąć;
 kalkulację kosztów związanych z podjęciem działalności, jakie zostaną poniesione do dnia
poprzedzającego dzień jej rozpoczęcia, źródła ich finansowania oraz wskazanie działań podjętych na
rzecz rozpoczęcia działalności, dotyczących w szczególności pozyskania lokalu, uzyskania niezbędnych
pozwoleń oraz odbycia szkoleń;
 szczegółową specyfikację wydatków przeznaczanych w szczególności na zakup środków trwałych,
materiałów, towarów, pozyskanie lokalu, opłatę wpisowego lub wkładu do spółdzielni socjalnej oraz
harmonogram wydatków w ramach wnioskowanych środków;
 proponowaną formę zabezpieczenia zwrotu środków;
 przewidywane efekty ekonomiczne prowadzenia działalności gospodarczej.
W latach 2006-2012 z tej formy wsparcia skorzystało prawie 339 tys. bezrobotnych, przy czym ze względu na
ograniczone środki FP po roku 2010 drastycznie spadła liczba osób objętych tą formą pomocy. Jednocześnie
zwiększyła się (od 2009 r.) średnia wartość dotacji (z 12 tys. w latach 2006-2008, do ponad 17 tys. w okresie
2009-2012). Podmioty gospodarcze zakładane dzięki wsparciu z Funduszu Pracy stanowiły w tych latach od 9%
do 22% wszystkich nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych. Warto jednocześnie odnotować, że od
roku 2010 systematycznie spada ogólna liczba nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych, z niemal 350
tys. w 2010 do nieco ponad 287 tys. w 2012 r.
90
Wykres 53. Wsparcie dotacyjne z Funduszu Pracy – liczba
wspartych osób (lewa oś), średnia kwota wsparcia (prawa
oś)
Wykres 54. Udział nowo zarejestrowanych działalności
gospodarczych wspartych z Funduszu Pracy do ogólnej
liczby nowo zarejestrowanych działalności gospodarczych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych
sprawozdań MPiPS Efektywność podstawowych form
BDL GUS
promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej
bezrobotnych finansowanych z Funduszu Pracy za lata
2006-2012
Źródło: Opracowanie własne
Poza instrumentami rynkowymi dostępne są również inne formy pozyskania środków. Na zlecenie
MPiPS BGK prowadzi dedykowany osobom młodym program Pierwszy biznes – Wsparcie w starcie.
Inicjatywa ta polega na udzielaniu niskooprocentowanych pożyczek absolwentom (do 48 miesięcy od
dnia otrzymania dyplomu) i studentom ostatniego roku studiów na rozpoczęcie działalności
gospodarczej oraz utworzenie stanowiska pracy dla osoby bezrobotnej. W pierwszym etapie
programem objęte zostały województwa małopolskie, świętokrzyskie i mazowieckie i od 2014 r. ma
być sukcesywnie wdrażany w kolejnych. Osoby młode mogą się w nim starać o kredyt do 60 tys. zł
oprocentowany w wysokości 0,25 stopy redyskonta weksli NBP z 7-mio letnim okresem spłaty.
Dodatkowo, można uzyskać do 20 tys. zł na utworzenie stanowiska pracy dla osoby bezrobotnej, w
tym bezrobotnego skierowanego przez powiatowy urząd pracy. Na realizację pierwszego etapu
programu przeznaczono kwotę w wysokości 20,5 mln zł.
Dotychczas w ramach programu podpisano 3 umowy, każda na kwotę 60 tys. zł oprocentowane na
0,69%. Dzięki przyznanemu wsparciu powstanie gabinet stomatologiczny w Cegłowie w
województwie mazowieckim, pracownia projektowo-drogowa w Sandomierzu oraz działalność z
zakresu budownictwa i wykonywania konstrukcji oraz pokryć dachowych. Dwie z pożyczek przyznane
zostały absolwentom, natomiast jedna studentowi ostatniego roku.
91
Ramka 6 Program Młodzi na rynku pracy
Trudna sytuacja osób młodych na rynku pracy dotyka większość krajów UE, z tego względu Komisja Europejska
przygotowała Inicjatywę Szanse dla młodzieży, której celem jest ograniczenie bezrobocia wśród osób młodych,
m.in. poprzez podjęcie działań związanych z:




zapobieganiem zjawiska przedwczesnego kończenia szkoły;
rozwijanie umiejętności istotnych dla rynku pracy;
umożliwienie absolwentom uzyskania pierwszych doświadczeń zawodowych i zdobywanie kwalifikacji
w trakcie pracy;
zdobyciem pierwszej pracy.
Odpowiedzią Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na tę inicjatywę jest program Młodzi na rynku pracy,
którego cel strategiczny zdefiniowano jako wypracowanie mechanizmów wsparcia ludzi młodych, w tym
absolwentów na rynku pracy. W ramach planowanych działań osoby młode (do 30 r.ż.) będą mogły wziąć
udział w pilotażowym programie pn. Twoja Kariera – Twój Wybór, testującym wzorcowy schemat pracy z
osobami bezrobotnymi w tej grupie wiekowej i jednocześnie sprawdzający nowe narzędzia służące
zwiększaniu aktywności, samodzielności i mobilności osób młodych. Instrumenty testowe, z jakich będą mogli
skorzystać beneficjenci programu to:


indywidualne wsparcie opiekuna;
promesa aktywizacji młodych:
o bon stażowy – polegający na przyznaniu stypendium stażowego dla pracodawcy
wyszukanego przez bezrobotnego, który zdecyduje się na zorganizowanie stażu oraz
zobowiąże do zatrudnienia go przez okres co najmniej 6 miesięcy po zakończeniu stażu. Poza
stypendium dla stażysty, pracodawcy przysługiwać ma jednorazowa premia w wysokości
1500 zł po 6 miesiącach zatrudnienia osoby po stażu;
o bon szkoleniowy - celem wsparcia jest zaoferowanie dodatkowej możliwości uzyskania
umiejętności potrzebnych do podjęcia zatrudnienia. Osoba bezrobotna będzie miała do
dyspozycji sumę w wysokości 100% przeciętnego wynagrodzenia, którą będzie mogła
wykorzystać na samodzielnie wyszukane szkolenie;
o bon na kształcenie zawodowe lub policealne – instrument przeznaczony dla osób z
wykształceniem gimnazjalnym lub bez zawodu, po szkole średniej ogólnokształcącej.
Bezrobotny będzie miał do dyspozycji kwotę w wysokości 200% przeciętnego
wynagrodzenia, w ramach której będzie mogła sfinansować: koszty kształcenia, koszty
przejazdy do i z miejsca odbywania się zajęć, zakup podręczników, koszty zakwaterowania
oraz koszty niezbędnych badań lekarskich/psychologicznych;
o bon na kształcenie podyplomowe – przeznaczony jest dla absolwentów, którzy chcą dalej
podnosić swoje kwalifikacje zawodowe. Osoby takie będą miały do dyspozycji kwotę w
wysokości 200% przeciętnego wynagrodzenia, w ramach której będzie mogła sfinansować:
koszt studiów podyplomowych, zakup podręczników, przejazd do i z miejsca odbywania się
zajęć, koszty zakwaterowania;
o bon dla pracodawcy za zatrudnienie absolwenta szkoły wyższej – w ramach tego
instrumentu pracodawca na okres do 12 miesięcy będzie otrzymywał comiesięczną
refundację kosztów wynagrodzenia osoby młodej (łączenie ze składkami ubezpieczenia
społecznego) pod warunkiem zatrudnienia absolwenta na okres co najmniej 18 miesięcy;

dotacja na zasiedlenie – w ramach wsparcia bezrobotny może uzyskać do 5000 zł brutto na pokrycie
kosztów związanych z podjęciem zatrudnienia w nowym miejscu (poza miejscem zamieszania).
Źródło: Opracowanie własne
92
Wsparcie w ramach PO KL
Aktywizacja zawodowa i wsparcie przedsiębiorczości osób młodych (do 25 r.ż.), obok innych grup w
szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy oraz pozostałych bezrobotnych, jest przedmiotem
interwencji PO KL realizowanej na poziomie regionalnym, w ramach priorytetu VI Rynek pracy
otwarty dla wszystkich. Z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości w tej grupie wiekowej
kluczowe inicjatywy podejmowane są w ramach Poddziałania 6.1.3 poprawa zdolności do
zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych i Działania 6.2
wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia.
W ramach interwencji w Poddziałaniu 6.1.3, realizowanego przez projekty systemowe, wsparcie
obejmuje instrumenty i usługi wymienione w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W ramach Działania 6.1, a więc i Poddziałania 6.1.3
interwencja dedykowana jest grupom w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, mającym
problemy z wejściem na rynek pracy (osoby młode do 25 r.ż. oraz niepełnosprawne) i utrzymaniem
się na nim (kobiety powracające na rynek pracy po urodzeniu dziecka, osoby które ukończyły 50 r.ż.).
Wśród dofinansowanych przedsięwzięć znajdują się:






szkolenia;
staże;
przygotowanie zawodowe dorosłych;
prace interwencyjne;
wyposażenie i doposażenie stanowiska pracy;
przyznanie jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej (maksymalna
wartość dofinansowania to sześciokrotność przeciętnego wynagrodzenia), łącznie z pomocą
prawną, konsultacjami i doradztwem związanym z podjęciem takiej działalności.
Celem interwencji w działaniu 6.2 jest promocja oraz wspieranie inicjatyw i rozwiązań zmierzających
do tworzenia nowych miejsc pracy oraz budowy postaw kreatywnych, służących rozwojowi
przedsiębiorczości i samozatrudnienia. W działaniu 6.2 przewidziano zarówno wsparcie dotacyjne, jak
i zwrotne. Pomoc o charakterze bezzwrotnym dedykowana jest osobom w szczególnie trudnej
sytuacji na rynku pracy, w tym: młodym (do 25 r.ż.), długotrwale bezrobotnym, niepełnosprawnym,
osobom bez kwalifikacji zawodowych oraz po 50 r.ż., które nie mają możliwości uzyskania pożyczek
na zasadach rynkowych z banków komercyjnych. Pomoc w formie pożyczek preferencyjnych
przewidziana została dla innych odbiorców wsparcia, w szczególności osób pracujących,
pracowników naukowych, studentów i absolwentów planujących założyć własną działalność
gospodarczą typu spin off lub spin out, polegającą na komercjalizacji wiedzy naukowej i technologii.
Wśród proponowanych typów działań uwzględniono:

wsparcie dotacyjne dla osób zamierzających rozpocząć prowadzenie działalności
gospodarczej obejmujące:
o doradztwo oraz szkolenia umożliwiające pozyskanie wiedzy niezbędnej do
prowadzenia działalności gospodarczej;
o przyznanie środków na rozwój działalności do 40 tys. zł na osobę lub 20 tys. na osobę
w przypadku spółdzielni lub spółdzielni socjalnej;
93
o

wsparcie pomostowe udzielane w okresie do 6/12 miesięcy od dnia zawraca umowy
o udzieleniu wsparcia pomostowego, obejmujące: finansowe wsparcie pomostowe
wypłacane miesięcznie67 i/lub szkolenia i doradztwo w zakresie efektywnego
wykorzystania dotacji;
wsparcie dla osób planujących rozpoczęcie prowadzenia działalności gospodarczej, w tym w
formie innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej, obejmujące:
o przyznanie jednorazowej pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej do
wysokości 50 tys. zł na osobę;
o doradztwo oraz szkolenia umożliwiające uzyskanie wiedzy i umiejętności
niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działalności gospodarczej dla osób
rozpoczynających działalność w ramach danego projektu.
Priorytet VI realizowany jest na poziomie regionalnym, łączna alokacja dla poddziałania 6.1.3 wynosi
niemal 1,5 mld euro, natomiast dla działania 6.2 ponad 580 mln euro. Cała alokacja na priorytet VI
wynosiła 2,4 mld euro. 20 czerwca 2012 r. alokację zwiększono do 2,6 mld euro, co wynikało z
konieczności dodatkowego wsparcia działań z zakresu aktywizacji zawodowej, w szczególności osób
młodych w wieku 15-24 lat.
3.2.3
Doświadczenia i wnioski z wdrażania PO KL
W ramach interwencji w 16 województwach zrealizowano dotychczas 34668 projektów z poddziałania
6.1.3, o łącznej wartości ponad 6,6 mld zł, z dofinansowaniem niemal 6,4 mld. Średnia wartość
wsparcia dotacyjnego w Poddziałaniu wynosiła 17 tys. zł. W działaniu 6.2 zakończono 990 projektów
o wartości niemal 2,4 mld, przy dofinansowaniu 2,38 mld. Średnia wartość dotacji oscylowała wokół
35 tys. zł, dodatkowo beneficjenci otrzymywali po około 6,5 tys. zł wsparcia pomostowego.69
Przyznanemu wsparciu dotacyjnemu towarzyszyły zazwyczaj dodatkowe usługi, najczęściej były to
szkolenia oraz doradztwo, w dalszej kolejności wsparcie pomostowe (tylko dla beneficjentów
Działania 6.2).
Tabela 28. Wsparcie towarzyszące środkom na rozpoczęcie działalności gospodarczej
18-24 lata
Poddziałanie
6.1.3
Działanie 6.2
59%
wsparcie
pomostowe
56%
spotkania z
firmami
5%
inne/nie
pamiętam
1%
34%
27%
0%
1%
3%
46%
80%
72%
87%
6%
1%
1%
szkolenia
doradztwo
61%
żadne
17%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie PAG Uniconsult, Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w
ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r.
67
Wsparcie pomostowe jest bezzwrotną formą wsparcia pozwalającą na pokrycie obligatoryjnych opłat,
ponoszonych przez przedsiębiorcę niezależnie od poziomu przychodów. Wsparcie pomostowe wykorzystywane
może być m.in. na potrzeby pokrycia składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne.
68
Projekty realizowane przez Powiatowe Urzędy Pracy w ramach projektu systemowego województwa
traktowane są jako jedno przedsięwzięcie.
69
Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach
komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r.
94
Z dotychczasowego wsparcia w ramach Poddziałania 6.1.3, w ramach programów regionalnych
bezzwrotne dotacje przyznano ponad 21 tys. osób w wieku 15-24 lat,70 co stanowi 18% wszystkich
odbiorców dotacji. Z Działania 6.2 środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej zapewniono
niemal 6 tys. osób młodych (ponad 21%), z kolei z instrumentów zwrotnych skorzystało dotychczas
5 osób.71
Wykres 55. Liczba osób które otrzymały bezzwrotne
dotacje
Wykres 56. Udział osób młodych w ogólnej liczbie osób,
które otrzymały bezzwrotne dotacje
Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdawczości 16 IP PO KL. Stan na pierwsze półrocze 2013 r.
Beneficjentami ostatecznymi wsparcia na rozpoczęcie działalności gospodarczej były w większości
osoby niepracujące w momencie przystąpienia do projektu, dla Poddziałania 6.1.3 udział takich osób
wynosił 94%, natomiast dla Działania 6.2 73%. Przy czym wśród osób młodych wartość ta wynosi
90%. Wsparcie na rozpoczęcie działalności gospodarczej zdecydowanie częściej trafiało do osób z
wykształceniem średnim (40% beneficjentów Poddziałania 6.1.3 i 29% Działania 6.2) oraz wyższym
(odpowiednio 38% i 62%), niż gimnazjalnym (3% i 0%) i zasadniczym zawodowym (8% i 6%).72 Brak
jest szczegółowych informacji dotyczących wykształcenia w podziale na grupy wiekowe.
Jednymi z kluczowych elementów oceny efektywności wsparcia na zakładanie działalności
gospodarczej jest jego trwałość. Wszyscy beneficjenci, którzy otrzymali dotacje na rozpoczęcie
działalności gospodarczej byli zatrudnieni w okresie 3 miesięcy od zakończenia projektu, wynika to
jednak ze zobowiązania utrzymania działalności gospodarczej przez minimum 12 miesięcy.
Kluczowym pytaniem jest więc jak wygląda trwałość wsparcia po tym okresie oraz po upływie 24
miesięcy, kiedy kończy się preferencyjny okres stawek ZUS. W ujęciu ogólnym z ewaluacji
komponentu regionalnego PO KL wynika, że firmy utworzone w ramach wsparcia z Działania 6.2
cechują się nieznacznie większą przeżywalnością, niż podmioty utworzone w Poddziałaniu 6.1.3.
70
W sprawozdawczości PO KL monitorowane są dane dla grupy wiekowej 15-24, będącej jedną z grup
docelowych interwencji, nie monitorowano wsparcia dla osób w przedziale 25-29 lat.
71
Ze sprawozdawczości PO KL (sprawozdania za pierwsze półrocze 2013 r.) wynika, że jedynie w województwie
kujawsko-pomorskim osoby młode skorzystały z instrumentów zwrotnych.
72
Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach
komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r.
95
Tabela 29. Wskaźniki przeżycia firm założonych przy udziale dotacji PO KL.
Miesiące od
założenia firmy
3
6
9
12
15
18
21
24
27
30
Wskaźnik przeżycia firmy
utworzonej dzięki
Poddziałaniu 6.1.3
99,9%
99,8%
99,5%
93,9%
83,1%
76,2%
74,5%
65,1%
60,7%
59,1%
Wskaźnik przeżycia firmy
utworzonej dzięki
Działaniu 6.2
99,8%
99,4%
99,3%
95,7%
88,2%
81,3%
78,6%
66,9%
66,9%
60,4%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności
wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa,
lipiec 2013 r.
Wyniki te znajdują swoje odzwierciedlenie również w ocenie sytuacji działającej firmy. Beneficjenci
Działania 6.2 generalnie nieco lepiej oceniają kondycję swojej firmy, rzadziej widząc ryzyko jej
upadłości. Niezależnie jednak od działania, w ramach którego przyznane zostały środki na
rozpoczęcie działalności gospodarczej, osoby młode najlepiej ze wszystkich grup wiekowych oceniają
sytuację swojej firmy.
Wykres 57 Ocena sytuacji działających firm
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności
wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa,
lipiec 2013 r.
Odpowiedzi te są o tyle ciekawe, że inne dane pozyskane w ramach przytaczanego badania wskazują
na to, że przeżywalność firm utworzonych dzięki dotacjom jest niższa w przypadku kobiet i osób do
24 roku życia oraz powyżej 54 lat. Co może wskazywać na większy optymizm osób młodych i
jednocześnie mniejszą znajomość realiów rynkowych funkcjonowania działalności gospodarczej
pozwalających na bardziej realne ocenianie swojej sytuacji.
96
W ujęciu ogólnym wszyscy beneficjenci wsparcia dotacyjnego wyrażają zadowolenie z udziału w
projekcie. Pozytywna ocena wzrasta razem z wysokością dofinansowania, co odzwierciedla m.in.
lepsza ocena beneficjentów Działania 6.2 od Poddziałania 6.1.3.
Wykres 58. Ocena zadowolenia z udziału w projekcie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności
wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I,
Warszawa, lipiec 2013 r.
W opinii beneficjentów ostatecznych środki na rozpoczęcie działalności gospodarczej obok wsparcia
pomostowego oceniane są jako najbardziej przydatne spośród oferowanych form wsparcia. Dopiero
w dalszej kolejności wymienia się staże i praktyki oraz kursy, szkolenia i warsztaty, zdecydowanie
najgorzej oceniane było pośrednictwo pracy.73
73
Badanie osiągniętych wartości wskaźników rezultatu komponentu regionalnego PO KL, Policy & Action Group
Uniconsult sp. z o.o., Warszawa, maj 2012 r.,
97
Wykres 59. Ocena przydatności poszczególnych form wsparcia
74
Źródło: Badanie osiągniętych wartości wskaźników rezultatu komponentu regionalnego PO KL, Policy & Action
Group Uniconsult sp. z o.o., Warszawa, maj 2012 r., s.70
Wnioski z ewaluacji wsparcia z osi VI PO KL obejmujących poszczególne regiony oraz metaewaluacji
efektywności podejmowanych działań wskazują że:



dla rozpoczęcia działalności gospodarczej dla osób młodych biorących udział w projektach PO
KL, kluczowym jest uzyskanie wsparcia finansowego, niemal wszyscy (99%), którzy otrzymali
dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej, uznają że udział w projekcie miał istotny
wpływ na założenie przez nich firmy; 75
w opinii wszystkich grup wiekowych wsparcie dotacyjne na rozpoczęcie działalności
gospodarczej oceniane jest jako najefektywniejsza forma wsparcia. Negatywne głosy dotyczą
jedynie poziomu finansowania zarówno pod względem alokacji na Działanie, jak i
maksymalnej wysokości jednorazowych środków przyznawanych bezrobotnym;76
większość (81%) uczestników projektu z Poddziałania 6.1.3 deklaruje, że udział w projekcie
pozwolił przede wszystkim na podwyższenie kwalifikacji zawodowych;77
74
Podane wyniki opracowane zostały w ramach badania CATI na próbie osób które zakończyły udział w
projektach komponentu regionalnego PO KL. Ankietę przeprowadzono po około 6 miesiącach od zakończenia
projektu, respondenci oceniali poszczególne formy wsparcia na czterostopniowej skali: 1 = zdecydowanie nie
było pomocne, 2 = raczej nie było pomocne, 3 = raczej pomocne, 4 = zdecydowanie pomocne.
75
Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie osiagnietych wartości wskazników rezultatu komponentu
regionalnego PO KL, Warszawa, 2012 r.
76
InterActive (2010). Raport z badania ewaluacyjnego projektu systemowego pt. „Eurokariera” realizowanego
przez Powiatowy Urząd Pracy w Słupsku, GHK Polska Sp. z o.o., Ocena jakości projektów systemowych
realizowanych w ramach Poddziałania 6.1.3 PO KL, Warszawa, lipiec 2011 r.
77
GHK Polska Sp. z o. o. , Ocena jakości projektów systemowych realizowanych w ramach Poddziałania 6.1.3 PO
KL, Warszawa, lipiec 2011 r.
98



część beneficjentów przyznaje, że bez przyznanej dotacji i tak rozpoczęli by prowadzenie
działalności gospodarczej, co wskazuje na występowanie efektu jałowej straty (patrz Ramka
7);78
zwiększeniu efektywności/trwałości wsparcia (bez wyszczególnienia grupy wiekowej)
sprzyjają: szkolenia dotyczące prawnych aspektów prowadzenia firmy (dla beneficjentów z
wykształceniem powyżej gimnazjalnego), wysokość dotacji (im większa tym większa szansa
przeżywalności firmy, przy czym wzrost dotacji o 1 tys. zł przekłada się na 1% obniżenie
ryzyka zamknięcia działalności);79
obok powyższych kwestii, na które bezpośredni wpływ mogą wywrzeć instrumenty wsparcia,
duże znaczenie przypisuje się indywidualnym predyspozycjom wspartych osób,
doświadczeniu rodziców w prowadzeniu działalności gospodarczej (dzieci osób prowadzących
działalność gospodarczą z większym prawdopodobieństwem odniosą sukces, a ich działalność
będzie miała większe szanse przetrwania), lokalizacja firmy (działalność gospodarcza na
obszarze dużych miast daje większe szanse na przetrwanie).
Wsparcie osób młodych z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych w ramach Działania 6.2
rozpoczęło się w 2012 r, ze sprawozdawczości za pierwsze półrocze 2013 roku wynika, że objęto nimi
dotychczas jedynie 5 osób. Z uwagi na to ocena instrumentów finansowych przez beneficjentów
Działania 6.2 PO KL jest niemożliwa. Jednocześnie uwzględniając wyniki wcześniejszych badań, w
których poruszano kwestie wsparcia zwrotnego można stwierdzić, że istnieje pewne zainteresowanie
taką formą pozyskania środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej.80 Pod adresem
instrumentów zwrotnych wysunięto jednak pewne postulaty, w szczególności dotyczące:





znacznego zmniejszenia obowiązków biurokratycznych i edukacyjnych (udział w wydłużonej
ścieżce szkoleniowej) w porównaniu z obecnym okresem programowania;
zastosowania premii za sukces gospodarczy (w szczególności za utworzenie trwałego miejsca
pracy), polegającej na umorzeniu części pożyczki;
ograniczenia do minimum lub rezygnacji z kosztów pozyskania kapitału – zastosowanie
pożyczek nieoprocentowanych, bez prowizji;
wydłużenia okresu spłaty pożyczki (5 lat);
wydłużenia okresu karencji (1 rok).81
Warto jednocześnie przywołać opinię operatorów wsparcia z Działania 6.2, podkreślających, że
możliwość pozyskania środków zarówno w formie dotacji, jak i instrumentów zwrotnych
prawdopodobnie zdecydowanie obniży atrakcyjność tych drugich. Innymi słowy, jeśli beneficjenci
ostateczni będą mieli do wyboru otrzymanie dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, a
78
Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności wsparcia realizowanego w ramach
komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I, Warszawa, lipiec 2013 r.
79
Op. cit.
80
W ramach badania przeprowadzonego na beneficjentach wsparcia z województwa warmińsko-mazurskiego
pn. Ocena działań prozatrudnieniowych w województwie warmińsko-mazurskim, 37% respondentów
deklarujących, że nie założyliby działalności gospodarczej gdyby nie dotacja, twierdzi, że założyłoby jednak
firmę w przypadku otrzymania korzystnej pożyczki.
81
Ocena działań prozatrudnieniowych w województwie warmińsko-mazurskim, Poznań, 2012 r.
99
otrzymywanie wsparcia zwrotnego, to trudno jest się spodziewać zainteresowania instrumentami
finansowymi.82
Ramka 7. Potencjalna skala jałowej straty
Wsparcie dotacyjne na rozpoczęcie działalności gospodarczej niesie ze sobą podobne ryzyko wystąpienia efektu
jałowej straty jak w przypadku wsparcia dotacyjnego rozwoju przedsiębiorstw. Pomimo ogólnie pozytywnych
ocen znaczenia przyznanych środków na rozpoczęcie działalności gospodarczej od 33 do 39% beneficjentów
ostatecznych wsparcia przyznało, że w przypadku nieotrzymania dotacji i tak złożyliby własną firmę, posiłkując
się innymi źródłami finansowania.
Wykres 60. Odpowiedzi na pytanie: Czy gdyby nie otrzymał(a) Pan(i) dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej,
to założył(a)by Pan(i) własną firmę korzystając z innych środków?
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Policy & Action Group Uniconsult sp. z o.o., Badanie skuteczności
wsparcia realizowanego w ramach komponentu regionalnego PO KL 2007-2013, Raport cząstkowy I,
Warszawa, lipiec 2013 r.
82
Op. ciy., s. 84
100
3.3 Potrzeby osób młodych rozpoczynających działalność
Osoby młode przeznaczają na rozpoczęcie działalności gospodarczej kwoty od średnio 30 tys. zł (byli
przedsiębiorcy) do 54 tys. zł (obecni przedsiębiorcy), przy czym zdecydowana większość
zainwestowanych pieniędzy pochodzi z oszczędności (50%) oraz wsparcia rodziny (14%). Jak wskazują
wyniki przeprowadzonego badania około 20% z nich poszukuje finansowania zewnętrznego. Spośród
osób które starały się o pozyskanie wsparcia w pierwszych 12 miesiącach prowadzenia firmy, 40% nie
przyznano kredytu i/lub pożyczki. Główną przyczyną odrzucenia wniosków kredytowych był brak
historii kredytowej, brak zdolności kredytowej, za krótki okres działalności przedsiębiorstwa oraz brak
zabezpieczenia. Średnia wartość nieprzyznanych kredytów wynosiła niecałe 34 tys. zł, natomiast 90%
z nich nie przekraczało 60 tys. zł.
Tabela 30. Rozkład nieuzyskanego finansowania w formie kredytu/pożyczki w pierwszych 12 miesiącach działalności
Wartość nieprzyznanych kredytów/pożyczek
średnia
33 599
percentyl 25
13 187
percentyl 50
21 268
percentyl 75
48 339
percentyl 90
60 000
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=43)
Dane te potwierdzają istnienie zapotrzebowania na zwiększenie dostępu do finansowania
zewnętrznego w formie zwrotnej, dla osób które nie mogą go uzyskać na komercyjnych zasadach. Co
więcej, informacje o nakładach ponoszonych na rozpoczęcie działalności gospodarczej (przy medianie
rzędu 20-30 tys. zł) oraz wysokość nieprzyznanych kredytów, pozwalają na przybliżenie przedziału
potencjalnego wsparcia (20-60 tys. zł). Dostępne dane nie dają precyzyjnych przesłanek dotyczących
oprocentowania potencjalnego wsparcia, jednak jak wynika z przeprowadzonych badań problemem
osób młodych, nie mogących pozyskać finansowania zewnętrznego nie jest wysokość
oprocentowania, a ogólny brak dostępu do pożyczek/kredytów udzielanych przez instytucje
komercyjne. W takiej sytuacji, stosowanie bardzo niskiego oprocentowania (np. analogicznego jak w
programie BGK Wsparcie w starcie) nie stanowi odpowiedzi na realne problemy osób znajdujących
się w luce, a raczej odpowiedź na oczekiwania młodych przedsiębiorców w ogóle, łącznie z tymi,
którzy nie mają problemu z dostępem do finansowania.
Informacje nt. nieprzyznanego finansowania umożliwiają oszacowanie luki finansowej dla osób
młodych, wynikającej z nieprzyznanych kredytów-pożyczek. W odróżnieniu od analiz prowadzonych
dla podmiotów ekonomii społecznej, o nieuzyskane finansowanie pytani byli wszyscy respondenci,
niezależnie od roku rozpoczęcia działalności gospodarczej. W związku z tym sumaryczny wynik dla
badania (bo uwzględnieniu wag) ma niewielką wartość informacyjną, mówi bowiem o sumie luki
finansowej występującej wśród osób obecnie będących w grupie wiekowej 18-29 lat, które prowadzą
lub prowadziły w przeszłości działalność gospodarczą. Dla oszacowania luki w wymiarze rocznym
wykorzystano więc oprócz wyników badania także inne dane GUS i BAEL, celem oszacowania stopy
101
kreacji nowych działalności gospodarczych wśród osób młodych (ok. 0,064 proc., przy założeniu stopy
destrukcji na poziomie 75 proc. w pierwszym roku działalności). Dane te zestawiono z przeciętną luką
wśród osób młodych (9,22 proc. rozpoczynających działalność doświadcza luki, przy czym przeciętna
wartość luki wynosi 35 tys. zł) – wyliczoną dla średniej z lat 2005-2013, przy urealnieniu wartości
pieniężnych CPI do cen z 2013 r. Wszystkie te wartości pokazujemy w tabeli poniżej – przy czym z tak
wykonanego szacunku wynika luka nieprzyznanego finansowania na poziomie ok. 134 mln zł
w warunkach 2013 r.
Tabela 31. Luka obliczona na podstawie danych o nieuzyskanych kredytach lub pożyczkach w warunkach 2013 r.
jednostka
wartość
mln
6,527
proc. osób
0,64
liczba osób 18-29
stopa kreacji działalności
liczba nowych działalności
osoby
41 492
proc. osób w luce
proc. osób
9,22
liczba osób w luce
osoby
3 827
zł na działalność
35 000
mln zł
133,94
przeciętna luka
luka ogółem
Źródło: Obliczenia własne.
Przyjęcie takiej metody wyliczenia luki oznacza, że jej szacunek zmienia się w czasie w zależności od
liczebności i struktury wg wieku grupy wiekowej 18-29 lat. Ze względu na prognozowane znaczne
zmniejszenie się liczby osób w tej grupie wiekowej spadnie liczba osób rozpoczynających działalność,
zmniejszy się także nieznacznie stopa kreacji (w związku z niewielkim obniżeniem przeciętnego wieku
w grupie). Skutkuje to zmniejszaniem się szacowanej luki finansowej w wymiarze rocznym w
wartościach realnych w całym okresie 2013-2023. Jednocześnie luka finansowa wyrażona w cenach
bieżących będzie utrzymywać się na poziomie 123-130 mln zł rocznie.
Wykres 61. Roczna luka finansowa osób w wieku 18-29
rozpoczynających działalność gospodarczą
160
ceny stałe, 2013
Wykres 62. Prognozowana przez GUS liczba osób w wieku
18-29 w rocznych grupach wieku w 2013 i 2023 r.
700 000
ceny bieżace
2013
140
600 000
120
500 000
100
2023
400 000
80
300 000
60
200 000
40
100 000
20
0
0
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
Źródło: Opracowanie własne, prognoza demograficzna GUS.
102
Ramka 8. Oczekiwania młodych przedsiębiorców dotyczące wsparcia finansowego
Zgodnie z wynikami badań jakościowych głównym oczekiwaniem młodych ludzi pragnących rozpocząć własną
działalność gospodarczą jest łatwy kredyt, tj. taki, który jest specjalnie przeznaczony dla firm na start. Nisko
oprocentowany, bez konieczności zabezpieczania kredytu czy to za pomocą hipoteki czy żyrantów. Ważne jest
aby kredyt nie łączył się z dodatkowymi warunkami, jak np. opłacanie księgowości. Powinien być on dostępny
od pierwszego dnia działalności. Inną ważną cechą idealnego kredytu jest możliwość rozłożenia spłat na
mniejsze raty lub wyznaczenie przedziału czasowego, w którym dana kwota ma wpłynąć. Ważna jest
możliwość zawieszenia spłat na okres ok. od 2 do 6 miesięcy (jednorazowo). Raty kredytowe powinny być
elastyczne, uzależnione od sytuacji finansowej kredytobiorcy. Atrakcyjnym rozwiązaniem gwarantującym
zaspakajanie nagłych potrzeb mogłyby być linie kredytowe dla firm. Młodzi ludzie nie chcą spłacać kredytów
dłużej niż 15 lat, nawet jeśli oczekują do 300 tys. zł. Jednym z pomysłów na to jak powinna wyglądać oferta dla
firm na start na komercyjnym rynku jest instrument zwrotny z oprocentowaniem niższym na początku i
rosnącym w czasie do poziomu rynkowego – co miałoby ułatwiać obsługę w pierwszym okresie działalności.
Średnio przyszli przedsiębiorcy preferowaliby oprocentowanie na poziomie ok. 8% w skali roku, przy kredycie
zaciąganym na nie dłużej niż 7 lat. Jak podkreślono w wywiadach, bardzo ważne jest aby nie dochodziły do
niego żadne koszty pośrednie. Przy dodatkowych obciążeniach i realnym oprocentowaniu na poziomie ok. 1213% byłby to zbyt drogi instrument dla osób młodych, również prowadzących działalność od kilku lat. Innymi
atrakcyjnymi cechami kredytu byłaby możliwość wliczenia w koszty działalności, możliwość wcześniejszej
spłaty oraz ubezpieczenie od niepowodzenia. Zarówno młode osoby rozpoczynające jak i prowadzące
działalność chciałyby być każdorazowo obsługiwane przez osobistego doradcę kredytowego, który powinien
znać sytuację firmy. Ponadto oczekują otwarcia na klienta i ewentualnej pomocy wyjścia z zadłużenia. Chodzi o
realną opiekę kliencką podczas spłaty kredytu, i po rozwinięciu firmy możliwość wcześniejszej spłaty kredytu
bez naliczania oprocentowania.
W odniesieniu do oferty leasingowej i obecnej oferty na rynku komercyjnym respondenci badania oczekują
wydłużenia okresu spłat i tym samym mniejszej wysokości spłat ratalnych. Podobnie jak w przypadku
kredytów ważne jest wzięcie leasingu bez żyrantów, i wykupienie przedmiotu leasingu nie za 50% tylko 15%
ceny.
Oferta wsparcia w oczekiwaniach respondentów w zakresie zwrotnych instrumentów finansowych powinna
stanowić około 50-60% oferty dostępnej na rynku. Nie powinna zawierać w sobie
żadnych klauzul, to powinien być prosty mechanizm
zrolowania i krótszy czas oczekiwania na decyzję.
Oferta państwa powinna być antidotum na paradoksalną sytuację na rynku finansowym, czyli sytuację w
której:
aby dostać kredyt, trzeba na wszelkie możliwe sposoby
wykazać, że się go wcale nie potrzebuje.
103
Samo zapewnienie dostępu do finansowania dla osób chcących rozpocząć działalność gospodarczą
nie jest wystarczającym działaniem dla zapewnienia trwałości i samodzielności tych firm. Dane
dotyczące okresu trwałości podmiotów utworzonych z dotacji z PUP pokazują, że liczba zamykanych
przedsiębiorstw dramatycznie rośnie po okresie 2 lat, gdy nie obowiązuje już konieczność utrzymania
firmy oraz kończą się preferencyjne składki ZUS. W przypadku przedsiębiorstw powstałych bez
udziału dotacji rozkład jest zdecydowanie bardziej wyrównany, co prawda po 2 latach następuje
wzrost liczby zamykanych przedsiębiorstw, różnica ta wynosi jednak 8, a nie 41 pkt. proc.
Wykres 63. Rozkład przeżywalności firm – odsetek przedsiębiorstw zamykanych w okresie do 12 miesięcy działalności
oraz po upływie 12, 24 i 36 miesięcy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI (n=181)
Jedynie w przypadku około 5% zamkniętych przedsiębiorstw przyczyną niepowodzenia był brak
dostępnego finansowania na rozwój działalności. Częstszymi powodami zamknięcia firmy były zbyt
wysokie koszty prowadzenia działalności wynikające m.in. z wysokich opłat na ubezpieczenie
społeczne (ok. 20% wskazań), co może wskazywać na relatywnie małą rentowność prowadzonych
firm. Zdanie takie potwierdzać mogą odpowiedzi dotyczące innych przyczyn niepowodzeń, takich jak
zbyt wysoka konkurencja (10%) i brak klientów (8%). Młode kobiety często zamykały działalność
gospodarczą z powodu ciąży.
Ramka 9. Opinie o dotacjach na zakładanie działalności gospodarczej
W opinii młodych przedsiębiorców biorących udział w badaniach jakościowych wsparcie dotacyjne nie zawsze
jest optymalną formą pomocy. Doświadczenia respondentów z dotacjami pokazują ich niską funkcjonalność,
wynikającą w dużej mierze z nieokreślonego czasu oczekiwania na przekazanie dotacji po formalnym otwarciu
działalności gospodarczej. Nieznany z góry czas czekania na środki finansowe przegrywa z perspektywą
otwarcia firmy za własne pieniądze w optymalnym czasie (na już), nie zaprzepaszczając okresu niższych
składek ZUS, odliczanego od pierwszego dnia działalności. Co więcej, jak podkreślają rozmówcy, konieczność
otwarcia firmy w danym czasie wiąże się często ze strategią marketingową uzależnioną od cykliczności
martwych sezonów, jakie mają miejsce w niektórych branżach. Z tego to powodu młodzi wolą zrezygnować z
możliwości pozyskania dotacji i wydać wszystkie oszczędności niż poczekać 2-3 miesiące dłużej.
Inną dostrzeganą wadą dotacji, na którą należy zwrócić uwagę jest niedostosowanie wymagań aplikacyjnych
do specyfiki pomysłu biznesowego i branży, w której młody przedsiębiorca chciałby działać. Ograniczenia
procentowe udziału wybranych typów wydatków, jakie można refundować, są oceniane jako absurdalne.
Częstą konsekwencją takiej sytuacji jest przeznaczanie środków na zbędny sprzęt, lub kupowanie go na wyrost
104
w stosunku do rzeczywistych potrzeb, przy jednoczesnym niezaspokojeniu tych podstawowych.
Wyniki przeprowadzonego badania, jak również analiza dostępnych opracowań potwierdzają, że
istnieje o wiele więcej barier utrudniających założenie i prowadzenie działalności gospodarczej, niż
tylko dostęp do finansowania. Zazwyczaj problemem młodych przedsiębiorców jest brak
wystarczającego przygotowania do prowadzenia firmy. Potwierdzają to wyniki badania CATI, w
którym jedno z pytań dotyczyło problemów jakie napotykali lub, których się obawiają podczas
zakładania firmy. Wszyscy respondenci zgodnie podkreślali, że największą przeszkodą w prowadzeniu
działalności są obciążenia wynikające ze zbyt wysokich podatków oraz składek na ZUS. Dla obecnych
przedsiębiorców dużymi przeszkodami są ponadto: wysoka biurokracja, skomplikowane przepisy oraz
za wysokie koszty prowadzenia działalności, jak również brak pieniędzy na rozpoczęcie działalności,
który jednak nie przeszkodził w jej rozpoczęciu. Dla osób, które zakończyły już działalność swojego
przedsiębiorstwa problematyczne były w szczególności wysokie koszty prowadzenia firmy, niskie
dochody z działalności oraz wysoka konkurencja i mały rynek zbytu. Osoby planujące założenie
działalności najbardziej obawiają się skomplikowanych przepisów, wysokiej biurokracji,
nieotrzymania dotacji, braku pieniędzy na rozpoczęcie działalności oraz problemów z rejestracją
przedsiębiorstwa. Większą przeszkodą dla potencjalnych przedsiębiorców, w porównaniu z osobami z
doświadczeniem jest również brak informacji o instytucjach udzielających wsparcia dla osób
planujących rozpoczęcie działalności oraz brak praktycznej wiedzy na temat prowadzenia firmy.
Wykres 64. Problemy na jakie trafiają młodzi ludzie zakładający działalność gospodarczą
83
brak indetyfikacji nisz
ZUS i podatki
brak wykw. prac.
wysokie koszty
lokalizacja
wysoka biurokracja
brak informacji o inst.
przepisy
brak wiedzy
pozyskanie
kredytu/pożyczki
niskie dochody
wysoka konkurencja
problem z rejestracją
brak pieniędzy
brak dotacji
obecni
mały rynek zbytu
pozyskanie klientów
byli
planujący
Źródło: Opracowanie własne na podstawie CATI
Powyższe odpowiedzi podzielić można na trzy zasadnicze grupy problemów, wskazujące na trzy
potencjalne obszary wsparcia przedsiębiorczości osób młodych:
83
Udział w populacji osób wskazujących, że dane zagadnienie jest problemem w rozpoczynaniu działalności
(bardzo poważny problem z wagą 1, dość poważny problem z wagą 0,5, niezbyt poważny problem z wagą 0,25).
105



pierwszą grupę problemów określić można jako bariery biurokratyczne łącznie ze
skomplikowanymi przepisami i problemami z rejestracją działalności – obszarem wsparcia w
takiej sytuacji powinno być doradztwo – na etapie poprzedzającym założenie firmy oraz w
początkowych stadiach jej funkcjonowania – obejmujące zagadnienia formalne związane z
zakładaniem przedsiębiorstwa oraz jego prowadzeniem (m.in. rejestracja przedsiębiorstwa,
przepisy obowiązujące w danej branży, etc.);
druga grupa problemów dotyczy finansowania rozpoczęcia działalności gospodarczej, warto
przy tym zauważyć, że przeszkodą jest nie tylko brak środków na założenie firmy, czy
nieprzyznanie dotacji, ale również brak informacji o instytucjach udzielających wsparcia
osobom chcącym rozpocząć działalność – rozwiązaniem dla tej kategorii problemów jest
zwiększenie dostępu do finansowania zewnętrznego, łącznie z rozpropagowaniem informacji
o instytucjach udzielających pomocy w pozyskaniu środków lub uławiających ich pozyskanie,
np. poprzez poręczenia;
ostatnia grupa dotyczy braku wystarczającego przygotowania do podjęcia działalności
gospodarczej i jej utrzymania, wynikająca z nieznajomości realiów rynkowych, braku
doświadczenia w prowadzeniu firmy, odpowiedziami wskazującymi na takie przeszkody są
m.in. wysoka konkurencja, mały rynek zbytu, nieumiejętność pozyskania klientów i niskie
dochody wskazujące na nieumiejętność identyfikacji nisz oraz branż/obszarów działalności, w
których można odnieść sukces (utrzymać działalność) przy posiadanej wiedzy i kwalifikacjach
– wsparciem dla osób z takimi problemami powinno być również wsparcie doradcze
udzielane m.in. przez doradcę biznesowego, pozwalające na poznanie realiów prowadzenia
działalności.
Ramka 10 Oczekiwania młodych przedsiębiorców na temat wsparcia niefinansowego
Zgodnie z wynikami badań jakościowych, istnieje zapotrzebowanie na wielobranżowe, wyczerpujące i
przystępne informatory nt. rozpoczynania działalności, wymogów formalnych, prowadzenia działalności i
dostępnych form wsparcia, które zamieszczane byłyby w internecie lub w miejscach publicznych: szkołach,
urzędach, parafiach, ogniskach młodzieżowych, domach kultury, itp. Dużą barierą dla młodych
przedsiębiorców (obecnych i przyszłych) jest brak umiejętności poruszania się w środowisku urzędowym,
również język używany w dokumentacji nastręcza przyszłym przedsiębiorcom problemów. Powszechnie
oczekiwane jest doradztwo w zakresie prowadzenia dokumentacji księgowej i rozliczania działalności, a także
konsultacje natury prawnej. Zdaniem młodych osób powinna się tym zajmować wydelegowana
komórka/osoba w urzędach takich jak PUP czy urząd gminy, która poprowadzi od A do Z. Koniecznie muszą być
to wyszkoleni, obeznani z praktyczną stroną prowadzenia działalności urzędnicy. Zgodnie z oczekiwaniem
badanych pracownicy takiej sekcji powinni pomagać w kompletacji dokumentacji i poszukiwaniu finansowania
– zwrotnego i bezzwrotnego. Mile widziane jest aby w kompetencjach niniejszego urzędnika leżała pomoc w
razie trudności ze spłatą zobowiązań (mógłby on przyjmować rolę mediatora).
Podsumowując, samo zapewnienie dostępu do finansowania zewnętrznego, niezależnie od tego czy
w formie zwrotnej czy bezzwrotnej, nie zapewni efektywności i trwałości wsparcia. Wyniki
przeprowadzonych analiz oraz badań terenowych wskazują, że brak środków finansowych nie jest
głównym problemem w rozwoju przedsiębiorczości wśród osób młodych, chociaż niewątpliwie liczą
oni na stworzenie oferty dedykowanej dla młodych firm. W wielu przypadkach większym wyzwaniem
okazuje się brak odpowiedniego przygotowania do prowadzenia firmy, brak znajomości realiów
rynkowych, często brak doświadczenia zawodowego, wysoka konkurencja w branżach o niskim progu
106
wejścia oraz, wskazywane najczęściej, koszty ubezpieczeń społecznych (szczególnie po zakończeniu
okresu preferencyjnych składek). Problemy te wymagają zdecydowanie szerszych, skoordynowanych
działań pozwalających na wyposażenie przyszłych przedsiębiorców w wiedzę i umiejętności
niezbędne do poruszania się na rynku pracy. Oznacza to potrzebę wsparcia doradczego
obejmującego zarówno stronę formalną prowadzenia dzielności gospodarczej, jak i wsparcie doradcy
biznesowego, pozwalające na stworzenie bardziej realnych planów rozwoju. Ułatwienie dostępu do
finansowania zewnętrznego dla przyszłych przedsiębiorców powinno być ostatnim etapem wsparcia.
Warunki na jakich powinno być ono udzielane powinny zwiększyć szansę na finansowanie dla osób,
które nie są w stanie pozyskać środków na rynku komercyjnym (znajdujących się w luce finansowej),
a nie tylko zwiększać atrakcyjność samych instrumentów (m.in. poprzez bardzo niskie
oprocentowanie kredytu).
107
4 Wnioski i rekomendacje: ocena ex-ante instrumentów finansowych
PO WER
4.1 Charakterystyka planowanego wsparcia
4.1.1
Projekt PO WER
Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej
Interwencję w obszarze ekonomii społecznej obejmuje PI 9.8 w Osi I Efektywne polityki publiczne dla
rynku pracy, gospodarki i edukacji PO WER. Założono w nim wsparcie przedsiębiorczości społecznej i
integracji zawodowej, które ma ułatwić dostęp do zatrudnienia. Celem szczegółowym interwencji jest
poprawa warunków dla rozwoju ekonomii społecznej poprzez wzmocnienie kondycji ekonomicznej
podmiotów funkcjonujących w tym sektorze.
Rysunek 3. Wzmocnienie kondycji ekonomicznej PS dzięki interwencji w PO WER
Efekt: wzmocnienie kondycji ekonomicznej
podmiotów ekonomii społecznej
Cel szczegółowy: Poprawa warunków dla
rozwoju ekonomii społecznej
Operacja: Wypracowanie i wdrożenie
zwrotnych instrumentów finansowanych
Źródło: Opracowanie własne
W POWER zaproponowano przykładowe operacje, mające przyczynić się do osiągnięcia powyższego
celu. Należy do nich, między innymi, tworzenie i wdrażanie rozwiązań systemowych dla ekonomii
społecznej, zapewnienie spójności oraz koordynacji działań w obszarze ekonomii społecznej na
różnych poziomach, a także tworzenie i zarządzanie krajowymi sieciami wsparcia dla ekonomii czy też
zwiększenie udziału sektora w realizowaniu usług użyteczności publicznej.
Jedną z zaplanowanych w PO WER operacji jest wykorzystanie zwrotnych instrumentów finansowych.
Grupą docelową instrumentów zwrotnych są podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa
społeczne. Instrumentami, które mają wesprzeć ich rozwój są:



system pożyczkowy (uruchomiony pilotażem w 2013 roku);
system poręczeniowy;
innowacyjne instrumenty finansowe, np. social venture capital.
Założenia dotyczące wsparcia bazują na następujących przesłankach:


PS mają utrudniony dostęp do kapitału, co stanowi barierę dla ich rozwoju;
instrumenty zwrotne, kierowane do PS, będą wdrażane na poziomie krajowym i będą
stanowiły uzupełnienie dla interwencji realizowanej na poziomie regionalnym;
108

przy planowaniu instrumentu wykorzystane zostaną doświadczenia pilotażu realizowanego
w PO KL.
Zgodnie z projektem PO WER, menadżerem funduszu funduszy zarządzającego instrumentami
finansowymi ma być BGK. Będzie on odpowiedzialny za wybór pośredników finansowych, mających
za zadanie wdrożyć regionalnie instrumenty zwrotne.
Wsparcie osób młodych
W projekcie PO WER wsparcie finansowe dedykowane zwiększeniu przedsiębiorczości wśród osób
młodych realizowane będzie w ramach PI 8.6, w osi priorytetowej I Osoby młode na rynku pracy,
w ramach drugiego celu szczegółowego zdefiniowanego jako zwiększenie przedsiębiorczości osób
młodych do 29 r.ż. bez pracy z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Realizacji tak nakreślonego
celu służyć ma udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Instytucją wdrażającą
wsparcie (menadżerem funduszu) ma być BGK.
Rysunek 4. Wzmocnienie kondycji ekonomicznej PS dzięki interwencji w PO WER
Efekt: zwiększenie liczby nowoutworzonych
przedsiębiorstw osób młodych
Cel szczegółowy: zwiększenie
przedsiębiorczości osób młodych do 29 r.ż.
bez pracy
Operacja: pożyczki dla osób młodych
rozpoczynających działalność gospodarczą
Źródło: Opracowanie własne
Ponadto działania zwiększające szanse młodych osób wchodzących na rynek pracy zaproponowane
zostały w ramach realizacji celu pierwszego pn. poprawa sytuacji osób młodych do 24 r.ż. bez pracy.
W ramach wsparcia przewidziano m.in. wykorzystanie szerokiego katalogu instrumentów rynku
pracy, w tym staże, szkolenia, przygotowanie zawodowe, dofinansowanie studiów podyplomowych,
dofinansowanie kosztów egzaminów oraz kosztów uzyskania licencji, pożyczki szkoleniowe, stypendia
na kontynuowanie nauki oraz bony szkoleniowe, stażowe i zatrudnieniowe. Położono nacisk na
indywidualizację wsparcia dla osób młodych, łącznie z treningami aktywnego poszukiwania pracy,
wsparcie suplementarne dla aktywizacji zawodowej (np. granty na zagospodarowanie). Działania te
są realizowane równolegle do pożyczek na rozpoczęcie działalności i stanowią ich istotny kontekst,
jednak nie ma między nimi bezpośredniego związku – będą realizowane przez inne instytucje i
skierowane do nie do końca tych samych grup.
109
4.1.2
Interakcje z innymi instrumentami wsparcia
Wsparcie podmiotów ekonomii społecznej
Jedną z kluczowych kwestii dla oceny PO WER jest weryfikacja spójności i możliwości koordynacji
działań w obszarze ekonomii społecznej na dwóch poziomach: regionalnym i centralnym.
Ze środków krajowych ekonomia społeczna jest wspierana w ramach Funduszu Pracy, PFRON oraz
Programu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. W ramach polityki spójności w wsparcie dla sektora
ekonomii społecznej planowane jest w RPO, w PI 9.8 oraz PI 9.3. Podstawowe założenia tych
priorytetów zamieszone są poniżej:

PI 9.3 zakłada udzielanie dotacji inwestycyjnych dla funkcjonujących PS – przesłanką, która
stoi za priorytetem, jest potrzeba wzmocnienia rozwoju gospodarki społecznej oraz objęcia
wsparciem większej liczby osób zagrożonych wykluczeniem społecznym przez istniejące
przedsiębiorstwa społeczne. Docelowo działania te mają służyć zwiększeniu liczby miejsc
pracy w przedsiębiorstwach społecznych. Efektem interwencji ma być wzrost znaczenia
przedsiębiorstw społecznych w regionalnej gospodarce. Operacje w ramach tego priorytetu
mają być realizowane w powiązaniu z innymi działaniami realizowanymi w ramach PI 9.8. PI
9.3. został wybrany do realizacji w siedmiu regionach. Nie przewidziano działań centralnych.

PI 9.8 zakłada wzmacnianie sektora ekonomii społecznej – w jego ramach budowany będzie
system wsparcia tych podmiotów, koordynowane będą działania w zakresie ekonomii
społecznej oraz udzielane będzie wsparcie bezpośrednie dla PES. Priorytet będzie wdrażany
na poziomie krajowym i regionalnym. Szczegółowy podział zadań ulega nadal modyfikacjom,
ale zgodnie z podstawowymi założeniami na poziomie regionalnym budowany będzie system
wsparcia (OWES-y) oraz dostępne będą instrumenty bezzwrotne. Na poziomie krajowym
realizowane będą działania koordynacyjne oraz uruchomione zostaną instrumenty zwrotne.
Interwencja w obszarze zwrotnych instrumentów finansowych w PO WER jest jedną z wielu form
wsparcia planowanych dla sektora ekonomii społecznej. W praktyce jednak dominujące będzie
wsparcie w formie bezzwrotnej, w tym szczególnie istotne będzie wsparcie dla nowych
przedsiębiorstw społecznych (PI 9.8 wdrażany regionalnie). W tym kontekście wsparcie w formie
zwrotnej, przy tak zaplanowanej alokacji, traktować należy jako uzupełnienie głównej interwencji.
Jednym z wyzwań, które może okazać się istotne we wdrażaniu interwencji, jest odpowiednie
zaprojektowanie podziału pomiędzy instrumentami zwrotnymi i bezzwrotnymi. Z jednej strony,
istnieje ryzyko wystąpienia konkurencji dla instrumentów zwrotnych ze strony instrumentów
bezzwrotnych, w szczególności dotacji planowanych w PI 9.3. i PI 9.8. Z drugiej strony uzasadnione
jest budowanie możliwie szerokiego wachlarza instrumentów wsparcia, co pozwali lepiej odpowiadać
na potrzeby PS. Zgodnie z jednym z głównych wniosków z oceny obecnej perspektywy, a także z
pilotażu funduszu pożyczkowego ES, nadmierne zawężanie katalogu instrumentów ogranicza trafność
interwencji.
Dla części PS zwrotne instrumenty finansowe w PO WER będą komplementarne w stosunku do
dotacji, zwiększając paletę wsparcia PS. Mogą stanowić kolejny krok w ścieżce rozwoju działalności
gospodarczej założonego PS, niezbędny z uwagi na relatywnie niską kwotę wstępnej dotacji i krótki
110
okres wsparcia OWES. W trakcie badań jakościowych wielokrotnie przywoływano przykłady
przedsiębiorstw, które mogły np. zakupić wyposażenie ze środków dotacji, ale następnie natrafiają na
barierę braku środków obrotowych.
Poniżej znajduje się tabela z zestawieniem różnych form wsparcia i ich grup docelowych, a także
argumenty za i przeciw precyzyjną demarkacją pomiędzy instrumentami zwrotnymi i bezzwrotnymi.
Źródło
wsparcia
PUP (z
FP)
PFRON
RPO PI
9.3
RPO PI
9.8
POWER
Tabela 32. Różne instrumenty wsparcia dla ekonomii społecznej
Forma wsparcia
Wsparcie
Wsparcie niefinansowe
Grupy docelowe
84
wsparcia
finansowe
Bezzwrotna
Zwrotna
x
W roku 2011 z FP
Osoby bezrobotne,
wydano 819 tys.
planujące założyć lub
zł.
przystąpić do
Wysokość dotacji
spółdzielni socjalnej.
to 4 lub 3krotnność
przeciętnego
wynagrodzenia
x
W roku 2011
Osoby
wydano 435 ty zł.
niepełnosprawne
Wysokość
zarejestrowane jako
dotacji:
bezrobotne lub
15-krotność
poszukujące pracy
przeciętnego
niepozostające w
wynagrodzenia
zatrudnieniu, chcące
przystąpić do
spółdzielni socjalnej
x
Podmioty ekonomii
Na lata 2014-2020:
społecznej
73,9
mln euro
x
Wsparcie rozwojowe (m.in.
- Osoby zagrożone
Na lata 2014-2020:
doradczo-szkoleniowe,
wykluczeniem
316 mln euro
coaching biznesowy i inne
społecznym,
usługi rozwojowe) na
planujące założyć PS
zakładanie i prowadzenie
- Otoczenie osób
podmiotów ekonomii
zagrożonych
społecznej
wykluczeniem
społecznym
x
Ok. 18 mln euro
Wsparcie doradcze
- Podmioty ekonomii
społecznej
- Przedsiębiorstwa
społeczne
Analizując kwestie podziału pomiędzy instrumentami zwrotnymi i bezzwrotnymi warto rozważyć
następujące argumenty. Precyzyjne określenie demarkacji umożliwia:

lepsze adresowanie instrumentów do grupy docelowej i szersze dotarcie do sektora;
84
Podano szacunkowe wartości. Założenia do RPO PI 9.3 oraz 9.8: Suma alokacji w województwach
powiększona o 15% wkładu finansowania krajowego.
111



możliwość ukierunkowania dotacji na przedsięwzięcia charakteryzujące się wyższymi
efektami społecznymi, ale obarczonymi wyższym ryzykiem inwestycyjnym;
unikanie konkurencji pomiędzy instrumentami zwrotnymi i bezzwrotnymi - oba narzędzia
powinny być wobec siebie komplementarne,
niższe koszty wdrażania – nie jest konieczne precyzyjne kontrolowanie np. podwójnego
finansowania czy też zasad montażu fnansowego.
Jednak można też sformułować argumenty przeciwko precyzyjnej demarkacji:




wzajemne wzmacnianie się instrumentów na poziomie pojedynczego PS - kategoryczne
rozgraniczenie instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych może uniemożliwić
przedsiębiorstwom korzystanie jednocześnie z dotacji i kredytu lub pożyczki, pomimo
przebywania w luce finansowej;
Część przedsiębiorstw nie uzyska dotacji ze względu na ograniczone środki; przy precyzyjnej
demarkacji podmioty te nie będą mogły skorzystać również z instrumentów zwrotnych,
Bardzo precyzyjne parametryzowanie dotacji i pożyczek zwiększa ryzyko błędu – przyjęcia
złych założeń, wyznaczenia nietrafionych parametrów i ustanowienia nieadekwatnych
warunków dostępu. W efekcie ograniczyć to może trafność instrumentów oraz ich
elastyczność;
konkurencja pomiędzy instrumentami może dać pozytywny efekt w postaci korzystnego
sparametryzowania pożyczek, które nie wymagają formalności tak jak dotacje.
Do powyższych rozważań warto dodać zapisy projektu Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii
Społecznej, w którym pokazano kluczowe kierunki interwencji publicznej, mające służyć tworzeniu
sprzyjających warunków rozwoju ekonomii społecznej. W dokumencie przedstawiono demarkację
pomiędzy bezzwrotnymi a zwrotnymi instrumentami finansowymi, interesującą z punktu widzenia
niniejszego badania.
Zgodnie z zapisami projektu KPRES, zwrotne instrumenty finansowe powinny priorytetowo wspierać
istniejące PS, dla których rekomendowane produkty to pożyczki inwestycyjne oraz pomostowe.
Natomiast nowym lub niewielkim PS należy umożliwić dostęp do małych pożyczek. Dla porównania,
bezzwrotne instrumenty finansowe należy kierować do podmiotów osiągających korzyści społeczne:


PS nieprowadzących działalności gospodarczej, w szczególności w odniesieniu do
finansowania ich działalności integracyjnej i aktywizacyjnej oraz aktywności w sferze pożytku
publicznego;
PS, które tworzą miejsca pracy dla osób pozostających poza rynkiem pracy.
Tabela 33. Bezzwrotne i zwrotne instrumenty projekt KPRES
Działanie 3.1. Bezzwrotne instrumenty finansowe
Główny instrument dla:

Podmiotów ekonomii społecznej nieprowadzących
działalności gospodarczej oraz finansowania części ich
funkcjonowania w ramach działalności integracyjnej i w
sferze pożytku publicznego;

Zakładania przedsiębiorstw społecznych i tworzenia
Działanie 3.2. Zwrotne Instrumenty finansowe
Główny instrument dla istniejących przedsiębiorstw
społecznych
112
miejsc pracy dla osób pozostających poza rynkiem
pracy.
Realizowane będzie wsparcie
Przyznanie i wykorzystanie dotacji powinno być powiązane z
deklarowanymi efektami działalności przedsiębiorstwa
społecznego, a uzyskanie dodatkowej dotacji premiującej
skuteczność powinno być możliwe tylko w przypadku
przedsiębiorstw, które osiągnęły założone efekty. Efekty te
powinny być uzależnione od specyfiki przedsiębiorstwa
społecznego;
Fundusze powinny oferować, co najmniej trzy podstawowe
rodzaje produktów:

Pożyczki pomostowe dla podmiotów ekonomii
społecznej, realizujących projekty finansowane z
funduszy strukturalnych UE i innych funduszy,

Małe pożyczki dla małych lub nowych przedsiębiorstw
społecznych,

Finansowanie inwestycji realizowanych przez
przedsiębiorstwa społeczne.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie projektu KPRES.
Podsumowując powyższe rozważania wydaje się, że docelowo właściwy byłby nieco inny model instrumentów
zwrotnych dla przedsiębiorstw społecznych. Zasadne jest kierunkowe określenie kluczowych celów dla
poszczególnych instrumentów i ramowych zasad demarkacji. Szczególnie uzasadnione jest jasne określenie
celów, którym służyć ma stosowanie poszczególnych instrumentów, w tym szczególnie instrumentów
zwrotnych – jako instrumentu bardziej atrakcyjnego dla odbiorców. Przy tym nie jest zasadne przedstawianie
szczegółowej charakterystyki przedsiębiorstwa, które uprawnione jest do jednego lub drugiego typu
instrumentu. Taki podział bazowałby bowiem na założeniu, że np. dotacje dostępne są dla wszystkich
podmiotów, które znajdą się w danej kategorii. W praktyce instrument ten dostępny będzie dla pewnej
ograniczonej ich części, co oznacza, że pozostałe podmioty, należące do danej kategorii, nie będą miały dostępu
do żadnego typu instrumentów. Należy też podkreślić, że w niektórych przypadkach uzasadnione jest, na
poziomie danego podmiotu, łączenie instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych. Przykładowo, dotacja może
mieć cel inwestycyjny, a pożyczka obrotowy.
Wskazane jest jednak określenie, jakiego typu przedsięwzięcia powinny być w pierwszej kolejności finansowane
poprzez instrumenty bezzwrotne. Wsparcie w tej formie, ze środków EFRR, powinny otrzymać przede
wszystkim przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym, które generują wysokie korzyści społeczne, a
równocześnie, z powodu osiągania wysokich korzyści społecznych, mogą być mniej opłacalne z punktu widzenia
ekonomicznego. Przykładowo, pensjonat zakładany przez bezrobotnych absolwentów w formie spółdzielni
socjalnej mógłby uzyskać pożyczkę – w tym przypadku korzyści społeczne są ograniczone, a ryzyko
ekonomiczne umiarkowane. Natomiast pensjonat, w którym pracować będą osoby z poważnymi
niepełnosprawnościami, potrzebujące opieki i rehabilitacji, generować będzie większe korzyści społeczne oraz
trudniej będzie mu wypracować przychody niezbędne do pokrycia kosztów operacyjnych i zwrotu kapitału. W
takim przypadku uzasadnione byłoby przyznanie dotacji. W tej kategorii mogłyby się znaleźć również podmioty
integracji społecznej, takie jak CIS, WTZ lub ZAZ.
Wyzwaniem w takim rozwiązaniu jest określenie zasad oceny korzyści społecznych oraz oceny dochodowości
inwestycji. W przypadku korzyści społecznych rozwiązaniem mogłoby być wypracowanie algorytmu, zgodnie z
którym przyznawane byłyby punkty za osiąganie stopniowalnych korzyści społecznych. System ten wymaga
jednak dopracowania i przetestowania. W przypadku oceny dochodowości uzasadnione jest wykorzystanie
metodologii luki finansowej dla projektów generujących dochód (przy świadomości ograniczeń z tym
85
związanych).
85
Analiza problemów związanych z szacowaniem luki finansowej oraz propozycje ich przezwyciężenia zawarte
są w: Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego,, Ocena systemu realizacji RPO Województwa
Podkarpackiego na lata 2007-2013 w zakresie projektów ‘z luką finansową’, Rzeszów, 2012
113
Propozycją na połączenie instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych stanowią instrumenty mieszane (zwane też
hybrydowymi), bardziej szczegółowo opisane w rozdziale 4.2. Instrument ten mógłby polegać na udzielaniu
pożyczki na utworzenie miejsca pracy, która byłaby częściowo umarzana pod warunkiem utrzymania tego
miejsca pracy przez np. 24 miesiące. Instrument ten może mieć różne warianty ze względu na osiągane korzyści
społeczne (np. wyższy poziom umorzenia w przypadku miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, a mniejszy w
przypadku osób młodych).
Powyższe propozycje zakładają, że dominującym instrumentem, ułatwiającym dostęp do kapitału dla
przedsiębiorstw społecznych, powinny być instrumenty zwrotne, natomiast instrumenty bezzwrotne powinny
być dostępne tylko dla wybranych, najbardziej wartościowych społecznie przedsięwzięć.
Wyjątkiem od tej zasady mogłyby być instrumenty dla nowych przedsiębiorstw społecznych. W tym przypadku
proponuje się przyjąć zasadę, że główną formą wsparcia są instrumenty bezzwrotne, natomiast instrumenty
zwrotne traktowane są jako instrument uzupełniający, dostępny dla szybko rozwijających się podmiotów
(dlatego też, aby zniechęcić do zbyt ryzykownych zachowań, warunki jego udzielania powinny być
umiarkowanie preferencyjne). Podsumowanie powyższych propozycji zawarto w poniższej tabeli.
Tabela 34 Proponowany mix instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych w okresie 2014-2020
Grupa docelowa
Podmioty ekonomii społecznej rozpoczynające działalność
Podmioty ekonomii społecznej funkcjonujące powyżej 12
miesięcy
Mix instrumentów finansowych

Główny instrument: dotacje na rozpoczęcie działalności

Instrumenty zwrotne traktowane jako instrument
uzupełniający, adresowany do przedsiębiorstw
społecznych szybko się rozwijających i napotykających
barierę dostępu do kapitału.

Instrumenty zwrotne jako podstawowy instrument
rozwoju przedsiębiorstw społecznych,

Dotacje dla podmiotów ekonomii społecznej na
przedsięwzięcia charakteryzujące się szczególnie
wysokimi efektami społecznymi.

Instrument mieszany na tworzenie miejsc pracy
(łączący instrument pożyczkowy z elementami dotacji,
np. w formie umorzenia części pożyczki).
Wsparcie osób młodych
Kluczowym elementem oceny zapotrzebowania na interwencję i potencjalnej efektywności PO WER
w obszarze wsparcia przedsiębiorczości osób młodych jest weryfikacja interakcji z innymi
instrumentami wsparcia tego obszaru, w szczególności na instrumentami wdrażanymi na poziomie
regionalnym. Zgodnie z zapisami linii demarkacyjnej realizacja PI 8.6 przewidziana jest tylko na
poziomie centralnym. Jednocześnie w ramach programów regionalnych realizowany będzie 8.7,
zbieżny z tym co będzie robione w Programie krajowym. Zgodnie z zapisami projektu linii
demarkacyjnej (wersja z września 2013 r.) możliwe będzie wsparcie usług adresowanych do
indywidualnych osób ukierunkowanych na rozwój przedsiębiorczości, w tym:




instrumenty finansowe, w tym preferencyjne pożyczki dla osób planujących rozpoczęcie
działalności gospodarczej;
bezzwrotne dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej dla osób w najtrudniejszej
sytuacji na rynku pracy;
dotacje na spłatę odsetek (interest rate subsidy);
granty zwrotne (repayable grants);
114

wsparcie doradczo-szkoleniowe dla osób planujących rozpoczęcie działalności gospodarczej
przez wyspecjalizowane instytucje oraz zgodnie z wypracowanymi i obowiązującymi
standardami świadczenia usług.
W praktyce we wszystkich programach regionalnych założono, że obok wsparcia zwrotnego, dla grup
w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, w tym osób młodych (do 30 r.ż.), przeznaczone będzie
wsparcie dotacyjne. Oznacza to, że z poziomu regionalnego dla tej grupy wiekowej dostępne będą
relatywnie duże środki oferowane w formie bezzwrotnej, co możne znacznie ograniczyć
zainteresowanie wsparciem zwrotnym z PO WER. Z danych udostępnionych przez MIR wynika, że na
cały priorytet 8.7 przeznaczone zostanie niemal 850 mln euro. W chwili obecnej brak jest danych o
alokacji na poszczególne instrumenty (zwrotne i bezzwrotne) planowane do wykorzystania w RPO,
jednak z informacji przekazanych przez przedstawicieli wybranych województw wynika, że dotacje
konsumować będą większość środków (od 2 do 7 razy więcej, niż na instrumenty finansowe).
Wykres 65. Alokacja na priorytet inwestycyjny 8.7 w RPO – alokacja w mln euro (lewa oś) oraz procent alokacji RPO
(prawa oś)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MIR
Warto jednocześnie podkreślić, że w przeciwieństwie do planowanego wsparcia PO WER, interwencja
z poziomu regionalnego zawiera, przynajmniej w założeniach, cały pakiet działań przygotowujących
do założenia działalności gospodarczej oraz wspierających młodych przedsiębiorców w początkowym
etapie prowadzenia działalności gospodarczej. Stosowanie takiego podejścia – uwzględniającego
obok dostępu do finansowania, również działania z zakresu doradztwa, pomocy prawnej, czy opieki
trenera osobistego – jest odpowiedzią na realne problemy osób młodych chcących założyć firmę.
Również pod tym względem oferta RPO może być zdecydowanie atrakcyjniejsza niż propozycje
zawarte w PO WER, koncentrujące się na samym zwiększeniu dostępu do finansowania zwrotnego.
Co więcej, środki z priorytetów 8.6 i 8.7 nie będą jedynymi oferowanymi ludziom młodym chcącym
założyć własną działalność gospodarczą. Wsparcie na ten cel możliwe będzie również w innych
programach:
115



kontynuacji programu pilotażowego BGK Pierwszy biznes – Wsparcie w starcie – obecnie o
preferencyjne pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej mogą się w nim starać
absolwenci (do czterech lat od ukończenia studiów) oraz studenci ostatniego roku;86
dotacje na złożenie działalności gospodarczej przyznawane przez PUP ze środków Funduszu
Pracy – wsparcie tego typu przysługuje osobom zarejestrowanym w urzędzie pracy,
posiadającym status bezrobotnego;
w projekcie PROW 2014-2020 w ramach Działania 6.7 Rozwój gospodarstw i działalności
gospodarczej, przewidziano 2 poddziałania, w których możliwe będzie pozyskanie środków
na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz młodych rolników, którzy rozpoczynają
prowadzenie gospodarstwa rolnego jako kierujący tym gospodarstwem (Poddziałanie 6.7.1)
oraz pomoc dla osób rozpoczynających prowadzenie działalności pozarolniczej (Poddziałanie
6.7.2);
Zestawienie programów zapewniających dostęp do finansowania działalności gospodarczej osób
młodych zaprezentowano w tabeli poniżej. Jak widać interwencja z PO WER jest tylko jedną z wielu
form wsparcia dla młodych osób chcących założyć własną firmę. Co więcej, przynajmniej w
przypadku wsparcia z PI 8.7 udzielanego z RPO istnieje duże ryzyko konkurencji dla instrumentów
zwrotnych ze strony instrumentów bezzwrotnych. Oznacza to, że przynajmniej w początkowym
okresie wdrażania poszczególnych programów zainteresowanie ofertą PO WER może być relatywnie
niewielkie. W trakcie prowadzonych badań jakościowych pojawiły się opinie, że zwiększeniu
atrakcyjności finansowania zwrotnego służyć może zastosowanie wyjątkowo preferencyjnych
warunków udzielania pożyczki, m.in. bardzo niskiego oprocentowania, czy długiego okresu spłaty.
Jednocześnie zwrócono uwagę, że zastosowanie takiego rozwiązania może nie tyle zwiększyć dostęp
do finansowania dla osób które nie mogą go pozyskać na warunkach komercyjnych, a raczej wypierać
instrumenty rynkowe (kredyty i pożyczki bankowe) co nie powinno być celem interwencji publicznej.
Dla wdrażania interwencji skierowanej na rozwój przedsiębiorczości osób młodych kluczowym
wyzwaniem będzie przejrzysta demarkacja pomiędzy PI 8.7 z RPO, a PI 8.6 PO WER. W chwili obecnej
istnieje duże ryzyko wyparcia pożyczek, przez dotacje przynajmniej w początkowym okresie
wdrażania programów. Kwestia ta jest problematyczna, szczególnie biorąc pod uwagę, że zapisy linii
demarkacyjnej nie dają przesłanek do rozgraniczenia interwencji pomiędzy poziomem regionalnym, a
krajowym. Przy obecnym kształcie RPO oraz założeniach PO WER należy się spodziewać, że na
poziomie regionalnym i centralnym realizowane będą analogiczne działania, skierowane do tej samej
grupy docelowej, mające ten sam cel, wykorzystujące jedynie różne instrumenty wsparcia.
86
Projekt ten jest pilotażem, a jego wyniki będą istotne także dla planowania interwencji PO WER. Połączenie
wdrażania obu instrumentów przez BGK daje nadzieje na to, że zostaną one skonstruowane tak, by się
nawzajem uzupełniać, lub wręcz stworzyć jeden instrument z różnymi źródłami finansowania, nie jest to jednak
pewne.
116
Tabela 35. Programy wspierające samozatrudnienie osób młodych
Źródło
wsparcia
PUP (z FP)
Forma wsparcia
Bezzwrotna Zwrotna
X
RPO (PI 8.7)
X
PROW
(Poddziałan
ia 6.7.1 i
87
6.7.2)
X
X
Wsparcie finansowe
Wsparcie niefinansowe
Grupy docelowe
6-krotności
przeciętnego
wynagrodzenia
Brak informacji o
podziale alokacji
pomiędzy wsparcie
zwrotne i bezzwrotne
(dla większości RPO)
oraz wysokości
jednorazowego
wsparcia (wszystkie
RPO)
-
Bezrobotni
Wsparcie doradczoszkoleniowe
przygotowujące do
rozpoczęcia działalności
oraz przedsiębiorców w
pierwszych etapach
działalności.
Usługi prawno-finansowe
dla osób chcących
rozpocząć działalność
gospodarczą.
Dotacje dla osób
młodych, jako osób w
szczególnie trudnej
sytuacji na rynku pracy.
Wsparcie zwrotne
(mikropożyczki,
poręczenia) dla
pozostałych osób
chcących rozpocząć
działalność
gospodarczą.
Do 100 tys. zł
-
Poddziałanie 6.7.1
Młody rolnik (do 40
r.ż.)
Poddziałanie 6.7.2
Osoby fizyczne (rolnicy)
Studenci ostatniego
roku studiów i
absolwenci (do 4 lat od
uzyskania dyplomu)
Osoby do 29 r.ż. bez
pracy
BGK
(Wsparcie
w starcie)
X
60 tys. zł (dodatkowo
20 tys. zł na utworzenie
miejsca pracy)
-
POWER
(PI 8.6)
X
Zgodnie z propozycjami
w rozdziale 4.3.
Co poza wsparciem
finansowym:

przygotowanie do
rozpoczęcia
działalności
(rozpoznanie rynku,
podstawowa wiedza z
zakresu księgowości,
przepisy…)?

Wsparcie na
początkowych etapach
działalności
(doradztwo, wsparcie
pomostowe…)?
87
Poddziałanie 6.7.1 Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz młodych rolników (Premie dla
młodych rolników), Poddziałanie 6.7.2 Pomoc na rozpoczęcie działalności gospodarczej na rzecz działalności
pozarolniczej na obszarach wiejskich (Premie na rozpoczęcie działalności pozarolniczej).
117
4.1.3
Zestawienie wyników ewaluacji w świetle oceny ex-ante instrumentów finansowych
Zagadnienie
nieprawidłowości
w
funkcjonowaniu rynku (ang.
market failure),
nieoptymalne
inwestycyjne
sytuacje
potrzeby inwestycyjne w
odniesieniu
do
celów
postawionych w PO WER
ocena propozycji PO WER w
kontekście wyników badania







Wnioski - PES
Duża część przedsiębiorstw społecznych jest w fazie rozwoju, co
oznacza, że napotyka takie same bariery w dostępie do
finansowania jak młode mikro przedsiębiorstwa,
Rynek finansowy w Polsce w praktyce nie oferuje instrumentów
zwrotnych adresowanych do przedsiębiorstw społecznych,
uwzględniających ich specyfikę.
Istniejące nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku powodują, że
przedsiębiorstwa społeczne korzystają z drogich instrumentów
zwrotnych (dostępnych dla większych, starszych podmiotów),
ograniczają skalę działania i tym samym nie generują korzyści
społecznych lub koncentrują się na pozyskiwaniu środków
publicznych w formie dotacji. W praktyce każda z tych strategii
powoduje, że przedsiębiorstwa te nie wykorzystują w pełni swoich
możliwości rozwojowych.
Zgodnie z wynikami badania ok. 20% organizacji pozarządowych i
ponad 30% spółdzielni socjalnych znajduje się w luce finansowej.
Można się spodziewać, że wraz z rozwojem potencjału
przedsiębiorstw społecznych oraz popytu na instrumenty zwrotne
luka ta może się zwiększać. Dlatego też można oszacować, że
potrzeby inwestycyjne przedsiębiorstw społecznych są znacząco
wyższe niż planowana alokacja.
Zaproponowane w POWER instrumenty są prawidłowe. W pierwszej
kolejności należy położyć nacisk na rozwój instrumentów
pożyczkowych. W dalszej kolejności należy rozwijać system poręczeń
i gwarancji dla przedsiębiorstw społecznych. Pozytywnie należy
również zaopiniować propozycję pilotażowego uruchomienia
instrumentów kapitałowych.
Doświadczenia pilotażu wyraźnie wskazują, że proponowane
instrumenty finansowe powinny uwzględniać dużą różnorodność
przedsiębiorstw społecznych i ich sytuacji. Nadmierne ich
sparametryzowanie ograniczać będzie trafność wsparcia.
Kluczowe znaczenie ma zapewnienie wysokiej jakości wsparcia
doradczego na etapie wstępnymi i po udzieleniu pożyczki. Zakres
tego wsparcia nie powinien być określany przez IZ, ale wynikać z
potrzeb danego przedsiębiorstwa społecznego.









Wnioski - działalność gospodarcza osób młodych
Osoby młode rozpoczynające działalność nie są wiarygodnymi
partnerami dla rynkowych instytucji finansowych ze względu na
brak historii, niewielkie dochody i brak zabezpieczeń,
W niektórych wypadkach prowadzi to do sytuacji, w której
rozpoczęcie własnej działalności jest utrudnione, a czasem
niemożliwe.
Osoby młode rozpoczynające działalność bez finansowania
zwrotnego inwestują przeciętnie ponad dwukrotnie mniej w
rozpoczęcie działalności.
Nie musi to jednak oznaczać, że inwestycje są dużo poniżej
optymalnych: dostęp do finansowania zwrotnego jest
identyfikowany jako problem tylko przez część młodych
przedsiębiorców, a dominuje grupa która nie ubiega się i nie chce
ubiegać się o finansowanie zwrotne.
W przybliżeniu co piąty przedsiębiorca rozpoczynający działalność
poszukuje finansowania zwrotnego, z czego ok. 40 proc. go nie
otrzymuje. Przeciętna wysokość nieuzyskanego kredytu/pożyczki
wynosi ok. 34 tys. zł. Dostępne w PO WER korespondują z
potrzebami inwestycyjnymi – w szczególności jeśli wziąć pod uwagę
to, że interwencja będzie finansowana także z innych źródeł.
Obok potrzeb finansowych młodzi przedsiębiorcy zgłaszają
niezaspakajane przez obecną ofertę potrzeby w zakresie doradztwa.
Zaproponowane w POWER rozwiązania są co do zasady prawidłowe,
lecz bardzo ogólne, a prowadzony obecnie pilotaż „Wsparcie w
starcie” da możliwość ich doprecyzowania.
Z punktu widzenia samego produktu pożyczkowego zasadniczym
problemem jest demarkacja z ofertą innych instrumentów wsparcia,
w szczególności oferowanych w ramach EFS w RPO, gdzie
prawdopodobnie będą tworzone instrumenty dotacyjne i
pożyczkowe skierowane do tej samej grupy odbiorców przy znacznie
potencjalnie znacznie wyższej alokacji środków.
Z punktu widzenia efektywności wsparcia negatywnie oceniamy jego
ograniczenie do samych instrumentów pożyczkowych. Wyniki
badania i doświadczenia międzynarodowe wskazują, że powinno
ono być elementem programów zintegrowanych z usługami
doradczymi dla osób młodych rozpoczynających działalność.
4.2 Instrumenty finansowe – PES
zwrotnego oraz jakie instrumenty są rekomendowane do wykorzystania w PO WER. Punkt wyjścia do
analizy stanowi opis dyskusji na temat korzyści społecznych i ich roli w dostępie do preferencyjnych
instrumentów zwrotnych dla ekonomii społecznej. Następnie, przedstawiamy parametry, które są
istotne przy projektowaniu instrumentów zwrotnych.
4.2.1
Proponowane instrumenty
Wyniki badania wskazują, że dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej potrzebny jest rozwój ofert
instrumentów zwrotnych. W PO WER proponowane są trzy typy instrumentów finansowych:
1. System pożyczkowy,
2. System poręczeniowy,
3. Innowacyjne instrumenty finansowe, np. social venture capital.
Propozycje te bazują na bardziej szczegółowych rozwiązaniach, zaproponowanych w trakcie prac nad
Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej. Na podstawie wyników badania można
stwierdzić, że wszystkie instrumenty są potrzebne dla rozwoju sektora ekonomii społecznej. Jednak z
punktu widzenia potrzeb przedsiębiorstw społecznych wydaje się, że najpotrzebniejszy i najlepiej
dostosowany do ich potrzeb na obecnym etapie jest fundusz pożyczkowy. Przedsiębiorstwa
społeczne, które mają utrudniony dostęp do finansowania, potrzebują przyjaznego, dopasowanego
do ich specyfiki instrumentu, umożliwiającego im zdobycie finansowania na rozwój.
Nie oznacza to, że rozwój pozostałych instrumentów jest nieuzasadniony. Wręcz przeciwne. W
dłuższej perspektywie konieczne jest tworzenie możliwie szerokiej palety instrumentów finansowych.
Jednak pozostałe dwa instrumenty powinny być rozwijane sukcesywnie, wraz z rozwojem potencjału
i dojrzałością przedsiębiorstw społecznych.
Podstawową zaletą instrumentów poręczeniowych jest ułatwienie dostępu do istniejących instytucji
finansowych, w tym szczególnie banków. Umożliwia to osiąganie znacznie wyższego poziomu dźwigni
– dzięki zaangażowaniu mniejszych środków możliwe jest wygenerowanie większego kapitału dla
przedsiębiorstw społecznych. Barierą dla dynamicznego rozwoju poręczeń jest słabe przygotowanie
przedsiębiorstw społecznych do korzystania z instrumentów finansowych, szczególnie grupy
najrzadziej korzystających. W praktyce potrzebują one dosyć intensywnego wsparcia na etapie
przygotowania wniosku oraz realizacji inwestycji. W przypadku instrumentów poręczeniowych tego
typu wsparcie powinno być świadczone przez przygotowane do tego instytucje. Drugą barierą jest
relatywnie słaba oferta banków dla przedsiębiorstw społecznych, spośród których wiele jest
nieprzygotowanych do współpracy z przedsiębiorstwami społecznymi. Dlatego też instrumenty
poręczeniowe powinny być rozwijane, jednak w pierwszym okresie powinny być traktowane
uzupełniająco.
Innowacyjne instrumenty finansowe, typu venture capital, również powinny być rozwijane.
Umożliwiają one dostęp do długoterminowego kapitału. Środki publiczne powinny pozwolić na
mądre rozwijanie, testowanie i uczenie się tego typu instrumentów. Dlatego też wskazane jest
uruchomienie ich w POWER jako przedsięwzięcia o charakterze pilotażowym.
W odniesieniu do całości interwencji, dla zapewnienia efektywności i trafności interwencji, ważne
jest umożliwienie elastycznego przesuwania środków pomiędzy wszystkimi typami instrumentów, co
elastyczne dostosowywanie się do zmieniających się warunków.
Jeden instrument nie cieszy się zainteresowaniem, drugi się cieszy, to przerzucamy część tych
środków. Wtedy można elastycznie reagować na potrzeby ostatecznego beneficjenta. Czyli
przesuwać środki, do tego też sprowadzać, żeby zaspokajać potrzeby podmiotów ekonomii
społecznej.(Ekspert, IDI).
Konstrukcja instrumentów zwrotnych powinna uwzględniać również fakt, że część tych podmiotów
korzysta już z istniejących instrumentów zwrotnych i nie dostrzega związanych z tym problemów.
Dlatego też istotne jest takie zaprojektowanie tych instrumentów, aby nie wypierały one innych form
finansowania, a stanowiły ich uzupełnienie (minimalizacja zakłóceń rynku).
Drugim, ważnym elementem, który powinien być wzięty pod uwagę jest powiązanie instrumentów
zwrotnych z innymi formami wsparcia, w tym szczególnie wysokiej jakości, zindywidualizowanym
doradztwem o charakterze:


Finansowym (w zakresie przygotowania wniosku i wykorzystania pożyczki)
Biznesowym (w zakresie rozwijania działalności gospodarczej).
W takim ujęciu instrument finansowy powinien stanowić jeden z elementów oferty wsparcia
przedsiębiorstw społecznych.
Korzyści społeczne
Jednym z elementów badania było określenie, czy warunkiem dostępu do zwrotnych instrumentów
finansowych powinno być osiąganie korzyści społecznych przez PS. Jest to ważne z punktu widzenia
trafności interwencji i zapewnienia, że preferencyjne instrumenty zwrotne zostaną dobrze
zaadresowane do grupy docelowej tak, aby wzmocnić te PS, które przyniosą najwięcej korzyści
społecznych i przyczynią się do dynamizacji rozwoju sektora.
Wśród rozmówców IDI i FGI, zdania na ten temat są podzielone, co wynika głównie z trudności w
operacjonalizacji i pomiarze korzyści społecznych. Wielu przedstawicieli sektora uważa, że
wymaganie odnoszenia korzyści społecznych utrudni dostęp do zwrotnych instrumentów
finansowych w PO WER, skomplikuje system wdrażania, spowolni proces udzielania pożyczki i
zwiększy zakres jej kontrolowania oraz zwiększy koszty oceny wniosku.
Dla wielu rozmówców z samej definicji przedsiębiorstwa społeczne generują korzyści społeczne i
przeznaczają generowany zysk na cele statutowe i nie należy tego dalej parametryzować, ustalając
dostęp do pożyczek lub poręczeń:
Ja rozumiem, że podmioty ekonomii społecznej spełniają ten warunek wsparcia dla społeczeństwa. To
z definicji. Teraz rozróżnianie na tym etapie składania wniosku, czy ten, który z definicji ma wspierać
społeczność jakąś tam, wspiera ją bardziej, czy mniej? Wydaje mi się, że to już jest nadgorliwość, tak?
Ogólnie te podmioty są po to, żeby pomagać. (Przedstawiciel, Fundusz pożyczkowo-poręczeniowy, IDI)
120
Rzeczywiście, choć w samym sektorze, podejmowane były liczne próby standaryzacji narzędzi oceny
korzyści społecznych, nadal „brakuje aplikowanej metody oceny – zarówno podmiotów realizujących
działania o charakterze społecznym, jak i samych przedsięwzięć, w tym zwłaszcza mechanizmu
porównywania generowanych efektów – produktów i rezultatów”.88
Powyższe obawy należy traktować poważnie i z rozwagą. Środki publiczne inwestowane są w
przedsiębiorstwa społeczne właśnie ze względu na osiągane korzyści społeczne. Dlatego też ten
element, w ocenie ewaluatorów, nie powinien być pomijany przy ocenie wniosku o pożyczkę. Z uwagi
na brak sprawdzonej i powszechnie akceptowanej metodologii pomiaru korzyści społecznych, decyzja
o przyznaniu instrumentu powinna być przeprowadzona na podstawie miękkiej oceny pośrednika
finansowego, wynikające z jego doświadczania, a nie precyzyjnie sparametryzowanego narzędzia.
Potrzebny jest więc prosty mechanizm oceny.
Pośrednik finansowy powinien zweryfikować czy planowane przedsięwzięcia spełniają kryteria
korzyści społecznych. Ocena powinna odbywać się na podstawie przedstawionego biznes planu oraz
wizji i misji potencjalnego pożyczkobiorcy. Drugi czynnik jest wynikiem przekonania, że
przedsięwzięcia nie powinny być analizowane indywidulanie, w oderwaniu od kontekstu działania
przedsiębiorstwa. Zgodnie ze wstępnymi definicjami, celem PS ma być generowanie zysku, który
następnie jest reinwestowany w działania społeczne. Przedsięwzięcie finansowane z pożyczki może
służyć rozwojowi działalności gospodarczej i generowaniu przychodów, a przełożenie na korzyści
społeczne widoczne jest dopiero na poziomie oceny całego przedsiębiorstwa. Dlatego też, ocenie
należy poddać całość działania potencjalnego pożyczkobiorcy, jego misji i wizji, nie tylko samego
przedsięwzięcia i korzyści społeczne wynikające ze sfinansowania tego przedsięwzięcia.
Trzema płaszczyznami miękkiej oceny powinny być korzyści społeczne PS, wynikające z:



działalności w dziedzinie integracji zawodowej i społecznej,
poziomu kapitału społecznego PS,
oraz wpływu działalności PS na społeczność lokalną.
Ocena mogłaby stanowić system punktowy, premiujący dodatkowo te PS, które przy zapewnieniu
spłaty zobowiązań, dostarczają znaczną wartość społeczną. Oczywiście, z punktu widzenia
efektywności funkcjonowania funduszu, niezmiernie istotne jest zachowanie równowagi pomiędzy
oceną generowanych korzyści społecznych przez przedsiębiorstwo a oceną ryzyka braku możliwości
spłaty pożyczki. Parametryzacja korzyści społecznych jest niezmiernie potrzebna, jeżeli uruchomiony
zostanie mechanizm umarzania pożyczki lub łączenia instrumentów zwrotnych z dodatkowymi
benefitami.
88
Opracowanie na podstawie: M., Bohdziewicz-Lulewicz, B. Gil, J. Głowacki, M. Jelonek, K. Rosiek Pomiar społecznej wartości dodanej
generowanej przez podmioty ekonomii społecznej – główne dylematy i wyzwania, VI Ogólnopolskie Spotkanie Ekonomii Społecznej, 2/2012
(5), Kraków 2012, s. 17.
121
Rysunek 5. Wymiary i podwymiary modelu oceny społecznej wartości dodanej
INTEGRACJA
ZAWODOWA I
SPOŁECZNA
KAPITAŁ
SPOŁECZNY
SPOŁECZNOŚĆ
LOKALNA
Zatrudnienie
Poziom
usieciowienia
PES
Usługi
deficytowe
Inwestycje w
kapitał ludzki
Poziom
aktywizacji
społecznej
Produkt lokalny
Reintegracja
zawodowa
beneficjentów
Integracja
społeczna
Źródło: M., Bohdziewicz-Lulewicz, B. Gil, J. Głowacki, M. Jelonek, K. Rosiek, Pomiar społecznej wartości dodanej
generowanej przez podmioty ekonomii społecznej – główne dylematy i wyzwania, VI Ogólnopolskie Spotkanie
Ekonomii Społecznej, 2/2012 (5), Kraków 2012, s. 24.
Pośrednik finansowy, w trakcie oceny biznes planu, powinien wykorzystać listę kontrolną ze
wskaźnikami. Przykładowy zestaw wskaźników, które oceniają korzyści społeczne generowane przez
PS, został opracowany w konkursie Znak ES na najlepsze PS. Poniższa tabela prezentuje te kryteria.
Stanowi to dobry przykład, który mógł zostać wykorzystany przez pośrednika finansowego do oceny
korzyści społecznych.
1. Cel społeczny przedsiębiorstwa
a. Czy i w jakim stopniu działalność gospodarcza przekłada się na osiąganie celów statutowych? Jaka jest skala
prowadzonej działalności społecznej?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której działania podejmowane w ramach działalności gospodarczej stanowią
wprost realizację celów statutowych (np. w ramach działalności są realizowane usługi użyteczne społecznie, istotne
ze względu na cel społeczny np. usługi opiekuńcze, asystent os. niepełnosprawnych, zależnych, usługi medyczne na
terenach gdzie są deficyty, etc.).
b. Czy i w jakim stopniu odbiorcy działalności statutowej są zatrudnieni w działalności gospodarczej?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której odbiorcy działalności statutowej nie stanowią grup zatrudnianych (w
przypadku, gdy działalność statutowa dotyczy np. ekologii, zwierząt, opieki paliatywnej itp.).
2. Partycypacja i procesy demokratyczne w PS:
a. Czy, w jakim stopniu i dlaczego interesariusze przedsiębiorstwa społecznego (uczestnicy projektów, pracownicy,
członkowie organizacji, klienci, dostawcy) są włączeni w procesy wewnętrzne w PS?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której PS włącza szerokie grono interesariuszy (uczestników projektów,
pracowników, klientów i dostawców), zbiera informacje za pomocą różnych instrumentów (nie tylko ankieta),
istnieją dowody na to, że opinie interesariuszy są zbierane i brane pod uwagę, informacja o tym jak wykorzystano
zebraną wiedzę wraca do interesariuszy.
b. Czy zbierane są informacje zwrotne od interesariuszy (ewaluacja usług/produktów, badanie satysfakcji klienta)?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której PS bada informacje zwrotne od klientów i dostawców i wykorzystuje je do
zmiany zasad funkcjonowania w PS.
3. Korzyści społeczne z funkcjonowania PS
122
a. Dla osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie społecznym:
Uwzględnia się przy tym, czy PS oferuje: wsparcie indywidualne (terapeutyczne, coachingowe, asysta pracy),wparcie
reintegracji społecznej (np. edukacja i wsparcie w rozwoju kompetencji obywatelskich, kontakcie z urzędami i
instytucjami), oferuje rehabilitację , wynagrodzenie powyżej poziomu minimalnej płacy krajowej
b. Dla otoczenia przedsiębiorstwa społecznego:
Uwzględnia się przy tym, czy PS zmierza do rozwiązywania problemów np. ekologicznych, wspólnoty lokalnej, w tym
zatrudnienie (w szczególności zatrudnienie osób niepełnosprawnych, np. mierzone stosunkiem liczby zatrudnionych
niepełnosprawnych do ogółu zatrudnionych), czy prowadzi działania integracyjne, profilaktyczne i informacyjne i
promocyjne.
4. Kultura wewnątrzorganizacyjna
a. Czy relacje wewnątrz zespołu są demokratyczne?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której demokratyczne relacje w zespole są elementem odpowiednich zapisów w
dokumentach PS (regulamin pracy, inne dokumenty wewnętrzne, rozwiązania organizacyjne), mają przełożenie na
rzeczywistość i pracownicy mają poczucie wpływu na miejsce pracy i relacje tam panujące, np. zapisy w
dokumentach są jednoznaczne, zapewniając równe traktowanie wszystkich pracowników, zapewniając dostęp do
nagród, awansu, jednoznaczne kryteria negatywnej oceny, dokumenty są wspólnie wypracowane z pracownikami,
odbywają się cykliczne spotkania zespołu a ich efekty mają przełożenie na funkcjonowanie PS itp.
b. Jaki jest sposób komunikowania się pracowników PS?
Najwyżej oceniana jest sytuacja, w której komunikacja jest otwarta, kierownictwo jest otwarte na dialog z
pracownikami i uwzględnia ich opinie i propozycje, istnieją cykliczne spotkania zespołu, są zapewnione różnorodne
narzędzia komunikacji (są przykłady wskazujące na to, że pracownicy mieli swój udział/wpływ na zmiany zasad,
działania, sposobu pracy, które wcześniej postrzegali negatywnie).
c. jakie warunki socjalne zapewnia PS swoim pracownikom?
Uwzględnia się przy tym, czy warunki socjalne są optymalnie dobrane do potrzeb i możliwości pracowników np.
niepełnosprawnych,
5. Ekologia i zrównoważony rozwój
a. Czy PS stosuje zasady zrównoważonego rozwoju?
b. czy działania PS uwzględniają wymogi ekologii? (np. posiadają certyfikaty, stosują surowce i produkty z
certyfikatami ekologicznymi)
c. Czy PS kupuje w sposób odpowiedzialny?
Źródło: Znak Przedsiębiorstwo Ekonomii Społecznej (Znak [eS]) to certyfikat jakości, przyznawany finalistom
Konkursu na Najlepsze Przedsiębiorstwo Społeczne Roku w kategorii "Przedsiębiorstwo Społeczne Roku" firmom społecznym, które spełniają wyśrubowane kryteria społeczne i ekonomiczne.
Kryteria te trafnie pozycjonują przedsiębiorstwa społeczne pod wieloma aspektami. Są właściwie
dobrane ze względu na dwojaki charakter działalności PS, przez co mogą służyć pośrednikom
finansowym do oceny ich potencjału. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że ocena biznes planu na
podstawie listy kontrolnej powinna mieć charakter miękki.
System pożyczkowy
Zgodnie z wynikami badania, pożyczki powinny być podstawowym instrumentem finansowym
wspierającym przedsiębiorstwa społeczne. W przypadku pożyczek możemy mieć do czynienia z
różnymi preferencjami dla PS, dotyczącymi:





umożliwienia dostępu (produkt adresowany do danej grupy),
koszt (oprocentowanie),
czasu spłaty,
karencji,
maksymalnej wysokości.
123
Ostateczne parametry produktu powinny być wypadkową poszczególnych parametrów. Punktem
wyjścia do projektowania instrumentów pożyczkowych powinny być identyfikowane potrzeby
przedsiębiorstw społecznych. Jak wykazano w wynikach badania, populacja przedsiębiorstw
społecznych jest silnie zróżnicowana, co także powinno być uwzględnione w systemie instrumentów
zwrotnych.
Dla kogo pożyczki?
W trakcie dyskusji toczącej się w ramach badania pojawiały się stosunkowo często opinie wskazujące
zasadność stosunkowo szerokiego zakreślenia zakresu podmiotowego wsparcia. Generalnie
proponuje się, w stosunku do obecnego pilotażu, znaczące rozszerzenie zakresu podmiotowego:



Zniesienie ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej przez 12 miesięcy:
Pozwoli to na ułatwienie dostępu do pożyczek zarówno tak jak w instrumentach zwrotnych
JEREMIE dla MŚP, sektor ekonomii społecznej również potrzebuje objęcia wsparciem tych
dwóch grup.
Zniesienie warunku dostępu dotyczącego prowadzenia działalności gospodarczej:
Znaczna część badanych, w tym również obecny pośrednik finansowy, podkreślała potrzebę
uwzględnienia w systemie instrumentów zwrotnych, organizacji prowadzących działalność
odpłatną statutową oraz PS, w tym ZAZów, których wykluczenie z projektu pilotażowego
Funduszu ES zostało uznane przez wielu badanych za błąd. To możliwość spłaty, a nie forma
prawna powinna decydować o dostępie do kapitału, tym bardziej, gdy interwencja ma
odpowiadać na barierą wynikającą z zawodności rynku wobec tych podmiotów.
Dla mikro, małych i średnich PS, w mniejszym stopniu dla dużych:
Z priorytetem kładzionym na mikro i małe przedsiębiorstwa, na PS tkwiących w luce
finansowej i nie mogących jej zaspokoić na rynku komercyjnym.
Jakie cechy systemu pożyczkowego?


Zapewnić elastyczność pożyczek:
Rozważyć należy większą elastyczność pożyczek. Zbyt szczegółowe sparametryzowanie
instrumentów utrudnia precyzyjne dopasowanie instrumentu do potrzeb grupy docelowej
PS. Pośrednik finansowy powinien mieć możliwość zbadania indywidualnego przypadku
potencjonalnego pożyczkobiorcy, jednocześnie dążyć do wyznaczonych przez Menadżera
Funduszu rezultatów końcowych i poruszać się w ramach przez niego wyznaczonych, przede
wszystkim granicą stratowości; natomiast w sposób jasny powinny być określone
preferencje.
proste warunki i ograniczenie formalności przy udzielaniu pożyczek:
Im bardziej skomplikowany instrument tym mniejsze wykorzystanie, co jest problemem dla
pośrednika finansowego i IZ, gdyż utrudnia pełną realizację celów Programu. Ponadto,
największą przewagą pożyczki nad dotacją, jest szybkość jej przyznania i elastyczność w
wykorzystaniu kapitału. Dlatego też, wskazane jest poszukiwanie możliwie prostych
warunków dostępu i nieskomplikowanych narzędzi, co zwiększa szanse na szybkie
przekazywanie kapitału uczestnikom projektu;
124


doradztwo przed przyznaniem pożyczki:
Przeznaczyć finansowanie na doradztwo. Według uczestników FGI powinno wynieść od 5%
do 10% pożyczki, w szczególności w obliczu dużych potrzeb edukacyjnych sektora;
Rozwiązać problemy prawne lub zapobiegać konsekwencjom ich występowania:
Według ekspertów, przeszkodą jest tu zarówno brak ustawy o przedsiębiorstwie społecznym,
jak i brak jasnej wykładni dotyczącej łączenia instrumentów finansowych z dotacjami (na
jakich zasadach może być dokonywany montaż finansowy na poziomie jednego
przedsięwzięcia i w jaki sposób powinien być rozliczany).
Jakie parametry pożyczki?
Katalog potrzeb PS powinien być punktem wyjścia dla instrumentów. Poniżej znajduje się
podsumowanie:


Kapitał obrotowy – pokrywa działalność bieżącą, zabezpiecza płynność, zatowarowanie - jest
paląca potrzeba przedsiębiorstw społecznych, na którą nie odpowiada projekt pilotażowy
Funduszu ES;
Kapitał na rozwój – 1. Pożyczkowy średnioterminowy 2. Długoterminowy.
Pożyczki na rozwój:
 Górna kwota pożyczki powinna być negocjowana, dotychczasowa granica 100 tys. złotych
jest dla wielu organizacji za niska, w szczególności w przypadku potrzeb inwestycyjnych;
 Nie ma potrzeby stawiania warunku dodatniego wyniku działalności gospodarczej - zostawić
tę decyzję pośrednikowi finansowemu;
 Zamiast wprowadzania określonego oprocentowania rynkowego, lepiej wprowadzić ramy i
maksymalne oprocentowanie pożyczki - zostawić tę decyzję pośrednikowi finansowemu;
 Pozwolić na dłuższy okres karencji, w szczególności w przypadku zakładanych podmiotów;
 Rozpoczęcie działalności powinno obejmować również założenie działalności gospodarczej w
organizacji prowadzącej działalność odpłatną statutową, która już funkcjonuje w sektorze;
 Instrumenty skierowane wraz z indywidualnym wsparciem doradczym;
W tracie dyskusji o funduszu pożyczkowym, rozmówcy biorący udział w badaniu, często powoływali
się na doświadczenia związane z realizacją inicjatywy JEREMIE. Poniżej zamieszamy opis doświadczeń
związanych z wdrażaniem tego programu wraz z głównymi wnioskami z wdrażania.
Tabela 36. DOŚWIADCZENIA Z WDRAŻANIA INICJATYWY JEREMIE DLA MIKRO, MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
Inicjatywa JEREMIE (ang. Joint European Resources for Micro-to-Medium Enterprises) jest programem Unii Europejskiej.
Stanowi wsparcie finansowe, skierowane do mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, oraz do podmiotów
rozpoczynających działalność gospodarczą, tzw. start-up'ów. Celem inicjatywy jest pomoc tym przedsiębiorcom, którzy
rozpoczynają działalność gospodarczą, nie dysponują historią kredytową i nie mają zabezpieczeń o wystarczającej wartości.
125
Są to te podmioty, które podobnie jak przedsiębiorstwa społeczne, napotykają na znaczne trudności w dostępie do
89
finansowania na rynku komercyjnym. Zgodnie z badaniem PAG program JEREMIE jest obecnie najsprawniejszym
90
mechanizmem wspierającym politykę rozwoju MŚP na poziomie regionalnym, pomimo że wymaga pewnych usprawnień.
Mechanizm dystrybucji
Inicjatywa bazuje na trzech filarach: instytucji pełniącej rolę Menadżera Funduszu Powierniczego (BGK), instytucji
zarządzającej RPO (Urzędy Marszałkowskie) oraz pośrednikach finansowych (fundusze pożyczkowe, poręczeniowe, banki
oraz inne instytucje finansowe). Mechanizmem dystrybucji JEREMIE jest sieć regionalnych pośredników finansowych,
którzy identyfikują lokalne możliwości biznesowe i oferują dedykowane produkty. Pośrednicy czerpią korzyści z
przystąpienia do inicjatywy, przede wszystkim z wzmocnienia potencjału kadrowego oraz instytucjonalnego.
Menedżer Funduszu Powierniczego zapewnia pośrednikom instrumenty inżynierii finansowej. Pośrednicy mogą połączyć
otrzymane fundusze z ich własnymi kapitałem, następnie wykorzystują te połączone zasoby do tworzenia własnych
instrumentów JEREMIE dla MŚP.
BGK pełni rolę Menadżera sześciu Funduszy Powierniczych:

Dolnośląskiego Funduszu Powierniczego o wartości 405,73 mln PLN,

Łódzkiego Regionalnego Funduszu Powierniczego o wartości 188,63 mln PLN,

Funduszu Powierniczego JEREMIE Województwa Mazowieckiego o wartości 61,45 mln PLN,

Funduszu Powierniczego JEREMIE Województwa Pomorskiego o wartości 287,39 mln PLN,

Funduszu Powierniczego JEREMIE Województwa Wielkopolskiego wartości 501,30 mln PLN,

Zachodniopomorskiego Funduszu Powierniczego JEREMIE wartości 280,00 mln PLN.
Produkty
Program składa się z następujących produktów:
Pożyczka – udzielana przez Fundusze Pożyczkowe lub inne instytucje finansowe współpracujące z MFP:
Pożyczki
Parametr
Kwota pożyczki
Okres finansowania
Oprocentowanie pożyczki na zasadach rynkowych
Oprocentowanie pożyczki na zasadach de minimis
Prowizja/opłaty dodatkowe
Karencja w spłacie
Wartość
do 1 700 000 PLN
maksymalnie 60 miesięcy (5 lat)
od 4,5 % p.a.
od 1,50 % p.a.
od 0,0 % wartości pożyczki
do 6 miesięcy
Kredyt bankowy – udzielany przez banki (spółdzielcze, sieciowe) współpracujące z MFP zabezpieczone poręczeniem
Funduszu Poręczeniowego współpracującym z MFP (fundusze publiczne pokrywają do 80% ryzyka) lub poręczeniem MFP
oferowanym w ramach kredytu przez bank finansujący (poręczenie portfelowe):
Poręczenia
Parametr
Wartość poręczenia
Wartość
do 80 % kwoty Kredytu maksymalnie 1
000 000 PLN
maksymalnie 75 miesięcy (6 lat i 1
kwartał) - nie dłużej niż 6 m-cy od daty
wygaśnięcia Kredytu
0,0 %
Okres poręczenia
Prowizja / opłaty dodatkowe
89
Strona JEREMIE (www.jeremie.com.pl, dostęp 12.2013 rok).
„Ocena efektywności i skuteczności projektów realizowanych w ramach Priorytetu VI, VIII, Poddziałanie 6.1.1, Działanie 6.2, 8.1 na rozwój
postaw przedsiębiorczych w regionie łódzkim”, Urząd Marszałkowski, Pag Uniconsult, 2011.
90
126
Zalety JEREMIE:

Instrument skierowany do nowych i działających podmiotów;

Kluczowa rola pośrednika finansowego w modelu i premiowanie ich aktywności,

Benefit dla pośrednika finansowego za promowanie i przyciąganie klientów;

Edukacja klienta po stronie pośredników finansowych;

Elastyczny model instrumentu – zaprojektowanie ram produktów finansowych, przede wszystkim granicy
stratowości – im większe pozwolenie na stratowość, tym więcej przedsiębiorstw można wspierać, im mniejsze,
tym większe sparametryzowanie i ograniczenie dostępu. Pozostałe decyzje pozostawione pośrednikowi.
Wady JEREMIE:

Zasoby nie są dozwolone na krótkoterminowe kredyty i pożyczki konsumpcyjne - pożyczki na kapitał obrotowy
nie był uwzględnione w JEREMIE. Zgodnie z wytycznymi KE zaspokojenie tych potrzeb nie było możliwe, w tym
momencie jest, ale nie ma jasnych wytycznych, więc aktorzy systemu działają asekuracyjnie. Z drugiej strony, jest
to największa potrzeba mikro i MŚP, podobnie wśród PS;

Brak jasnych ram regulacyjnych - wiele braków w regulacji prawa lub interpretacji prawa w odniesieniu do
zwrotnych instrumentów finansowych, zarówno na poziomie krajowym i regulacji na szczeblu UE. Istnieje
potrzeba rozwiązania problemów prawnych i zaprezentowania jasnej wykładni, np. przepisów łączenia dotacji z
pożyczkami. Inaczej barierą do wdrażania będzie obawa przed ryzykiem zakwestionowania wydatkowania ze
strony KE, a regiony mogą ponieść z tego tytułu konsekwencje. Jest to kluczowe dla swobody pośrednika.

Złożoność struktury wdrażania ze względu na zaangażowanie różnych aktorów wymaga zapewnienia sprawnego
funkcjonowania systemu.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie FGI z ekspertami do spraw instrumentów zwrotnych oraz raportu:
The Network for Better Future of Social Economy (NBFSE) Strand “Financial instruments and mechanisms of
funds’ allocation to Social Economy”, Overview of attitudes and financial instruments for social economy in
NBFSE countries and case studies on selected practice of support, Praga, 12 marca 2012 roku.
Wobec tych wyników, proponuje się wspieranie przedsiębiorstw społecznych z wykorzystaniem
trzech typów pożyczek, udzielanych na preferencyjnych zasadach, w tym jeden instrument łączony z
elementami dotacyjnymi. Proponowane instrumenty:



Pożyczka na start,
Pożyczka na rozwój,
Pożyczką na miejsce pracy.
Pożyczka na start
Podmioty rozpoczynające działalność gospodarczą zdecydowanie częściej niż o kredyt starają się o
dotację, co jest zrozumiałe. Badanie ilościowe pokazuje, że niewielki odsetek podmiotów działających
krócej niż rok stara się o pożyczki. Z drugiej strony tego typu podmioty są niewątpliwie mało
atrakcyjne dla instytucji bankowych. Dlatego ten instrument powinien być traktowany jako
uzupełnienie dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej oraz pożyczek na rozwój. Pożyczka
może być przeznaczona na zakup inwestycyjny lub na cele obrotowe (zakup materiałów i
produktów).
Ze względu na fakt, że dla podmiotów rozpoczynających działalność gospodarczą głównym
instrumentem są dotacje, oprocentowanie pożyczki powinno być umiarkowanie preferencyjne.
Zaproponowane oprocentowanie jest znacznie korzystniejsze niż rynkowe, wyliczone z komunikatem
Komisji w sprawie zmiany metody ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych (2008/C 14/02). Dla
tych podmiotów oprocentowanie rynkowe powinno wynosić 1 roczny WIBOR + 400 punktów
127
bazowych, co daje 6,78%. Dla zapewnienia prostoty pożyczki proponuje się nie różnicować
oprocentowania ze względu na wysokość pożyczki.
Dla kogo
Maksymalna wysokość
Oprocentowanie
Okres spłaty
Karencja
Zabezpieczenie
Łączenie z dotacją
Przedsiębiorstwa społeczne prowadzące działalność gospodarczą nie
dłużej niż 12 miesięcy
Do 50 tys. zł.
Równo stopie redyskonta weksli NBP (2,75%)
Możliwość obniżenia w przypadku osiągania znaczących korzyści
społecznych (np. zatrudniania osób w najtrudniejszej sytuacji na rynku
pracy).
Do 5 lat
6 miesięcy
Weksel in blanco
Nie
Pożyczka na rozwój
Ten typ pożyczki powinien być podstawowym instrumentem w portfolio instrumentów zwrotnych.
Kierowany powinien być do podmiotów, które osiągnęły już pewną stabilizację (funkcjonują ponad
rok), a równocześnie napotykają na barierę ograniczonego dostępu do kapitału. Przy określaniu zasad
dostępu do kapitału wskazane jest wprowadzenie zróżnicowanych warunków ze względu na
wysokość pożyczki.
Przy formułowaniu warunków pożyczki należy wziąć pod uwagę faktyczną dostępność instrumentów
zwrotnych (która jest większa dla podmiotów z dłuższą historią i z wyższymi przychodami).
Podstawowym czynnikiem wpływającym na atrakcyjność pożyczki jest stopa procentowa. Proponuje
się, aby stopa procentowa była preferencyjna dla mniejszych pożyczek, do 100 tys. zł, natomiast dla
pożyczek wyższych stopa ta odpowiadała stawkom rynkowym. Przy czym stawkę rynkową należy
rozpatrywać zgodnie z komunikatem Komisji w sprawie zmiany metody ustalania stóp referencyjnych
i dyskontowych (2008/C 14/02).
Proponuje się dla pożyczek do 100 tys. zł oprocentowanie na poziomie stopy redyskonta weksli
(2,75). Natomiast dla pożyczek o wyższej kwocie stopa procentowa powinna być zbliżona do
rynkowego. Proponuje się co najmniej 1 roczny WIBOR + 200 pkt proc (obecnie 4,78%).
Dla kogo
Maksymalna wysokość
Oprocentowanie
Przedsiębiorstwo społeczne prowadzące działalność gospodarczą lub
odpłatną statutową powyżej 12 miesięcy.
Maksymalna wysokość pożyczki powinna oscylować w granicach 1,5
mln zł. Wysokość pożyczki powinna wynikać z potrzeb danego
przedsiębiorstwa społecznego. Naturalnym limitem dla wysokości
pożyczki będą progi ostrożnościowe (zakaz koncentracji) nałożone na
pośrednika finansowego. Progi te powinny być podobne jak w
przypadku funduszy pożyczkowych (jedna pożyczka nie powinna
przekraczać 5% wartości kapitału, jeden pożyczkobiorca nie powinien
uzyskać pożyczek na więcej niż 10% kapitału).
Pożyczki do 100 tys. zł
Stopa redyskonta weksla NBP
W przypadku osiągania znaczących
128
Okres spłaty
Zabezpieczanie
Pożyczki powyżej 100 tys. Zł
Do 7 lat
Pożyczki do 100 tys. zł
Łączenie z dotacją
Pożyczki powyżej 100 tys. Zł
Możliwy montaż finansowy
korzyści społecznych: połowa stopy
redyskonta weksla NBP
Co najmniej WIBOR + 200 pkt. proc
Weksel in blanco lub inne (np.
poręczenie)
Inne (np. cesja umowy, poręczenie)
Pożyczka na miejsce pracy
Proponuje się zastosowanie instrumentu hybrydowego, który łączy pożyczkę z dotacją. Instrument
ten spotkał się z dużym entuzjazmem ekspertów i przedstawicieli PS, jednak wymaga on
doprecyzowania. Możliwe jest wprowadzenie kilku wariantów:
 Umarzanie części lub całości oprocentowania po utrzymaniu utworzonego miejsca pracy
przez co najmniej 24 miesiące (uwaga: miejsca pracy, a nie osoby zatrudnionej),
 Umorzenie części kapitałowej pożyczki po utrzymaniu utworzonego miejsca pracy przez co
najmniej 24 miesiące,
 Wypłata premii po utrzymaniu utworzonego miejsca pracy przez co najmniej 24 miesiące.
Przykładowa symulacja dla tego typu pożyczki została zaprezentowana poniżej. Założono średnią
pożyczkę w wysokości 20 tys. zł, oprocentowaną na poziomie 2,7%, z karencją 6 miesięcy i okresem
spłaty 3 lata. Założono, że 75% miejsc pracy zostało utrzymanych przez co najmniej 2 lata. Nagrodą
jest umorzenie połowy wartości pożyczki.
Wartość pożyczki
Oprocentowanie
Długość spłaty w latach
Wartość odsetek
Wartość umorzenia
20 000
2,7%
3
843,41
10 000
Liczba pożyczek
Wartość pożyczek
Odsetek pożyczek umorzonych
Lata
Wartość spłat kapitału
Skumulowane spłaty kapitału
Wartość spłat odsetek
Skumulowane spłaty odsetek
Skumulowane spłaty kapitału
Umorzenie
Skumulowane spłaty po uwzględnieniu umorzenia
129
300
6 000 000
75%
1
1 946 310
1 946 310
138 032
138 032
2 084 341
2
1 999 515
3 945 825
84 826
222 858
4 168 683
2 084 341
4 168 683
3
2 054 175
6 000 000
30 166
253 024
6 253 024
2 250 000
4 003 024
Zgodnie z tą symulacją, po trzech latach w budżecie programu pozostaje ponad 4 mln. zł, a
utworzono 225 miejsc pracy, przy czym średni koszt utworzenia jednego miejsca pracy wyniósł 10
tys. zł (bez uwzględnienia kosztów zarządzania).
Dla kogo
Maksymalna wysokość
Oprocentowanie
Okres spłaty
Karencja
Zabezpieczenie
Łączenie z dotacją
Przedsiębiorstwa społeczne i podmioty ekonomii społecznej
Do 30 tys. zł
Stopa redyskonta weksla NBP
Do 4 lat
Do 6 miesięcy
Weksel in blanco
Tak: umorzenie odsetek lub/i umorzenie części kapitału
Fundusz poręczeniowy
Fundusz poręczeniowy może spełnić dwa cele w systemie finansowych instrumentów zwrotnych PS.
Po pierwsze, stanowi element zabezpieczający dla komercyjnych instytucji finansowych, dzięki czemu
możeumożliwia PS korzystanie z komercyjnych kredytów bankowych. Na tę chwilę, pierwszy cel
oceniono jako trudny do osiągnięcia, z uwagi na niskie zainteresowanie banków sektorem ekonomii
społecznej, z którym nie mają doświadczenia. Jednak w dłuższej perspektywie instrument ten jest
niezbędny dla funkcjonowania rynku finansowego, dopasowanego do potrzeb przedsiębiorstw
społecznych. Niewątpliwą zaletą funduszu poręczeniowego jest ułatwienie dostępu do istniejącej
oferty finansowej oraz większy efekt dźwigni osiągany poprzez jego zastosowanie.
Obecnie istniejące instrumenty poręczeniowe są stosunkowo mało dostępne dla przedsiębiorstw
społecznych – głównie ze względu na wysokie koszty poręczenia. Dlatego też koniecznie tworzony
instrument powinien przede wszystkim charakteryzować się niskim kosztem poręczenia (np. 1%
wartości kredytu). Jednym z rozwiązań, które mogłoby przyczynić się do obniżenia kosztów poręczeń
jest silniejsze zaangażowanie BGK i tworzenie systemu poręczeń lub re-poręczeń przez ten
podmiot.
Biorąc pod uwagę długoterminowe potrzeby przedsiębiorstw społecznych rozwój systemu poręczeń i
gwarancji dla przedsiębiorstw społecznych wydaje się niezbędny.
Dla kogo
Maksymalna wysokość
Koszt
Przedsiębiorstwa społeczne
Do 1 mln zł (do 80% wartości kredytu lub pożyczki)
1% (pomoc de minimis)
Rozwiązaniem ułatwiającym dostęp do instrumentów finansowych mogłoby być połączenie funduszu
pożyczkowego i poręczeniowego w ramach jednego systemu finasowania zwrotnego (w formie np.
funduszu pożyczkowo – poręczeniowego). Dla wielu przedsiębiorstw społecznych kwestia
zabezpieczeń jest kluczową barierą w uzyskaniu pożyczki. Nie rozwiązuje tego wprowadzenie
miękkich zabezpieczeń, takich jak weksel in blanco, jego wykorzystanie wymaga, bowiem osobistej
odpowiedzialności kadry zarządzającej PS.
130
Wadą tego rozwiązania jest kumulacja ryzyka. Dlatego też zakazane jest finansowanie poręczeń dla
pożyczek z tego samego źródła. W tym kontekście szczególnie istotne mogłoby być tworzenie
systemu reporęczeń przez instytucje publiczną (np. BGK).
Model funduszu pożyczkowo-poręczeniowego został przetestowany w innowacyjnym projekcie
Kujawsko-Pomorskiego Funduszu Pożyczkowego ES, realizowanego przez CISTOR, Stowarzyszenie
Partnerstwo Społeczne, oraz Kujawsko-Pomorski Fundusz Pożyczkowy w ramach Działania 7.2 PO KL,
który został wskazany przez kilku rozmówców IDI za warty uwagi.
Przeciętna wartość udzielanych poręczeń nie będzie znacznie odbiegać od sytuacji w sektorze
przedsiębiorczym. Zgodnie z ostatnimi dostępnymi danymi w 2009 roku, wartość poręczeń w
przypadku kredytów obrotowych dla zwykłych przedsiębiorstw wyniosła 121,7 tys. zł, zaś kredytów
inwestycyjnych 174,6 tys. zł. Odpowiednio mniejsza była przeciętna wartość poręczeń w przypadku
pożyczek: inwestycyjnych - 53,1 tys. zł, a obrotowych - 43,7 tys. zł.91
Tabela 37 DOŚWIADCZENIA Z WDRAŻANIA projektu innowacyjnego pn. „PI: Fundusz pożyczkowy ES”,
WSPÓŁFINANSOWANEGO ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO.
Przedsięwzięcie realizowane jest przez CISTOR - Stowarzyszenie Partnerstwo Społeczne mające na celu udzielanie PS
łatwych w spłacie pożyczek. W tym celu zawiązano współprace pomiędzy Kujawsko-Pomorskim Funduszem
Pożyczkowym a Kujawsko-Pomorskim Funduszem Poręczeń Kredytowych. Dzięki temu możliwe stało się udzielanie
PS pożyczek z poręczeniem. Źródłem finansowania Funduszu był środki EFS, Działanie 7.2 PO KL.
Rozwiązania rekomendowane na bazie doświadczeń Funduszu:

Zasada pari pass: W przypadku niepowodzenia inwestycji po stronie pożyczkobiorcy, powstałe straty ponoszone
są proporcjonalnie i w taki sam sposób przez oba fundusze, zaś odzyskane kwoty z zabezpieczeń złożonych przez
pożyczkobiorców będą obniżać proporcjonalnie straty ponoszone przez oba fundusze. Proporcja ta będzie
wynika z procentu poręczenia ustalonego w umowie poręczenia zawartej przez fundusz pożyczkowy z
beneficjentem.

Jedno miejsce składania dokumentów: Dotychczas podmioty ubiegające się o udzielenie pożyczki składały
wniosek o pożyczkę w funduszu pożyczkowym a wniosek o udzielenie poręczenia w funduszu poręczeniowym. W
ramach wypracowanego produktu decyzja o poręczeniu podejmowana jest jednocześnie z decyzją o przyznaniu
finansowania przez fundusz pożyczkowy.

Rozłożenie prowizji poręczenia w skali roku na comiesięczne raty: Dotychczas prowizja była pobierana z góry,
co zwiększało barierę dostępu do finansowania dłużnego.

Obniżenie kosztów Obniżenie kosztów dostępu do finansowania poprzez rezygnację z prowizji przez fundusz
pożyczkowy.

Ograniczenie ewentualnych dolegliwości dla PS W przypadku windykacji poprzez wprowadzenie zasady
przeprowadzania jej przez tylko jednego wierzyciela. Dzięki temu zmniejszą się koszty przedsądowe (wezwania,
monity, ponaglenia), koszty sądowe oraz związane z dochodzeniem roszczenia w postępowaniu komorniczym.
Dotychczasowy model sprowadza się do prowadzenia dwóch osobnych postępowań windykacyjnych: jeden przez
fundusz pożyczkowy drugi zaś przez fundusz poręczeniowy

Ułatwienie obsługi pożyczki przez dłużnika: W ramach zaciągniętego zobowiązania dłużnik będzie wykonywał
miesięcznie jeden przelew bankowy, kumulujący koszty obsługi pożyczki i poręczenia. Dotychczas praktykowano
przelewanie środków dwoma przelewami – na konto funduszu pożyczkowego oraz na konto funduszu poręczeń
kredytowych.
91
Te średnie dane pokazują, o jakie kwoty najczęściej ubiegają się przedsiębiorcy, wg „Raportu o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce
– stan na dzień 31.12.2009 r.” przygotowanego przez Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych KSFP,
(www.ksfp.org.pl/upload/KSFP/Raport_KSFP_31xii2009_final.pdf, dostęp: 12.2013).
131

Dostosowanie analizy subiektywnej do specyfiki PS: w ocenie zdolności pożyczkowej, punkty przyznawane są w
sposób subiektywny oraz obiektywny. Analityk dokonuje oceny sytuacji finansowej PS na podstawie wskaźników
finansowych. W arkuszu oceny jest również miejsce na wprowadzenie punktacji z oceny subiektywnej, co w
rezultacie daje analitykowi kompletną wiedzę potrzebną do oceny ryzyka. W instytucji komercyjnej sprawia to,
że PS kwalifikowanych jest do wyższej grupy ryzyka, co wpływa na wysokość marży oraz prowizji za poręczenie
(w przypadku pożyczki z poręczeniem), a w rezultacie na ostateczną decyzję o przyznaniu pożyczki. Elementem
różniącym produkt od standardowych procedur, jest dostosowanie do specyfiki społecznej proporcji pomiędzy
oceną obiektywną, a subiektywną. Powszechnie stosowaną przez instytucje finansujące dla przedsięwzięć
komercyjnych jest proporcja 80/20 a w analizatorze opracowanym na potrzeby projektu przyjęto rozwiązanie
50/50
Źródło: Opracowanie na podstawie publikacji: Pożyczki z poręczeniem dla ekonomii społecznej. Poradnik dla
udzielających i ubiegających się o pożyczki. Podręcznik wypracowany został w ramach współpracy CISTOR
Stowarzyszenia Partnerstwo Społeczne oraz Kujawsko-Pomorskiego Funduszu Pożyczkowego w ramach projektu
innowacyjnego „PI: Fundusz Pożyczkowy ES” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego, Toruń 2013.
Innowacyjne instrumenty finansowe, np. social venture capital
Pomimo że nie stworzono jak do tej pory spójnej wizji instrumentów finansowych wykraczających
poza standardowe pożyczki, kredyty lub poręczenia, to w trakcie badań pojawiło się kilka istotnych
spostrzeżeń zgłoszonych zarówno przez przedstawicieli przedsiębiorstw społecznych, a także przez
ekspertów w dziedzinie rozwoju ekonomii społecznej.
Rozwojowi społecznych funduszy inwestycyjnych przeszkadza miedzy innymi brak ustawy
o przedsiębiorstwie społecznym. Nie jest jasne, jakimi zasadami i standardami powinien kierować się
fundusz tego typu. Problemem jest też brak możliwości przejęcia części udziałów organizacji
pozarządowych lub spółdzielni, a to jest istotną działania funduszy inwestycyjnych, choć akurat w
tym przypadku istnieją instrumenty finansowe pozwalające na ograniczenie tego ryzyka (np.
fundusze quazi-kapitałowe). Ponadto, nie bez znaczenia jest otwartość przedsiębiorstw społecznych
na obecność inwestora, który posiada prawo głosu i współuczestniczy w podejmowaniu
najważniejszych decyzji. Duże znaczenie ma także mała akceptacja przez instytucje publiczne
wysokiego ryzyka, a takie w dużej części objęte są inwestycyjną pomocą funduszy. Z tego względu tez
przedstawiciele PS oraz eksperci proponują, aby społeczne fundusze inwestycyjne uruchomić jako
pilotaż i po jego wynikach rozstrzygnąć czy jest to dobre narzędzie czy nie.
Zgodnie z wynikami badania, tworzeniu społecznych funduszy inwestycyjnych może towarzyszyć:

Zwiększenie roli inwestora publicznego:
Często stosowanym podziałem udziałów pomiędzy pomysłodawcę a inwestora jest proporcja
51% do 49%. Ponieważ jednak w przypadku przedsiębiorstw społecznych ważny jest aspekt
korzyści dla otoczenia, to można rozważyć wyrównanie tej proporcji na korzyść inwestora
publicznego lub wręcz odwrócenie stosunku udziałów.

Obniżenie kosztów przygotowania inwestycji:
132
Opracowanie biznes planu, rozpoznanie rynku i stworzenie studium wykonalności wymaga
znacznych nakładów finansowych oraz odpowiedniej wiedzy. Minimalizacja tych kosztów jest
jednocześnie zniesieniem istotnej bariery w dostępie do środków rozwojowych.
(…) to są bardzo drogie usługi. To sporo pieniędzy właśnie szło w to przygotowanie i nie
wszystkie przedsięwzięcia przechodziły procedurę.(Przedstawiciel PS, FGI)
Poniższy schemat przedstawia możliwy kształt instrumentu innowacyjnego
PRODUKT FINALNY:
Social Venture Capital dla
Podmiotów Ekonomii
Społecznej
Produkt pośredni 1:
Wsparcie kapitałowe PES
Produkt pośredni 2:
Wsparcie kadrowe PES
Wsparcie kapitałowe z odroczoną
spłatą (SVC-OS) wraz z opieką
doradczą na każdym etapie
Wsparcie kapitałowe z
powołaniem spółki (SVC-S)
Źródło: projekt „Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji
zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego”
Jedynym obecnie funkcjonującym social venture capital wspomnianym w początkowym rozdziale jest
projekt prowadzony przez Stowarzyszenie „Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka” pn. „Venture
Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w aktywizacji zawodowej młodzieży
powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego”.92 W ramach tego projektu założono
maksymalna kwotę wejścia kapitałowego w wysokości 300 tys. złotych na okres pięciu lat z
92
Projekt współfinansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i
wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych
wykluczeniem.
133
możliwością odroczenia. Do tej pory do projektu zgłosiło się kilka organizacji, jednak żadna nie była
gotowa przyjąć maksymalnej wartości, najwyższa wartość wejścia kapitałowego wyniosła 140 tys.
złotych, najmniejsza 10 tys. złotych.
Zgodnie z wypracowanym modelem, PS może otrzymać wsparcie kapitałowe, zainwestowane przez
funduszu, lub wsparcie kadrowe, w postaci rekrutacji osób młodych znajdujących się w trudnej
sytuacji na rynku pracy. Szczegółowy opis tych dwóch typów wsparcia w podziale na wszystkie etapy
znajduje się poniżej.
Poniższy schemat przedstawia możliwy kształt instrumentu innowacyjnego
OPERATOR SVC I PARTNERZY
Produkt pośredni 1:
Produkt pośredni 2:
WSPARCIE KAPITAŁOWE PS
WSPARCIE KADROWE PS
ETAP 1 WSTĘPNA REKRUTACJA
OCENA POMYSŁU BIZNESOWEGO
WSTĘPNA REKRUTACJA
Krok 1: Zgłoszenie pomysłu (formularz zgłoszeniowy SVC).
Krok 1: Tworzenie bazy danych (lista adresowa) PS.
Krok 2: Spotkanie z doradcą SVC: doprecyzowanie pomysłu,
przygotowanie wstępnego wniosku, wybór opcji wsparcia
SVC (deklaracja o zachowaniu poufności, wstępny wniosek o
wsparcie kapitałowe SVC, Podręcznik procedur SVC,
formularz usługi doradczej SVC).
Krok 3: Opracowanie rekomendacji przez doradcę SVC
(formularz rekomendacji).
Krok 2: Współpraca z PUP-ami, OPS, OWES i innymi
instytucjami w celu wstępnej rekrutacji młodych osób w
trudnej sytuacji na rynku pracy (porozumienie o
współpracy).
Krok 3: Prowadzenie spotkań informacyjno-rekrutacyjnych
dla młodych osób z trudnościami na rynku pracy w
miejscach działania PS.
Krok 4: Przygotowanie przy wsparciu doradcy SVC
prezentacji osobistej pomysłu biznesowego.
Krok 5: Wstępna ocena przedsięwzięcia przez Komitet
Inwestycyjny - prezentacja osobista pomysłu przy wsparciu
doradcy SVC (decyzja KI).
Krok 6: Podpisanie umowy na doradztwo inwestycyjne
(wzór umowy na świadczenie usług doradztwa
inwestycyjnego).
ETAP 2 PRZYGOTOWANIE DO WSPARCIA
DORADZTWO INWESTYCYJNE
PRZYGOTOWANIE KANDYDATÓW DO PRACY W PS
SVC FORMA 1:
SVC FORMA 2:
Wejście kapitałowe z
Wsparcie kapitałowe z
powołaniem spółki
odroczoną spłatą (odsetki)
Opracowanie wniosku o wsparcie kapitałowe SVC poziom II
(wniosek SVC - poziom II, formularz usługi doradczej SVC)
Ustalenie potrzeb kadrowych PS na potrzeby konkretnych przedsięwzięć PS (opis stanowiska pracy)
Opracowanie i uzgodnienie
Rekrutacja dedykowana do PS (spotkanie z psychologiem,
Listu intencyjnego
doradcą zawodowym i biznesowym).
określającego wstępne
Szkolenia ogólne (50 h): Ekonomia społeczna (10h);
warunki do umowy spółki
Uwarunkowania biznesowe (20h); Umiejętności społeczne i
(list intencyjny)
predyspozycje (20h).
Przygotowanie przy wsparciu doradcy SVC prezentacji Szkolenia specjalistyczne (30h) - wiedza i umiejętności
biznesowe i uniwersalne
osobistej
Szkolenia praktyczne (16h) - wiedza i umiejętności praktyczne
Rekomendacja analityka (formularz rekomendacji, arkusze
w miejscu pracy w PS.
oceny)
134
Ocena przedsięwzięcia: ocena wniosku o wsparcie
Ostateczna kwalifikacja kandydatów do zatrudnienia w PS.
kapitałowe poziom II przez Komitet Inwestycyjny prezentacja wniosku przez doradcę SVC, Wnioskodawcę i
analityka
Decyzja Komitetu Inwestycyjnego(decyzja KI)
Założenie spółki z o.o. i objęcie udziałów przez SVC-S/
Podpisanie umowy o wsparcie, wypłata wsparcia
kapitałowego SVC-OS
ETAP 3 WDROŻENIE INWESTYCJI
Zatrudnienie młodych osób w PS/Utworzenie nowego PS
Doradztwo - asysta dla PS
Doradztwo psychologiczne i zawodowe dla młodych osób
pracujących w PS lub prowadzących nowy PS
Monitoring wykorzystania wsparcia kapitałowego i kadrowego
(karta monitoringowa Wsparcia kapitałowego i Wsparcia kadrowego)
ETAP 4 WYJŚCIE Z INWESTYCJI
Źródło: Prezentacja z Webinarium IX na temat Social Center Capital dla PS, Fundacja Fundusz Współpracy, na
podstawie doświadczeń projektu „Venture Capital jako nowe i skuteczne narzędzie wsparcia kapitałowego w
aktywizacji zawodowej młodzieży powyżej 15 r. życia z terenu woj. warmińsko-mazurskiego”, Stowarzyszenie
„Centrum Rozwoju Ekonomicznego Pasłęka”, Warszawa 2013.
Powyżej przedstawiony model wsparcia, działający na gruncie polskim, zakłada intensywną inkubację
przedsiębiorstw. Prowadzenie inkubacji PS jest przedsięwzięciem długofalowym i kosztownym, ale z
punktu widzenia rezultatów najbardziej obiecującym.
Główne doświadczenia z wdrażania powyżej opisanego funduszu w są następujące:

Brak formalnej możliwości wykupienia udziałów PS:
Wykorzystanie społecznych funduszy kapitałowych jest ograniczone z uwagi na przepisy
prawne. Fundusze inwestycyjne kapitalizują podmioty w zamian za udziały spółki i
perspektywę współuczestnictwa w przyszłych zyskach. W przypadku PS, w spółdzielni lub
organizacji, nie ma prawnej możliwości wykupienia udziału. W chwili obecnej wejście
kapitałowe jest związane umową, zgodnie z którą opiekun organizacji inwestującej ma prawo
decyzji i wglądu w dokumenty finansowe przez cały okres wsparcia. Zapewnienie relacji
opartej na ścisłej współpracy, również w sytuacji podejmowania trudnych decyzji czy
interwencji ze strony inwestora, jest fundamentalnym elementem powodzenia tego typu
wsparcia.

Zaburzenie proporcji dokapitalizowania PS:
PS, które obecnie biorą udział w tej formie wsparcia, często nie mają kapitału i udziałów
własnych. Wobec tego, inwestowanie oznacza wprowadzenie 100% kapitału do
przedsiębiorstwa. Powoduje to, że ten model wsparcia jest dość kosztowny, w szczególności
biorąc pod uwagę kondycję finansową całego sektora.

Potrzeba zwiększenia elastyczności funduszu:
Elastyczność funduszu to możliwość wydłużenia czasu pozostawania PS w inkubacji i
wydłużenia terminu spłaty inwestycji z pięciu na więcej lat. Proponowane jest wydłużenie
czasu wsparcia do 10 lat. Elastyczność jest również jednoznaczna z możliwością ponownego
dokapitalizowania PS, jeżeli pozwoli to na prężniejszy rozwój działalności. Takie decyzje
powinien podejmować opiekun biznesowy danego PS.

Priorytetem jest inkubacja przedsiębiorczości w PS:
135
W chwili obecnej, wiele PS wymaga intensywnej i wieloletniej inkubacji pod względem
biznesowym i finansowym, przede wszystkim w zakresie dostrzegania potrzeb klientów i
możliwości rynkowych. W ramach projektu, wsparcie udzielane jest w czterech kluczowych
obszarach: promocja i marketing (np. przygotowanie logo, szyldu, strony internetowej),
zarządzanie zespołem (np. opis stanowisk, zakres odpowiedzialności, stawki za
wynagrodzenia, podział i ocena zadań), budowanie zespołu (np. wsparcie psychologa lub
doradcy zawodowego, wspólnoty celów) oraz doradztwo branżowe. Co ważne, doradztwo
branżowe potrzebne jest na dalszych etapach rozwoju przedsiębiorstwa, do którego najpierw
musi być zbudowana wewnętrzna gotowość zespołu PS.
Zakres kluczowych usług w procesie inkubacji
promocja
marketing
zarządzanie
zespołem
budowanie
zespołu
doradztwo
branżowe
Kluczowa rola zespołu doradców funduszu:
Z uwagi na istotę procesów inkubacyjnych, kluczową rolę w funduszu odgrywa zespół
profesjonalnych doradców, doświadczonych w rozwoju przedsiębiorczości, którzy mają
wypracowane metody pracy i instrumenty diagnozowania potrzeb podmiotu. Jest to kluczem
do sukcesu społecznego funduszu kapitałowego, nie tylko w trakcie inkubacji, ale również
przy ocenie czy dany PS powinien brać udział w projekcie. Dla zachowania bliskiej relacji z PS,
priorytetowa jest lokalna dostępność doradców. Oprócz przygotowania zawodowego, duże
znacznie w tej relacji ma również empatia.

Przyjęcie optymalnych kosztów zarządzania funduszem:
Ze względu na powyższe działania i ich koszty, przy planowaniu tego typu funduszu ważne
jest przyjęcie optymalnych kosztów zarządzania. Doświadczenia z tego projektu pokazują, że
warto taką wartość ustawić wyżej, na przykład na poziomie 8%. Pozwala to na optymalną
sytuację, w której na jednego doradcę przypadają dwa PS, jednocześnie rokując lepsze
rezultaty projektu.

Rozwój kompetencji dla doradców funduszu:
Priorytetowa rola procesu inkubacji domaga się wzmacniania kompetencji kadry doradców i
opiekunów oraz dostosowanie do specyfiki funkcjonowania sektora ekonomii społecznej.
Potrzebne jest zidentyfikowanie zestawu kluczowych kompetencji doradców i przygotowania
działań edukacyjnych.
136
Powielenie tego modelu społecznego funduszu inwestycyjnego jest możliwe, jednak wymaga
obecności przedstawicieli w każdym województwie. Natomiast, istotne jest, aby operator posiadał
doświadczenie w rozwoju przedsiębiorczości.
137
Tabela 38 DOŚWIADCZENIA Z WDRAŻANIA SPOŁECZNYCH FUNDUSZY INWESTYCYJNYCH NA ŚWIECIE
Na świecie, idea ekonomii społecznej mobilizuje do tworzenia rozwiązań dynamizujących rozwój sektora. Jedną z
kluczowych barier dla rozwoju tej formy przedsiębiorczości jest ograniczony dostęp do kapitału pozwalającego na
uruchomienie działalności gospodarczej. W odpowiedzi na tę barierę tworzone są społeczne fundusze inwestycyjne, na
przykład fundusz Acumen oraz Yunus Social Business. Nie są to fundusze pożyczkowe, lecz fundusze inwestycyjne. Zgodnie z
ich założeniem, biznes społeczny powinien być nastawiony na zysk, który następnie należy reinwestować w cele społeczne.
Jedynie dochodowość przedsiębiorstwa zapewnia niezależność od dotacji i trwałość funkcjonowania.
Inwestor społeczny:
•
Inwestuje w oczekiwaniu na udział w zyskach lub korzyści;
•
Inwestor nie otrzymuje regularnych rocznych płatności, ale udział w zyskach generowanych przez PS;
•
Występuje tu wyższe ryzyko dla inwestora z uwagi na innowacyjność projektów;
•
Inwestor społeczny ma pewną kontrolę zarządczą i prawo głosu.
•
Inkubacja: dostęp do wiedzy i kompetencji.
Proces
Dla tych funduszy inwestycyjnych, inkubacja przedsiębiorstwa jest kluczowym elementem procesu. W przypadku inkubacji
Yunus Social Business, praca z jednym przedsiębiorstwem trwa od pięciu do ośmiu lat i składa się z pięciu głównych kroków.
Pierwszym krokiem jest intensywna praca nad pomysłem na działalność oraz budowanie kompetencji zespołu. Proces
inkubacji składa się z trzech kluczowych części: opracowanie biznesplanu, budowanie potencjału zespołu oraz tworzenie
sieci powiazań z innymi przedsiębiorcami i ludźmi z sektora. Na tym etapie zespół po stronie funduszu może wyrazić
potrzebę włączenia do przedsiębiorstwa osoby z zewnątrz do zarządzania przedsiębiorstwem lub obszarem jego działania
na czas inkubacji, aby mieć pewność powodzenia przedsięwzięcia i zwrotu. Ma to miejsce wtedy, gdy w inkubowanym
podmiocie brakuje kompetencji zawodowych lub silnego lidera.
OCENA POMYSŁU:
ocena korzyści
społecznych,
selekcja
podmiotów
INKUBACJA
BIZNESOWA:
biznesplan;
budowanie
potencjału,
sieciowanie
AUDYT
ORGANIZACJI:
ocena wpływu
społecznego i
stabilności
finansowej
WSPARCIE i
MONITORING
WYJŚCIE:
strategia wyjścia
Na trzecim etapie przedsiębiorstwo wchodzi na rynek i znajduje się w bliskim kontakcie z zespołem funduszu. Raporty
dotyczące działalności wysyłane są miesięcznie, kwartalnie i rocznie. Jeżeli opiekun dostrzega, że podmiot napotyka na
problemy, podejmowana jest natychmiastowa interwencja. Na tym etapie inkubacji próbuje zwiększyć się stabilność
finansową i wpływ społeczny działalności. Kolejne kroki związane są z budowaniem dojrzałości i samodzielności, aby
ostatecznie móc pozostawić podmiot w stabilnej i niezależnej sytuacji.
Celowość społecznego funduszu inwestycyjnego
W tych modelach, oprócz inwestycji kapitału, niezmiernie istotne są intensywne prace inkubacyjne, na które poświęca się
wiele lat i zasobów. Dzięki temu, fundusz inwestycyjny bierze znaczną odpowiedzialność za powodzenie podmiotu z uwagi
na długotrwałą zależność kapitałową. Wspierane są zarówno podmioty, które zapewniają zatrudnienie i środki do życia, jak i
te przedsiębiorstwa, które mają potencjał znacznego wpływu społecznego lub środowiskowego. Dzięki intensywnemu
wsparciu i zaangażowaniu inwestora, można realizować równe cele, na przykład maksymalizować korzyści społeczne.
Źródło: Informacja na podstawie stron funduszy Acumen oraz Yunus Social Business (www.yunussb.com oraz
www.acumen.org, dostęp 12.2013)
138
4.2.2
Ocena instrumentów
W ramach oceny instrumentu finansowego zaproponowanego w poprzednim podrozdziale
analizujemy poniżej związaną z nim wartość dodaną, proporcjonalność proponowanego rozwiązania,
czynniki decydujące o minimalizacji zakłóceń funkcjonowania rynku oraz zagadnienia związane
z pomocą publiczną.
Wartość dodana
Oszacowanie wartości dodanej w przypadku przedsiębiorstw społecznych jest utrudnione ze względu
na ograniczony zakres dostępnych badań i analiz. W przypadku rozumienia wartości dodanej jako
wniesienia wkładu przez pożyczkodawcę (co bliższe jest jednak efektowi dźwigni) oszacowanie jest
utrudnione ze względu na to, że w proponowanych instrumentach nie wymaga się wkładu własnego
przedsiębiorcy społecznego. Teoretycznie może on być nawet zerowy. W praktyce jednak można
spodziewać się wkładu w postaci pracy członków lub pracowników przedsiębiorstwa społecznego,
wykorzystania dostępnych zasobów, mobilizacji istniejącego kapitału. Tego typu wkład nie jest w
żaden sposób uwzględniany w księgowości działalności gospodarczej.
Oddzielną kategorią wartości dodanej są tworzone korzyści społeczne: miejsca pracy dla osób
wykluczonych społecznie czy też usług świadczone na rzecz społeczności lokalnej. Jak jednak
wykazano wcześniej, brakuje jednej metodologii szacowania tych korzyści.
Proporcjonalność i minimalizacja zakłóceń funkcjonowania rynku
Kwestie proporcjonalności i minimalizacji zakłóceń w funkcjonowaniu rynku wiążą się z proponowaną
konstrukcją pożyczek. Przez proporcjonalność instrumentu rozumiemy tu przede wszystkim to, by
zakres wsparcia był proporcjonalny do potrzeb przedsiębiorstw społecznych, które nie mogą być
zaspokojone przez rynek. Rozwiązanie to zostało również zaplanowane w taki sposób, aby w
możliwie ograniczonym stopniu generowało zakłócenia na rynku.
Należy jednak zaznaczyć, że obecnie w Polsce przedsiębiorstwa społeczne stanowią bardzo wąski
margines klientów instytucji finansowych (inaczej niż w przypadku osób rozpoczynających działalność
gospodarczą). Dlatego też trudno na obecnym etapie mówić o rynku instrumentów finansowych dla
przedsiębiorstw społecznych. Zakłada się, że interwencja publiczna w praktyce przyczyni się do
tworzenia i rozwoju tego rynku. Przede wszystkim poprzez rozwijanie kompetencji finansowych
przedsiębiorstw społecznych, tworzenie ich historii finansowej oraz wzmacnianie ich kondycji
gospodarczej. W efekcie zainteresowanie rynków finansowych tym segmentem może w przyszłości
rosnąć. Pożądane jest, aby na zakończenie obecnego okresu programowania na rynku funkcjonowało
co najmniej kilka banków oferujących dedykowane instrumenty dla przedsiębiorstw społecznych.
Aby tak się stało, tworzone rozwiązanie musi w mądry sposób dostosowywać się do warunków
panujących na rynku, a równocześnie uwzględniać specyficzną sytuację przedsiębiorstw społecznych.
Dlatego też uzasadnione jest dywersyfikowanie oferty instrumentów zwrotnych. Dla podmiotów z
krótką historią, rozpoczynających swój rozwój oraz dla mniejszych pożyczek oprocentowanie
powinno być wyraźnie poniżej rynkowego. Dla pożyczek o wyższej wartości oprocentowanie powinno
być bliższe rynkowemu. Przy czym proponowane oprocentowanie jest nadal znacząco niższe niż to,
które może być uzyskane przez przedsiębiorstwa społeczne w bankach. W celu uniknięcia skokowego
139
wzrostu oprocentowania możliwe jest wprowadzenie mechanizmu progresji, jednak spowoduje to
skomplikowanie instrumentu.
Niezwykle ważnym elementem oferty jest doradztwo dla przedsiębiorstw społecznych – zarówno na
etapie przygotowania wniosku o pożyczkę lub poręczenie, jak również na etapie wdrażania. Jak
wynika z doświadczeń pilotażu, szczególnie bez pierwszego rodzaju doradztwa przedsiębiorstwa
społeczne, poza nielicznymi wyjątkami, nie są w stanie skutecznie pozyskać finansowania zwrotnego.
Należy jednocześnie podkreślić, że rozwiązania w zakresie oprocentowania wynikają z przyjęcia
założenia, że na odbiorców pożyczek nałożone zostaną pewne wymogi co do rozliczeń, kontroli i
sprawozdawczości. Można się niestety spodziewać, że będą one zbliżone do obowiązków odbiorców
wsparcia dotacyjnego, co nie jest rozwiązaniem proporcjonalnym – w szczególności dla drobnych
kwot, pożyczanych na krótszy okres czasu.
W sumie więc proponowane podejście wydaje się proporcjonalne do potrzeb i możliwości
przedsiębiorstw społecznych, jak również nie powoduje nadmiernych zakłóceń rynku.
Pomoc publiczna
Pożyczki udzielane z preferencyjnym oprocentowaniem będą stanowić pomoc publiczną, udzielaną w
formie wyłączenia de minimis.
Wielkość pomocy będzie się różnić w zależności od wielkości przedsiębiorstwa, zabezpieczenia oraz
kategorii ratingu. Zakłada się przy tym, że w przypadku mniejszych pożyczek poziom zabezpieczeń
oraz rating przedsiębiorstw społecznych będzie niski, stąd też zgodnie z zasadami KE, rynkowa stopa
kredytu będzie wyższa. W przypadku pożyczek o wyższej wartości poziom zabezpieczeń i ratingu
będzie wyższy, stąd też niższa będzie rynkowa stopa procentowa. Założono, że pożyczka najniższa
jest oprocentowana najwyżej ze względu na planowane korzyści społeczne.
Tabela 39. Pomoc publiczna w proponowanym instrumencie pożyczkowym – PV w momencie udzielania pożyczki.
wysokość pożyczki
(zł)
1 000 000
100 000
50 000
oprocentowanie
rynkowe
proponowane
4,78%
4,78%
6,78%
6,78%
PV pomoc publiczna
(zł)
0
2,75%
30 560
1,38%
20 494
Kalkulacji dokonano na podstawie algorytmu z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2004 r.
w sprawie szczegółowego sposobu obliczania wartości pomocy publicznej udzielanej w różnych formach
z późniejszymi zmianami, dla stopy bazowej na poziomie 2,75 proc. Założono pożyczkę na 7 lat z roczną
karencją w spłacie kapitału i równymi ratami kapitałowymi.
Źródło: Obliczenia własne.
140
4.2.3
Proponowana strategia inwestycyjna
Alokacja środków i oczekiwane rezultaty
Jak wynika z badania ilościowego, liczba przedsiębiorstw społecznych, poszukujących finansowania
zwrotnego i nie otrzymującego go można oszacować, na bazie wyników badania CATI na ponad 570
podmiotów. Przeciętnie nie uzyskane finansowanie wyniosło w 2013 roku 51 mln zł. Jest ono niższe
niż przeciętne wydatki rozwojowe, niezrealizowane ze względu na ograniczony dostęp do pożyczki
lub kredytu.
Jednak doświadczenia związane z pilotażem funduszu pożyczkowego dla przedsiębiorstw społecznych
nakazują ostrożniejsze spojrzenie na powyższe liczby. Przypomnijmy, że na początek marca 2014 roku
udzielono 93 pożyczki na łączną kwotę 8,15 mln zł. Wynik ten nie może być jednak traktowany jako
podstawa dla prostego oszacowania zapotrzebowania w przyszłości. Dla większości przedsiębiorstw
społecznych instrumenty zwrotne to jednak nadal nowość. Wyniki badań jakościowych pokazują
jednak wyraźnie, że wraz z rozwojem rynku i upowszechnianiem się tego instrumentu, niewątpliwie
zwiększać się będzie popyt na instrumenty zwrotne.
Popyt może się również zwiększać wraz ze wzrostem liczby przedsiębiorstw społecznych oraz
wzrostem skali ich działań. Doświadczenia brytyjskie pokazują, że w sprzyjających warunkach oba
trendy mogą się pojawić. Brak jest jednak podstaw dla bardziej precyzyjnych prognoz.
Istotną kwestią jest określenie podziału środków na poszczególne instrumenty. Wydaje się, że
zasadne jest przyjęcie dwóch założeń:


Dominująca część środków powinna być przeznaczona na pożyczki na rozwój; drugim w
kolejności instrumentem powinny być poręczenia,
Zasadne jest zachowanie elastycznego podejścia do alokacji i możliwości przesuwania
środków pomiędzy poszczególne instrumenty, zgodnie ze zmieniającymi się potrzebami
i warunkami zewnętrznymi.
Z tego punktu widzenia zasadne jest, aby całość środków była zarządzana przez jednego operatora,
który będzie miał możliwość elastycznego zarządzania alokacją, pod nadzorem komitetu sterującego.
Zgodnie z zapisami POWER planuje się, że ze wsparcia skorzysta 1313 przedsiębiorstw społecznych,
przy czym przy szacowaniu wartości wskaźników założono dwukrotny obrót. Przy zaplanowanej
alokacji oznacza to, że średnia wartość pożyczki będzie wynosiła od 104 do 117 tys. zł (w zależności
od kursu euro). Oznacza to, że przyjęto podobną wartość pożyczki jak w pilotażu i wydaje się, że
założenie to jest prawidłowe.
Wątpliwości budzi jednak przyjęte założenie przy szacowaniu wartości docelowych wskaźnika o
podwójnym obrocie. Zgodnie z przyjętymi zasadami rozliczania instrumentów zwrotnych wydatki
uznaje się za poniesione po jednym obrocie. Analogiczny mechanizm powinien być zastosowany przy
szacowaniu wartości docelowej wskaźnika. Takie podejście ogranicza również ryzyko błędu przy
szacowaniu wartości docelowej. Przy uwzględnieniu podwójnego obrotu należy przyjąć szereg
założeń dotyczących parametrów instrumentu. W praktyce mogą one ulegać istotnym zmianom w
141
trakcie wdrażania. Dlatego też rozsądnym wydaje się obliczenie wartości docelowej dla jednego
obrotu.
Biorąc pod uwagę wyniki badania, można stwierdzić, że przy obecnym rozwoju rynku finansowego
dla przedsiębiorstw społecznych, średnio kredytu nie uzyskuje ok. 3% organizacji pozarządowych
starających się o kredyt lub pożyczkę oraz 20% spółdzielni socjalnych. Oznacza to, że średnio w ciągu
roku w luce jest 570 organizacji pozarządowych, a wartość luki wynosi 51,3 mln zł. Przyjmując
założenie, że ok. 25% przedsiębiorstw społecznych, będących w luce, będzie korzystać ze wsparcia w
ramach POWER, założona alokacja w POWER skończy się po czwartym roku wdrażania. W poniższej
tabeli prezentujemy założenia do wykorzystania alokacji POWER, przy czym zakładamy tu koszt
skumulowany udzielonych pożyczek dla jednego obrotu środków, celem wyznaczenia bezpiecznych
wartości wskaźników możliwych do osiągnięcia przy założonej w POWER alokacji. W stosunku do
prognozy wskaźnika zawartej w PO WER przyjęliśmy założenia o aprecjacji kursu złotego oraz
zmiennej w czasie wysokości przeciętnej pożyczki (wynikającej z przyjętych założeń co do zmian cen
w latach 2015-2023).
Tabela 40. Założenia do wykorzystania alokacji środków
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
liczba pożyczek
143
171
205
247
296
355
426
512
614
liczba skumulowana
143
314
519
766
1 062
1 417
1 843
2 355
2 969
przeciętna pożyczka
92 000
94 898
97 839
100 187
102 592
105 054
107 576
110 157
112 691
udzielone pożyczki (tys. zł)
13 156
16 228
20 057
24 746
30 367
37 294
45 827
56 400
69 192
udzielone skumulowane (tys. zł)
13 156
29 384
49 441
74 187
104 554
141 848
187 676
244 076
313 268
EURO/PLN
3,85
3,7
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
udzielone pożyczki (tys. euro)
3 417
4 386
5 495
6 780
8 320
10 218
12 555
15 452
18 957
skumulowane (tys. euro)
3 417
7 803
13 298
20 078
28 398
38 615
51 171
66 623
85 580
koszt zarządzania (tys. euro)
257
587
1 001
1 511
2 137
2 907
3 852
5 015
6 441
koszt skumulowany (tys. euro)
3 674
8 390
14 299
21 589
30 535
41 522
55 022
71 637
92 021
koszt jednostkowy (euro)
25 695
26 721
27 551
28 184
28 752
29 303
29 855
30 419
30 994
środki przewidziane w PO WER: 18 mln euro (z uwzględnieniem 15 proc. wkładu krajowego)
Źródło: Opracowanie własne.
W konsekwencji, jak widać w tabeli, przy założeniu realizacji wskaźnika produktu „jednym obrotem”
środków, realna wartość wskaźnika wynosi ok 750 przedsiębiorstw w 2018 r., co wykorzysta całość
pierwszego obrotu (założono, że cała alokacja zostanie przeznaczona na fundusz pożyczkowy).
Otwarte pozostaje pytanie, czy 18 mln euro alokacji to kwota wystarczająca w stosunku do
zdiagnozowanych potrzeb. Zaproponowany scenariusz na leży traktować raczej jako konserwatywny.
Wydaje się, że kwota ta powinna zostać poddana rewizji. Stanowiłoby to istotny impuls rozwojowy
dla stabilności ekonomicznej przedsiębiorstw społecznych.
142
Proponowane instrumenty
Proponuje się wspieranie przedsiębiorstw społecznych poprzez budowanie szerokiego katalogu
instrumentów zwrotnych, które obejmują:





Preferencyjne pożyczki na start – dla przedsiębiorstw działających do 12 miesięcy. Instrument
ten traktowany jest jako uzupełnienie oferty dla dotacji
Preferencyjne pożyczki na rozwój – o zróżnicowanych parametrach ze względu na wysokość
pożyczki; Im wyższa kwota pożyczki, tym warunki jej udzielenia powinny być bardziej zbliżone
do rynkowych
Pożyczki umarzalne na tworzenie miejsc pracy
System poręczeń,
Instrumenty kapitałowe, uruchamiane na zasadzie pilotaży.
Szczegółowe opisy poszczególnych instrumentów zawarte są w opisie 4.2.2. Poszczególne parametry
instrumentów powinny zostać tak określone, aby możliwe było ich elastyczne dostosowanie do
warunków i potrzeb.
Instrumenty zwrotne powinny być elementem szerszego wsparcia, obejmującego przede wszystkim
zindywidualizowane usługi doradcze, a także wsparcie dotacyjne dla wybranych typów
przedsiębiorstw społecznych.
Grupą docelową ostatecznych odbiorców powinny być przedsiębiorstwa społeczne. Ponieważ
obecnie brak jest ustawowej definicji przedsiębiorstwa społecznego, za grupę docelową proponuje
się uznać podmioty objęte niniejszym badaniem, czyli:
1. Organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą
prowadzące działalność odpłatną statutową,
2. Spółdzielnie pracy,
3. Spółdzielnie socjalne,
4. Spółdzielnie inwalidów i niewidomych,
5. Organizacje kościelne prowadzące działalność pożytku publicznego,
6. Spółki non-profit.
oraz
pozarządowe
Łączenie instrumentu pożyczkowego z dotacjami powinno być możliwe. Dotacje, zgodnie z wynikami
niniejszego badania, powinny być ograniczone tylko do wybranych typów przedsiębiorstw
społecznych (powstających) oraz przedsięwzięć realizowanych przez przedsiębiorstwa społeczne
(charakteryzujące się wysokimi korzyściami społecznymi). Podmioty te, nawet w przypadku uzyskania
dotacji, nadal mogą znajdować się w luce finansowej i mieć ograniczony dostęp do kapitału, co
będzie utrudniać ich rozwój.
Konieczne jest jednak ograniczenie ryzyka podwójnego finansowania. Dlatego też, na
przedsiębiorstwa społecznych korzystających z obu instrumentów, nakładane mogą być bardziej
restrykcyjne przepisy dotyczące sprawozdawczości i zasad rozliczania.
143
Ocena możliwości przyciągnięcia dodatkowych środków prywatnych
Jednym z ważniejszych celów interwencji powinno być przyciągnięcie sektora prywatnego czy też,
ujmując tą kwestię inaczej, większe otwarcie sektora prywatnego na przedsiębiorstwa społeczne.
Wydaje się, że możliwe jest to do osiągnięcia poprzez trzy efekty stosowania proponowanych
instrumentów zwrotnych i bezzwrotnych:



wzrost potencjału przedsiębiorstw społecznych, dzięki czemu sektor ten może stać się
bardziej atrakcyjny przynajmniej dla niektórych segmentów sektora rynkowego,
budowa historii finansowej oraz wzmacnianie kompetencji finansowych przedsiębiorstw
społecznych, dzięki czemu będą one w przyszłości lepiej przygotowane do korzystania z
oferty instytucji finansowych,
rozwój systemu poręczeń i gwarancji, dzięki czemu oferta kredytowa i pożyczkowa stanie się
bardziej dostępna dla przedsiębiorstw społecznych.
W krótszym terminie, ze względu na słabą historię kredytową oraz stosunkowo wysokie ryzyko
stratowości możliwości zaangażowania środków prywatnych są ograniczone. Kluczowe znaczenie
ma określenie warunków wyboru pośredników finansowych. Jednym z warunków może być
zaangażowanie kapitału prywatnego. Wydaje się, że całkiem realne jest zaangażowanie kapitału
prywatnego na poziomie 5-10% funduszu pożyczkowego. W przypadku, gdyby poziom
współfinansowania był jednym z kryteriów wyboru pośrednika w przetargu, to zgodnie z art. 13 ust. 5
Aktu delegowanego, limity kosztów zarządzania mogą ulec podwyższeniu.
Instrumentem zwiększającym zaangażowanie kapitału prywatnego mogą być instrumenty
poręczeniowe. Możliwe do zastosowania mechanizmy dźwigni kapitałowej to poręczanie części
wartości kredytu (nie więcej niż 80%) oraz udzielanie poręczeń na kwotę większą niż dostępny
fundusz.93 W tym drugim przypadku kluczowe znaczenie ma wiarygodność podmiotu udzielającego
poręczenia. Z tego też względu dużo wyższy efekt dźwigni można osiągnąć w przypadku poręczeń lub
gwarancji udzielanych przez podmiot publiczny (np. BGK).
93
Płonka M., Sułkowski R. Koncepcja utworzenia Małopolskiego Funduszu Poręczeniowego Ekonomii
Społecznej; Ekonomia społeczna teksty; 11/2008
144
Model wdrażania
W odniesieniu do modelu wdrażania interwencji instrumentów zwrotnych dla PS w PO WER należy
rozważyć następujące elementy:
1. Wybór operatora,
2. Wybór pośredników finansowych,
3. Działania towarzyszące interwencji.
Pierwszym krokiem wdrażania interwencji jest wybór operatora, określenie zakresu jego
odpowiedzialności oraz poziomu zarządzania funduszem: centralnie lub regionalnie.
Wybór operatora Funduszu ES
Zgodnie z zapisami projektu ustawy wdrożeniowej, podmiotem wdrażającym fundusz funduszy, o
którym mowa w art. 2 pkt 27 rozporządzenia ogólnego, może być podmiot wskazany w art. 38 ust. 4
lit. a i b rozporządzenia ogólnego, w tym w szczególności Bank Gospodarstwa Krajowego, Narodowy
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości.
Wyniki badania przemawiają za przejęciem tej roli przez BGK. Po pierwsze, BGK jest instytucją
posiadającą wieloletnie doświadczenie we wdrażaniu zwrotnych instrumentów finansowych dla
sektora przedsiębiorczości. Szczególnie istotna jest wiedza związana ze wspieraniem mikro, małych i
średnich przedsiębiorstw z programu JEREMIE. Dodatkowym argumentem jest to, że BGK posiada w
swojej ofercie także usługi poręczeniowe oraz fundusz kapitałowy, a doświadczenia z wdrażania tych
instrumentów powinny zostać przeniesione na grunt inżynierii finansowej dla ekonomii społecznej.
Ponadto procedura przetargowa ma dwie zasadnicze wady. Pierwszą jest wydłużenie się wyboru
operatora. Jest to niekorzystne, biorąc pod uwagę rosnące zapotrzebowanie na kapitał w sektorze, a
także konieczność przeprowadzenia szerokich działań informacyjno-edukacyjnych, niezbędnych do
przygotowania grupy docelowej do korzystania z instrumentów zwrotnych. Drugim ograniczeniem
jest konieczność sparametryzowania kryteriów wyboru, co jest zadaniem trudnym i czasochłonnym.
Wskazane jest przyjęcie modelu wdrażania, w którym operator faktycznie ma możliwość zarządzania
dostępnymi środkami, w tym przede wszystkim możliwość elastycznego przesuwania środków
pomiędzy zaproponowanymi instrumentami. Może to wpływać pozytywnie na trafność oraz
efektywność interwencji, szczególnie uwzględniając innowacyjności tych instrumentów,
skierowanych do zmieniającego się sektora, w którym potrzeby inwestycyjne i rozwojowe dopiero się
kształtują.
Trzecią kwestią, dotyczącą wyboru operatora jest decyzja o poziomie zarządzania funduszem,
centralnie lub regionalnie. Wydaje się, że najbardziej efektywnym rozwiązaniem jest operator
centralny, tak jak funkcjonuje to obecnie w projekcie pilotażowym Funduszu ES. Uwzględniając
ograniczoną skalę interwencji, tworzenie systemu regionalnego wiąże się ze znacznymi kosztami
145
inicjacyjnymi, związanymi z utworzeniem i przygotowaniem kadry obsługującej funduszu w regionie,
oraz późniejszymi kosztami obsługi funduszu:
To jest olbrzymi koszt do sposobu rozliczania tych pożyczek i drugi do raportowania dla BGK. Przy
dużej walce, żeby te raporty w tych cyklach były zdroworozsądkowe.(Ekspert, IDI).
Poza tym, operator funduszu funkcjonujący centralnie zapewnia lepszą koordynację interwencji i
standaryzację jakości usług. W proponowanym modelu wdrażania, rolę w regionie powinni przejąć
pośrednicy finansowi.
Wybór pośredników finansowych Funduszu ES
Kolejnym ważnym elementem modelu wdrażania jest wybór pośredników finansowych. Operator
może wybrać regionalnych pośredników. Przy czym mniej istotna jest liczba pośredników, a większe
znaczenie ma możliwość operowania w każdym z województw. Tryb wyboru pośredników
finansowych przez podmiot wdrażający fundusz funduszy jest określony w umowie o finansowanie, o
której mowa w art. 38 ust. 7 lit a rozporządzenia ogólnego. Oba rozwiązania mają pewne korzyści i
ograniczenia. Przetarg stwarza możliwości bardziej precyzyjnego sparametryzowania wymagań
wobec operatora oraz ogranicza koszty zarządzania. W przypadku konkursu możliwa jest większa
elastyczność działania pośrednika finansowego oraz relacji pomiędzy pośrednikiem i operatorem.
Przy wyborze pośredników finansowych zasadniczą trudnością jest określenie kryteriów wyboru.
Najważniejsze elementy, które powinny być brane pod uwagę, to:

Doświadczenie w obsłudze zwrotnych instrumentów finansowych;

Doświadczenie w obsłudze przedsiębiorstw społecznych;

Ustawienie granicy stratowości, w której pośrednik może się poruszać - im wyższa granica,
tym większe ryzyko, ale również więcej wsparcia dla różnych, w tym innowacyjnych PS, im
niższa stratowość, tym mniejszy dostęp do instrumentu; na obecnym etapie trudno
jednoznacznie stwierdzić, jaka wartość powinna być tego wskaźnika – będzie to zależeć od
ostatecznej strategii inwestycyjnej.

Tempo wydatkowania;

Partycypowanie pośrednika w funduszu - wkład własnych funduszy, na przykład na poziomie
5% - 10%.
Odnosząc się do granicy stratowości, należy zaznaczyć, że jest to nowy, innowacyjny instrument, więc
należy zaakceptować pewien poziom ryzyka na rzecz szerszego dostępu dla grupy docelowej.
Równocześnie w kilku wywiadach rozmówcy podkreślali, że przedsiębiorcy społeczni charakteryzują
się wyższym poziomem odpowiedzialności za prowadzone przedsięwzięcie, co obniża ryzyko straty.
Dodatkowym ważnym kryterium wyboru pośredników finansowych powinna być koncepcja na
lokalne dotarcie do grupy docelowej, aby zagwarantować dostępność funduszu i związanych z tym
146
usług dla każdego zainteresowanego PS. Takim rozwiązaniem, może być powołanie sieci formalnych
przedstawicieli funduszu.
Działania towarzyszące Funduszu ES
Istotnym elementem, który zidentyfikowano w ocenie projektu pilotażowego Funduszu ES, jest
potrzeba rozszerzenia działań towarzyszących interwencji. Przede wszystkim wskazywano na
potrzebę rozszerzenia usług doradztwa, na przykład z pomocą większego zaangażowania opiekunów
finansowych dla PS ubiegających się o i korzystających z instrumentów. W pilotażu Funduszu ES,
dostęp do doradztwa mają jedynie te przedsiębiorstwa, które uzyskały pożyczkę. Osoby
uczestniczące w badaniu oceniły to negatywnie. PS potrzebują znacznie więcej wsparcia w
początkowej fazie przygotowywania się do inwestycji, w trakcie wypełniania wniosku i przygotowania
biznesplanu. W tym momencie, koszty związane z udzielaniem tych usług nie są wpisane w koszty
projektu dla pośredników finansowych.
Przedkłada nam biznes plan i jest też taki produkt opiekunów finansowych, czyli takich osób, które z
jednej strony pomagają w procesie uzyskania pożyczki, a z drugiej strony pomagają edukacyjnie
organizacji, podmiotowi ekonomii społecznej, jeśli chodzi o ich wiedzę z zakresu zarządzania
finansami, księgowości. To z jednej strony wzmacnia te podmioty, którym świadczymy pomoc a z
drugiej strony buduje między pożyczkobiorcą a pożyczkodawcą zaufanie i naszą większą wiedzę o
samym tym podmiocie.(Przedstawiciel fundusz pożyczkowo-poręczeniowego).
Wsparcie i edukacja PS powinny z pewnością zostać wzmocnione przez większe zaangażowanie sieci
OWES, której rola w obecnym systemie jest niewystarczająca. Oznacza to nie tylko potrzebę
wprowadzenia odpowiednich kryteriów wyboru OWES w regionach, ale również przygotowania
ogólnopolskiego działania przygotowującego organizacje pełniące rolę OWES.
Trzeba się zapytać tych ludzi, czy oni nie potrzebują się rozwijać? Tam przedstawiciel, jak im pokazał
trzy, cztery przypadki to nie ma teraz tygodnia, żeby oni nie zapytali, czy nie warto by było im dać.
(Ekspert, IDI)
Zgodnie z powyższą wypowiedzią, powinny to być szkolenia prowadzone przez praktyków, najlepiej
przez pośrednika finansowego, bazujące na analizie konkretnych przypadków i symulacjach.
Do głównych działań, które powinny towarzyszyć wdrażaniu zwrotnych instrumentów finansowych
dedykowanych PS, należy zaliczyć:
 Działania promocyjno-edukacyjne:
Polegające nie tylko na kampanii promocyjnej, ale również na działaniach edukacyjnych,
mających na celu budowanie gotowości do korzystania z kredytów i pożyczek,;
 Doradztwo:
o Związane z przygotowaniem PS do korzystania z pożyczki, przygotowaniem wniosku i
biznesplanu, zaplanowania zwrotu z inwestycji;
o Po otrzymaniu pożyczki, związane z wykorzystaniem inwestycji w temacie
uzależnionym od potrzeb PS;
o Uwzględnienie kosztów obu typów doradztwa w budżecie pośredników finansowych.
147

Przygotowanie sieci OWES do pełnienia roli w systemie:
Dotychczasowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem OWES oceniane są krytycznie.
Dlatego też w nowej perspektywie finansowej konieczne jest położenie nacisku na
kompetencje i zadania OWES związane z korzystaniem z instrumentów zwrotnych. Powinno
to być zapewnione przez odpowiednie zapisanie warunków konkursów na OWES w RPO oraz
wysokiej jakości działania szkoleniowe dla OWES.
Rysunek 6 Działania towarzyszące instrumentom zwrotnym dla PS
edukacja i
promocja
doradztwo i
lokalne
wsparcie
opiekun
OWES
Okresowy przegląd i aktualizacja założeń
Powyższe propozycje rozwiązań muszą być traktowane jako wstępne przybliżenie modelu
docelowego. Na ostateczny kształt instrumentów i stosowanych rozwiązań wdrożeniowych wpływać
będą:



ostateczne rozstrzygnięcia, co do demarkacji interwencji między programami operacyjnymi i
wielkości alokacji dostępnej na dotacje (dotyczy szczególnie PI 9.3);
zmiany sytuacji w sektorze ekonomii społecznej;
wyniki pilotażu programu „Fundusz ES”.
W trakcie wdrażania konieczne będzie prowadzenie okresowych przeglądów instrumentów
finansowych w zakresie ich: trafności, skuteczności i sprawności wdrażania. Należy zakładać, że wraz
z rozwojem przedsiębiorstw społecznych oraz pozyskiwaniem nowych doświadczeń konieczne będzie
aktualizowanie przyjętych założeń. Szczególnie istotnymi zagadnieniami, które należy monitorować,
są:


Zainteresowanie przedsiębiorstw społecznych wsparciem. W zależności od rozwiązań
przyjętych w poszczególnych RPO, rozwiązanie może się okazać mniej atrakcyjne w
niektórych województwach (ze względu na dostępność dotacji w ramach PI 9.3).
Wskazywałoby to na konieczność koncentracji na współpracy z pośrednikami finansowymi w
tych województwach, gdzie RPO nie będą konkurować z instrumentem PO WER.
Parametry udzielanych pożyczek. Konieczne będzie dokonanie oceny, czy przyjęte warunki z
jednej strony nie są zbyt restrykcyjne, zmniejszając dostęp do instrumentów zwrotnych, a z
drugiej strony czy nie są nazbyt atrakcyjne dla tych przedsiębiorstw, które nie znajdują się w
luce. Analizowane parametry powinny dotyczyć wysokości oprocentowania, okresu spłaty,
wysokości pożyczki, wymaganych zabezpieczeń.
148


Poziom spłat zaciągniętych pożyczek – w przypadku stosunkowo wysokiej stratowości (np.
powyżej 20%) należałoby dokonać przeglądu przyznawania pożyczek i ocenić, czy system nie
dopuszcza zbyt ryzykownych przedsięwzięć.
Osiągane korzyści społeczne – jak zaznaczono wcześniej, wskazane jest zastosowanie
miękkiego podejścia do oceny korzyści społecznych. Konieczne jest jednak przeprowadzenie
oceny zastosowanego podejścia zarówno z punktu widzenia barier w dostępie, jak i
faktycznie osiąganych korzyści społecznych.
Zasadnicze zmiany mogą w trakcie wdrażania być konieczne przede wszystkim w konstrukcji samego
instrumentu i dotyczyć takich zagadnień jak wysokość oprocentowania, wysokość pożyczki i inne
parametry udzielania wsparcia, a także zasad współpracy z pośrednikami finansowymi. W większości
mogą one być stosunkowo łatwo modyfikowane poprzez zmianę oferty pośredników – co da
możliwość szybkiego reagowania na zmiany sytuacji – pod warunkiem elastycznego sformułowania
relacji między menadżerem funduszu a instytucją zarządzającą.
149
4.3 Instrumenty finansowe – wsparcie działalności gospodarczej osób
młodych
Wyniki badania wskazują na potrzebę szerszego – niż ma to miejsce dotychczas – wspierania osób
młodych rozpoczynających działalność z wykorzystaniem instrumentów zwrotnych. Do tej pory
wykorzystanie finansowania zwrotnego ze środków publicznych w tej grupie jest minimalne
(ok. 1 proc. środków przeznaczanych globalnie na rozpoczęcie działalności w ostatnich latach),
w porównaniu z istotnym zaangażowaniem dotacji (w szczególności w ramach wsparcia
świadczonego bezrobotnym przez urzędy pracy) oraz finansowania rynkowego. Tym samym ramowe
założenia PO WER w zakresie skierowania do 29 roku życia rozpoczynających działalność gospodarczą
wsparcia w postaci pożyczek należy uznać za trafne. Dyskusji wymagają jednak szczegółowe założenia
tak w zakresie konstrukcji, jak i wdrażania instrumentów.
Jednocześnie podkreślić należy, że chociaż osoby młode rozpoczynające działalność gospodarczą
mają ograniczony dostęp do finansowania rynkowego, to problem z dostępnością środków
zwrotnych nie jest często wskazywany przez przedsiębiorców i osoby planujące rozpoczęcie
działalności. Dlatego szczególnie istotne powinno być:


po pierwsze, takie skonstruowanie instrumentów, by nie wypierały one innych form
finansowania, ale stanowiły ich uzupełnienie (minimalizacja zakłóceń rynku);
po drugie, zwrócenie większej uwagi na inne niż dostęp do środków finansowych problemy
osób młodych rozpoczynających działalność i tworzenie kompleksowej oferty wsparcia, w
której instrumenty finansowe będą tylko jednym z elementów dostępnej oferty.
Warto zaznaczyć, że istotnym punktem odniesienia dla proponowanego instrumentu wsparcia jest
program pilotażowy MPiPS „Pierwszy biznes - Wsparcie w starcie” wdrażany obecnie przez BGK.
Docelowo, jako że BGK będzie wdrażać (w myśl zapisów programu) instrument finansowy wsparcia
przedsiębiorczości osób młodych z PO WER, wskazane będzie uspójnienie obu instrumentów.
Ponadto pilotaż dostarczy (niestety nie wcześniej niż za kilka kwartałów) cennych informacji nt. tego,
jak zmodyfikować można proponowane przez nas założenia wsparcia.
4.3.1
Proponowane instrumenty
Proponuje się wspieranie przedsiębiorczości osób młodych z wykorzystaniem pożyczek, udzielanych
na preferencyjnych zasadach, jednak bez umarzalności części kapitału czy łączenia z instrumentami
dotacyjnymi. Jednocześnie pożyczka powinna być elementem szerszego wsparcia obejmującego
przede wszystkim usługi doradcze (względnie także szkoleniowe) w zakładaniu i prowadzeniu
działalności gospodarczej.
Maksymalna wysokość pożyczki
Proponowana maksymalna wysokość wsparcia to 60 tys. zł (a więc tyle, ile w tej chwili wynosi
maksymalna kwota w pilotażu „Wsparcie w starcie”). Wyniki wskazują na to, że taki poziom jest
prawidłowy, ponieważ:

85 proc. powstających w ostatnich latach działalności osób młodych wymagało co najwyżej
60 tys. zł na rozpoczęcie działalności;
150

90 proc. kredytów i pożyczek, o które ubiegały się osoby młode rozpoczynając działalność
(i ich nie otrzymało) wyniosło co najwyżej 60 tys. zł.
W związku z silnie prawoskośnym rozkładem w ww. kategoriach, zauważalne podniesienie odsetków
mieszczących się w maksymalnej wysokości wsparcia wymagałoby jego bardzo znacznego
podniesienia. W zależności od wyników pilotażu programu „Wsparcie w starcie” można w naszej
opinii rozważyć nawet obniżenie maksymalnej wysokości wsparcia do 50 tys. zł.
Wzorem programu „Wsparcie w starcie” można dopuścić pożyczki dodatkowe w kwocie 20 tys. zł na
każde utworzone miejsce pracy. Jednocześnie pożyczki te powinny być oprocentowane wg
maksymalnej stawki obowiązującej dla 60 tys. zł pożyczki na start (zobacz poniżej) i nie należy
wprowadzać w nich mechanizmu umorzeniowego, a łączna wysokość udzielonej pożyczki (pożyczki
na start i dodatkowych) nie powinna przekraczać 100 tys. zł.
Oprocentowanie
Bardzo problematyczna jest kwestia wysokości oprocentowania pożyczek. Na bazie wyników badania
wydaje się, że jego wysokość (poza ekstremalnymi wypadkami) w finansowaniu rynkowym, chociaż
przeciętnie wyższa od oprocentowania kredytów firmowych (co wynika z częściowe finansowania w
formach pożyczek/kredytów konsumpcyjnych) nie stanowi istotnej bariery dla rozpoczynania
działalności gospodarczej. Tym samym stosowane obecnie w programach wsparcia bardzo niskie
oprocentowanie94 pełni funkcję silnej zachęty dla beneficjentów do korzystania z tej formy wsparcia,
nie jest jednak warunkiem koniecznym jego ekonomicznej zasadności. Co więcej, w zgodnej opinii
uczestników badań jakościowych ze strony pośredników finansowych również tzw. oprocentowanie
rynkowe (wyliczane zgodnie z komunikatem KE 2008/C 14/02) jest de facto oprocentowaniem
atrakcyjnym dla osób młodych rozpoczynających działalność gospodarczą. Niskie oprocentowanie
może stanowić czynniki zniekształcające funkcjonowanie rynku i wypierające środki prywatne;
jednocześnie celem interwencji powinno być dostarczenie środków na rozpoczęcie działalności
młodym przedsiębiorcom, który nie są w stanie uzyskać ich z innych źródeł, a nie dostarczanie
kapitału po jak najniższej cenie. Niskie oprocentowanie może skutkować częstym ubieganiem się o
pożyczki w kwocie zbliżonej do maksymalnej dostępnej – dzięki takiemu zabiegowi zwiększa płynność
finansową rozpoczynanej działalności przy minimalnym koszcie.95
Ustalenie oprocentowania na poziomie bliższym oprocentowaniu rynkowemu stanowi rozwiązanie
zwiększające szanse na to, że o wsparcie z zastosowaniem instrumentów finansowych ubiegać się
będą przede wszystkim osoby faktycznie go potrzebującego i że nie będzie ono wypierać
finansowania prywatnego (ze środków własnych i rynkowych instrumentów zwrotnych).
94
„Wsparcie w starcie” jest w tej chwili proponowane z oprocentowaniem w wysokości 0,69 proc. w skali roku,
przy przeciętnym oprocentowaniu kredytu firmowego w końcu 2013 r. na poziomie 6,4 proc. i konsumpcyjnego
na poziomie 12,7 proc.
95
Teoretycznie dokładny kosztorys, biznesplan i specyfikacja przeznaczenia pożyczki ograniczają to ryzyko.
Ponieważ jednak pożyczki powinny mieć szeroki katalog dopuszczalnych wydatków, w praktyce może być to
trudne.
151
W kontekście rozwiązań co do wysokości oprocentowania ogólną ocenę atrakcyjności wsparcia
utrudnia to, że będzie się ono wiązać kosztami transakcyjnymi, wynikającymi z obowiązków
rozliczeniowych i sprawozdawczych nakładanych na pożyczkobiorcę. Będą one powodować
zmniejszenie atrakcyjności wsparcia zwrotnego – przy czym zapewne koszty te będą (relatywnie)
wyższe i bardziej dotkliwe dla osób o mniejszej skali działalności, mniejszych przychodach i
korzystających z mniejszych pożyczek. Precyzyjne oszacowanie kosztów transakcyjnych nie jest
możliwe, jednak w poniższej tabeli przedstawimy próbę ich przybliżenia przy szeregu różnych założeń
– w tabeli przyjęto, że koszt transakcyjny pożyczki EFS zamknie się w 2 godzinach pracy miesięcznie (a
więc dla pożyczki na 5 lat wyniesie łącznie 120 godzin), w porównaniu z 0,5 godziną miesięcznie dla
finansowania rynkowego (a więc koszt transakcyjny jest stały, niezależny od wysokości pożyczki).
Koszt pracy przyjęto na poziomie 25 zł za godzinę.
Tabela 41. Porównanie kosztów pożyczek w zależności od oprocentowania i kosztu transakcyjnego
koszt transakcyjny
pożyczka
r
łączne odsetki
miesięczny
10 000
30 000
60 000
razem
łączny
0,69%
50,00
3 000,00
209,88
3 209,88
7,00%
12,50
750,00
2 129,17
2 879,17
0,69%
50,00
3 000,00
629,63
3 629,63
7,00%
12,50
750,00
6 387,50
7 137,50
0,69%
50,00
3 000,00
1 259,25
4 259,25
7,00%
12,50
750,00
12 775,00
13 525,00
W wyliczeniu przyjęto założenie, że brana jest pożyczka na 60 miesięcy, z 12 miesięczną karencją w spłacie
kapitału. Koszt transakcyjny przyjęto na poziomie pół godziny miesięcznie dla pożyczki rynkowej (r=7 proc.) i
dwóch godzin miesięcznie dla pożyczki EFS (r=0,69 proc.), przy koszcie godziny pracy wynoszącym 25 zł.
Źródło: Obliczenia IBS.
W związku z występowaniem kosztu transakcyjnego oraz faktem, że bardzo niskie oprocentowanie
może sprzyjać zaciąganiu pożyczek wyższych w stosunku do potrzeb, proponuje się przyjęcie,
że bazowym oprocentowaniem będzie oprocentowanie zgodne z komunikatem Komisji w sprawie
zmiany metody ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych (2008/C 14/02) dla pożyczek w
maksymalnej wysokości 50 do 60 tys. zł, obniżane do wysokości 1/10 tego oprocentowania dla
pożyczek w wysokości 20 tys. zł. Jednocześnie wprowadzenie różnego oprocentowania w różnych
przedziałach wielkości pożyczek może w trudny do przewidzenia sposób zmienić preferencje
pożyczkobiorców. Dla zapobieżenia sytuacji w której skokowe zmiany oprocentowania będą
powodować zmiany preferencji pożyczkobiorców proponuje się dla pożyczek wyższych niż 20 tys.
i niższych niż 50 tys. wyliczać oprocentowanie z formuły, prezentowanej w poniżej tabeli, opartej na
wysokości pożyczki. Proponowane progi wynikają z rozkładu kredytów/pożyczek nieprzyznanych
osobom rozpoczynającym działalność (wg badania CATI), dla których 20 tys. jest kwotą zbliżoną do
mediany, a 50 tys. – do trzeciego kwartyla.
Proponowane rozwiązanie ma bardzo istotne zalety w porównaniu z niskim oprocentowaniem dla
wszystkich pożyczek:
152




dla wyższych pożyczek wprowadza koszt porównywalny (zwłaszcza po uwzględnieniu
kosztów transakcyjnych) z rynkowym, co gwarantuje, że osoby o bardziej ambitnych planach,
posiadające zdolność kredytową i nie znajdujące się w luce finansowej będą raczej
poszukiwać finansowania rynkowego;
nie wprowadza żadnych poza kosztem kapitału ograniczeń mających zmniejszyć zakres
jałowej straty i zniekształcenia rynku;
promuje rzetelną kalkulację kosztów (nie stwarza zachęt do zawyżenia kosztów
rozpoczynania działalności gospodarczej);
dla mniejszych pożyczek, zachowuje porównywalność kosztu z kosztem rynkowym (po
uwzględnieniu kosztów transakcyjnych).
Tabela 42. Propozycja formuły i kalkulacja oprocentowania dla różnych wysokości pożyczki
pożyczka
formuła
60 tys.
50 tys.
40 tys.
30 tys.
WIBOR 1 r + 400 pkt
od 20 tys. do 50 tys.:
(WIBOR 1 r + 400 pkt)*(0,018*P/1000-0,08)
P – wysokość pożyczki
20 tys.
10 tys. i mniej
(WIBOR 1 r + 400 pkt)*0,1
oprocentowanie
6,78%
6,78%
4,75%
2,71%
0,68%
0,68%
Wyliczenie dla WIBOR 1 r = 2,78 proc. i przy założeniu, że wg komunikatu Komisji (2008/C 14/02) pożyczki będą
uznawana za zobowiązania podmiotów o niskim ratingu i standardowym zabezpieczeniu (marża 400 pkt).
Źródło: Obliczenia własne.
Zabezpieczenie
Według wyników badania CATI zabezpieczenie kredytów i pożyczek nie jest poważną barierą w ich
uzyskaniu. Do tego wyniku należy jednak podchodzić z daleko idącą ostrożnością – wydaje się, że
podstawową przyczyną odmowy finansowania był krótki czas działalności i w odniesieniu do
kontaktów z instytucjami rynkowymi czynniki te (dla osób nieotrzymujących finansowania) były
decydujące przed wystąpieniem problemów z zabezpieczeniem. Badania jakościowe sugerują, że
zapewnienie zabezpieczenia, nawet przy liberalnych wymaganiach stawianych np. przez PUP przy
wsparciu dotacyjnym (poręczenie osób fizycznych) dla niektórych odbiorców jest problemem.
W związku z tym dążyć należy do możliwie liberalnego podejścia do kwestii zabezpieczeń,
dopuszczając szeroki zakres możliwych ich form, a domyślnie stosując zabezpieczenie w postaci
poręczenia jednej osoby fizycznej.
Okres spłaty i karencja
Przy stosunkowo niewielkim zwrocie z inwestycji okres spłat i karencja mają istotne znaczenie dla
powodzenia przedsięwzięcia. Jak wynika z badania CATI, zdecydowana większość osób zaciągających
zobowiązania w trakcie rozpoczynania działalności gospodarczej zaciąga je na okres dłuższy niż trzy
lata. Przewidziany w pilotażu „Wsparcie w starcie” okres 7 lat wydaje się w kontekście tych wyników
153
dość długi – blisko 90 proc. zobowiązań osób rozpoczynających działalność zaciąganych jest na
krótszy okres.
Z perspektywy odbiorców wsparcia pożyczka z maksymalnie siedmioletnim okresem spłaty, w tym do
roku karencji w spłacie jest rozwiązaniem bardzo korzystnym. Jednocześnie należy brać pod uwagę
to, że długi czas spłaty spowalnia tempo obrotu środków – przy założeniu, że większość pożyczek
brana będzie na okres 5-6 lat z roczną karencją, efekt mnożnikowy zastosowania wsparcia będzie
ograniczony. Z drugiej strony proponowane przez nas rozwiązania w zakresie oprocentowania będą
dla wyższych pożyczek tworzyć motywację do ich szybszej spłaty, gdy sytuacja przedsiębiorcy będzie
na to pozwalać. W związku z tym proponuje się przyjęcie następujących rozwiązań jako bazowych:


karencję do 12 miesięcy, dotyczącą jedynie spłaty kapitału (w okresie karencji spłacane będą
odsetki);
maksymalnie 7 lat okresu pożyczkowego;
Jednocześnie zasady te muszą być powiązane z rozwiązaniami zapewniającymi trwałość wsparcia.
Zapewnienie trwałości
Zapewnienie trwałości można rozpatrywać na dwóch poziomach: po pierwsze przyjęcia rozwiązań
zapobiegających ewentualnym nadużyciom (tj. zakładania działalności jedynie w celu uzyskania
pożyczki), ale także takiej konstrukcji instrumentu, by zapewnić jak największą przeżywalność
nowopowstałych firm.
Jak wskazaliśmy w rozdziale 3., wprowadzony w dotacjach z funduszu pracy wymóg prowadzenia
działalności przez co najmniej dwa lata powoduje, że praktycznie nie ma miejsce zakańczanie
działalności w pierwszych dwóch latach, przy bardzo dużym odsetku działalności zakończonych
w roku 3. Takie zachowanie beneficjentów dotacji nie dziwi i jest racjonalne (w przypadku
obniżonego ZUS koszt jedynie formalnego kontynuowania działalności jest niższy niż uzyskana
dotacja), trudno też przy wsparciu dotacyjnym udzielać wsparcia bez żadnych wymogów co do
trwałości działalności – sprzyjałoby to bowiem nadużyciom. Wprowadzenie tego typu rozwiązań jest
konieczne także w wypadku udzielania pożyczek na preferencyjnych warunkach. W pilotażu
„Wsparcie w starcie” przyjęto, że zakończenie działalności w ciągu roku od otrzymania pożyczki
skutkuje jej wypowiedzeniem (i koniecznością natychmiastowej spłaty) a w ciągu dwóch do trzech lat
– podwyższeniem oprocentowania do poziomu rynkowego.
W związku z proponowanymi rozwiązaniami w zakresie oprocentowania pożyczek proponuje się
skrócenie okresu, w którym prowadzenie działalności skutkuje wypowiedzeniem pożyczki do 6
miesięcy oraz zrównania (dla oprocentowania preferencyjnego) oprocentowania z oprocentowaniem
rynkowym (zgodnie z komunikatem Komisji 2008/C 14/02) w wypadku zaprzestania działalności
między 7 a 24 miesiącem od uzyskania pożyczki. Należy podkreślić, że działalność gospodarcza co do
zasady charakteryzuje się wysokim ryzykiem niepowodzenia. Z danych GUS wynika, że przeżywalność
firm (ogółem, nie tylko dla osób młodych) w formie działalności gospodarczej wynosi poniżej 80 proc.
dla pierwszego roku i poniżej 60 proc. dla pierwszych dwóch lat. Nadmierne sankcje za zakończenie
działalności będą powodować utrudnienia dla osób młodych, którym mimo wsparcia przedsięwzięcie
biznesowe się nie powiodło – a po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych i proponowanego
154
oprocentowania pokusa nadużycia (i potencjalnie z nim związane koszty) są na tyle nieznaczne, że
sankcje nie powinny być nadmiernie dotkliwe.
Odrębnego rozważenia wymaga wprowadzenie rozwiązań, które będą poprawiać przeżywalność firm
nie w sensie formalnym, ale ekonomicznym. W tym zakresie proponujemy:



Możliwość wakacji w spłatach rat kapitałowych – polegałaby na dopuszczeniu zawieszenia
spłaty rat na okres nieprzekraczający 2 miesięcy w każdym roku spłaty rat kapitałowych – a
więc łączny okres zawieszenia spłat rat kapitałowych nie mógłby przekroczyć 12 miesięcy dla
pożyczki na 7 lat z roczną karencją. Okres zawieszenia spłaty rat kapitałowego wydłużałby
okres spłaty pożyczki.
Możliwość zwiększenia kwoty pożyczki (ale do poziomu nie większego niż 60 tys. zł łącznie z
pożyczką początkową) w pierwszym roku działalności, przy uwzględnieniu zmiany
oprocentowania dla pożyczki w nowej kwocie.
Możliwość renegocjacji pożyczki i wydłużenia okresu spłaty do maksymalnie 10 lat, przy czym
niezależnie od wysokości pożyczki w latach po siódmym roku obowiązywałoby
oprocentowanie rynkowe powiększone o 200 punktów bazowych.
Wszystkie powyższe rozwiązania miałyby charakter opcjonalny, tj. byłby dopuszczalne umową
pożyczki, ale wymagałyby akceptacji pośrednika finansowego i aneksowania umowy pożyczki
(również ze względu na ponowne wyliczenie kwoty pomocy publicznej).
155
4.3.2
Ocena instrumentu
W ramach oceny instrumentu finansowego zaproponowanego w poprzednim podrozdziale
analizujemy poniżej związaną z nim wartość dodaną, proporcjonalność proponowanego rozwiązania,
czynniki decydujące o minimalizacji zakłóceń funkcjonowania rynku oraz zagadnienia związane
z pomocą publiczną.
Wartość dodana
Wartość dodana rozumiana jako wkład wniesiony przez pożyczkobiorcę w rozpoczęcie działalności
gospodarczej jest trudny do oszacowania ze względu na to, że w proponowanych pożyczkach nie
wyznacza się minimalnego poziomu wkładu własnego przedsiębiorcy – może on być zerowy. Co
więcej, wkład młodego przedsiębiorcy w uruchomienie działalności często przybiera postać
niefinansową – jest nim tak praca poświęcona na rozpoczęcie przedsięwzięcia, jak i wniesione do
działalności przez przedsiębiorcę środki trwałe. Wkład taki w większości wypadków nie tylko nie
będzie wykazywany we wnioskach pożyczkowych czy sprawozdawany w trakcie spłat, ale nie jest
uwzględniany w księgowości działalności gospodarczej.
Jednocześnie na bazie wyników badania przedsiębiorców można stwierdzić, że globalnie na każde
1 000 zł kredytu bądź pożyczki przeznaczane na rozpoczęcie działalności przypadało 466 zł
wnoszonych w działalność ze środków własnych oraz 89 zł z darowizn i pożyczek od rodziny i
znajomych. Tym samym wartość dodana może być szacowana na ok. 55,5 proc. wartości udzielonych
pożyczek, co przy założeniu alokacji na poziomie 50 mln euro i 2 proc. kosztach zarządzania oznacza
26,95 mln euro wartości dodanej.
Proporcjonalność i minimalizacja zakłóceń funkcjonowania rynku
Zagadnienie proporcjonalności i minimalizacji zakłóceń w funkcjonowaniu rynku omawiamy łącznie,
ponieważ jedno i drugie zagadnienie ściśle się wiąże z proponowaną konstrukcją pożyczek. Przez
proporcjonalność instrumentu rozumiemy tu przede wszystkim to, by pełnił on rolę dostarczenia
kapitału osobom młodym rozpoczynającym działalność gospodarczą.
Rozwiązanie proporcjonalne musi więc zapewnić, że finansowanie będzie stosunkowo (w
porównaniu z ofertą rynkową) łatwo dostępne (brak nadmiernych wymogów co do zabezpieczeń)
oraz w kwocie adekwatnej do potrzeb. Jednocześnie kapitał nie powinien być udostępniany za darmo
(tj. przy bardzo niskim oprocentowaniu), ponieważ niska cena jest rozwiązaniem nieproporcjonalnym
do problemu, który ma być za pomocą instrumentu pożyczkowego rozwiązany. Proponowane
rozwiązania, dopasowujące maksymalną wysokość pożyczki do wartości realnie występujących w
powstających działalnościach gospodarczych oraz wiążących oprocentowanie z wysokością pożyczki
(uwzględnienie kosztów transakcyjnych) zapewniają więc proporcjonalność wsparcia. Należy
jednocześnie podkreślić, że rozwiązania w zakresie oprocentowania wynikają z przyjęcia założenia, że
na odbiorców pożyczek nałożone zostaną wymogi co do rozliczeń, kontroli i sprawozdawczości
zbliżone do obowiązków odbiorców wsparcia dotacyjnego, co nie jest rozwiązaniem proporcjonalnym
– w szczególności dla drobnych kwot, pożyczanych na krótszy okres czasu.
156
Proponowane rozwiązania w zakresie oprocentowania pożyczek mają też kluczowe znaczenie dla
minimalizacji zakłóceń rynku. Oprocentowanie na poziomie rynkowym wg komunikatu Komisji będzie
oprocentowaniem nadal niższym od przeciętnego oprocentowania dla kredytów uzyskiwanych przed
młodych przedsiębiorców w rynkowych instytucjach finansowych, jednocześnie jednak spowoduje, że
dla osób posiadających zdolność kredytową pożyczka nie będzie szczególnie konkurencyjnym
rozwiązaniem w stosunku do oferty komercyjnej (w szczególności jeśli pod uwagę weźmie się koszt
transakcyjny). Dodatkowo, oprocentowanie pożyczki będzie skłaniać do rzetelnej kalkulacji potrzeb
w zakresie finansowania działalności.
Pomoc publiczna
Pożyczki poniżej 50 tys. zł, udzielane z preferencyjnym oprocentowaniem, będą stanowić pomoc de
minimis. Ze względu na niewielkie kwoty pożyczek (i jeszcze mniejsze kwoty pomocy, wynikające z
niższych płatności odsetkowych przy preferencyjnym oprocentowaniu), jej zakres będzie istotnie
poniżej progowych 200 tys. euro w ciągu trzech lat. W tabeli poniżej przedstawiono szacowane
rozmiary pomocy dla pożyczek o różnej wysokości, przy założeniu pożyczki na 7 lat z rocznym
okresem karencji i oprocentowaniem zgodnym z algorytmem zaprezentowanym w poprzednim
rozdziale. Pomoc publiczna jest kwotowo najwyższa dla pożyczek w wysokości 25 tys. zł (najniższe
oprocentowanie występuje dla pożyczki w wysokości 20 tys. i mniejszej, jednak dla 25 tys. zł pomocy
kwotowo jest wyższa ze względu na wyższą podstawę naliczania odsetek).
Tabela 43. Pomoc publiczna w proponowanym instrumencie pożyczkowym – PV w momencie udzielania pożyczki.
wysokość pożyczki
(zł)
oprocentowanie
PV pomoc publiczna
(zł)
rynkowe
proponowane
50 000
6,78%
6,78%
0
40 000
6,78%
4,75%
2 949
25 000
6,78%
1,70%
4 608
20 000
6,78%
0,68%
4 424
Kalkulacji dokonano na podstawie algorytmu z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2004 r.
w sprawie szczegółowego sposobu obliczania wartości pomocy publicznej udzielanej w różnych formach
z późniejszymi zmianami, dla stopy bazowej na poziomie 2,75 proc. Założono pożyczkę na 7 lat z roczną
karencją w spłacie kapitału i równymi ratami kapitałowymi.
Źródło: Obliczenia własne.
157
4.3.3
Proponowana strategia inwestycyjna
Alokacja środków i oczekiwane rezultaty
W warunkach 2013 r. liczbę osób młodych otwierających działalność gospodarczą szacujemy na ok.
41,5 tys. osób. W tej liczbie ok. 9,5 proc. poszukuje finansowania zwrotnego i nie otrzymuje go – co
oznacza liczbę osób w luce na poziomie ok. 3,8 tys., przy przeciętnej luce wynoszącej ok. 35 tys. zł (w
cenach z 2013 r.). Oznacza to łączną lukę finansową w 2013 r. na poziomie ok. 134 mln zł. Powyższe
szacunki wynikają z badania CATI (uzupełnionego o dane GUS i BAEL nt. przedsiębiorczości osób
młodych) i są bardziej szczegółowo zaprezentowane w rozdziale 3.3.
Przy skrajnym założeniu, że o wsparcie ubiegać się będzie 6 tys. osób rocznie, przeciętnie o 35 tys. zł
(z uwzględnieniem inflacji), alokacja przewidziana w PO WER mogłaby zostać wykorzystana już w
ciągu drugiego roku wdrażania. Założenie takie jest jednak nierealistyczne: w szczególności trudno
zakładać, że wszystkie osoby doświadczające ograniczeń w finansowaniu skorzystają ze wsparcia PO
WER: część osób na pewno zdoła substytuować finansowanie zwrotne finansowaniem własnym,
część skorzysta z innych instrumentów wsparcia (np. dotacji PUP lub środków RPO). Przy założeniu,
że stopa powstawania nowych firm osób młodych wynosi ok. 0,64 proc. populacji,96 oraz że 9,5 proc.
rozpoczynających działalność poszukuje finansowania zwrotnego i go nie uzyskuje (co wynika z
badania CATI), ostatnim wymagającym ustalenia dla prognozy zainteresowania instrumentem PO
WER parametrem jest to, jaka część osób młodych w luce skorzysta z instrumentów PO WER. Aby do
2023 r. zrealizować założony w programie wskaźnik 6000 udzielonych pożyczek, ok. 21,4 proc. osób
znajdujących się w luce powinno korzystać z oferty pożyczkowej stworzonej w ramach programu, co
oznacza udzielanie ponad 750 pożyczek w 2015 r. i mniej niż 600 pożyczek w 2023. Prognozowana
liczba pożyczek wynika ze zmniejszania się liczby osób w wieku 18-29 lat, a w konsekwencji
zmniejszania się liczby osób podejmujących działalność gospodarczą w tej grupie wiekowej.
W poniższej tabeli prezentujemy założenia do wykorzystania alokacji PO WER, przy czym zakładamy
tu koszt skumulowany udzielonych pożyczek dla jednego obrotu środków, celem wyznaczenia
bezpiecznych wartości wskaźników możliwych do osiągnięcia przy założonej w POWER alokacji. Jak
widać, występują tu co najmniej dwa problemy:


Osiągnięcie 6 tys. pożyczek w perspektywie 2023 r. może być trudne, choć będzie to silnie
zależeć od konkurencji między PO WER a innymi instrumentami wsparcia. Założenie, że nieco
ponad 20 proc. osób w luce będzie korzystać ze wsparcia jest trudne do weryfikacji, ale w
przypadku szerokiej dostępności wsparcia dotacyjnego w ramach RPO takie zainteresowanie
może być trudne do osiągnięcia. Ponadto, prawdopodobne jest, że pożyczki nie będą w pełni
dostępne od 2015 r., co dodatkowo utrudni udzielenie 6 tys. pożyczek do 2023 r.
Koszty jednostkowe pożyczki będą zapewne istotnie wyższe niż założono w projekcie PO
WER. Przy alokacji 50 mln euro i założonym udzieleniu 6 tys. pożyczek wydaje się, że przyjęto
kurs euro na poziomie 4,2 zł oraz przeciętną pożyczkę w wysokości 35 tys. zł., co oznacza
jednostkowy koszt pożyczki na poziomie ponad 8 333 euro. Przy założeniu aprecjacji złotego
96
Tj. że taki procent populacji osób w wieku 18-29 rozpocznie w danym roku działalność gospodarczą. Stopą
kreacji oszacowano na podstawie wyników CATI, danych BAEL oraz danych GUS.
158
oraz uwzględnieniu inflacji (35 tys. to dokładnie kwota wyliczonej średniej luki wg.
niniejszego badania) a także kosztów zarządzania (przyjęto, że będą łącznie stanowić 7 proc.
środków), koszt jednostkowy będzie się wahać od 10,5 tys. euro do 12 tys. euro. Tym samym
osiągnięcie 6 tys. pożyczek w założonej alokacji może być trudne – bezpieczniejsze wydaje się
przyjęcie osiągnięcia poziomu ok. 4,2 tys.
Warto jednocześnie podkreślić, że powyższe wyliczenie jest bardzo wrażliwe na założenie co do
przeciętnej kwoty pożyczki. Założenie, że kwota ta będzie odpowiadać 35 tys. zł (z uwzględnieniem
inflacji) jest realistyczne tylko przy zastosowaniu proponowanych powyżej rozwiązań w zakresie
oprocentowania. W wypadku oprocentowania preferencyjnego dla wyższych kwot pożyczek, czyli np.
stosowania rozwiązania takiego jak w instrumencie „Wsparcie w starcie”, przeciętna wielkość
pożyczki może okazać się znacznie wyższa.
Tabela 44. Założenia do wykorzystania alokacji środków
liczba pożyczek
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
765
741
718
692
664
639
615
593
573
liczba skumulowana
765
1 506
2 224
2 916
3 580
4 219
4 834
5 427
6 000
przeciętna pożyczka
37 373
38 550
39 745
40 699
41 676
42 676
43 700
44 749
45 778
udzielone pożyczki (tys. zł)
28 590
28 566
28 537
28 164
27 673
27 270
26 876
26 536
26 231
udzielone skumulowane (tys. zł)
28 590
57 156
85 693
113 857
141 529
168 799
195 675
222 211
248 442
EURO/PLN
3,85
3,7
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
3,65
udzielone pożyczki (tys. euro)
7 426
7 720
7 818
7 716
7 582
7 471
7 363
7 270
7 187
skumulowane (tys. euro)
7 426
15 146
22 965
30 681
38 263
45 734
53 097
60 367
67 554
559
1 140
1 729
2 309
2 880
3 442
3 997
4 544
5 085
7 985
16 287
24 693
32 990
41 142
49 176
57 093
64 911
72 638
10 438
10 814
11 103
11 314
11 492
11 656
11 811
11 961
12 106
sk. koszt zarządzania (tys. euro)
koszt skumulowany (tys. euro)
koszt jednostkowy (euro)
środki przewidziane w PO WER: 42,5 mln euro EFS / 50 mln euro (z uwzględnieniem 15 proc. wkładu krajowego)
Źródło: Opracowanie własne.
Otwarte pozostaje pytanie, czy 50 mln euro alokacji to kwota wystarczająca w stosunku do
zdiagnozowanych potrzeb. Historycznie problemy z pozyskaniem finansowania zwrotnego i rozmiar
luki w wymiarze rocznym sugerują, że kwota 50 mln euro jest znaczna w porównaniu z luką
w wymiarze rocznym. Oparte o taką kwotę narzędzie pożyczkowe samo w sobie w istotny sposób
może więc przyczynić się do rozwiązania istotnej części problemów w dostępie do finansowania
rozpoczynania działalności przez osoby młode. Jednocześnie dostępność innych instrumentów
wsparcia zwrotnego i bezzwrotnego oraz problemy z jego demarkacją (omówione w rozdziale 4.1.2)
będzie niewątpliwie powodować konkurowanie między różnymi formami pomocy. Tym samym
alokację w wysokości 50 mln euro należy uznać za wystarczającą, a w wypadku konkurowania z
innymi formami wsparcia – za potencjalnie zbyt wysoką.
159
Konstrukcja instrumentu
Instrumenty powinny być skonstruowane wg. założeń przedstawionych w rozdziale 4.3.1, przy czym
dla proponowanej strategii inwestycyjnej kluczowe znaczenie ma uzależnienie stopnia preferencji od
wielkości pożyczki (większe preferencje dla mniejszych pożyczek). Inne jej cechy (maksymalna
wysokość, karencja, maksymalny okres pożyczki) są istotne dla planu finansowego i ekonomicznego
oddziaływania instrumentu, ale nie oznaczają zasadniczych zmian dla strategii inwestycyjnej.
Grupa docelowa ostatecznych odbiorców została jednoznacznie zdefiniowana w PO WER – są to
niepracujące osoby liczące do 29 lat.
Łączenie instrumentu pożyczkowego z dotacjami nie powinno być możliwe. Proponowany instrument
pożyczkowy może pokryć większość potrzeb w zakresie finansowania zewnętrznego osoby młodej
rozpoczynającej działalność gospodarczą. Dopuszczenie łączenia z dotacjami wymagałoby ponadto
znacznego zwiększenia wymogów co do sprawozdawczości (celem szczegółowego udokumentowania
wydatków w ramach pożyczki i wykazania, że nie ma miejsce podwójne finansowanie). Oznacza to, że
jakkolwiek możliwe jest stosowanie wsparcia dotacyjnego na rozpoczęcie działalności gospodarczej,
to należy dążyć do różnicowania przesłanek jego udzielania, tak by w miarę możliwości różne
instrumenty kierowane były do różnych grup odbiorców, a w szczególności by nie było możliwe
równoczesne korzystanie z obu form wsparcia.
Równocześnie programy wsparcia – tak dotacyjne, jak i pożyczkowe – powinny być kompleksowe
i obok wsparcia finansowego na rozpoczęcie działalności gospodarczej uwzględniać także doradztwo,
szkolenia – tak na etapie rozpoczęcia działalności, jak i w późniejszym okresie. Tego typu wsparcie (tj.
udzielane w postaci usług doradczych czy szkoleniowych) powinno być świadczone osobom młodym
rozpoczynającym działalność gospodarczą nieodpłatanie.
Ocena możliwości przyciągnięcia dodatkowych środków prywatnych
Wsparcie zwrotne osób młodych rozpoczynających działalność gospodarczą z założenia związane jest
z udzieleniem pożyczek osobom, dla których ze względu na brak historii kredytowej i niewielkie
zabezpieczenia oraz ryzyko działalności gospodarczej niedostępne jest finansowanie rynkowe.
Oczekiwać można wysokiej stratowości, nawet na poziomie 20 proc.(według wyników badań
jakościowych – opinii pośredników finansowych) – przy czym akceptacja ryzyka i strat jest warunkiem
sine qua non realizacji celu wsparcia, jakim jest dostarczenie kapitału osobom młodym niemającym
dostępu do finansowania rynkowego i wyeliminowanie w ten sposób zawodności rynku. W związku
z tym zaangażowanie dodatkowych środków prywatnych pochodzących od instytucji finansowych czy
inwestorów nie jest możliwe, a instrumenty powinny być finansowane w całości ze środków PO WER
powierzonych w zarządzanie pośrednikom finansowym.
Model wdrażania
PO WER definiuje wstępnie model wdrażania wskazując, że „środkami na ten cel będzie dysponował
Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK).” Tym samym dokonano wyboru modelu wdrażania, które
odbędzie się poprzez powierzenie zadań wdrożeniowych „podmiotowi prawa publicznego lub
prywatnego” (art. 38 ust 4. lit b rozporządzenia ogólnego). Jednocześnie, chociaż w PO WER nie jest
to określone wprost, jasne jest że BGK nie będzie bezpośrednio udzielać pożyczek, ale w myśl ust. 5
160
ww. artykułu powierzy część zadań wdrożeniowych pośrednikom finansowym, którzy mają być w
myśl rozporządzenia „wybierani na podstawie otwartych, przejrzystych, proporcjonalnych i
niedyskryminujących procedur, niedopuszczających do konfliktów interesów”. Pożyczki dla osób
młodych rozpoczynających działalność gospodarczą będą więc funkcjonować w modelu pośrednim,
z BGK jako menadżerem funduszu i pośrednikami finansowymi oferującymi pożyczki osobom młodym
rozpoczynającym działalność.
W związku z wspomnianym wyżej brakiem ekonomicznej zasadności angażowania środków
prywatnych w udzielanie pożyczek, środki powinny być powierzane przez BGK pośrednikom
finansowym w zarządzanie bez wymagania wnoszenia własnego wkładu do funduszu pożyczkowego.
Otwartą kwestią pozostaje metoda wyboru pośredników finansowych, tj. czy miałaby to być
procedura konkursowa, czy też przetarg. Rozporządzenie ogólne nie precyzje, czy ma być to przetarg
w procedurze zamówień publicznych, czy też konkurs – na gruncie tej regulacji oba podejścia wydajś
się dopuszczalne. Również projekt ustawy wdrożeniowej w obecnym kształcie nie przesądza, które z
tych dwóch rozwiązań stosować. Zalety i wady obu procedur omówiliśmy w rozdziale poświęconym
instrumentom skierowanym do PES. Tutaj warto wskazać na to, że w rozliczeniach z pośrednikami
finansowymi należy dążyć do wynagrodzenia ryczałtowego (a nie refundacji kosztów) oraz do silnego
powiązania wynagroidzenia z efektywnością budowania portfela. W procedurze przetargowej może
być łatwiejsze zastosowanie rozliczeń ryczałtowych z pośrednikami, nie jest to jednak do końca jasne,
również ze względu na to, że szczegółowe wytyczne (w formie aktu delegowanego) co do sposobu
wynagradzania pośredników finansowych jeszcze nie zostały sformułowane. Premie za efektywność
powinny kłaść nacisk na szybkość obrotu: instrument jest skierowany ogólnie do osób młodych i w
związku z tym trudno jest na bazie ogólnych celów interwencji sformułować wymogi co do struktury
portfela (cech działalności czy beneficjentów, które są szczególnie preferowane).
Z modelem wdrażania wiążą się jednak dwa zasadnicze problemy, które są trudne do rozwiązania w
ramach obecnie zarysowanej interwencji POWER, a które mogą przesądzić o braku zainteresowania
ofertą pożyczek i o ich ograniczonej efektywności.
Pierwszym problemem jest demarkacja z innymi instrumentami wsparcia, w szczególności z ofertą
RPO w ramach PI 8.7. Nawet najlepiej przemyślany instrument pożyczkowy będzie się cieszyć
ograniczoną popularnością w sytuacji szerokiej dostępności wsparcia dotacyjnego na ten sam cel – a
taka sytuacja jest w większości województw bardzo prawdopodobna. Problem ten omawiamy w
rozdziale 4.1.
Drugim problemem jest wyekstrahowanie w koncepcji POWER wsparcia pożyczkowego od innych
form wspierania działalności gospodarczej osób młodych, w tym w szczególności
zindywidualizowanych usług doradczych. OP 1. POWER w tej chwili nie przewiduje tego typu działań
i nie można bez jej istotnych zmian zaproponować rozwiązań obejmujących także doradztwo.
Zapewne pewien zakres usług doradczych można wprowadzić do oferty pośredników finansowych,
nakładając w przetargach/konkursach dodatkowe wymagania w tym zakresie, przy uwzględnieniu
tego w wyższych stawkach za zarządzanie. Innym rozwiązaniem może być szukanie
komplementarności z interwencją skierowaną w ramach innych programów (zwłaszcza RPO) do IOB.
161
Okresowy przegląd i aktualizacja założeń
Powyższe propozycje rozwiązań muszą być traktowane jako wstępne przybliżenie modelu
docelowego. Na ostateczny kształt instrumentów i stosowanych rozwiązań wdrożeniowych wpływać
będą:



ostateczne rozstrzygnięcia co do demarkacji interwencji między programami operacyjnymi;
zmiany sytuacji rynkowej, w szczególności na rynku pracy;
wyniki pilotażu programu „Wsparcie w starcie”.
Jednocześnie również po rozpoczęciu wdrażania instrumentu finansowego skierowanego do osób
młodych rozpoczynających działalność gospodarczą konieczne będzie okresowy przegląd postępów
wdrażania i aktualizacji założeń programu. Szczególnie istotnymi zagadnieniami, które należy
monitorować, są:



Zainteresowanie osób młodych wsparciem. W zależności od rozwiązań przyjętych w
poszczególnych RPO, rozwiązanie może się okazać nieatrakcyjne w niektórych
województwach. Wskazywałoby to na konieczność koncentracji na współpracy z
pośrednikami finansowymi w tych województwach, gdzie RPO nie będą konkurować z
instrumentem PO WER.
Wysokość udzielanych pożyczek. Zaproponowane rozwiązania promują pożyczki w średniej
wysokości, istotnie poniżej maksymalnej kwoty pożyczki (60 tys.). Jest to zgodne z wynikami
analiz przeprowadzonych w niniejszym badaniu i zgodnie z nimi należy oczekiwać, że
przeciętna wysokość udzielonej pożyczki będzie oscylować ok. 35-40 tys. zł. Znaczne
odbieganie wysokości udzielanych pożyczek od tego przedziału może wskazywać na złe
oszacowanie jednostkowego rozmiaru luki.
o W szczególności jeśli pożyczki będą istotnie wyższe niż 40 tys. zł może to oznaczać, że
wsparcie jest niewystarczające do potrzeb. Jednocześnie jeśli przeciętna wysokość
pożyczki będzie istotnie wyższa niż 40 tys. zł zagrożone może być wypełnienie
założeń co do liczby udzielonych pożyczek.
Zdolność osób młodych ubiegających się o pożyczki do spełnienia wymogów w zakresie
zabezpieczenia pożyczki. Wymogi nie są nadmiernie wysokie, jednak dla niektórych grup
osób mogą być trudne do spełnienia. Jak zauważamy powyżej, nie jest wskazana rezygnacja z
zabezpieczeń, jednak należy monitorować wdrażanie w celu zdeterminowania, czy nie jest to
istotny problem dla odbiorców wsparcia.
Zasadnicze zmiany mogą w trakcie wdrażania być konieczne przede wszystkim w konstrukcji samego
instrumentu i dotyczyć takich zagadnień jak wysokość oprocentowania, wysokość pożyczki i inne
parametry udzielania wsparcia, a także zasad współpracy z pośrednikami finansowymi. W większości
mogą one być stosunkowo łatwo modyfikowane poprzez zmianę oferty pośredników – co da
możliwość szybkiego reagowania na zmiany sytuacji – pod warunkiem elastycznego sformułowania
relacji między menadżerem funduszu a instytucją zarządzającą.
162