Agresja to
advertisement
Agresja wśród młodzieŜy Weronika Batura Aleksandra Dominiak RzPS 1 rok Najbardziej destrukcyjną siłą w naszych relacjach społecznych jest agresja. Agresja to wszelkie wypowiedzi lub zachowania zmierzające do wyrządzenia krzywdy lub zniszczenia, podejmowane z powodu wrogości lub jako obmyślany na trzeźwo środek wiodący do określonego celu. Jeden z poglądów, wyraŜany między innymi przez Zygmunta Freuda, głosi, Ŝe nasz gatunek ma w sobie wulkaniczny potencjał, który moŜe wybuchnąć agresją. Freud uwaŜał, Ŝe kryją się w nas nie tylko pozytywne instynkty przetrwania, ale równieŜ autodestrukcyjny „instynkt śmierci”, jaki zwykle przenosimy na innych w postaci agresji lub wyzwalamy w społecznie akceptowanych działaniach, takich jak malarstwo lub sport. Agresja za bardzo róŜni się w poszczególnych kulturach i u róŜnych osób, aby moŜna była uznać ją za niewyuczony instynkt jednak z pewnością podlega wpływom biologicznym. Bodźce działają na agresywne zachowania poprzez system biologiczny. Wpływy biologiczne są widoczne na trzech płaszczyznach - genetycznej, nerwowej i biochemicznej. Geny tworzą układ nerwowy jednostki, w których zachodzą procesy elektrochemiczne. Czynniki Genetyczne. Badania nad bliźniakami wskazują, Ŝe geny mają wpływ równieŜ na agresję u człowieka. Jeśli jedno z bliźniąt jednojajowych przyznaje się do „porywczego temperamentu”, drugie często niezaleŜnie określa się tak samo. Bliźnięta dwujajowe rzadziej udzielają podobnej odpowiedzi. Czynniki Neurologiczne. Mózg człowieka i zwierząt obejmuje struktury nerwowe, których stymulacja wywołuje agresję. Oto przykład: Pewnej kobiecie o łagodnych usposobieniu neurochirurdzy wszczepili elektrodę do układu limbicznego w celu rozpoznania zaburzeń funkcji mózgu. PoniewaŜ mózg nie ma receptorów czuciowych, pacjentka nie odczuwała stymulacji. Jednak natychmiast po podłączeniu elektrody zaczęła krzyczeć: „Proszę zmierzyć mi ciśnienie! Natychmiast!”, a potem wstała i zaczęła bić lekarza. CzyŜ w mózgu znajduje się zatem „ośrodek przemocy”, którego stymulacja wywołuje agresję? Właściwie nie ma takiego miejsca, które samo sterowałoby agresją, poniewaŜ agresja 2 jest zachowaniem złoŜonym, pojawiającym się w określonych kontekstach. W mózgu znajdują się raczej struktury nerwowe, które przyczyniają się do powstawania agresji oraz czynią ją bardziej prawdopodobną w przypadku prowokacji i braku zahamowań. Czynniki Biochemiczne. Hormony, alkohol i inne substancje we krwi wpływają na struktury nerwowe kontrolujące agresję. Choć ludzie są mniej niŜ zwierzęta wraŜliwi na zmiany hormonalne, brutalni przestępcy są zwykle muskularnymi młodymi męŜczyznami o inteligencji poniŜej przeciętnej, o niskim poziomie neuroprzekaźnika serotoniny i wyŜszym niŜ przeciętny poziomie testosteronu. Leki, które znacznie obniŜają poziom testosteronu, hamują ich agresywne skłonności. Z wiekiem poziom testosteronu, a zarazem agresywności, maleje. U nastolatków i dorosłych męŜczyzn wysoki poziom testosteronu jest związany z przestępczością, narkomanią i brutalnymi reakcjami na frustrację. Z przyczyn zarówno biologicznych, jak i psychologicznych agresywne reakcje na frustrację powstają pod wpływem alkoholu. Raporty policyjne i wywiady przeprowadzone z więźniami potwierdzają wnioski wynikające z eksperymentów nad alkoholem i agresją. Osoby skłonne do agresji częściej piją alkohol i częściej zachowują się brutalnie, gdy są pijane. Po spoŜyciu alkoholu popełniono 50 procent przestępstw seksualnych i innych związanych z przemocą. Gotowość do agresji zwiększa równieŜ przeszkoda na krótko przed osiągnięciem celu. To zjawisko nazywa się zasadą frustracji - agresji: frustracja powoduje gniew, który u pewnych osób wyzwala agresję, zwłaszcza w obecności narzędzi przemocy, na przykład broni. Frustracje to jeden z przykładów nieprzyjemnych zdarzeń. Podobnie jak frustracje, wrogość mogą wywołać inne nieprzyjemne bodźce- ból fizyczny, obraza osobista, przykre zapachy, wysokie temperatury i zatłoczenie. Brutalne przestępstwa i przypadki przemocy w małŜeństwie częściej zdarzają się w gorącej niŜ w chłodnej porze roku, częściej w latach gorących niŜ w chłodnych, w klimacie gorącym częściej niŜ zimnym i w upalne dni częściej niŜ w mroźne. Agresja moŜe być naturalną reakcją na nieprzyjemne zdarzenia, lecz nawet naturalne reakcje podlegają zmianom w procesie uczenia się. Reakcje agresywne są bardziej prawdopodobne w sytuacjach, w których nauczyliśmy się, Ŝe agresja jest opłacalna. Dzieci, którym udaje się agresją zastraszyć rówieśników, stają się jeszcze bardziej agresywne. Agresji 3 moŜna nauczyć się takŜe poprzez tzn. nagrody. Zwierzęta zdobywają jedzenie w walce, pokonują swojego przeciwnika a przez to uczą się waleczności. Jest jeszcze jedna forma nauki agresji. Jest nią obserwacja. Objawia się ona najczęściej u dzieci, które obserwując agresję u dorosłych, same stają się agresywne. Rodzice teŜ często stosują kary cielesne na swoje " niesforne" dzieci, przez to modelują agresję jako sposób przezwycięŜania problemów. RóŜne kultury wywołują róŜne tendencje skłaniające do stosowania przemocy. Problem przestępczości większy jest na przykład w krajach, w których występują duŜe róŜnice między biednymi a bogatymi. Richard Nisbett i Dov Cohen badali róŜnice kulturowe w obrębie tego samego kraju. Analizowali mianowicie przypadki przemocy wśród białych w miastach na Południu Stanów Zjednoczonych, gdzie niegdyś osiedlali się szkocko - irlandzcy pasterze, w których tradycji utrwaliło się pojęcie „męskiego honoru”, uŜywanie broni dla ratowania swojego stada i wyzyskiwanie niewolników. Do dzisiejszego dnia kulturowi następcy pierwszych mieszkańców Południa popełniają trzykrotnie więcej zabójstw, a takŜe w większym stopniu aprobują kary cielesne wobec dzieci, inicjatywy militarne oraz niekontrolowane posiadanie broni w porównaniu z białymi w miastach Nowej Anglii, gdzie osiedlali się purytanie, kwakrzy oraz holenderscy rolnicy i rzemieślnicy. Wpływy społeczne ujawniają się równieŜ w zwiększonej liczbie przypadków przemocy w kulturach i rodzinach, które doświadczają niedostatecznej opieki ze strony ojca (Triandis, 1994). Korelacja pomiędzy nieobecnością ojca a przemocą w Stanach Zjednoczonych utrzymuje się niezaleŜnie od rasy, wysokości dochodów i miejsca zamieszkania (Prothrow-Stith, 1991; Staub, 1993). Na przykład według danych U.S. Bureau of Justice Statistics 70 procent młodocianych więźniów wychowywało się w rodzinach niepełnych (Beck i in., 1988). Korelacja ta wydaje się równieŜ ponadczasowa. W roku 1960 mniej więcej co dziesiąte dziecko nie mieszkało z obojgiem rodziców i tylko 16 tysięcy młodych ludzi aresztowano za brutalne przestępstwa. W roku 1995 aŜ troje dzieci na dziesięcioro nie mieszkało z obojgiem rodziców, a w porównywalnej wielkością populacji młodzieŜy było aŜ 100 tysięcy aresztowanych za przestępstwa z uŜyciem przemocy. To, Ŝe wielu ludzie Ŝyje spokojnie i szlachetnie wśród społecznych stresów, upewnia nas, Ŝe jednostki róŜnią się między sobą. Wiele zaleŜy od człowieka. Fakt, Ŝe ludzie róŜnią się w zaleŜności od miejsca i czasu, upewnia nas o wpływach środowiska. Wiele zaleŜy od sytuacji. Zachowania agresywne, jak wszystkie zachowania, rodzą się z interakcji pomiędzy sobą a sytuacją. Kiedy jednak zostaną juŜ utrwalone, trudno zmienić agresywne wzorce zachowań. 4 Aby świat stał się Ŝyczliwszy i łagodniejszy, powinniśmy modelować i nagradzać wraŜliwość i współpracę od najmłodszych lat, być moŜe ucząc rodziców wychowywania bez modelowania przemocy. Modelowanie przemocy - awantury i bicie - to właśnie to do czego często uciekają zdesperowani rodzice. Programy wychowawcze dla rodziców zalecają bardziej pozytywne podejście. Zachęcają do wzmacniania poŜądanych zachowań i wydawania poleceń w formie pozytywnej („Kiedy skończysz układać naczynia w zmywarce, będziesz mógł się pobawić” zamiast „Jeśli nie włoŜysz naczyń do zmywarki, nie będzie zabawy”). W jednym z programów „zastępowania agresji”, który doprowadził do zmniejszenia liczby ponownych zatrzymań młodocianych przestępców i członków gangów, uczono młodzieŜ i jej rodziców umiejętności porozumiewania się, ćwiczono z nimi kontrolowanie gniewu i zachęcano do bardziej przemyślanych osądów moralnych (Goldstein, Glick, w druku). WyróŜniane są m. in.: a) agresja wroga - która jest aktem agresji poprzedzonej uczuciem gniewu, którego celem jest zadanie bólu lub zranienie. Przykładem 'agresji wroga' moŜe być sytuacja, w której uczeń po uzyskaniu negatywnej oceny, czując się uraŜony, drze zeszyt z tą oceną w obecności nauczyciela; b) agresja instrumentalna- to efekt agresji słuŜący do osiągnięcia innego celu poza zadaniem bólu czy zranienia. Przykładem moŜe być zachowanie obrońców podczas meczu piłki noŜnej. Będą oni uŜywali wszelkich sposobów, aby przejąć piłkę od przeciwnika. Tak więc agresja w tych przypadkach jest instrumentem słuŜącym do zdobywaniu róŜnych celów; agresja naśladowcza- jest wynikiem naśladowania obserwowanych przez dziecko zachowań agresywnych, które same w sobie mogą być dla niego satysfakcjonujące (np. rozładowanie napięcia emocjonalnego, przeŜywanie „silnych wraŜeń”) lub sposób bycia osoby podziwianej przez dziecko; c) agresja prospołeczna - chroniąca interesy społeczne, obrona; d) agresja indukowana - powstająca w efekcie psychomanipulacji; e) autoagresja- agresja skierowana na własną osobę; 5 Przyczyny powstawania tendencji do przemocy u młodzieŜy: Wpływ środowiska rodzinnego. Zawrzeć tu moŜna działanie czterech czynników: 1. Emocjonalne nastawienie dziecka ze strony głównego opiekuna. Stwierdzono związek pomiędzy brakiem ciepła oraz zaangaŜowania w sprawy dziecka, a jego późniejszymi tendencjami do agresji i wrogości wobec innych ludzi. 2. Postawa przyzwalająca i tolerancyjna wobec dziecka połączona z brakiem ustawienia jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do innych ludzi. Taki brak reguł z uogólnioną tolerancją rodziców prowadzi w przyszłości do wyŜszego poziomu przejawiania agresji przez młodszą osobę. 3. Poziom agresji dziecka zwiększa rodzic „nie znoszący sprzeciwu”, uŜywający metod wychowawczych tj. : bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Przemoc rodzi przemoc. 4. Temperament, który jest cechą dziedziczoną. Dziecko z większym temperamentem szybciej moŜe stać się agresywne niŜ dziecko spokojne. Dwa pierwsze czynniki: brak ciepła i zainteresowania z jednej strony, a permisywność i nie stawianie granic w stosunku do agresji - z drugiej, są najsilniej działającymi przyczynami z okresu dzieciństwa. Na drugim miejscu jest brutalne zachowanie „głównego rodzica”, na trzecim czynniki temperamentalne. Wbrew powszechnym opiniom status społeczny i ekonomiczny rodziny nie ma znaczącego wpływu na rozwój tendencji agresywnych dzieci. Środowisko rodzinne wydaje się być najwaŜniejszym zewnętrznym czynnikiem w rozwoju agresji u dzieci. We wszystkich rodzinach dochodzi do tej czy innej ekspresji gniewu. Jest to naturalny aspekt Ŝycia rodzinnego. Nie ma wątpliwości, co do wpływu przebiegu emocjonalnych procesów w rodzinie na rozwój dziecka. Gniew w stosunkach między rodzicami oddziałuje na poziom agresji u dziecka. Istnieje powiązanie pomiędzy brakiem porozumienia w małŜeństwie a trudnościami w zachowaniu się dziecka. Negatywne zachowanie u dziecka moŜe teŜ powodować przemoc w rodzinie: maltretowanie, psychiczne i fizyczne. Dzieci, obserwując konflikty rodziców, starają się zwrócić na siebie uwagę, poprzez uŜywanie wszelkich moŜliwych sposobów w tym takŜe agresji. Mają nadzieję, Ŝe przez takiego zachowanie odwrócą uwagę rodziców od konfliktów. MoŜe do jednak mieć zupełnie inny skutek, gdyŜ rodzice będą trwać w przekonaniu, Ŝe mają trudne dziecko i relację między 6 nimi mogą być jeszcze bardziej zakłócone. Dzieci bardzo łatwo przyswajają sobie zachowanie agresywne. To właśnie rodzina powinna wyposaŜyć dziecko w mechanizmy, które umoŜliwiałyby mu kontrolę emocji. Dziecko wychowane w środowisku agresywnym przypisuje innym osobom negatywne cechy i wartości, traktując innych jako zagroŜenie dla siebie, odczuwając do ludzi odrazę, gniew, stosując nawet przemoc. Postawy dziecka reguluje to jak rodzina zwraca się do niego, jak uczy go norm społecznych i otaczającego go świata, czy akceptuje agresję do wrodzonych moŜliwości dziecka. Podsumowując to, moŜemy dojść do wniosku, Ŝe zakłócone stosunki interpersonalne w rodzinie mają duŜy wpływ na kształtowanie się agresji u dzieci. Niezaspokojone pierwotne i wtórne potrzeby dziecka nieodzownie prowadzą do postaw agresywnych. Nie tylko obserwacje, instrumentalne uczenie się i modelowanie stwarzają duŜe prawdopodobieństwo występowania tego zjawiska, ale takŜe brak rodziców lub oziębłość i chłód emocjonalny dorosłych. Rodzice często nie mają świadomości jak wiele rozumie ich dziecko i jak szybko powiela dostarczane przez nich wzorce. Wpływ grupy rówieśniczej. Po licznych obserwacjach moŜna stwierdzić, Ŝe ludzie są bardziej agresywni, gdy mają okazję obserwować kogoś innego zachowującego się w ten sposób. Prawdopodobieństwo wystąpienia naśladowania jest tym większe, im bardziej pozytywnie jest on oceniany. W grupach rówieśniczych np. gdy chłopcy oceniani są jako „silni, odwaŜni, wytrzymali” funkcjonują wtedy jako obiekty podziwu i zazdrości, natomiast dziewczyny „atrakcyjne, pewne siebie, mające powodzenie” są częściej naśladowane. Kolejnym współdziałającym mechanizmem grupowym jest obniŜanie kontroli nad bodźcami pobudzającymi do agresywnych zachowań. Agresywne uczucia są czymś naturalnym i wszyscy ludzie im ulegają. Nie oceniamy uczyć, lecz zachowania. W sytuacji, gdy istnieją dobre warunki do spokojnego zrozumienia swoich uczuć i określenia moŜliwości konsekwencji róŜnych zachowań, łatwiej jest dostrzec niecelowość lub niewłaściwość swego agresywnego zachowania. WaŜnym czynnikiem ułatwiającym stosowanie agresji jest fakt, Ŝe działa się w grupie. Obecność innych osób, które robią to samo, lub przyglądają się temu zmniejsza poczucie winy i osobistej odpowiedzialności. 7 Środki masowego przekazu. Badania światowe wskazują na dwa kierunki oddziaływania oglądania przemocy w programach telewizyjnych i filmach. Jeden kierunek to wykazywanie zwiększania się tendencji do przemocy pod wpływem jej oglądania. Drugi- wykazuje na inną funkcję filmu ze scenami przemocy, ma on stanowić okazję do niedestruktywnego rozładowania napięcia, związanego z przeŜyciami gniewu i złości. Wiele badań głębiej analizujących problem wskazuje na to, Ŝe dzieci i młodzieŜ oglądający duŜo scen przemocy odczuwa mniej współczucia w stosunku do ofiar przemocy w Ŝyciu. WiąŜe się to z obniŜeniem hamulców wobec własnej agresji. W ciągu pierwszych osiemnastu lat Ŝycia większość młodych ludzi spędza więcej czasu przed telewizorem niŜ w szkole. W Stanach Zjednoczonych w przeciętnym domu telewizor jest włączony przez 51 godzin w tygodniu. W miejskich domach na całym świecie, równieŜ w Ameryce Południowej i Azji, telewizja jest dzisiaj czymś całkiem zwyczajnym. W Beijing, na przykład liczba gospodarstw domowych z telewizorem zwiększyła się z zawrotnym tempie z 32 procent w roku 1980 do 95 procent pod koniec dekady. Telewizja nie odzwierciedla jednak świata, w którym Ŝyjemy. W nadawanych wieczorem amerykańskich dramatach, eksportowanych często do innych krajów, w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych kobiety stanowiły tylko jedną trzecią występujących w nich postaci. Mniej niŜ 3 procent stanowiły osoby w podeszłym wieku. Latynosów był tylko 1 procent. Tylko co dziesiąta osoba nie była stanu wolnego. W roku 1993 amerykańskie programy sieciowe pokazywały średnio trzy akty przemocy w ciągu godziny w czasie największej oglądalności i osiemnaście w ciągu godziny podczas niedzielnych programów przedpołudniowych dla dzieci. W ciągu ostatnich 20 lat przeciętne dziecko zobaczyło w telewizji około 8 tysięcy morderstw i 100 tysięcy innych aktów przemocy, zanim skończyło szkołę podstawową (Huston i in., 1992). Jeśli dodamy do tego telewizję kablową i kasety wideom scen przemocy będzie jeszcze więcej. Połowa brutalnych scen w telewizji nie ukazuje krzywdy zadawanej ofierze, a sześć na dziesięć nie ukazuje jej cierpienia. W amerykańskich kryminalnych filmach akcji (najczęściej eksportowanych na rynek światowy) telewizyjni gliniarze strzelają prawie w kaŜdym epizodzie, gdy tymczasem przeciętny policjant w Chicago uŜywa broni raz na 27 lat (Redecki, 1989). Badania korelacji łączą oglądanie przemocy przez małe dzieci z ich gwałtownością w wieku dorastania i w młodości. W Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie podwojenie się liczby zabójstw w latach 1957 do 1974 okazało się związane z wprowadzeniem 8 i rozpowszechnianiem się telewizji. Natomiast w regionach, w których telewizja pojawiła się później, odpowiednio później zaznaczył się teŜ wzrost liczby zabójstw. Nierealny świat telewizji, w którym przejawy agresji występują znacznie częściej niŜ przejawy miłości, moŜe równieŜ wpłynąć na nasze myślenie o rzeczywistym świecie. Ludzie, którzy namiętnie oglądają filmy kryminalne, uwaŜają, Ŝe świat jest bardziej niebezpieczny (Gerbner i in.,1993; Heath, Petraitis, 1987; Singer, 1986). Długotrwały kontakt ze scenami przemocy odwraŜliwia widzów, którzy stają się bardziej obojętni, kiedy później spotykają się z brutalnością, czy to w telewizji, czy w rzeczywistości (Rule, Ferguson, 1986). Spędzając trzy wieczory na oglądaniu filmów z przemocą seksualną, męŜczyźni w jednym z eksperymentów zaczynali coraz mniej przejmować się gwałtami i biciem. Trzy dni później wyraŜali mniej współczucia dla ofiar przemocy domowej niŜ uczestnicy eksperymentu, którzy nie oglądali takich filmów. Oglądanie brutalności przyczynia się więc do zobojętnienia. Czynniki sprzyjające agresji w szkole. W szkole zwykle ułatwia pojawieniu się przemocy bierność nauczycieli na nią. Nauczyciele patrzą na przemoc i zwykle nie reagują. Tak samo czynią rodzice. Widząc sygnał świadczący o tym, Ŝe coś złego dzieje się z dzieckiem, nie reagują. Zbywają opowiadanie dziecka o takich sytuacjach. Brak komunikacji pomiędzy rodzicami a nauczycielami to jeszcze jeden czynnik sprzyjający agresji w szkole. Słaby nadzór dorosłych na przerwach i w miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi, równieŜ sprzyja rozwojowi róŜnych form agresji. Z sytuacją przemocy mamy do czynienia wtedy, gdy osoba słabsza (ofiara) jest wystawiona przez dłuŜszy czas na negatywne działania osoby lub grupy osób silniejszych (agresorzy). Te negatywne oddziaływania to dokuczanie, bicie, przezywanie, wyszydzanie, zabieranie pieniędzy i przedmiotów, niszczenie rzeczy - są to akry przemocy bezpośrednie. Istnieją teŜ bardziej zakamuflowane formy przemocy, częściej uŜywane przez dziewczęta niŜ przez chłopców. NaleŜą do nich oszczerstwa, intrygi wykluczanie z grupy, naznaczanie i izolowanie. Są one nazywane przemocą pośrednią. Konsekwencje obu tych form przemocy są podobne. Ofiary przeŜywają głębokie poczucie poniŜenia i upokorzenia, strachu, wstydu oraz dezorientacji. Długofalowe skutki dla ofiar to obniŜenie poczucia własnej wartości oraz samooceny, izolacja społeczna, tendencje autodestrukcyjne i utrwalony „syndrom ofiary”. Dla opresorów głównymi konsekwencjami bezkarnego stosowania przemocy są: utrwalanie 9 agresywnego wzorca zachowań, obniŜanie się poczucia odpowiedzialności za własne działania, czerpanie poczucia mocy z poniŜania innych i zadawania bólu oraz wchodzenie w sferę bezprawia. Od kilku lat w polskich szkołach narasta problem przemocy dzieci starszych i silniejszych wobec młodszych i słabszych. Wzrost tego zjawiska jest zauwaŜalny zwłaszcza w szkołach podstawowych. Głównymi ofiarami są uczniowie najmłodszych klas – przede wszystkim pierwszoklasiści. Muszą oni „zapłacić wpisowe” - często w dosłownym sensie, gdyŜ zabierane są im pieniądze, siłą szantaŜem lub w „zamian za ochronę przed biciem”. Oprócz tego padają ofiarami bicia, znęcania się psychicznego, odbierania osobistych przedmiotów, niszczenia rzeczy. W starszych klasach są zapraszani do przechodzenia na stronę opresorów. Ten nowy typ przemocy jest zorganizowany. W szkołach tworzą się grupy ustalające własne niejawne normy i sposoby działania, które są przekazywane uczniom i klasom wytypowanym do roli ofiar. Dowiadują się oni na przykład, Ŝe muszą płacić, bo inaczej będą obrywać, lub Ŝe w zamian za dobre sprawowanie w ubiegłym roku, nie będą juŜ wykorzystywani. Czasem w nagrodę obiecuje się im ochronę przed starszymi. Osoby i grupy wytypowane do roli ofiar z reguły dowiadują się, Ŝe muszą milczeć na temat represji, bo inaczej czekają ich powaŜne konsekwencje. Wybrani są zapraszani do sfederowania się z grupą opresorów. Organizacja przemocy uczniowskiej jest wzorowana na tradycyjnych formach działania grup przestępczych. Obowiązuje hierarchia: działają „ochroniarze”, zakamuflowane sposoby komunikacji skutecznie blokują ujawnienie sprawców. Agresywne zachowania nastolatków. W wieku dojrzewania, kiedy organizm i psychika są poddawane zwiększonemu działaniu hormonów, agresja staje się bardziej preferowanym zachowaniem, pomagającym młodej osobie radzić sobie z trudnościami i zagroŜeniami. Jedną z hipotez na ten temat przedstawia Elizabeth Hurlock w ksiąŜce pt. „Rozwój dziecka”. UwaŜa ona, Ŝe działanie hormonów sprawia, iŜ rozwój umiejętności interpersonalnych i społecznych ulega zahamowaniu. Co więcej, często zdarza się, Ŝe dzieci, które osiągnęły wcześniej pewien stopień dojrzałości i odpowiedzialności w kontaktach z ludźmi, w okresie dojrzewania cofają się do wcześniejszych stadiów rozwojowych, np prezentują dziecinne reakcje na przeszkody, zachowują się nieodpowiedzialnie, nie dotrzymują umów, kłamią mimo Ŝe przed wejściem w okres dojrzewania nie robiły tego. W stosunkach z bliskimi osobami pojawia się negatywizm i róŜne formy agresji. Agresja pełni waŜną funkcję w redukcji lęku i depresji oraz zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa. Zwiększone odczuwanie lęku i zagroŜenia związane z 10 niestabilnością w funkcjonowaniu dojrzewającej psychiki jest bardzo przykre i trudne do zniesienia. Agresja rozładowuje nagromadzone napięcie. Często kontrola własnego zachowania przy tym jest ograniczona. Napięcie lękowe moŜe być spowodowane jakimiś moŜliwymi do określenia czynnikami, a moŜe teŜ być niezrozumiałe, wywołane wewnętrznymi nieczytelnymi procesami. MoŜemy mieć do czynienia z całkiem niespodziewanym wybuchem agresywnym u osoby zawsze cichej i zalęknionej, co moŜe oznaczać, Ŝe poziom jej lęku przekroczył moŜliwości znoszenia go. Innym przykładem jest dąŜenie do utrzymania poŜądanego stanu stymulacji. Bez osiągnięcia tego poziomu pojawia się nuda, a w dalszym procesie deprywacji - depresja. Nastolatki często przeŜywają syndrom pustki, bezsensu i martwoty. W tym stanie zachowanie agresywne jest często formą samostymulacji, czyli próbą wyjścia z depresji. Formą agresji skierowanej na siebie mogą być w podobnym stanie próby samobójcze i samookaleczeniowe. Akty agresywne, a szczególnie autoagresywne, bywają teŜ formą zwrócenia uwagi otoczenia na własne cierpienia. Występują w sytuacjach powaŜnego kryzysu psychicznego, kiedy młoda osoba nie umie dostrzec innych sposobów poradzenia sobie z problemami, które wywołują u niej przekraczające wytrzymałość cierpienie psychiczne. Bardzo waŜne jest zrozumienie celu zachowania takiej osoby. Tylko dzięki uwadze i rozpoznaniu moŜna pomóc jej uniknąć powaŜnych zaburzeń psychicznych w przyszłości lub nawet śmierci w wyniku następnych aktów samodestrukcji. Takie osoby powinny się znaleźć pod opieką psychiatry. Potrzeba bezpieczeństwa nie zrealizowana w dostatecznym stopniu w dzieciństwie, u nastolatka ujawnia się w postaci neurotycznej. Karen Horney opisuje, jak środowisko rodzinne doświadczające dziecko na zmianę lękiem i wrogością powoduje brak poczucia bezpieczeństwa, niemoŜność odczuwania pewności siebie. W okresie kształtowania się toŜsamości wytwarza się kompensacyjny syndrom potrzeby wyŜszości władzy i dominacji nad innymi osobami. W syndromie tym występują równieŜ wrogość i pogarda dla otoczenia, przepisywanie sobie praw do przywilejów, znieczulenie na cierpienie innych osób i mściwość. Niepowodzenia w procesie kształtowania i podtrzymywania poczucia toŜsamości w wersji poŜądanej i akceptowanej przez społeczeństwo niejednokrotnie prowadzą do tworzenia toŜsamości negatywnej. Osoba taka zwraca na siebie uwagę zachowaniami nieakceptowanymi - często agresywnymi uŜywaniem przemocy. Agresja dziecięca we wszystkich postaciach moŜe być wyraŜana wprost lub pośrednio, np. uczeń nie ma odwagi otwarcie okazać niezadowolenia z powodu wymówek nauczyciela, więc wyładowuje swoją wściekłość bijąc swojego kolegę. 11 Dzieje się to na tej samej zasadzie, na jakiej nie mogąc otworzyć kluczem drzwi kopiemy ulubionego psa. Agresja pośrednia moŜe takŜe polegać na zmianie formy zachowania agresywnego, np uczeń dotychczas arogancki, „pyskujący” wychowawcy teraz demonstracyjnie milczy, nonszalancko i ironicznie się uśmiechając. Z agresją pośrednią mamy do czynienia wtedy, gdy tendencje agresywne wyraŜają się w zachowaniach pozornie niemających nic wspólnego z sytuacją wyzwalającą agresję. Takim zachowaniem moŜe być np. moczenie noce, niszczenie swoich ulubionych „skarbów” czy atak autoagresji, skierowany na samego siebie. Autoagresja - czyli problem samobójstw. Psychoterapeuci mają duŜe moŜliwości, aby ocenić stan psychiczny samobójcy. Znajomość Ŝycia samobójcy z jednej strony - z drugiej kontakt z osobą, która podjęła próbę samobójczą prowadzą do wniosku, Ŝe w zdecydowanej większości tych przypadków zaburzenia psychiczne są rzeczywistą przyczyną działań samobójczych. Tezę tę lansuje prof. Erwin Ringel - austriacki naukowiec, załoŜyciel Międzynarodowego Stowarzyszenia Zapobiegania Samobójstwom. W swoich stwierdzeniach bazuje na długoletnich badaniach prowadzonych z pozycji nauk medycznych i psychologicznych a takŜe etyki, religioznawstwa i statystyki. Nieprofesjonaliści mają skłonność do oceniania przyczyn samobójstw w jednowymiarowych kategoriach. Na przykład „nieuleczalnie chory, cierpiący człowiek, pozbawiony nadziei, nie oczekujący juŜ niczego od Ŝycia” lub„zawiedziony w miłości, oszukany i porzucony młody człowiek, załamuje się i popełnia samobójstwo”. Działania ich są zrozumiałe i „normalne”. Natomiast samobójstwo zdrowej kobiety, mającej męŜa, dzieci i ciekawą pracę, odnoszącej sukcesy zawodowe i Ŝyjącej w dostatku nasuwa juŜ podejrzenia zaburzeń psychicznych. Rzeczywistość jest bardziej złoŜona. KaŜdy człowiek w swoim Ŝyciu miał myśli o samobójstwie, ale między takimi myślami, a pozbawieniem się Ŝycia istnieje przepaść. W Ŝadnym wypadku ekstremalne warunki czy sytuacja osobista nie są wystarczalnym powodem do samobójstw. Nie sama sytuacja, lecz wewnętrzna odpowiedź na nią ma znaczenie decydujące. Liczy się tu zdolność znoszenia obciąŜeń, elastyczność, rodzaj osobowości. Wspomniany juŜ E. Ringel w ksiąŜce pt. „Samobójstwo - apel do innych” opisuje „syndrom przedsamobójczy”. Jest to połączenie róŜnych czynników, które razem tworzą określony obraz stanu, w jakim znajduje się osoba przed targnięciem się na własne Ŝycie. 12 Decydujące elementy tego syndromu określone są następująco: a) zawęŜenie, b) hamowana i skierowana przeciw sobie agresja, c) fantazje samobójcze. Sposoby eliminowania agresji. Najczęstszym sposobem eliminowania agresji jest karanie dziecka za agresywne zachowanie, poprzez kary cielesne. Tymczasem jest to zły środek walki z agresją. Jak udowodnili psycholodzy - karząc za agresję moŜemy uzyskać zupełnie odwrotny rezultat do zamierzonego, czyli utrwalenie agresji. MoŜe równieŜ dojść do tzw. przemieszczenia agresji, które objawia się tym Ŝe dziecko będzie się zachowywać grzecznie w obecności osoby karzącej, ale „wyładuje” swoje napięcie emocjonalne na innych obiektach, sytuacjach, gdzie nie czuje się zagroŜony ukaraniem. MoŜe to być np. napaść na słabszego kolegę. Dzieci powinno się więc karać, ale poprzez kary „psychologiczne”, tzn. ukazanie przykrości, jaką sprawiło nam naganne zachowanie dziecka, na przykład : „Pobiłeś kolegę, bo Cię zdenerwował. Rozumiem. Bardzo przykro jest mi z tego powodu. Zapamiętaj, Ŝe bicie jest czymś złym i nie moŜna tego robić. Musisz ponieść tego karę”. Unikać naleŜy jednak ocen obniŜających poczucie własnej wartości dziecka w postaci słów: „Jesteś złym chłopcem! Za karę...” Kary słowne powinny być połączone ze spokojnym tłumaczeniem i wyjaśnieniami. Kara fizyczna, jak teŜ kara słowa wypowiedziana w gniewie prowadzi u karanego do poczucia niechęci i gniewu, natomiast kara „psychologiczna” prowadzi do poczucia winy, która moŜe stać się motywem zmiany dotychczasowego zachowania. Poczucie winy będzie tym większe, jeŜeli kara będzie pochodzić od osoby, którą dziecko darzy szacunkiem, sympatią i zaufaniem. Nie moŜna się teŜ tylko skupić na złym zachowaniu dziecka. Trzeba zauwaŜać u niego przejawy dobrego zachowania i nagradzać je za to. NaleŜy unikać takŜe wyrzutów, pouczania i dawania tzn. „dobrych przykładów”, np „Madzia słucha rodziców, a Ty....”. MoŜna takim zachowaniem wzbudzić u dziecka naturalny sprzeciw, gdyŜ nikt nie chce poczuć się gorszym. 13 Biografia: 1. Hanna Rylke „ Pokolenie zmian- Czego boją się dorośli?” 2. David G. Myers „ Psychologia” 14
